ang kopyang ito ay hindi ipinagbibili.tolentino, aurelio. kahapon, ngayon, at bukas / aurelio...

ANG KOPYANG ITO AY HINDI IPINAGBIBILI.


KAHAPON, NGAYON, at BÚKAS




Aurelio V. Tolentino

Pambansang Komisyonpara sa Kultura at mga Sining

Komisyon sa Wikang Filipino

AKLAT NG BAYANMaynila

2019



The National Commission for Culture and the Arts is the overall coordination and policymaking government body that systematizes and streamlines national efforts in promoting culture and the arts. The NCCA promotes cultural and artistic development: conserves and promotes the nation’s historical and cultural heritages; ensures the widest dissemination of artistic and cultural products among the greatest number across the country; preserves and integrates traditional culture and its various expressions as dynamic part of the national cultural mainstream; and ensures that standards of excellence are pursued in programs and activities. The NCCA administers the National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA).

Inilathala ng

KOMISYON SA WIKANG FILIPINOGusali Watson, 1610 Kalye J.P. Laurel, San Miguel, Maynila 1005Tel. (02) 733-7260 • (02) [email protected] • www.kwf.gov.ph

Sa tulong ng grant mula sa

PAMBANSANG KOMISYON PARA SA KULTURA AT MGA SINING633 Kalye Heneral Luna, Intramuros, 1002 MaynilaTel. 527-2192 to 97 • Fax: 527-2191 to [email protected] • www.ncca.gov.ph

EDISYONG LIMITADO AT EKSPERIMENTALKahapon, Ngayon, at Búkas

Karapatang-sipi © 2019 ng pamilya ni Aurelio V. Tolentino at ng Komisyon sa Wikang Filipino.

RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng aklat na ito ang maaaring sipiin o gamítin sa alinmang paraan nang walang pahintulot mula sa pamilya ng may-akda at tagapaglathala.

Orihinal na disenyo ng pabalat: Natasha Nicole B. DreoDisenyo ng aklat: Jose Monfred Sy

Ang Pambansang Aklatan ng Filipinas CIP Data Rekomendadong Lahok: Tolentino, Aurelio. Kahapon, ngayon, at bukas / Aurelio Tolentino. -- Maynila : Komisyon sa Wikang Filipino, 2019. pages ; cm ISBN 978-621-8064-85-0 (pdf ) ISBN 978-621-8064-86-7 (paperback) 1. Filipino drama. I. Title.

899.2112 PL6058.9.T65 P920190156



NILALAMAN

Tauhan 7Bahagi I 8Bahagi II 37Bahagi III 75

Kahapon, Ngayon, at BÚkas (Larawan ng Bayan)

Patungkol 110Kabanata I 112

Kabanata II 121 Kabanata III 129 Kabanata IV 138 Kabanata V 146 Kabanata VI 156 Kabanata VII 163

Tungkol sa May-akda 166

Tungkol sa Aklat ng Bayan 169



TEATRO LIBERTAD, MAYNILA14 MAYO 1903


Aurelio V. Tolentino

w



INANGBAYAN (Filipinas)DILÁT-NA-BULAG (España)BAGONGSIBOL (America)MASUNURIN (Babaeng Filipina)TAGAILOG (Ang Katagalugan)MATANGLAWIN (Gobyerno ng Castilla)MALAYNATIN (Gobyerno Americano)ASALHAYOP (Mapaglilong Tagalog)DAHUMPALAY (Mapaglilong Tagalog)HARINGBATA (Haring Intsik)HALIMAW (Fraile)WALANGTUTOL (Lalaking Filipino)

Mga táong-bayan, mga Hukbong Tagalog, mga Hukbong Intsik, Kapisanan ng Cruz Rojang babae, mga kawal na rebolusyonaryo, mga batang lalaki’t babae, bandang musika ng Hukbong Tagalog, mga kaluluwa ng nangamatay sa labanan, ang Haring Kamatayan, Rehimyento ng Armas, Infanteria, at Inhenyeriya.

Tauhan

w

8

Kahapon, Ngayon, at BÚkas



KahaPOn, nGaYOn, aT BÚKaS

BahaGi i[Isang bakurang may sagingan at ibá pang halaman sa tabi. Sa gitna ay isang balag.]

Labas I[Asal-hayop at mga táong-bayan. Nangakahanay ang mga babae sa kanan at ang mga lalaki naman sa kaliwa. Nangakataas ang kanang kamay nilang lahat, na tumatangan ng kopang ginto. Masasaya ang anyo nila.]

[Asalhayop, Masunurin, Walangtutol, mga táong-bayan.]

Walangtutol Mag-inuman, magsayawan.

Masunurin Si Asalhayop ay ipagdiwang.

Koro Ipagdiwang.1.o Mapalà ang kaniyang búhay1.a at lumawig hábang araw.2.o Hábang araw.

Walangtutol Dangal niya’y huwag dadalawin ng siphayo’t ng hilahil.2.a Huwag dadalawin.3.a Dangal niya’y magluningning Sa ligayang sasapitin.

Koro Magluningning.

9

Tolentino



Masunurin Madlang puri, madlang biyaya Sa kaniya’y sumagana.

Koro Sumagana.3.a Madlang yaman, madlang tuwa Sa kaniya’y lumawig nawa.

Koro Lumawig nawa.

Asalhayop Katoto’t giliw, mga kaibigan Sa inyo’y salamat nang hábang-búhay. Ang inyong nais na tungkol sa akin Ay aking biyaya sa sasapitin. Kayo ang dangal ko, at kayong tunay Ang tanging suhay ng aking búhay.

[Lalapitang isa-isa ni Asal ang mga Koro at ipipingki sa kani-kanilang kopa ang kaniyang hawak.]

Mag-inuman, magsayawan, mag-awitan, Limutin ang kalumbayan.

Koro Mag-inuman.

[Anyong iinumin ng lahat ang lamán ng kani-kanilang kopa. Biglang lalabas si Ina. at si Tag. Magugulat ang mga dadatnan. Tititigan silá nang kagulat-gulat ni Ina.]

Labas 2

[Sila rin, Inangbayan, Tagailog.]

Inangbayan Mga walang-loob, Mga walang damdam, kayo’y masasaya,

10




bago’y nagluluksa ang kawawang bayan.

Mga walang-puso, mga walang dangal, nasaan ang pangakong kayo ay dadamay sa mga pumanaw?

[Tatawa nang malakas si Asal. at ituturo si Ina.]

Inangbayan Asalhayop!

Asalhayop Masdan ninyo si Inangbayan ang buwisit na manggagaway.

[Magtatawanan ang Koro]

Humayo ka, Inangbayan Huwag sabihin ang patay.

[Magtatawanan ang Koro.]

Mag-inuman.

Koro Mag-inuman.

[Anyong iinumin ang lamán ng mga kopa.]

Inangbayan Huwag! Huwag ninyong lagukin, huwag ninyong mainom ang hinahawakang alak na may lason.

[Magtatawa ang Koro]

Ang inyong kaluluwa ay malilinggatong,

11

Tolentino



kayo’y isusumpa ng mga panahon. [Magtatawanan ang Koro. ]

Mainit pang tunay sa mga burulan ang bangkay ng inyong nuno at magulang.

[Magtatawanan ang Koro.]

Hayo at mag-isip ng tinutunguhan, hayo at bakahin ang mga kaaway.

[Mahabang tawanan nila Asal. at ng Koro.]

Koro Magsayawan.

[Iinumin ni Asal. at ng Koro ang laman ng mga kopa. Tititigan silá nang kagulat-gulat ni Ina.]

Inangbayan Mga walang kaluluwa! Ang inyong mga kasayahan ngayon ay pagdustang tunay sa libingan ng ating marangal na lipi. Ano? Hindi bagá ninyo nararamdaman sa ibutod ng inyong mga puso ang lamig ng kamatayan ng bayan? Hindi bagá kayo nangahihiya sa sarili, ngayong nangagsasayahan sa ilalim ng talampakan ni Haringbata, ang masiging na anak ni Hingiskang?

Asalhayop Mahusay manalumpati ang ating ina, ang manggagaway.

Inangbayan Asalhayop!

Asalhayop Bigyan ako ng kaunting alak.

Koro Kami man.

12




Inangbayan Ako man.

Asalhayop Kita ninyo? Kita ninyo’t huminging kusa, pagkakitang hindi natin siyá alintanahin? Magaling na talaga si Aling Inangbayan.

Asalhayop [Kay Ina.] Heto ang alak na alay ko sa iyo. [Bibigyan siyá ng isang kopa.] Mag-inuman!

[Itataas ni Asal. at Koro ang kanilang mga kopa.]

Walangtutol Mabuhay si Asalhayop!

Koro Mabuhay!

Inangbayan Sumpain nawa ni Bathala ang hindi magsisi sa paglapastangan sa araw na ito! Ito ngang tunay ang araw ng kamatayan ng mga tagapagtanggol ng bayan. Ito ang araw ng pagkalugso ng ating kahambal-hambal na Balintawak. Sumpain nawa ni Bathala ang hindi magsisi!

Taos sa puso ko yaring sumpa, at sa katunayan ay… ayan!

[Ipupukol sa lupa ang kopang hawak.] Asalhayop Inangbayan!Koro

[Biglang lalapitan ni Asal. si Ina. at tatampalin. Si Ina. ay mabubuwal, kasabay ng pagtawa ng Koro.]

Asalhayop Manggagaway!

[Kasabay ng tampal at tawanan. Kasabay ng pagsakal sa

13

Tolentino



kaniya at pagtindig ni Ina.]

Walangtutol Huwag! Bitiwan mo, Asalhayop.

Inangbayan Asalhayop, paglapastangan mo sa akin ay nahulog sa Apo, sa kamay ni Mandagaran, ang taksil mong kaluluwa. At kayong mga nakianib sa kaniya, kayong mga anak kong pinakamamahal, ay nangahawa na man din sa kaniyang sawimpalad. Dinudusta ninyo sa libingan ang dangal ng inyong mga nuno.

A! Hindi ko inakala kailan pa man, na kayo’y hindi ko maihahalubilo sa mga angkang nagkalat dito sa Dulong-Silanganan.

Mga anak ko, mga bunsong pinakaiibig, kayo’y nangaliligaw. Panumbalikin ninyo ang inyong mga loob, pagsisihan ninyo ang paglapastangan sa akin at sa dakilang araw ng pagkalugso ng bayan. Kapag nilimot ninyo ang araw na ito ay lilimutan din ninyo ang libingang luksa ng inyong mga magulang.

Kayo’y nangabulag na lubos. Buksan ninyo ang inyong mga mata.

[Biglang itataas ang tábing. Lilitaw ang mga libingang may pangalang sulat sa panahong una at may mga sabit na luksa at sari-saring putong.]

Ayan at tanawin ninyo silá!

[Mangagluluhuran si Tag. at Koro at mangahuhulog sa kanilang kamay ang mga kopang hawak, tanging hindi lamang si Asal. at tatalikdan ang mga nasabing libingan.]

14




Sa mga libingang iyan ay nalalagak ang mga buto nila Gat-Salian, Bituin, at laksa-laksang iba pang bayaning kawal ng bayan.

O! Yayamang nilapastangan ninyo ang araw na ito at ang mga libingang iyan; yayamang dinudusta ninyo ang dakilang pangalan ng inyong mga nuno; yayamang inilublob ninyo sa pusali ng kapalamarahan ang banal na kasulatan ng ating maharlikang lipi, ay ipagpatuloy na ninyo ang inyong baliw na kasayahan, ipagpatuloy na ninyo, mga bunsong ginigiliw, ngunit pakiusap ko lamang, na doon sa ibabaw nila, sa ibabaw ng mga libingang iyan, ay doon kayo mag-inuman ng alak, doon kayo magsayawan at mag-awitan, doon ninyo sambilatin at yurakan iyang mga laksang sabit, doon ninyo huwag tugutang libakin ang inyong sariling dangal.

[Tatangis at marahang lalakad na túngo sa mga libingan.]

Mga bunsong pinakamamahal! Paalam ako sa inyo! Paalam ako sa inyo!

[Mahuhulog na muli ang dáting tábing.]

Labas 3

[Silá rin, wala lámang si Inangbayan.]

Tagailog Mga kapatid ko!... O! Ano’t kayo’y nangalulumbay? Dahil bagá sa pag-aalaala ninyo sa nalugsong búhay ng bayan sa araw na ito? A, tunay nga! Sapul noon hanggang ngayon ay

15

Tolentino



dalawampung taon nang singkad dalawampung taóng pagkapaalipin. Ngunit huwag. Ngayo’y nahahanda nang lahat. Kapag kayo’y umayos sa aking mga panukala…

Koro Magsabi ka!

Tagailog Ibig bagá ninyong bawiin sa kamay ng kaaway itong bayang sinamsam nila sa kamay ng ating mga magulang?

Koro Ngayon din.

Tagailog Táyo na’t magsandatang lahat.

Koro Táyo na.

[Aalis na lahat, matitirá si Asal.]

Labas 4

[Asalhayop.]

[Tatanawin ang mga nagsialis.]

Asalhayop Mga mangmang!

Ang mga táong ito ay mga walang pinag-aralan. Mabuti pa ang aso, mabuti pa ang kalabaw, mabuti pa ang hayop kaysa kanila, sapagkat ang mga hayop ay nabubuhay at marurunong magsipamuhay, ngunit ang mga táong ito ay hindi. Nangatatahimik silá ngayon. Ano’t kusang magsisihanap ng ligalig? Nalugso raw ang aming mga magulang. At ano? Kung ipaghiganti ko bagá

16




silá ay mangabubuhay pa káyang muli? Babawiin daw ang kalayaan ng bayan. At bakit pa? Mabuti ang may salaping alipin kaysa mahirap na laya. Mga hangal! [Magkukuro.] Mabuti nga.

Hahanapin ko ang mga Intsik hahanapin ko si Haringbata at aking sasabihin sa kaniya ang lahat na nangyari.

Salapi na naman ito!

[Anyong aalis. Lalabas si Haringbata.]

Labas 5

[Asalhayop, Haringbata, mamaya’y Inangbayan.]

Haringbata Asalhayop.

Asalhayop Ako po’y sumasayapak mo, dakila’t marangal na Haringbata.

Haringbata Salamat.

[Lalabas si Ina. at manunubok sa tabi ng tábing. Hindi siyá makikita ng dalawa.]

Asalhayop Ako po sana ay talagang paparoon sa inyong bahay at may násang sabihing malaking bagay.

Haringbata Ano yaon?

Asalhayop Si Tagailog at lahat niyang kasáma, na pawang kapatid niya’t kapatid ko rin, ay kaaalis din po dito ngayon. Mangagsasakbat ng sandata

17

Tolentino



at kayo po ay babakahin.

Inangbayan (Mapaglilo!)

Haringbata Tunay?

Asalhayop Tunay po.

Haringbata At bakit daw?

Asalhayop Ibig daw po nilang mabawi ang kanilang kalayaan.

Haringbata Mga masiging! At saan nangaroon?

Asalhayop Ewan po. Hahanapin ko silá at pakikialaman ko ang kanilang mga lihim, upanding maipagbigay alam ko sa inyo at mangahulog sa inyong kamay.

Inangbayan (Buhong!)

Haringbata Salamat. Talasan mo ang iyong tainga’t mata. Heto ang salapi mong bayad.

[Bibigyan ng salapi.]

At kung mangahulog na silá sa ilalim ng aking kapangyarihan ay dadagdagan ko pa iyan, at bibigyan kita ng katungkulang mataas.

Asalhayop Salamat po.

Haringbata Hihintayin kita ngayong gabí sa aking bahay, at ipagbigay mong alam sa akin ang lahat nilang panukala. Heto ang tandâng ilalahad mo sa taliba upanding ikaw ay papasukin.

18




[Bibigyan siyá ng isang tsapang tanso at aalis.]

Asalhayop Asahan po ninyo.

[Titingnan ang salapi.]

Heto ang salapi ko, heto ang tunay na Ina kong bayan, ang tunay na Bathala.

At madadagdagan pa; at matataas pa ang aking katungkulan. Sawimpalad!

Inangbayan (Walang puri!)

Labas 6

[Silá rin, Tagailog.]

Asalhayop Tagailog, hinahanap kita.

Tagailog Ako’y gayon din, kita’y aking hinahanap.

Asalhayop Sasalakayin bagá natin si Haringbata?

Tagailog Oo, búkas. Humanda ka’t ikaw ay kasáma.

Asalhayop Papaano ang paraang gagawin natin?

Tagailog Ako’y magdadala kunwari ng buwis.

Asalhayop Mahusay. At saan táyo dadaan?

Tagailog Sa tábing-dagat ang kalahati, at ang kalahati naman ay sa Diliman.

19

Tolentino



Heto na’t nagdadatingan ang ating mga bayaning kawal, kasáma ang mga babaeng tagapagsiyasat ng sugatán.

Labas 7

[Silá rin, Walangtutol, Masunurin, Korong lalaki at babae. Ang mga lalaki ay pawang sandatahan.]

Walangtutol Tagailog, narito na kami.

Tagailog Hintayin natin ang mga ibáng kásama.

Asalhayop Ako’y kásama ninyo, ngunit ako’y uuwi pa muna sandali.

Tagailog Hihintayin ka namin dito, at dito táyo magbubuhat sa pagsalakay kay Haringbata.

Asalhayop Asahan ninyong ako’y darating. Asahan ninyong kung saan kayo mamatay ay doon din ako magpapakamatay. Paalam. [Anyong aalis.]

Koro Mabuhay si Asalhayop!

Inangbayan [Kay Asal.] Hintay! Tagailog huwag mong paalisin si Asalhayop.

Asalhayop Ako?

Inangbayan Ikaw.

Lahat At bakit?

Inangbayan Ako’y may itatanong sa kaniya dito sa harapan.

20




Masunurin Ano kayâ?

Koro Ano kayâ?

Inangbayan Asalhayop, wala ka bagáng taglay na salapi ngayon?

Asalhayop Wala.

Inangbayan Dinig ninyo? Wala raw. At wala ka bagáng taglay na kahit anong tanso sa katawan?

Asalhayop Salopikang mangkukulam! Ano’t itinatanong mo?

Inangbayan Wala ka bagáng taglay na kahit anong tanso sa katawan? Sumagot ka.

Lahat Sumagot ka.

Asalhayop Wala. Aanhin ko ang tangso?

Inangbayan Dinig ninyo? Wala raw siyáng taglay na salapi, at wala rin namang taglay na kahit anong tanso.

[Tatawa nang malakas si Ina.]

Asalhayop Ngitngit ni Bathala! Ano’t nagtatawa ka?

Inangbayan Dakpin ninyo at ipinagbili táyong lahat kay Haringbata.

Lahat O!

Asalhayop Ako?

21

Tolentino



Inangbayan Ikaw.

Asalhayop Sinungaling si Inangbayan.


Inangbayan Kahabag-habag na Asalhayop!

Asalhayop Sinasabi kong sinungaling si Inangbayan.

Inangbayan Mga bunso, siyasatin ninyo ang katawan ni Asalhayop, at may taglay na salapi, at may taglay na tanso.

Tagailog [Sa Koro.] Siyasatin ninyo.

Asalhayop Hindi ako pasisiyasat.

Tagailog Dakpin ninyo.

[Tatanganan si Asal. ng mga sandatahan, at sisiyasatin ng mga babae ang kaniyang katawan. Makukunan sa bulsa ng salapi at isang tsapang tanso.]

Masunurin Tunay nga!

Lahat Tunay nga!

Tagailog Ano’t ipinagkaila mo ang iyong taglay?

Asalhayop Ako’y … sapagkat … hindi at …

Inangbayan Itanong mo kung saan nanggaling ang tanso’t salaping iyan.

22




Tagailog Saan nanggaling ang tanso’t salaping iyan?

Asalhayop Iyan ay … kahapon … Datapwat …


Inangbayan Yayamang hindi niya matutuhang turan ay aakayin ko na siyá, at ako na ang magsasabi.

Asalhayop Inangbayan! Mahabag ka!

Tagailog Sabihin mo, Inangbayan.

Lahat Sabihin mo.

Asalhayop Inangbayan!

Inangbayan Ang salaping iyan ay siyáng pinagbilhan ng nilako niyang búhay ng bayan kay Haringbata.

Lahat O!

Inangbayan At ang tansong iyan ay siyáng ilalahad sa mga taliba ng kaaway, upang siyá’y papasukin at maisiwalat ang ating lahat na lihim.

Asalhayop Sumpa ng apo! Ngitngit ni Mandaragat!

Inangbayan Pagmasdan ninyo ang tanso at may tatak marahil ni Haringbata.

[Pagmamasdan ng lahat ang tanso.]

Masunurin Tunay nga.

Koro Tunay nga.

23

Tolentino



Walangtutol Kay Haringbatang tatak.

Tagailog Asalhayop!

Asalhayop Patawad!

Inangbayan Ngayon at inyo nang nakilala kung sino nga si Asalhayop ay magpapaalam na ako sa inyo.

[Tuloy aalis. Anyong hahabulin ng lahat.]

Lahat Inangbayan!

Labas 8

[Silá rin, wala lámang si Inangbayan.]

Tagailog [Kay Asal.] O! Walang-pusong kapatid! Walang dangal! Sa mga ugat mo ay tumatakbo ang maruming dugo ni Lakansalian, yaong taksil na nagpagapos ng leeg ng ating kawawang Inangbayan, kay Hingiskang na ama ng suwail na Haringbata.

Pagmasdan ninyo’t kumikislap sa kaniyang mga mata ang alipato ng kaniyang paglililo.

Bayang Tagalog, tandaan ninyo yaring hatol.

Dapat mahalin ang ating mga kapatid, ang ating mga magulang, ang sariling búhay, ngunit lalo pa nating dapat mahalin ang dangal ng ating kahambal-hambal na Inangbayan.

[Sandaling palipas.] Kaya nga, ang sino pa mang

24




maglilo sa kaniya, kapatid man natin o magulang kayâ, ay huwag pagpitaganan; takpan ang mata ng awa at idalhag siyá sa bangin ng lalong dustang kamatayan, at idagan sa kaniyang ulo ang matinding sumpa ng ating pagkapaalipin.

[Sandaling palipas.] Bayang Tagalog, kung sakalìng mawalan man táyo ng hiya sa mukha nating bantad, at pabayaan nating makatkat sa ating noo ang limbag ng puri, manang katutubo ng ating mga kaluluwa, ay magkaroon man lámang táyo ng kaunting tapang sa pagkitil ng sariling búhay. Ibubo natin ang ating dugo, lamurayin natin ang ating lamán, iwalat natin ang ating mga butó, huwag na lámang kumalat-kalat sa lansangan ang mabusilak na dangal ng liping Tagalog, huwag na lámang táyo ring ito ang maglublob sa putik ng lagim, ng kagalang-galang na mukhang tumatangis ng ating kahabag-habag na Inangbayan.

[Sandaling palipas.] Bayang Tagalog, si Asalhayop ay nagtaksil. Sunugin siyáng buháy.

Koro Patawad!

Tagailog Bayang Tagalog, kung malaki ang pagmamahal mo kay Asalhayop, ako naman ay lalo pa, ngunit lalo pang malaki ang pagmamahal ko sa ating Inangbayan Inilako ni Asalhayop si Inangbayan kay Haringbata, kayâ dapat siyáng mamatay, sapagkat dapat na lipulin ang lahat na halamang lasong tumubo at umusbong sa lupang Tagalog.

[Sandaling palipas.]

25

Tolentino



Koro Patawad!

Tagailog Bayang Tagalog, nalugso ang ating bayan, dahil sa nagkalat sa lansangan ang mga suwail, at nagkalat ang mga ito dahil sa mga pagpapatawad. Kung ibig ninyong huwag muling malugso ang ating bayan ay huwag patawarin ang sinumang magkasala sa ating banal na layon. Ipukol natin ang kaniyang katawan sa nagsusumilakbong lagablab ng libak ng bayan.


Sunugin siyáng buháy.

Koro Patawad!

Tagailog Bayang Tagalog, bayang pinakamamahal kong lubha, walang sino pa mang makasasalag sa madiing hampas niyaring hatol. Ibig ko pang ako’y mamatay, huwag na lámang ipahutok ang katwiran. Kayâ nga, sinumang may nais na humingi ng patawad sa naritong suwail ay patayin na muna ako, saksakin na muna yaring dibdib. Alin sa dalawa: mabuhay ang kataksilan at ako ang mamatay, o mabuhay ako at mamatay ang kataksilan?



Koro Patawad!

Tagailog O! Bayang Tagalog! Bayan ng marangal na liping Tagalog, huwag mong ihingi ng patawad ang nagtaksil sa dakilang

26




dangal ng ating mga kasulatan.

[Bubunutin ang kaniyang sundang.]

At yayamang ayaw akong ilugso ng mga nagtatangol sa kaniya, ako ang maglulugso sa mga sasagot at sasansala sa aking matatag na hatol. Iwawalat ko ang dibdib ng baling kumibo, hahalukayin ko ang puso ng baling magsigaw ng wikang “patawad.”

[Itataas ang kaniyang sundang. Mapapaurong ang lahat.]


[Lalabas ang mga nagsipasok na kawal.]

Labas 9

[Silá rin at si Inangbayan.]

Inangbayan Tagailog, darakilang bunso, sa kaluluwa mo ay paminsanang nagtipon ang dangal kong mabusilak, at sa puso mo ay ang lakas at pagkabayani ng iyong maharlikang lipi. Ikaw ang maligayang sagisag ng bayang Tagalog. Nakita ko ngayon ang tigas ng iyong loob sa pagtatanghal ng matatag na katwiran.

Tag. at Koro Inangbayan!

Inangbayan Bayang dakila, mga bunso ko, si Tagailog ay isang hari. Sundin ninyo.

Lubhang bayani at matatag, káyang itanghal sa daigdigan ang ating palad.

27

Tolentino



Tag. at Koro Salamat.

Tagailog Ang dangal nating Tagalog sa putik ngayo’y nalublob, itanghal at italuktok at itanyag sa sinukob.

Iligtas ang lupa natin sa daluyong ng sakim, ihatid natin sa lilim ng katwirang ating-atin.

Inangbayan Ipagdiwang itong bayan, bigyan natin ng dangal, huwag bayaan, huwag bayaan sa mabuhay ma’t mamatay.

Koro Sa mabuhay ma’t mamatay.

Inangbayan Hayo na kayo sa labanán.

Tagailog Mga kapatid ko, ako’y mangunguna, pag ako’y umurong, saksakin pagdaka, ngunit kung susulong, ang hindi sumáma ay papatayin ko, yao’y di sasala. Sundan ako.

[Magsisipasok na lahat, matitirá si Ina.]

Labas 10

[Inangbayan, mamaya’y si Haringbata kasáma ang hukbong Intsik..]

Inangbayan Humayo na ang mga anak ko. Ayon at nangkanlong na sa Liko. Bathala, patnubayan mo silá!

[Lalabas si Har. kasáma ang kaniyang mga kawal.]

28




Haringbata Narito ang ating hinahanap.

Inangbayan (Si Haringbata!)

Haringbata Narito si Inangbayan. Dakpin ninyo, gapusin ninyo.

[Lalapitan si Ina. ng mga kawal at anyong gagapusin.]

Inangbayan Mga malulupit, mga masakim, hindi pa bagá magkasiya sa inyo ang pagsamsam sa lahat kong ari, at ngayon ay ako pa ay gagapusin, ganitong kahina ko, walang sandatang ilalaban, at tunay na nag-iisa? Tadtarin ninyong maliliit ang laman ko’t butó, at inyong itapon, at inyong yurakan, ngunit pakaasahan ninyo, na bawat isang patak ng dugo ko, bawat isang tilad ng lamán ko at butó, ay sisikit sa inyong maruruming talampakan, lalasunin ang inyong dugo at susumpain kayo hanggang langit. Pakaasahan, na itabon man ninyo sa pusali ang aking lamu-lamuray na katawan, ay magiging binhi ito, at tutubo, at yayabong, at mamumulaklak ng dangal, at magbubunga ng kalayaang walang-hanggan.

Haringbata Takpan ninyo ang bibig at sakalin ninyo ang leeg, nang upanding huwag makasigaw.

Inangbayan Sakalin ninyo ang sigaw ng katwiran, tutupin ninyo ang bibig ng dangal, inisin ninyo ang búhay ng bayan.

29

Tolentino



Labas 11

[Silá rin, Tagailog, kawal na Tagalog. Si Tagailog ay suot pamunuan.]

Tagailog Mga kawal, madalî. [Sa loob.]

Haringbata Ang hukbong Tagalog. Mga kawal, sundan ako.

[Hahawakan sa kamay si Ina. at kakaladkarin papasok. Lalabas si Tag. at mga kawal.]

Tagailog Hukbong Tagalog, lahi ng katapangan, mga anak sa digma, tulinan ninyo.

Napaparam ang ulap ng sakim, sumisilay ang araw ng kalayaan: tatagan ang puso at bawî ang bayan.

[Tuloy pások.]

Labas 12

[Masunurin, Korong Babae.]

Masunurin Laban kayo, mga kawal, at bawiin itong bayan;1.a Sandali pa’y ating tunay ang tagumpay.

Koro Ang tagumpay.

Masunurin Nagkaábot ang hukbo at nangagkahalubilo...2.a Laban kayo, laban kayo, ang kalaba’y….

Koro Tumatakbo.

30




Masunurin Hayo’t abuluyan ang mga sugatán.

Koro Abuluyan.

Labas 13

[Maglalabasan ang mga kawal na Intsik, karamiha’y sugatán at mangabubuwal.]

Masunurin Huwag bayaan, ito’y ating katungkulan.

Labas 14

[Silá rin, Haringbata, Inangbayan, mamamaya’y si Tagailog. Kaladkad ni Har. si Ina.]

Haringbata Papatayin kita.

Koro Si Inangbayan!

[Lalabas si Tag.]

Tagailog Haringbata!

[Sabay saksak. Mabubuwal si Har.]

Haringbata Mamamatay ako!

Koro Patay si Haringbata!

31

Tolentino



Labas 15

[Silá rin, kawal na Tagalog.]

Tagailog Ating-atin ang tagumpay, atin ang ating katwiran.

Inangbayan Mabuhay si Tagailog!

Koro Mabuhay!

Tagailog Mabuhay si Inangbayan!

Koro Mabuhay!

Inangbayan Mabuhay ang ating kawal!

Koro Mabuhay!

Tagailog Mabuhay ang ating lipi sa lilim ng kalayaan!

Koro Mabuhay!

Inangbayan [Tatanaw sa kanan.] Sino ang mga dumarating?

Tagailog Sino kayâ?

Koro Sino kayâ?

[Tutugtugin ang Marcha Real Española at lalabas si Dilát-na-bulág at Matanglawin.]

Labas 16

[Silá rin, Dilát-na-bulág, Matanglawin.]

32




Inangbayan Sino kayo?

Dilát-na-bulág Ako’y si Dilát-na-bulág.

Matanglawin Ako’y si Matanglawin.

Tagailog Kalaban ba kayo?

Dilát-na-bulág Kami ay kaibigan.

Inangbayan Ano ang inyong nais?

Matanglawin Ang kayo’y iligtas sa pagkapanganyaya.

Tagailog May sakuna bagá?

Dilát-na-bulág Mayroon.

Matanglawin Tanawin ninyo sa dákong kanan ang tíla wari nagdidilim na langgam na paparito, at yao’y mga kawal na babaka sa inyong bayan.

Inangbayan At sino nga silá?

Dilát-na-bulág Mga kapatid din ninyo.

Tagailog (Sumpa ng langit!)

Koro Sumpa ng langit!

Matanglawin Tanawin ninyo sa dákong kaliwa ang lalo pang makapal. Babakahin din kayo.

Inangbayan At sino naman ang mga iyon?

Dilát-na-bulág Inyo ring mga kapatid.

33

Tolentino



Tagailog Sumpa ni Bathala!

Koro Sumpa ni Bathala!

Inangbayan Ay sa abâ ng aking mga anak!

Matanglawin Tanawin ninyo sa dákong yaon ang maraming kawal na mapuputi. Yaon ay aming hukbo. Tanawin ninyo sa dagat ang mga sasakyang pambaka. Ang lahat na iyan ay amin. At kung kayo ay kakapatid sa amin, ang aming ari, ang aming mga puso at kaluluwa, ay inyo ring lahat. Ipagtatanggol namin kayo sa lahat ng ligalig at pagkapaalipin.

Inangbayan Tapat bagá ang inyong pakikipagkapatid sa amin? Dilát-na-bulág Tapat.

Tagailog Hindi ninyo bibigyang ligalig ang kalayaan ng aming mga anak?

Matanglawin Hindi.

Inangbayan Matatalaan ninyo ang gayon?

Dilát-na-bulág Oo.

Inangbayan Bayang Tagalog, narinig ninyong lahat. Sumagot kayo.

Koro Kami ay pumapayag.

Matanglawin [Kay Tag.] Talaan mo ito.

[Bibigyan ng pergamino, tatalâ si Tag.]

Tagailog Ayan. At ikaw?

34




Matanglawin Tatalaan ko ito. [Tatalâ rin sa isang pergamino.] Ayan.

Inangbayan Ngayon, ang sumpaan.

Dilát-na-bulág Ang sumpaan.

Lahat Ang sumpaan.

[Isasaksak ni Tag. at Mat. ang kani-kanilang sundang sa bisig sa kaliwa, sasahurin sa isang sarong ginto ni Ina. ang dugo ni Tag. at si Dil. naman ang kay Mat.]

Dilát-na-bulág [Kay Tag.] Inumin mo ito.

Inangbayan [Kay Mat.] Inumin mo ito.

[Tatangapin nila Tag. at Mat. ang mga sarong ginto.]

Tagailog Sa sarong gintong tangan mo ay nalalamang totoo ang dalisay na dugo ko, dugong tunay ng bayan ko.

Matanglawin Sa sarong gintong iyong tangan ay tunay na nalalaman yaring dugo kong dalisay na dugo ng aking bayan.

Lahat Inumin ninyo.

Dilát-na-bulág [Hahawakan ang kamay ni Ina.] Ang kamay kong iyong tangan ay kamay ng aking bayan, kung di mo paglililuhan ang dito’y pinagsumpaan,

35

Tolentino



kamay na ito’y mag-aalay sa iyo ng biyayang tunay.

Ngunit kung lalapastangan, Kamay na ito ay tatangan ng sundang na kamandagan, ang puso mo’y tatarakan.

Inangbayan Sa dibdib ko’y masisilip ang dalisay kong pag-ibig, ang kaluluwa kong malinis, ang mga banal kong nais na sa atin ay bibigkis, puso ta’y nang magkatalik.

Ngunit kung magbabalawis sa ating pagkakapatid, pag-ibig ko’y magngingitngit at sa iyo’y siyáng tutugis. Koro Kami naman ay gayon din.

Tagailog Ang magtapat ay mabuhay.

Koro Mabuhay.

Matanglawin Ang magtaksil ay mamatay.

Koro Mamatay.

Inangbayan Ang dugông iya’y maging lunas Sa puso ng kung sinumang magtatapat.

Datapwat kung magsusukab Sa búhay niya’y maging lason at kamandag.

36




Lahat Inumin!

[Iinumin ni Tag. at Mat. ang dugo. Mahuhulog na bigla ang tábing.]

37

Tolentino



BahaGi ii[Walangtutol at mga táong-bayan, nakaluhod sa harap ni Dilát-na-bulág, Halimaw at Matanglawin. Iniaalay kayamanan niláng lahat.]

Labas 1

[Walangtutol, Matanglawin, Dilát-na-bulág, Halimaw, Tagailog, Inangbayan, Dahumpalay.]

Walangtutol Purihin natin, purihin si Dilát-na-bulág na giliw.

Koro Purihin.

Masunurin Purihin natin, purihin, si dakilang Matanglawin, si Halimaw na butihin.

Koro Purihin.

Tagailog (Sumpa ng Diyos!)

Dilát-na-bulág Inangbayan, Dahumpalay, kayo’y aming minamahal.

Tagailog (Sinungaling!)

Halimaw Kayo’y aming minamahal.

38




Dahumpalay A, salamat, poong halimaw, kayo’y aming susuyuan.

Tagailog (Alipin!)

Halimaw Kayo’y amin hábang araw.

Inangbayan Hindi ko lubhang kailangan ang ako’y huwag mahalin man; nais kong iyong tingnan lámang ang mga bunso kong hirang.

Dahumpalay Bayang Tagalog, hayo’t suyuan ang ating haring mapagpalayaw. Silá’y ang ating tunay na suhay, Silá’y ang ating tunay na búhay.

Inangbayan Mga bunsong giliw, mga bunsong irog, hayo at suyuan yaring mga poong sa ati’y kumukupkop.

Koro Suyuan.

Tagailog Narito ang aming kapalaran, tumangis gabí’t araw, ari nami’y inialay at ang ganti’y kamatayan.

Hanggang kailan mga langit itong aming pagtitiis, ang puso ko napapaknit, sumasabog yaring dibdib.

Dahumpalay Tagailog, ang iyong alay

39

Tolentino



sa ating hari ay kailangan.

Tagailog Ako? Ayan!

Dilát-na-bulág Palamara!MatanglawinHalimaw

Dahumpalay Patawahan po ninyo.

Inangbayan Patawad!Koro

Dahumpalay Parusahan po ninyo itong suwail na sa inyo ay naglilo.

Inangbayan Patawad!Koro

Tagailog Patayin na ninyo ako.

[Titindig si Mat., galit na galit. Hahawakan sa kamay si Tag. at kakaladkarin sa loob.]

Matanglawin Tagailog na sukaban, halina sa bilangguan. Inangbayan Tagailog!Koro

Halimaw Ng gapos ay bilibiran ang leeg at buong katawan.

[Ipagtutulakan hanggang sa mapasok si Tag.]

40




Labas 2

[Dilát-na-bulág Dahumpalay, Inangbayan. Luluhod uli silá Ina. at Koro.]

Inangbayan Dilát-na-bulág na irog, patawarin mong tibubos yaong bunsong Tagailog, kaawaan at huwag mapoot.

Koro Patawarin!

Dilát-na-bulág Kung inyong pananagutan.

Halimaw Dilát-na-bulág …!

Dahumpalay Huwag pong patawarin, patayin ang bagay.

Halimaw Kung sa amin ay huwag hintin ang patawad sa nagtaksil. Hinding tunay maaamin ang siyá’y aming patawarin.

Koro Patawarin!

Dilát-na-bulág Wala, walang patawad. Humayo kayong lahat sa harap ko at bakâ pa sampung kayo ay madamay.

[Titindig ang nangakaluhod.] Humayo na kayo.

[Papasok silá. Ina. at Koro.]

41

Tolentino



Labas 3

[Dilát-na-bulág, Dahumpalay.]

Dahumpalay Poong dakila, ako po’y hindi sumámang umalis, sapagkat ako’y may nasang sabihin sa inyo.

Dilát-na-bulág Ano iyon?

Dahumpalay Hindi po bagá ninyo napagmasdan na tanging hindi lumuluhod sa inyong harap ay si Tagailog?

Ang tao pong iyan ay may masamâng hilig. Lagi kong nakikitang malumbay, at may mga malalaking bagay na inaakala.

Dilat-na-bulag Anong mga bagay yaon?

Dahumpalay Ewan ko po, nguni’t lagi niyang kabulungang-lihim si Inangbayan. Wika ko po sana ay ibilanggo at igapos din si Inangbayan, upang huwag matuloy kung sakalìng may mga inaakala mang laban sa inyo.

[Tatawa nang malakas si Dil.]

Dilat-na-bulag Akala mo ba ako’y matatakuting gaya mo?

Dahumpalay Ang laki po ng aking pagmamahal sa inyo ay isang may udyok sa akin na kayo’y aking pagsabihan sa bawat makita kong gawang hindi dapat ng aking mga kapatid.

Dilát-na-bulág Salamat. Pagmamasdan mo ang kanilang mga kilos, at sasabihin mong lahat sa akin ang kanilang

42




mga panukala. At kung inaakala kong dapat nga siláng parusahan nang mahigpit, asahan mong silá’y aking lilipulin. Huwag kang magpapahalata at kitá’y gagantihan.

Dahumpalay Si Tagailog po ay kailangan bilibiran ng tanikalang bakal ang leeg, kamay at buong katawan, at gapusan ng mabigat na ramal ang paa, at huwag pawalan sa bilangguan, hanggang mundo ay mundo. Nasilipan ko siyá ng akalang lihim na lumaban sa inyo.

Dilát-na-bulág Tunay?

Dahumpalay Opo.

Dilát-na-bulág Halika’t ipagsaysay sa akin ang lahat mong nalalaman.

[Papások ang dalawa.]

Labas 4

[Matanglawin, mamaya’y Inangbayan.]

Matanglawin Dahumpalay! Wala rito ang ahas na kamandagan.

A! Salamat at siyá’y aking naging alipin, at kung siyá’y aking naging kapatid lámang ay ako naring ito ang maglulukso sa kaniya.

[Anyong aalis. Lalabas si Ina. Pagdaka’y sa harap ni Mat.]

Inangbayan Poong Matanglawin, mahabag po kayo, pawalan po ninyo sa bilangguan ang bunso kong Tagailog.

43

Tolentino



Matanglawin Hindi mangyayari. Ngunit kung ikaw ay may salapi ay marahil pa’y ating makukuha.

Inangbayan Poon ko po, ang lahat kong pag-aari ay iaalay ko po sa iyo, pawalan na lámang ang aking bunso. Heto po ang salapi kong lahat.

[Titindig at ibibigay sa kaniya ang dalá niyang salapi.]

Matanglawin Kakaunti ito.

Inangbayan Wala na po akong ibáng ari.

Matanglawin Tunay, ngunit ang mga anak mo ay mayroon pa, tawagin silá.

Inangbayan Halina ang aking mga anak.

Labas 5

[Sila rin, Koro heneral.]

Inangbayan Makawawala po kayâ si Tagailog kung ako’y gayahan nilá na isuhol din sa inyo ang kanilang mga kayamanan?

Matanglawin Oo! Makawawala.

Inangbayan [Sa Koro.] Inyo nang narinig. Pumapayag ba kayo?

Koro Inangbayan!

Matanglawin Kapag hindi kayo pumayag ay ipabibitay ko si Tagailog.

44




Koro Poong Matanglawin!

Matanglawin Pumapayag ba kayo?

Koro Pumapayag po kami.

Inangbayan Isuhol na ninyo ang inyong kayamanang lahat. Mamulubi man táyo ay di kailangan, huwag lámang mawalan ng isang maharlikang kapatid.

[Ibibigay nila kay Mat. ang kanilang salapi.]

Matanglawin Mabuti na.

Inangbayan Kailan po kayâ makalalabas si Tagailog?

Matanglawin Ngayon din marahil.

Inangbayan Salamat po. Paalam na po!Koro

Matanglawin Adiyos.

[Papasok silá Ina. at Koro.]

Matanglawin Mga hangal!

Labas 6

[Matanglawin, Dahumpalay.]

Matanglawin Dahumpalay.

Dahumpalay Hinahanap ko po kayo. Ipinasasabi sa inyo ni dakilang Dilát-na-bulág na ipabaril daw po ninyo

45

Tolentino



ngayon din si Tagailog.

Matanglawin Kung gayon ay maghintay ka.

[Susulat sandali.]

Paroroon ka sa bilangguan at pawalan mo siyá ngayon din. Heto ang utos.

Dahumpalay Patawad!

Matanglawin Oo, pawalan mo.

Dahumpalay Ipinababaril ni Dilát-na-bulág.

Matanglawin Kayâ nga pawalan mo.

Dahumpalay Poon ko po ….

Matanglawin Súlong at iniuutos ko. Pabayaan mo at ako ang mananagot. Pawawalan ko siyá ngayon, ngunit búkas ay ipabibilanggo ko rin at sa makalawa ay salapi na naman. Heto at babahaginan kitá sa aking naging pakinabang.

[Bibigyan ng salapi.]

Dahumpalay Salamat po.

Matanglawin Gayon lámang ang Gobyerno …. Ang Gobyerno ay isang malaking laruan, at ang mga ley ay pawang katatawanan lámang at biro sa lahat ng tao.

Súlong ka na.

46




Dahumpalay Bakâ po ….

Matanglawin Súlong.

[Papások si Dah.]

Masamâng Dahumpalay! Siyá na’t dili ibá ang naglulubog sa kaniyang Ina at mga kapatid.

[Papások.]

[IBANG TANYAG.]

[Mahuhulog ang tábing na may isang bilangguan. May pinto sa magkabilâng tabi.]

Labas 7

[Tagailog.]

[Lalabas si Tagailog na kulang lámang ay malugmok. Binilibiran ng tanikala ang leeg, kamay at buong katawan at may ramal sa paa.]

Tagailog Ngitngit ni Bathala! Hampas ng Maykapal! Sumpa ng Impiyerno!

At ano ang kasalanang nagawa ko hábang buháy? Ano at binilibiran ng gapos yaring katawan? Masakit nga sa kalooban na ang yama’y ipanakaw kay Matanglawing sukaban. Ito bagá’y kasalanan? Ang Halimaw na balakyot, bakit ako’y hinahayop sa ang kaluluwa ko at loob at salapi kaniyang lubos.

47

Tolentino



Bakit si Dilát-na-bulág ay di bigyang lunas. Di bagá sumumpa ang oslak na ibibílang kaming anak?

Nasaan bagá ngayon ang pinagsumpaang kami ay kapatid, kami ay kaibigan?

Mga mandaraya! Mga mapagtaksil! Kami hinahayop! Kami inaalipin!

[Magngingitngit at mapapaupo sa panlalatâ]

[Biglang titindig.] O!

Ano’t ako’y nahahapis at ang puso’y tumatangis? Ano’t di limuting pílit yaring aking mga sakít?

At ano?

Di na kayâ makakalag yaring gapos kong mabigat? At di na kayâ sisikat sa akin ang maliwanag? [Tatawa nang malakas.]

Kapag nagkataon kayo’y magbabayad, kapag nagkataon kayo’y lalagpak.

Asahan ninyo. A …! Nguni’t si Ina at kapatid ko, saan silá? kumakaba yaring dibdib ko.

48




Hindi sasala at lilipulin silá ng halimaw, ni Dahumpalay at Matanglawin.

Mga buhong, mga taksil, mga suwail, mga suwail.

Labas 8

[Tagailog, Halimaw.]

[Lalabas na nagtatawa si Hal.]

Halimaw Sino ang buhong? Sino ang taksil? Sino ang oslak? Sino ang suwail?

[Tatawa si Halimaw.]

Matapang ka sa salita at wala ka sa gawa; mapaglilo ka’t walang hiya, mukhang hayop, katawa-tawa.

[Tatawa.]

[Papások sa pintuang kaliwa si Tag.]

Labas 9

[Halimaw at Dahumpalay.]

Halimaw Si Dahumpalay.

49

Tolentino



Dahumpalay Mauupo.

[Hahalik ng kamay kay Hal.]

Halimaw Ano?

Dahumpalay Nauulol po si Matanglawin, pinawawalan po ngayon din si Tagailog.

Halimaw Totoo?

Dahumpalay Heto po ang utos.

Halimaw Hindi kakaunting salapi ang naging kapalit ng utos na iyan.

Dahumpalay Marahil nga po.

Halimaw Iwan mo na.

[Kukunin ang utos.]

Dahumpalay Kayo na po ba ang ….

Halimaw Oo, ako na ang bahala.

Dahumpalay Dapat ninyong malámang ipinababaril ngayon din ni Dilát-na-bulág si Tagailog, sapagkat isinumbong ko ang kaniyang mga kataksilang lihim, ngunit si Matanglawin naman ay pinawawalan, at ipahuhuli rin daw búkas.

Halimaw Oo, súlong na.

Dahumpalay Paalam na po.

50




[Papások si Dah.]

Labas 10

[Halimaw, mamaya’y Inangbayan at Koro heneral.]

Halimaw Kailangang pakinabangan ko ang utos na ito. Ipatatawag ko si Inangbayan at sasabihin kong ako ang sariling makapagpapalabas kay Tagailog.

Mabuti’t heto na silá at di na kailangang ipatawag.

[Lalabas si Ina. at Koro. Magsisiluhod sa harap ni Halimaw. Pahahalikin silá ng kamay.]

Inangbayan Among! Daluhan po ninyo kami! Pinangakuan po kami ni Matanglawin na si Tagailog ay. . . Halimaw Hindi makawawala kung hindi ko pahintulot. Hindi nga. Heto ang utos sa aking kamay.

Inangbayan Among!Koro

Halimaw Kung kayo ay may salapi ay mabibili ninyo ang utos na ito.

Inangbayan Wala na po. Kinuha nang lahat ni Matanglawin.

Halimaw Kayo ay may mga alahas pa sa katawan. Dalá rito ang mga alahas.

Inangbayan Makakawala po ba si Tagailog kung aming ibigay ang aming hiyas?

51

Tolentino



Halimaw Ngayon din. Dalá rito ang mga kuwintas.

[Ibibigay ni Ina. at Koro ang mga kuwintas na ginto. ]

Ang mga singsing at pulseras.

[Ibibigay din.]

Ang mga hikaw at alpiler.

[Ibibigay.]

Ang mga relos at butones.

[Ibibigay.]

Ang mga alampay.

Inangbayan Among! Halimaw Ang mga alampay, hindi bagay sa inyo ’yan. Madalî!

[Ibibigay ang mga alampay.]

Ang mga tapis.

[Ibibigay ang mga tapis.]

Ang mga kortso at sapatos. Mahirap ang magsapin. Mabuti pa ang biyakis ang sáya at lilís ang salawal, malapit sa gracia ng Diyos.

[Ibibigay ang mga kortso at sapatos.]

Ngayon ay umuwi na kayo at ngayon din ay

52




hintayin ninyo si Tagailog.

Inangbayan Paalam na po.Koro

Halimaw Hindi na kayo napasalamat.

Ynangbayan Salamat po.Koro

Halimaw Walang anuman.

[Papasok silá Ina. at Koro at Halimaw.]

Labas 11

[Tagailog. Binilibiran din ng gapos.]

Tagailog Mga kampon ni Satan!

Narinig kong lahat.

Sa makatuwid ay si Dahumpalay ang nagpanganyaya sa akin; ninakaw ni Matanglawin ang salaping lahat ng aking Ina at mga kapatid; hinubaran silá halos ng halimaw sa pangakong ako’y kaniyang pawawalan, at ngayon ay siyá rin ang paroroon kay Dilát-na-bulág upang ako’y ipabaril.

O! Ano’t natitiis ng langit ang ganito? A! Huwag kayong umasa! Huwag kayong magpakatahimik na lubha sa luklukan ng sakim. Asahan ninyong may Diyos, ang Diyos na iyan ay humahatol nang walang-kibo. Darating

53

Tolentino



ang araw na kikinig ang inyong matataas na luklukan lalagpak, magkakabali-bali ang inyong mga butó, manlulumo ang inyong mga katawan, duduhapang kayo at maglulumuhod sa paanan ng aking kahabag-habag na Inangbayan.


Kayo’y hindi niya lilingunin, hindi didinig sa inyong pagtawag, ipakikita sa inyo ang mga latay ng katawan niyang inyong hinahampas, tatawanan kayo, tatalikdan kayong bigla, at iiwang sarili sa dilim ng inyong paglililo.


Magngingitngit ang inyong kaluluwa, ngunit wala kayong magagawa at hindi kayo makatinag, tatangis ang inyong mga puso, ngunit hindi dadaluyan ng luha ang mga mata, kayo’y magbubuntonghininga at sisigaw ng “patawad” ngunit ang sagot sa inyong himutok ay ang halakhak ng tawa ng panahon at ang sagitsit ng hampas sa inyo ng Maykapal.


Labas 12

[Tagailog, Dahumpalay.]

Dahumpalay Tagailog na kapatid.

Tagailog Salamat at dumating ka.

54




Dahumpalay Ano’t narito ka pa? Nilakad ko kay Dilát-na- bulág at Matanglawin ang ikaw ay pawalan.

Tagailog (Taksil!)

Dahumpalay Nakuha ko at dinalá ko rito ang utos ng iyong kalayaan.

Tagailog Salamat.

Dahumpalay Ngayon din ikaw ay lalabas.

Tagailog Ang aking búhay ay utang ko sa iyo. Gagantihan ko ang iyong gawang magaling sa akin, ako’y may itinagong mahalaga at malaking batong diyamante sa loob ng aking sapin. Ang batong ito ay aking sa iyo ipagkakaloob.

Dahumpalay Salamat. Nasaan? Kukunin ko.

Tagailog Huwag kalagan mo sandali ang aking gapos at ako ang kukuha, at pagkatapos ay gapusin mo ako uli, huwag mo lamang pahihigpitan at patay na ang aking mga kamay at paa.

Dahumpalay Ngayon din.

[Kakalagin ang mga gapos ni Tag. Aalisin nitó ang sapin, kukunin sa loob ang isang manipis at matulis na patalim, biglang sasakalin si Dah., sasaksakin sa dibdib, itutulak at magkukubli sandali sa mga bastidores, at babatakin sa gitna ng labasan ang nahahanda sa lugar na iyon na isang tau-tauhang suot na kamukha ng kay Dah.]

[Pagmamasdan.]

55

Tolentino



Tagailog Patay na ang suwail. A!

Pinatay ko si Asalhayop at ngayon pinatay ko si Dahumpalay. Ilulugso ko ang balang oslak na matisuran ng masugid kong nais, ilulunod ko sa daluyong niyaring poot, susunugin ko sa lagablab ng aking marubdob na pag-ibig sa lupa kong tinubuan. Ang ihaharap ko sa inyong pagtataksil ay ang pagtataksil din. Kapag ako’y pinukol ninyo ng bato, kayo’y sasabuyan ko ng kamandag. Sisimulan ko na.

[Sisilip sa mga pintuan.]

Malalayo ang mga bantay.

[Huhubaran ng amerikana ang tau-tauhan at kaniyang isusuot, at ang kaniyang amerikana at siyáng isusuot sa tau-tauhan.]

Susunugin ko ang mukha ng upang huwag din niláng makilala.

[Susunugin ang mukha. Ipahahawak sa tau-tauhan ang patalim na ipinatay kay Dah., iyuyupos sa kaniyang dibdib at pagmamasdan.]

Sa lagay na ito ay sino ang magsasabing hindi si Tagailog ito, at nagpakamatay na kusa, at isinaksak sa kaniya ring dibdib ang kaniyang itinagong patalim.

Búkas na búkas ay kakalat ang balitang ako ay namatay. A, humanda kayo! Ang patay na Tagailog ay siyáng tutugis sa inyo sa liwanag at sa dilim.

56




[Sisiyasatin ang bulsa ng patay. May makukuhang tsapang tanso.]

Narito ang pase.

[Kukunin ang sombrero ng tau-tauhan at isusuot.]

Nagtatakipsilim… Madilim na at hindi ako makikilala. Paalam, Dahumpalay. Tanggapin nawa ng langit ang kaluluwa mong suwail.

[Papasok. Palipas sandal.]

Labas 13

[Dilát-na-bulág, Matanglawin.]

Dilát-na-bulág Tagailog.

Matanglawin Ayan at natutulog man din.

[Lalapitan ni Dilát ang bangkay. Magugulat.]

Dilát-na-bulág Abá, at patay!

Matanglawin Patay?

Dilát-na-bulág Lumulutang sa dugo!

Matanglawin Ilaw dito!

[Papások na may daláng ilaw ang alkalde.]

Dilát-na-bulág Sinaksak na kusa ang kaniyang dibdib!

57

Tolentino



Matanglawin Nagpakamatay at hindi na hinintay ang takdang oras sa kaniya. Mabuti rin naman. Arimuhanan din ang apat na bala na laan sa kaniya.

Alkalde, ilibing ito.

[Babatakin ng alkalde ang bangkay.]

[Kay Dil.] Masamâ po ang balita ko. Ani Dahumpalay sa akin ay di umano raw ay naghahanda ng sandata ang mga bayan.

Dilát-na-bulág Huwag kang maniwala.

Matanglawin Si Dahumpalay ay nandoon at nanunubok. A! Kapag nagkatotoo, sisimulan ko ang pagpatay sa mga bata, at tatapusin ko kay Inangbayan.

Dilát-na-bulág Sundan ako.


[IBANG TANYAG.]

[Isang maaliwalas na kaparangan, may mga bahay na pawid at mga gubat.]

Labas 14

[Koro mamaya’y Ina. at Tag.]

Masunurin Wala pa si Tagailog hanggang ngayon.

Lahat Wala pa nga.

58




[Biglang lalabas si Ina.]

Inangbayan Idalangin ninyo si Tagailog at patay na.

Koro Patay na?

Inangbayan Nakita ko ang kaniyang bangkay. Ipaghiganti natin.

Koro Ipaghiganti natin.

[Biglang lalabas si Tagailog.]

Tagailog Huwag.

Koro Hesus!

Tagailog Huwag ninyo akong ipaghiganti.

Inangbayan Ang kaluluwa ni Tagailog! Halina ang kaluluwa ng bunso ko!

Tagailog Ang kaharap ninyo ay ang kaluluwa’t katawan ni Tagailog. Hindi ako ang namatay kundi si Dahumpalay na suwail. Pinatay ko siyá, sinunog ko ang mukha, isinuot ko ang kaniyang damit, kinuha ko ang kaniyang pase, lumabas ako sa bilangguan at ngayon narito na ako sa inyong píling.

Inangbayan Samakatwid …

Tagailog Samakatwid ay buháy ang bunso mo, buháy ang inyong kapatid na Tagailog.

59

Tolentino



Lahat Tagailog! Kailangan ilihim natin, kailangan huwag niláng maláman.

Lahat Himala!

Inangbayan Salamat kay Bathala!

Lahat Salamat!

Tagailog Matatalim bagá ang mga sandatang itinago natin?

Lahat Tagailog!

Tagailog Itayô natin ang ating katwiran, bawiin natin ang ating kalayaang napapaalipin, ilugso natin si Matanglawin at si Dilát-na-bulág na nangaglilo sa dakilang sumpang pinag-inuman ng tunay na dugo naming dalawa.

Lahat Tagailog!

Inangbayan Wala táyong mailalaban súkat.

Tagailog Masamâ pa ba ang ating mga sundang?

Walangtutol Wala táyong mga kuta.

Tagailog Masama pa bang kuta ang ating mga matitibay na dibdib?

Lahat Wala táyong baril.

Tagailog Ang banal na pagtitiis, ang walang-sáwang layon, ang pag-ibig sa sariling dangal, at ang matalik na pagkakaisa ng mga puso ay masahol pang sandata kaysa lahat ng baril at kanyon sa daigdigan.

60




Lahat Huwag ngayon.

Tagailog Ngayon din nga.

Lahat Huwag.

Tagailog Akong mag-isa ay susuong sa patayan. Sumunod ang may kaunting pagmamahal sa akin.

[Aanyong aalis, hahabulin ni Ina.]

Inangbayan Tagailog!

Tagailog Ina!

Inangbayan Sasamahan ka namin, kayo’y mangagsasakbat ng sandata. Kung saan mamatay si Tagailog ay doon kayo magpakamatay na lahat.

Lahat Mangagsakbat ng sandata.

[Pápasok na lahat ang Koro.]

Labas 15

[Inangbayan.]

Inangbayan Ang araw ng aming nais ay masayang sumisilip at ang tinutungong langit ay walang munti mang bahid.

Tumitinag, nabubuhay ang nalugsong kalayaan,

61

Tolentino



bumabangon sa libingan ang bangkay ng aming bayan.

[Lalabas si Dilát-na-bulág.]

Labas 16

[Dilát-na-bulág.]

Dilát-na-bulág Inangbayan.

Inangbayan Si Dilát-na-bulág.

Dilát-na-bulág Inangbayan, tunay nga bang ang lahat mong mga anak ay nangagsakbat ng sandata at babakahin si Matanglawin at ang lahat kong mga anak?


A, oo. Ang kahulugan ng di mo pag-imik ay maliwanag na pagtango sa aking tanong.

Inangbayan Pinipigil ko silá, nguni’t hindi ako dininig. Ano kayâ ang magagawa ko?

Dilát-na-bulág Kung gayon ay paroonan mo silá’t himukin. Maawa ka sa mga anak mo, walang mga ilalabang súkat at silá’y walang mahihita sa kanilang paghihimagsik. Hayo’t hanapin mo silá.

Labas 17

[Matanglawin, Dilát-na-bulág, Inangbayan.]

62




Matanglawin Hintay.

[Babalik si Ina.]

Inangbayan, batid kong nangagsakbat ng sandata ang iyong mga anak. Tunay nga bang ang namiminuno sa kanila ay ang kaluluwa ni Tagailog?

Dilát-na-bulág Kaluluwa ni Tagailog?

Matanglawin Opo. May balita akong si Tagailog ay nabuhay na muli.

Dilát-na-bulág Hindi mangyayari at nakita ko ang kaniyang bangkay. Nakita kong inilibing.

Matanglawin Ako man. Ngunit ang sabi ni Halimaw ay nakita naman niyang sandatahan at pinamumunuan niya ang isang malaking hukbong laban sa atin.

Dilát-na-bulág Iyan ay panaginip lámang.

Matanglawin [Kay Ina.] Tunay nga bang ang namiminuno sa mga anak mo ay si Tagailog?

Inangbayan Poon ko po, kung inyong nakita ang kaniyang bangkay at nakita rin ninyo na ang bangkay na ito ay inilibing, papaano kayâng makapamiminuno sa isang malaki o maliit na hukbo? At kung sabihin kong siyá nga ang tunay na pamunuan ng aking mga anak ay hindi kayâ ninyo ako pagtawanan?

Dilát-na-bulág Tunay! Ang namatay ay patay na.

Matanglawin Opo, ngunit ako ay kinakabahan, a, ewan kung

63

Tolentino



bakit.

Dilát-na-bulág [Kay Ina.] Hayo na’t silá’y himukin mo.

Matanglawin Sabihin mong ang balang sumuko ay magkakaroon ng lubos na kapatawaran.

Inangbayan Hindi po kayâ silá magkakaroon ng munting ligalig?

Matanglawin Hindi. Pangako ko. Súlong ka na.

Inangbayan Paalam na po.

Labas 18

[Dilát-na-bulág, Matanglawin.]

Dilát-na-bulág Matanglawin, ipinagbibilin ko sa iyo at ipinauubaya sa balang iyong magalingin ang paghusay sa mga kasalukuyang sakuna. Ninanais ko sana na kung bagá sa súnog, ay kung hindi mo man mapapatay ay huwag mo na namang palakihin.

Matanglawin Huwag po kayong mag-alaala.

Dilát-na-bulág Nasabi ko na.

[Aalis.]

Labas 19

[Matanglawin, mamaya’y Halimaw at Inangbayan.]

64




Matanglawin Kahabag-habag na mga tao ito. Batid kong hindi nilá nalalaman ang bigat ng kanilang pananagutan sa sinusuong niláng ligalig. Mga walang-muwang at dapat na patawaring lubos; marapat na ang inilagda kong indulto.

[Lalabas si Hal. Tangan sa kamay si Ina. at kinakaladkad.]

Halimaw Matanglawin, hinúli ko ito at siyá ang may kasalanan sa lahat ng mga nangyayaring kaguluhan ngayon. Siyá ang sumusulsol sa kaniyang mga anak, upang lumaban sa atin. Siyá ang nagbibigay ng pagkain sa kanila. Siyá ang bumuhay kay Tagailog.

Matanglawin Bitiwan mo.

[Kay Ina.] Ano ito, Inangbayan? Tunay nga ba ang mga bintang sa iyo?

Inangbayan Hindi ko po sinulsulan maghimagsik ang aking mga anak, ngunit bibigyan ko silá ng ikabubuhay, palibhasa silá ay minamahal kong lubha, silá’y dugo’t lamáng tunay ng puso ko.

Halimaw Sinungaling. Siyá ang dinadahilan ng mga nanghihimagsik.

Inangbayan Kasalanan ko po bagá ang ako’y kanilang dahilanin?

Halimaw Huwag kang sumagot.

[Kay Mat.]

Ibaón nating buháy si Inangbayan.

65

Tolentino



Matanglawin Huwag at siyá’y walang kasalanan.

Halimaw Di yata’t huwag? Bakâ ibig mong sampung ikaw ay madamay sa kaniya? Batid mo na ang laki ng aking lakas. Batid mong si Dilát-na-bulág ay aking alipin. Batid mong ikaw ay madudurog ko sa lalong sandali.

Ibaón si Inangbayan.

Matanglawin Huwag.

Halimaw Ibaón mo siyá. Kapag hindi mo siyá ibinaón ay ikaw ang ibabaón ko.

[Bubuksan ang tabla ni Hal.]

Itulak mo sa hukay na iyan. Madalî.

[Dadalhin si Ina. sa harap ni Matanglawin.]

Itulak mo na. [Itutulak ni Mat. si Ina. Mahuhulog ito sa hukay.]

Halimaw Ganiyan.

Inangbayan Mga malulupit!

[Tatakpan ni Hal. ang hukay.]

Halimaw Ngayon ay wala nang dadahilanin ang mga nanghihimagsik.

66




Labas 20

[Matanglawin, Halimaw at ang táong-bayang Tagalog. Haharap ang Tagalog kay Mat.]

Táong-bayan Ako ay sumasalilim ng iginawad ninyong indulto. Ako ay naghihimagsik.

Matanglawin Salamat. Pinatatawad kita.

Halimaw Huwag! Bitayin mo.

Matanglawin At papaano ang aking mga inilagdang utos?

Halimaw Dito’y walang utos na ibá kundi ang akin. Walang ibá kapag hindi mo binitay ay ikaw ang bibitayin ko.

Matanglawin Diyos ko!

Halimaw Bitayin muna.

[Hahawakan sa kamay ni Mat. ang Tagalog at ipapasok.]

Ganiyan, lakasan mo ang pagsakal upang malagot na ang hininga. Lakasan mo. Patay na. Ihalang mo sa landas ang bangkay upanding makita ng lahat. Ihalang mo.

Labas 21

[Silá rin, Tagailog, at hukbong sandatahan.]

Halimaw Ang kaluluwa ni Tagailog!

67

Tolentino



[Magtatakbuhan, aalis. Lalabas si Tagailog kasunod ang hukbo. Hihinto sa gitna.]

Saan kayâ nandoon si Inangbayan?

[Anyong papások, makikita ang bangkay ng pinatay ni Matanglawin.]

Bangkay! Ang bangkay ng sumalilim ng kaniyang indulto!

Mga kawal, pagmasdan ninyo ang bangkay na iyan, pag-aralan ninyo kung ano ang ibig sabihin.

[Tuloy pasok.]

Labas 22

[Dilát-na-bulág, Matangalawin.]

Dilát-na-bulág Pasasaan táyo?

Matanglawin Ang labanán ay hindi na maampat. Lumaking lubha.

Dilát-na-bulág Táyo’y nanganganib. Ang namiminuno sa kanila ay isang patay, ang patay ay hindi na natin mapapatay pa, hindi na natin tatalunin.

Matanglawin Tunay.

Dilát-na-bulág Bakit at táyo’y nililigalig ni Bagongsibol at ni Malaynatin. Kapag umanib sa kanila ang kaluluwa ni Tagailog ay hindi sasalang táyo ay lalagpak.

68




Matanglawin Heto na silá. [Papások.]

Labas 23

[Tagailog, Bagongsibol, Malaynatin.]

Malaynatin [Kay Tag.] Asahan mong hindi makakaya ng lakas mong sarili ang pagduhagi kay Matanglawin at Dilát-na-bulág.

Bagongsibol Silá’y aming nakaalit. Pagtulungan natin.

Tagailog Payag ako. Pagtulungan natin. [Tuloy pások.]

Labas 24

[Korong babae, may mga kasámang sugátan mga kawa.]

[Castilla at Tagalog at si Malaynatin.]

Masunurin Humantong táyo rito. Dito natin ikubli ang sugátan, dito natin itayô ang hospital.

Lahat Huminto táyo rito.

[Lalabas si Walangtutol.]

Walangtutol Nagtagumpay táyo. Ang balang makakita kay Tagailog ay tumatakbo. “Ang kaluluwa ni Tagailog,” anila.

[Tawanan.]

69

Tolentino



Labas 25

[Silá rin at si Halimaw. Lalabas ito nang tumatakbo na humahabol ang apat na kawal na Tagalog.]

Halimaw Iligtas ninyo ako.

Walangtutol Si Halimaw!

[Huhulihin ng kawal si Hal.]

Halimaw Patawad.

Kawal Patayin natin.

Masunurin Huwag at hindi lumalaban.

Walangtutol Silá’y pumapatay din ng hindi lumalaban. Patayin natin.

Masunurin Huwag. Kung batid ninyong masamâ ang pumapatay ng hindi lumalaban ay huwag natin siyáng patayin. Ang masamâ’y hindi dapat pamarisan.

Lahat Narito na si Tagailog.

Labas 26

[Silá rin, Tagailog, mga kawal na Tagalog na barilan, Dilát-na-bulág, Matanglawin.]

Tagailog Halimaw.

Walangtutol Hinúli namin dito.

70




Masunurin Sumuko siyáng kusa.

Tagailog Huwag.

[Sa lahat.] Nasaan si Inangbayan? Saan mo itinago?

Halimaw Narito. Panoorin mo ang butó ng iyong Ina.

[Bubuksan niya ang pinaglibingan kay Ina.]

Tagailog Taksil!


Inangbayan Samantalang may isa akong anak na buháy, ang búhay ko ay mamumulaklak ng ligaya’t kalayaan: ngayon sapagkat ang aking mga anak ay mangabubuhay hábang mundo, asahan ninyong hábang mundo naman, ang búhay ko’y mamumulaklak ng walang-dulong ligaya at lubhang malugod na kalayaan.


Mga anak ko. Ang halimaw na ito, si Matanglawin at si Dilát-na-bulág, ay ilibing na buháy sa hukay na pinaglibingan nilá sa akin.

Lahat Ilibing.

Dilát-na-bulág Natapos nang lahat ang aming biyaya, ang aming ligaya, ang aming kayamanang lahat.

Matanglawin Natapos nang lahat.

71

Tolentino



[Itutulak nilá sa hukay ang naturan.]

Tagailog Kayo rin ang humukay sa inyong sariling libingan. Tumahimik nawa kayo.

[Isasara ang hukay.]

Inangbayan, mga kapatid ko, halina’t magpasalamat táyo kay Bathala, inilibing nilá si Inangbayan, narito’t kaulayaw na natin, masaya at walang munti man ligalig. Pinatay nilá’t sinabuyan ng maruming putik ang araw ng ating kalayaan, pagmasdan ninyo’t maligayang sumisilay na walang bahid dungis, tinatanglawan ang ating masayang tagumpay at malugod na pagkakaisa ng ating mga wagas na puso.

Inangbayan Narito’t dumarating si Bagongsibol at si Malaynatin.

Tagailog Salubungin natin silá.

Lahat Salubungin.

[Tutugtog ng Marcha Nacional Americana. Lalabas si Bagongsibol at si Malaynatin. May daláng bandera Americana.]

Labas 27

[Sila rin, Bagongsibol, Malaynatin.]

Inangbayan Maligayang araw na ngayo’y sumilay, hayo’t tanglawan mo

72




ang aming tagumpay.

Bagongsibol Maligayang araw, Hayo at samáhan ang dakilang lawin niyaong aming bayan.

Malaynatin Sa buong mundo’y lumilipad ang lawin naming marilag, sa buong mundo’y kumikislap ang bituin naming sagisag.

Lahat ay nalililiman ng bandila ng tagumpay, masayang nawawagayway sa balát ng sinukuban.

Bagongsibol Balang abutan ng aming lawin ay lumiligtas sa pagkaalipin, balang sikatan ng bituin namin ay lumalaya’t di nilalagim.

Alinmang bayan ang sumalilim sa aming bandila’y magluluningning.

Malaynatin Kayo’y aming sasamahan sa ituktok ng kalayaan upang inyong makaulayaw mga lipi sa daigdigan.

[Kay Ta.] Táyo’y magsama, ako’y yakapin.

Tagailog Ari mong tunay ang puso namin.

[Magyayakapan.]

73

Tolentino



Bagongsibol Inangbayan! Kasinggiliw.

Inangbayan Bagongsibol!

Koro Bagongsibol!

Inangbayan Bagongsibol ay tanda yaring sa iyo’y isasaysay ang puso ko’y kaisang timbang ng nilayong kalayaan.

Kayâ kung ibig mong kamtan ang tapat kong pagmamahal, di kailangang iyong gantihan ng saganang kayamanan. Bagongsibol, huwag na lámang alipinin kailan pa man nais naming kalayaan.

Batid mong ang pinuhunan namin,upanding makamtan ang paglayaay ang laksa-laksang búhayng anak nami’t magulang,kapatid na mararangalna nalugso sa labanán.

Kayâ isinasamong tunaysa ganda ng iyong kalooban,na sakalìng aapihin yaring búhay,huwag ituloy, mabuti pangako at lahat kong angkanilugso mong paminsanan.

[Biglang yayakapin ni Bag. Si Ina.]

Bagongsibol Ipagtatanggol kita.

74




Tagailog Tingnan natin. Ang panaho’y siyáng magsasabi.

Lahat Tingnan natin.

[Mahuhulog ang tábing.]

75

Tolentino



BahaGi iii[Ang labasan ay isang gubat.]

Labas 1

[Inangbayan, Korong babae. Nangakaupo at pinagtutulungang binobordahan ang isang malapad na káyong asul na sinabugan ng maraming bituin at isang bagong buwan sa gitna.]

1.a Tahiin natin.

Masunurin Tahiin ang bandilang maluningning. sagisag ng bayan natin sa panahong sasapitin.

2.a Tahiin.

3.a Pagmadalian ang sagisag nitóng bayan.

Masunurin Dumating na ang takdang araw ng nilayong kalayaan.

Inangbayan Mga binibining bunso, papagsayahin ang puso, ang dangal nating nalugso ngayong gabí’y itatayô.

76




Sa ayaw man at sa ibig ni Bagongsibol ang nais, bandila’y itanyag na pilit sa silong ng mga langit.

Masunurin Magsaya ang mga puso, ang bandila’y itatayô.

Koro Magsaya.

Labas 2

[Silá rin, Tagailog. Hindi militar ang suot, ngunit lubhang mayaman at taganas na itim.]

Tagailog Maikling oras na lámang itong ating hinihintay, sa baya’y iwawagayway bandila ng kalayaan ni dakilang Inangbayan.

Pilit nating itatanyag sa dilim at sa liwanag ang malugod na sagisag ng ating mga inanak sa panahong hinaharap.

Yari na ba?

Inangbayan Yaring lubos.

Tagailog Masdan natin kung maayos.

[Ilaladlad at ihaharap ng Koro sa madla.]

77

Tolentino



Inangbayan Kahuluga’y ano kayâ ng ating bagong bandila?

Ipagturing

Koro Anô kayâ?

Tagailog Iyan ay isang talinghagang malalim, lubhang dakila.

Ang sadyang taning na araw nitóng ating kalayaan. ay itong kasalukuyan. Bandila’y iwawagayway sa gabí ng bagong-buwan.

Asul na lubhang malinis ang kulay, pagkat iya’y wangis sa kulay ng ating langit, na walang munti mang bahid, masaya’t lubhang marikit.

Ang sa gitnang bagong buwan at ang bituing maliwayway, iyan ay ang mga sisilay ngayong gabí, at tatanglaw sa ating pagtatagumpay.

[Lilingon sa pinto si Yna.]

Inangbayan Si Malaynatin!

Tagailog O! Nasaan!

Koro Si Malaynatin!

78




Tagailog Iligpit mo, Inangbayan, ang bandila. Magkanlungan kayong lahat. At kailangang kayo’y huwag niyang maalaman.

[Papasok ang Koro at si Ina.]

Labas 3

[Tagailog, Malaynatin.]

Malaynatin Tagailog.

Tagailog Malaynatin, salamat at nakarating ikaw ngayon dito sa amin.

Malaynatin Sa iyo’y nasà kong sabihin ang sagot sa iyong nahiling.

Mahigpit mong pinaglayon sa poon nating Bagongsibol ang paglaya ninyo ngayon.

Inisip mo ba nang buong pagkuro ang nais na gayon?

Tagailog Oo.

Malaynatin Sa iyong pakiramdam, ay káya na ninyong tunay ang sariling pamumuhay, at di na lubos kailangan ang kayo pa’y abuluyan?

79

Tolentino



Tagailog Kami ay may sadyang lakas na laan; kung may bagabag, at may pusong walang gulat sa lalong malaking sindak na kung sakalì’y lalagpak.

Nangagkalat ang marunong sa aming lipi; mayayabong ang bayan; saanman lumingon, nakikita’y nag-uusbong balang binhi ng panahon.

Bukod dito’y iisa na ang aming mga kaluluwa sa aming balang mapita; ngayo’y lubos na hindi na kami-kami’y nagbabaka.

Sa aming pagsigaw lámang ng irog na Inangbayan, kung tungkol sa kalayaan, bubugso ang mga bayan sa digma, yao’y asahan.

Malaynatin Sa panahong niraranas, ay tunay na hindi súkat ang katapangan, ang lakas, ang dunong, ang yamang lahat at pagkakaisang wagas.

Kailangan ngang magkaroon ng pangharang sa linggatong; ang armas ni Bagongsibol sa inyo, upang umabuloy.

80




Tagailog Kung sakali kayâ naman na kami may kasangkapan, talagang inilalaan sa aming tinakdang araw sa sariling pamumuhay?

Malaynatin Malabis ang palagay mo.

Tagailog Malabis anang wika mo! Alangan ba sa isip mo na ngayo’y magkatotoo ang lahat na sinabi ko?

[Tatawang malakas si Mal.]

Malaynatin, huwag tawanan ang sa ibáng pamumuhay, kahit sa bulág na tunay madalas na di mawalan ng sa kaniya’y mag-akay.

Malaynatin Di ako maniniwala hanggang di makitang sadya ng mata ko ang hiwagang sa aki’y ibinalita. Alam kong kayo’y mahina.

Tagailog Kung gayo’y huwag kang mainip, di malalao’t sasapit ang sa iyo’y pagpapasilip ng katunayang malinis nitóng aking isinulit.

Malaynatin Hanggang kailan, Tagailog?

Tagailog Ewan, ngunit kung iloloob

81

Tolentino



ng aming palad, ay lubos na iyong mapapanood bagong buwan sa pagsipot.

[Tatawa nang malakas si Mal.]

Tagailog Malaynatin, huwag kang ganiyan; ang magtawa’y kadalasan ay siyáng natatawanan.

[Tatawa ulit at kakamayan si Tag.]

Malaynatin Tagailog, sa iyo’y paalam.

[Aalis.]

Tagailog Hanggang mamaya, kaibigan.

Labas 4

[Tagailog, mamaya’y Walangtutol.]

Tagailog Oo, hayo’t magtawa ka, at ngayon ay panahon pa, sapagkat kung sumapit na ang oras na itinalaga di ka na makatatawa.


Ano kayâ’t hanggang ngayo’y wala pa si Walangtutol?

[Lalabas si Wal.]

82




Walangtutol Tagailog.

Tagailog Walangtutol, hinihintay kita ngayon.

Ano ang iyong ipinaroon? Nahahanda na bang lahat ang ating kailangang súkat?

Walangtutol Oo.

Tagailog Ano bagáng oras nang dumating ang lumilipad na sasakyan? Saan lumagpak?

Walangtutol Hatinggabíng kadiliman, Lumagpak sa Pamitinan.

Tagailog At ang mga bagong laang lantaka ay nahahanay na ba ngayong kalahatan?

Walangtutol Oo, lahat.

Tagailog Ang mga labas na may mga elektrisidad ay handa na?

Walangtutol Oo, lahat.

Tagailog At ang mga lumalakad na kuta?

Walangtutol Nangakalapat.

Tagailog At ang mga baril naman? At ang ating mga kawal, kakanin at kalahatang

83

Tolentino



kasangkapan sa labanán, ay handa na?

Walangtutol Walang kulang.

Tagailog Kung gayon ay pakingan mo. Ang hudyatan nati’y ito. Pagsikat ng buwang bago mamaya, tumanaw kayo sa mga dakuhang ito.

Kung kayo’y makakatanawng isang asul na ilaw,yao’y siyáng tandâng tunayng unang pagwawagaywayng bandila ni Inangbayan.

Pagdaka na’y paputukinang mga lantaka’t baril,sabay at tungó sa hangin,yao’y bati ng paggiliwsa bandilang ating-atin.

Kung ang susunod na ilawsa asul na aking tinuranay pulá, ay tandâng tunayna di nilá pinayaganhiling nating kalayaan.

Sa gayon ay humanda na.Huwag kumilos,at ako’y hintayin muna.

Ngunit kung ang matanawanay isang maputing ilaw,tanda ng katahimikan,

84




samakatwid ay pinayagannilá ang ating kalayaan.

Pagdaka’y magsiparitolahat nating mga hukbo,upang ang búhay na bagonatin, ipagdiwang ninyosa harapan ng buong mundo.

Iyo na bagáng natandaanang ating mga hudyatan?

Walangtutol Oo.

Tagailog Kung gayo’y ihanaylahat nating mga kawal,at hintayin ang bagong buwan.

Walangtutol Paalam.

Tagailog Hanggang mamaya.

[Magyayakapan at aalis si Wal.]

O, poon naming Bathala,idulot mo sa amin nawa,na ipayag niláng kusaang nais naming paglaya.

Pagka’t alin sa dalawa:O mamatay, o makuhaang kalayaan naming pita:ang bayan nami’y babakahanggang may unting hininga.

[Papások.]

85

Tolentino



[IBANG TANYAG.]

[Isang kabahayang mayaman at may isang hihigan.]

Labas 5

[Malaynatin, lapit sa pinto at mag-aabot ng liham.]

Malaynatin Palakaring walang liban itong aking mga liham. Madalî.

[Iaabot ang sulat sa loob.]

Ang alingawngawng nangagkalat sa bayangbalita ay nakabibingaw.

Di umano ay may lihimna sandata itong taksilna Tagailog Nanggalingkayâ saan? Sa pagdating ano at di ko napansin?

At saan kayâ itinago ang lantakang sumiphayo’t bumalisa sa aking puso?At saan kayâ itatayôang hukbong dito’y bubugso?

Bakit kung pakiramdamanang kilos ng mga bayan ay nagkakaisang tunay, nagkaayos paminsan

86




sa nais na kalayaan.

At sa limang daang yutang Filipino, tunay na walana isa mang magbalitasa akin, kung papaano ngaang lihim ng kanilang nasà.

Ano’t ang mga sekreta’tmga maginoong lahat na,ang mga pinunòng sadya’tidinangal na talaga,sa aki’y naglihim silá?

Diwa’y kanila nang kabigang lahat kong mga tiktik,diwa’y nagkaanib-anibang masasamâ’t mabaitsa kanilang mga nais.

Kung aking pakiramdamanang sekreta’t pamunuangFilipino, ay kaalamsilá’t kasabwatang tunayng kanilang Inangbayan.

Nasaan yaong dáting hilignilá, sa pagkakaalit?Ano’t nagkaisang tikisang mabuti at balawis,at ako’y siyáng ginigiyagis?

Ngunit kapag nangahulogsa akin ang mga balakyot,ay sapilitang lalagokng lason…: Mataas na Diyos!

87

Tolentino



Ito’y kakila-kilabot!

Ang puso ko’y nangangatal,kaluluwa ko’y pumapanaw,kumikinig ang katawan.


[Titindig na bigla. Mapagkikilala sa anyo ang malaking gálit.]

Inangbayan! Tagailog!

Kapag kayo’y naabotng gálit … O! …Dakilang Diyos!Ano’t ako’y nalulugmokngayon? … Kakila-kilabot!

[Lalapit sa hihigan at uupo.]

Diyos ko! Kakila-kilabot!

[Mahihiga at matutulog.]

Labas 6

[Siyá rin at ang pangarap na lalabasan nilá Bagongsibol, Inangbayan, Tagailog, mga kaluluwa at ng Haring Kamatayan. Unti-unting ibababa ang isang malinaw na tábing. Lalabas si Bagongsibol, masaya ang anyo at may daláng isang agila.]

Bagongsibol Ikaw agilang marilagna hari ng buong lakas,

88




hayo’t ikaw ay lumipad,liliman mong lahat-lahatang buong mundo ng iyong pakpak.

[Biglang pagmamasdan ang agila.]

Sino kayâ ang sumakitsa agila kong marikit?

[Biglang magliliwanag at lalabas si Inangbayan.]

Inangbayan Isang balang maliit ang marahang inihagis.

Bagongsibol Ikaw bagá samakatwid? At bakit nasaktan agad kung hagis ma’y di malakas?

Inangbayan Ang bala’y may elektrisidad.

Bagongsibol Inangbayan! Mapangahas! Ikaw ngayo’y magbabayad.

[Susugurin ni Bag. si Ina. Biglang lilitaw sa harap ni Bagongsibol ang maraming libingan. Lulubog si Ina. Babangon sa mga libingan ang maraming kaluluwa.]

Inangbayan Sa harap ng aming libinganay sumumpa kang matibay,na kapag datíng ng araw,bibigyan ng kalayaangtibubos si Inangbayan.

Siyá sa iyo’y umiirognang sa puso’y lubhang taos,huwag mong dayain at may Diyos

89

Tolentino



na hahampas sa balakyot.

Lahat Bagongsibol. Adiyos! Adiyos!

[Lulubog ang mga libingan sampu pa ng mga kaluluwa.]

Bagongsibol Diyos ko! Ito’y ano kayâ!Ano’t nangangambang lubha ang dibdib ko? Nawawala sa mata ko ang dáting biyaya.

[Lalabas si Tag., may kasámang mga batang babae’t lalaki. Pagdaka’y luluhod ang mga bata sa harap ni Bagongsibol.]

Tagailog Bagongsibol na dakila.

Bagongsibol Tagailog.

Tagailog Aking poon, sumapit na ang panahong iloob mo po ang nilayong kalayaan.

Mga bata Bagongsibol, maawa ka sa amin ngayon.

Bagongsibol Hayo’t ako’y iwan.

[Papások na malumbay si Tag. at mga bata.]

Bagongsibol Diyata’t nagkakailangang lumaya ang mga bayan?

[Sisiklab sa gitna at lilitaw ang Haring Kamatayan.]

Kamatayan Oo, tunay na kailangan.Kapag iyong ipinagkait,ay magsisisi kang pilit,akong ito’y siyáng tutugis

90




sa iyo nang ubos lupithanggang sa ang búhay mo’y mapatid.

[Lulubog si Kam.]

Bagongsibol O!

[Lalakad nang marahan si Bag. at papások Itataas ang malinaw na tábing. Magigising si Malaynatin.]

Labas 7

[Malaynatin, mamaya, Bagongsibol.]

Malaynatin O! Anong pagkabigat-bigat ng aking mga pangarap! A! ... Anaki batong napataw sa búhay kong lumulutang sa pangamba. Bagongsibol!

Bagongsibol Malaynatin, ano yaon?

Malaynatin Kayo po ba’y di pumasok dito ngayon?

Bagongsibol Hindi.

Malaynatin Ay ng linggatong. Ako’y nangarap, o, Bagongsibol, kayâ at ang puso’y nililinggatong.

Bagongsibol Ano yaon?

91

Tolentino



Malaynatin Napangarap kong si Inangbayan ang ating agila ay sinugatan at nangagbangon nga sa libingan ang mga bayang maluat nang bangkay.

Sampo ng mga bata sa iyo’y lumapit,sa iyo’y lumuhod, nasàng lumayasa ating pagkupkop. Sakâ lumapit si Kamatayan,ikaw ay siyáng pinagbantaan.

[Tatawa si Bag.]

Bagongsibol Ikaw yata, Malaynatinay lubos kang nahaling.Ano’t iyong iisipinpangarap na sinungaling?

Paalam na.

Malaynatin Yao’y tapat.

[Papások na tumatawa si Bag.]

Ang mabigat kong pangarap,sa puso ko ay naglagakng pangambang masaklap.

[Papások din.]

[IBANG TANYAG.]

[Isang daan.]

92




Labas 8

[Nakaluhod si Inangbayan sa isang tabi. Lalabas si Tag. at pagmamasdan siyá.]

Tagailog Siyá’y nag-iisa sa gitna ng sakít,siyá’y nalulumbay, siyá’y tumatangis,bago’y darakila, bago’y siyáng tikisyaong diyosang tanyag na nagpakadikitsa luklukang kulang na lámang ay langitna biglang gumuho, at sakâ nabulid,at sakâ gumulong, nalublob sa putikng pagkaalipin at pagkaligalig.

Ngayo’y nakaluhod, ngayo’y nagdarasal,humihinging tulong sa poong maykapal,di dahil sa kaniya kung di sa aming bayan,sa ikalalaya, sa ikabubuhay,sa ikauunlak namin hábang araw,sa ikararangal naming kaniyang hirangna bunso niyang lahat at pinalayawansa init ng biyayang kaniyang pagmamahal.

[Lalapit si Tag. kay Ina.]

Inang. Ano’t bakit ngayo’y umiiyak?Ano’t ikaw bagá ay binabagabag?Ano’t nag-iisang dito’y nalagalagsa laot ng lungkot, sa gitna ng sindak?Inang ang hapis mo’y hingalong masaklapsa amin. A, oo! Ang iyo lámang sindak,sa ami’y kamatayan, at ang bawat patakng luha mo ina’y walang-hanggang hírap.

Anong pagkagandang nilikha ka ng Diyos!

93

Tolentino



Inangbayan Oo, kayâ ngayon ako ay may lungkot.

Tagailog Wari balintuna.

Inangbayan Sa aki’y umiirog ang lahat ng lahi sa isang sinukob.

Tagailog Ipagmalaki mo yaon.

Inangbayan Tagailog!

Tagailog Niligawan ka’t ikaw ay malugod.Ano’t di pumili at mahaling luboskung alinman yaong tapat na umiirog?Di ka bagá bao?

Inangbayan Ako’y may asawa.

Tagailog At sino nga siyá?

Inangbayan Siyá’y ang iyong ama,sa buong daigdiga’y pinakamaganda,pinakamayaman, tapat na suminta,pinakamalambing sa lahat-lahat na,pinakadakila, at anak nga siyáng lahat ng langit, at haring talagang búhay … Kalayaan ang pamagat niya.

Tagailog Oo’t kilala ko, ngunit siyá’y namatay, Nakita ng mata ang kaniyang bangkay.

Inangbayan Musmos! Ang ama mo’y walang kamatayan.

Tagailog At saan siyá ngayon?

Inangbayan Di mo nalalaman.

94




Lumipas ang ewan kung ilan nang arawtinamnan ng binhi ang bundok Pamitinan,iningat na lihim, sakâ binakuranng tábing ng dilim na kababalaghan.

Pawang kalihiman, kabanalang lahat,tiyad ang pagtakbo, ang sigaw ay anas,kaya nga’t lumago, kumalat ang ugat …ngunit isang araw may isang nagsukabang lihim ay biglang-bigla’y nasiwalat,pagdaka’y bumagyo ng kagulat-gulat,bundok Pamitinan ay minsang natibag,ang aming halama’y nagkawalat-walat.

Tinangay ng bagyo tanang mga dahon,dagtang dugông-tao ang isinisibol, sakâ kinaladkad sa lahat ng nayon,sa lahat ng bayan, saanmann lumingon,at sa Bagongbayan ay sumasaluysoyang takbo ng dugo … Abâ ng panahon!hindi man nahabag sa tindi ng ugongng tangis ng mga tumataghoy-taghoy.

Natapos ang lahat, walang nakapansin,na bawat alabok ng halaman namin,sa aming kaluluwa’y matinding tumiim,nag-ugat na muli at muling nagsupling,at sa bayang Kawit muling itinanim,tanyag at hindi na binakod ng dilim,kayâ’t natanglawan noong maluningningna araw ng bayan at tatlong bituin.

Sakâ namulaklak nang lubhang mainam,puti, pulá’t asul yaong naging kulay,sa bayang Malolos aming pinagyaman,pinakataluktok, sinuob ng dangal ….

95

Tolentino



O! Bunso! Himala! Manang isang araw,humaging ang bagyo’t di namin malámankung saan at ano ang pinagbuhatan,nalanta ang bulaklak, sakâ nalamuray.

Tagailog Anhin yaon, Ina, huwag mo nang isipin!Hayo’t magsaya ka’t ang bulaklak natinay mananariwa at magluluningningna muli, asahan. Pagsapit ng dilimsa silong ng langit, ang atin ay atin.

Inangbayan Lubog na ang araw.

Tagailog Sisilay na tambingang ating bagong buwan at mga bituinhalika na, Ina’t ating salubungin.


Labas 9

[Mga batang babae’t lalaki.]

Isa Kalayaan, Kalayaan,hanggang kailan ka sisilay,kalayaang aming ilaw,maluwat ka nang hinihintay.

Búhay ka ng aming nais,araw ka ng aming isip,hantungan ka ng pag-ibig,maligayang aming langit.

Malápit nang magluningningsa bandilang aming-amin

96




ang buwan nami’t mga bituingtatanglaw sa sasapitinnitóng bayang mana namin.

Lahat Kalayaan.

Labas 10

[Silá rin at isa pang bata.]

Bata Halina, mga kaibigan,at sumapit na ang arawna maluwat nang hinihintaybalang oras ni Inangbayan.

Lahat Mabuhay ang kalayaan!

Bata Dumating si Tagailog,hayo’t kayo’y magsiayosaniya, sakâ iluhodkay Bagongsibol ang handogna ginawa ninyong lubos.Ang libro’y di kayâ sira?Ang makina’y buo kayâ?

Lahat Buo, heto.

Bata Táyo’y humanda,ngayon din ay haharap ngasa pagtatayô ng bandila.

Buhat búkas ay simulanang ating kusang pagsakaysa pakpak ng kalayaan,at liparing walang lubay

97

Tolentino



ang langit ng karunungan.


At bigyan natin ng lakasang bait sa mga sikatng mga aralang lahatna dito ay lumaganapat bukas sa balang oras.

Libutin ng ating mataang pakikipagkapuwa tuwina,at ang lahat at lahat ng kailangan, nang guminhawabayan nating sarili na.


Kung sakalìng makamalasng mga bulok na sugatay huwag táyong magugulat,ang mundo’y sadyang may hírapng sugat na nag-aantak.

Ang mundo’y ating titiganggaya bagá ni Rizal,wala siyáng nakatakutan,at walang nakagalitan,ngunit may kinahabagan.


At bawasan ang salitâ,at dagdagan ang gawa,ang hagdang papanhikan nga ay ang hagdang ihahanda

98




ng ating pangangasiwa.

Táyo’y magkaanib-anibat magsamahang matalik;na sa pagkakaisang tikisang lakas na di magahisng ibáng liping balawis.


Halina at magliparan,ihatid si Inangbayansa sungay ng ating buwan,upang siyá’y makaulayawng linahi sa daigdigan.

Mabuhay nawa, mabuhayang ating mga magulang,mabuhay si Inangbayan,mabuhay nawa, mabuhay,mabuhay ang Kalayaan.

Lahat Mabuhay!

[Papások na lahat.]

Labas 11

[Bagongsibol, Malaynatin.]

Bagongsibol Tunay na kababalaghanang balitang napakingan,di umano’y si Inangbayanay handang lumapastangansa ating kapangyarihan.

99

Tolentino



Malaynatin Ang aking napanaginipna sa iyo po’y isinulit,ay naglagak sa aking baitng pangangambang malupitat masaklap na ligalig.

Bagongsibol Lumapit si Inangbayansa akin, huminging tunayng lubos na kalayaan;nang sa kaniya’y di ibigay,nakita mo?

Malaynatin Napagmasdan.Nang siyá’y magpaalam naay lihim nganing tumawa,huminto at nagsabi pa,“hanggang mamaya” aniya“sakâ na táyo magkita.”

Bagongsibol Kung aking pakiramdamanang kaniyang mga tinuranman din ay may kahulugan,wari’y may kinukublihangmalalaking nga bagay.

[Lilingon sa loob.]

Ano yaon? Ano yaon?Anong ilaw ang nandoon?

Malaynatin Tunay.

Bagongsibol Ito kayâ ngayonang tadhanan ng panahonsa ating mga linggatong?

100





[IBANG TANYAG.]

[Isang gubat.]

Labas 12

[Magkaagapay si Tagailog at si Inangbayan sa gitna. Si Tag. ay may hawak na luces de vengalang asul sa isang kamay, at sa isa naman ay isang sable. Si Ina. ay siyâng may tangan ng bandila. Pagbubukas ng tábing ay tutugtog ng Marcha Nacional Filipina ang isang bandáng musikang nása labasan. Pagkatapos ng nasabing martsa ay lalabas si Bagongsibol at si Malaynatin.]

[Inangbayan, Tagailog, Bagongsibol, Malaynatin.]

[Gulát ang anyo ni Bag. at Mal.]

Malaynatin Tagailog!

Bagongsibol Inangbayan, ano ang inyong inasal?

Inangbayan Aming itinayông tunay ang bandila ng kalayaan.

Tagailog Ang araw na nga’y sumapitng aming paglayang pilit,sa di man payagan kahitng dangal mo,ay tuloy din yaring nais.

Inangbayan [Kay Bag.]

101

Tolentino



Isinamo sa iyo, poonang marubdob naming layon,ngunit hindi mo nilingonnang bahagyayaong matuwid naming tutol.

Bagongsibol Di pumayag sa iyong naispagkat kita’y iniibig,di mo pa makayang tikisang humawakng sarili mong matuwid.

At sino ang magtatangolkung sakalìng ang daluyongng sakim nitóng panahonay dagsaan ka?Sino ang sa iyo’y aabuloy?

Tagailog Bagongsibol, makakayang sarili yaring pita.

Malaynatin Tagailog, saan kukha ng lakas mo at sandata?

Inangbayan Ibig ninyong mapagmasdan ang buong lakas naming tunay.

Bagongsibol Oo. Ngayon din.Malaynatin

Tagailog Ngayon din.

[Sususuhan ni Tag. Ang luces de vengalang puti. Pagdaka’y lilitaw ang tábing na may maraming hukbong Tagalog.]

102




Tagailog Kita mo’y ang dumaratingna hukbong may daláng baril?Iyan ay ang infanteria namingItinatag nga nang lihim.

Iyo bagáng nakikitaiyang hukbong lubhang masigla?Iyan ay aming artileriyana inihandang maluwat na.

Bagongsibol, iyong pagmasdanang mga bagong datíng naman, iya’y mga inhenyero naman,handa sa aming kalayaan.

Iyo bagáng namamasidiyang babaeng maririkit?Iya’y aming Cruz Rojang tikis,laan sa panghihimagsik.

[Tutugtog ng pasadoble sa loob. Lalabas ang mga hukbong Tagalog. May artilyeriya inhenyeriya, at infanteria sampu pa ng Cruz Roja.]

Inangbayan Malaynatin, Bagongsibol,Taya ninyo’y ano ngayon?Di po nga bagá panahongaming kamtan ang nilayon?

Bagongsibol Hindi mangyayari.

Masunurin Bagongsibol, Malaynatin,loobin mo ang nais namin,ilaya mo ang búhay namin,kita’y aming gigiliwin.

103

Tolentino



Walangtutol Susuyuan ka hábang búhayat sa digma’y daramayan,huwag na di loobin lámangang nais naming kalayaan.


Lahat Bagongsibol!


Inangbayan O! Di bagá pangako mo sa aminnang kami ay iyong tawagin,na ang iyong maluningningna bandila’y siyáng lililimsa kalayaang nais namin?

Animo’y ang iyong bandila,di sagisag ng kuhilangmasasakim, mandaraya,subalit ay isang tandang bayang ibig lumaya.

At kung gayon, ano’t bakitdi payuhan yaring naissa paglaya naming tikis,sa pagkupkop na tahimiksa aming mga kapatid?

At kung kami ay pasakophábang búhay sa iyong utos,kami ay di táong lubos,subalit kami ay hayopna sa paa mo’y hihimod.

104





At di ka ba nakukutyasa sariling iyong haka,na dahil sa lakas mo nga,kami ngayong iyong kapuwa’ymaging hayop na mistula?

Hayop man kung magkaminsa’ynaninila, pumapatay;pag kami ay iyong ibinilangsa hayop, iyong kasalanansakalìng silayin ka man.


Isipin mo, Bagongsibol,ang lumipas na panahon;isipin mong yaring layongkalayaan, ay nilayonmo rin sa iyong naging poon.

Di ba dahil sa binirong poon mo, at nilaroang kaniyang mga pangako,siyá’y iyong inilugso’thinatdan mo ng siphayo?

Huwag sanang ipagkait mo ang ninais mong totoo,at ang masamâ sa iyoay huwag sanang gagawin mosa sinumang kapuwa tao.

Ang sa kapuwa’y bumusabostinatawag na balakyot,

105

Tolentino



at ang balakyot ay lubospinagngingitngitan ng Diyos,hinahampas, walang tugot.

Ang tao’y kaniyang nilikha,nang upanding makalaya,at ang aliping kusa,berdugong bumibitay ngasa katwiran ng kapuwa.


Isipin, huwag kalimutanang sakít ng aming bayan,isipin ang pinuhunannaming hírap, dugo, búhay,dahil sa aming kalayaan.

Kayo ay aming inibignang ubos tiim sa dibdib,ano’t kami’y ginigiyagis at hinahatdan ng sakítsa katwiran naming nais?


Bagongsibol, Malaynatin,pabayaa’t huwag ligaliginang kalayaang aming-amin:kapag inyo pang pinigil,babaha ang dugo natin.

At sa gayon, kayong tunaymananagot sa Maykapal, sa mangalulugsong búhay,sa ulilang mangaiiwan

106




sa kamay ng kamatayan.


Lahat Bagongsibol! Bagongsibol!

Bagongsibol Hindi mangyayari!

[Lalabas ang mga bata na ang mga nangunguna ay isang babae at isang lalaki at may daláng isang malaking libro. Magsisiluhod na lahat sa harap ni Bag. Iaalay ang daláng libro kay Bag.]

Labas 13

[Silá rin at mga bata.]

Lalaki Ito po’y ang kasulatan ng aming kawawang bayan.

Babayi Sa inyo po’y aming alaynang upanding iyong malámangbúhay ng aming magulang.

[Ibibigay kay Bag. ang libro, mahuhulog sa kaniyang kamay, pagdaka’y lilitaw sa kinahulugan ang isang bandilang kamukha ng tangan ni Ina.]

Mga bata Mabuhay ang bayan!

Koro Mabuhay!

Batang lalaki Kung di mo po itutulotitong aming iniluhog,lipulin na kaming lubos,

107

Tolentino



huwag na nga lámang tibuboskaming lumaking busabos.

Batang babae Kung hindi mo po didingginitong aming mga daing,búhay namin ay iyong kitlinhuwag lámang lumaking tambingkami sa pagkapaalipin.


Bagongsibol A!Hiningi ni Inangbayanitong inyong kalayaan,ay hindi ko ibinigaygayong may lakas din naman.Ngunit ang humiling ngayonay kayong halos ay sanggol,ako’y hindi na tututol,at inyo na ang kalayaan ninyong layon,lumawig hábang panahon.

Inangbayan Mabuhay si Bagongsibol!

Lahat Mabuhay!

Inangbayan Mga bunsong ginigiliw,hayo at ating purihinsi Bagongsibol, siyá’y atingmalinaw ngayong salaminsa búhay na sasapitin.

Sa kaniya’y ating utangitong ating kalayaan,sa kaniya’y ating utangang pagkaunlak ng bayan

108




at ng masaganang yaman.

Nang siyá’y umanib sa atin,ay naipangako niyang tambing,na di táyo aalipinin,subalit pasisikatinang araw ng búhay natin.

Ngayon ay kaniyang tinupadang pangako niyang lahat,ipinagkaloob na tapatang kalayaan nating hanapna ngayon ay lumaganap.

Utang na ito’y huwag limutinat gantihan ng paggiliw,ngalan niya’y ilimbag natinsa puso, at siyá’y sintahin,at damayan hanggang libing.

Mabuhay si Bagongsibol!

Lahat Mabuhay!

Bagongsibol Mabuhay si Inangbayan

Malaynatin Mabuhay ang Filipinas! Dumakila hábang araw!

Lahat Mabuhay!

[TELON.]

MAYNILASETYEMBRE 1913

KAHAPON, NGAYON, AT BÚKAS(LARAWAN NG BAYAN)

NOBELANG TAGALOG

110




PaTunGKOl

Sa iyo, bayan kong pinakaiibig,handog itong bunga ng pahat kong isip;ito’y munting binhi ng dakilang nais,sa puso ng lahi ay inihahasik.

Palibhasa’y bunga ng lantang halamanghindi napadilig ng patabang LUGAW,kayâ at mapait, mapakla’t maanghang,sa dilang may sugat ay di ngani bagay.

Ngunit at sa dilang walang munting sakítay talagang lunas na di mahulilip;lunukin mo lámang ay tutubong pilit,at mamumulaklak sa puso mo’t bait.

May sampung taon nang ito’y itinanimsa lupang mataba ng iyong damdamin;di na inakalang panaho’y madilim,sa langit ng búhay bagyo’y nabibitin.

Di anong nangyari? Bumugso ang unos,ako’y sinambilat ng bagyong may poot,at sa isang bangin ako’y inihulog,ang lamán ko’t butó’y nagkadurog-durog.

Ngunit kahit minsa’y di ako dumaing,hingalo ng búhay ay di ko pinansin;

111

Tolentino



yaring mga mata’y doon itininginsa KAHAPON, NGAYON at BÚKAS na taning.

At ano ang aking naging kasalanan?Ano at dadaing, ano’t mamamanglaw?Kasalanan bagá ang magtanim lámangng tuyot na binhing handog ko sa búhay?

Tadtarin ang puso, durugin ang utak,labnutin ang dila, maaaring lahat;kung ang kaluluwa’y tahimik at wagas,dustang kamataya’y walang kasingsarap.

Nakita na natin sa mga libinganng mga bayani’y namitak ang araw;yaong mga patay ay muling nabuhaysa bunton ng bangkay ng maraming búhay.

Kayâ nga at ngayong parang may liwanag,anaki’y naparam ang masinsing ulap,muling itatanim ang binhing pangarap,bunga ng KAHAPON, ng NGAYON at BÚKAS.

Sakalì’t bumagyo at ako’y tangayin,at gaya nang una, mabulid sa bangin,masarap sa puso, aking tatangapin,at di magsisisi, magpahanggang libing.

AURELIO TOLENTINO

Maynila, 24 Setyembre 1913

112




KahaPOn, nGaYOn, aT BÚKaS (laRaWan nG BaYan)

KaBanaTa iTalinghagang Paalam

Noong panahon pa ng ginto at dangal,ani ng tiyaga, puri’t karapatan,may naghari dito, lalaking matapang,hiwaga ng dunog, Raha Lakhang Bayan.

Bayaning matatag, bantog at malakas,mayama’t dakila, Tagalog na wagas,siyá’y ang tanungan ng lahat ng pantas,larawan ni Marte sa anyo at bikas.

Ang asawa niya’y sibol ng pag-ibig,yaong Kalayaang kapilas ng langit,uliran ng dilag, sakdalan ng bait,sa Sansinukuba’y walang makaparis.

Ang kanilang supling ay mutya ng lahi,sagisag ng búhay, pamagat ay Mithi,hantungan ng nais, lunas ng pighati,sa hábang panaho’y paralumang tangi.

Silá’y may kaibigan, yaong haring Samuelna minahal nilá’t sinintang taimtim;mutyang magkapatid sa kanila’y turing,damayang matapat sa tuwa’t hilahil.

113

Tolentino



Si Samuel ay tubò sa ibayong dagat,pantas at mayaman, lahing puting wagas,iilan pang araw dito ay sumadsad,upang abuluyan ang kaibigang tapat.

At tunay nga namang si Baya’y nanganibsa kaaway niyang walang kasinlupit;subalit pagdating si Samuel, ang bangisna dito’y naghari ay biglang nalupig.

“Samuel,” ani Raha sa tanging kaibigan,“malaki ang aking sa iyo ay utang;dahil sa tulong mo ako’y nagtagumapayat lumayang lubos itong aking bayan.

“Ano kayâ ngayon ang dapat kong gawin,upang matumbasan ang iyong paggiliw?”Pagdaka’y sumagot ang dakilang Samuel:“Kahit munting utang, wala ka sa akin.”

“Kita’y tinulungan, talagang tungkol koang sa nilulupig ay kusang pagdalo;nais kong umiral dito sa ’sang mundoang pagkakapantay ng lahat ng tao.

“Batid mong sa aking lupang tinubuanay aking nilipol ang hari-harian;ito’y gagawin ko’t magpakailanmanay tutubusin ko ang aliping tanan.”

“Napakabanal ka,” ang kay Bayang sagot,“napakadakila ang puso mo’t loob:ikaw ang tanggulan ng tanang busabos,at ikaw ang hampas ng tanang balakyot.

114




“Kaming kaibigan mong dito’y tinulungan,sa iyo’y susuyo sa haba ng búhayat hahandugan ka ng kaniyang iaalay,dadangalin namin ang iyong pangalan.

Ang tugon ni Samuel: “Ay hindi pa súkatang sa iyong baya’y nagawa kong lingap;kayo’y bibigyan ko ng dunong at lakasna mailalaban sa lahat ng oslak.

“Sapagkat siksik nga ng samâ ang búhaywalang bigong kilos na di kapaslangan;pagdarayang lihim, balatkayong dangalay siyáng madalas gawing kagamitan.

“Agawan sa ginto, agawan sa pilak,sa ligaya’t dangal, sa bagay na lahat;sa kaliwang kamay handog ay palaspasngunit sa kana’y sundang na matalas.

“Ang alay ng lahi ay ngiting matamis,ngunit sa puso’y kapaslanga’t bangis;ang tuwa ng isa’y nása pagtitiisng laksang nabagsak sa nabigong nais.

“Kayâ nababantog ang pagtatagumpay,kung halos malipol ang natalong bayan;ang búhay ng isa’y nása kamatayanng mga nalupig na naging kaaway.

“Kayâ yumayaman ang isang mapalad;kung ang karamiha’y pawang naghihirap;ang hari-haria’y kayâ tumataassa buntong ng aba kung siyá’t umakyat.

115

Tolentino



“Ang ibig mamuhay sa katahimikan,ay dapat gumayak sa mga labanan,ang nagkakailangan ng saganang búhay,ay dapat humarap sa mga patayan.

“Ang tao sa mundo ay kahalintuladng ibon at hayop at isda sa dagat,ang mumunting walang mailabang súkatay panlunas gútom ng mga malakas.”

“Tunay ang wika mo,” ang pakli ni Bayan,“ang tao sa mundo ay nagsisilaan;subalit sa aking mga balak namanay kahalintulad ng aso ang paslang.

“Kung ang tinutugis ay biglang matakot,umungol at sakâ mahiga’t yumuko’ttanang humahagad anaki ay unos,siyá’y lalapaing walang munting lunos.

“Ngunit kung ilitaw ang kaniyang ngipin,manlisik ang mata at sakâ umangil,ang lahat ng habol ay magsisitigil,tatahol sandali’t sakâ lilisanin.”

Ang sagot ni Samuel: “Tila di matuwidang iyong palagay na ngayo’y binanggit;lumaban at hindi yaong maliliitay sisilain din ng malaking ganid.

“At sa tuwi-tuwina’y tanging umiiralsa búhay ng tao’t ng buong nilalang,ay hindi ang ‘Lakas ng Wastong Katuwiran,’kundi ang ‘Matuwid ng May Kalakasan.’

116




Ang tugon ni Bayan: “Aking nababatidna nagkakalaban ‘Lakas’ at ‘Matuwid,’subalit sa hulí’y pilit nadadaigng wastong ‘Katwiran’ ang ‘Lakas’ na ganid.

“Ang lahat ng ‘Lakas’ ay may katapusan,ngunit ang ‘Matuwid’ ay walang-hanggahan;ang ‘lakas’ ay gawa ng táong buhalhal,‘matuwid’ ay sinag ng Poong Maykapal.

“Palibhasa bagá’y ang ‘lakas’ na dustaay nása katawang sadyang mandaraya,kayâ dahil dito’y nawawalang kusasa bangkay na labí ng hiningang abâ.

“Ngunit ang ‘matuwid’ wala sa katawan,nása kaluluwang walang kamatayan;kayâ sa kabilâ ng mga labanantanging ang ‘matuwid’ ang nagtatagumpay.”

Ang pakli ni Samuel: “Ang sabi mo’y akmasa dunong ng mangmang, bangaw, dalahira,ngunit ilapit mo sa búhay ng madla,at makikita mong hindi ngani tama.”

“Ang panaho’y siyáng dapat na magsaysaykung ako ay mali,” ang tugon ni Bayan.Pagsapit ng oras, ang lihim na bagayay natanyag nga sa mata ng tanan.

Manang isang araw dito ay sumadsadmga maririkit na sasakyang dagat,ang lula’y malilang, kalis na matalas,baril at lantaka, talibong at sibat,

117

Tolentino



Ang lahat na yaon ay ari ni Samuelpawang mga bago at nagluluningning;mga lulang kawal ay pawang butihin,pawang malalaki at kalagim-lagim.

Si Baya’y nagtaka’t nagulumihanan,ang loob at bait ay di mapalagay;madalîng gumayak at pinaroonanyaong Haring Samuel na dáting kaibigan.

“O, Samuel,” aniya, “Ano bagá’t bakitnagdalá ka rito ng maraming kabig,baril at lantaka’t sari-saring gamitsa mga patayan at panghihimagsik?”

Ang sagot ni Samuel: “Iya’y aking laansa pagtatanggol ko sa inyong katwiran;ibig kong tumatag itong inyong bayan,at huwag lupigin ng inyong kaaway.”

“Anong pagkabanal,” ang kay Bayang tugon,“ng mga balak mo at dakilang layon;pangakong mahigpit, kung tunay ang gayon,kita’y susuyuan sa hábang panahon.”

Lumipas ang mga ilang araw lámang,nag-utos si Samuel sa kaniyang kawal:aniya’y lampasin ang mga hanggahan,sumulong ng mga limang daang hakbang.

Raha Lakhang Baya’y lalong nanggilalas,lalong nabalisa’t kinabahan agad,muling naparoon sa kaibigang tapatna parang kapatid, kadamay sa hírap.

118




“Ano’t lumampas ka sa mga hanggahangbigay ko sa iyo?” ang tanong ni Bayan.Ang sagot ni Samuel: “Ibig kong lumuwangang lubhang makipot na aking tirahan.”

Yaong Lakhang Bayan ay hindi umimik,niyuko ang ulo’t umuwing mabilis;ang taimtim niyang wagas na pag-ibigkay Samuel ay parang ibig na mainis.

Laksang guniguni, buhawi ng balakay biglang bumugso sa kaniyang utak,ang luksa ng gabí anaki’y kumalatsa gintong liwayway ng masayáng búkas.

Sa kaniyang puso ay biglang nagtiponang lalong mapanglaw na mga linggatongsa likod ng mga masintahing layonanaki’y may lihim na mabisang lason.

At sapol pa noon, yaong pananaligkay Samuel na parang kaniyang kapatiday naging bagabag, siphayong mapait,unos ng pighati, dilim ng panganib.

Manghuhula kayâ ang kaniyang kaba?Nararapat kayâng siyá’y mabalisa?Hiwatig ng langit kayâ sa kaniyaang mga pangambang nakikini-kinita?

Isang gabíng putos ng katahimikan,talinghagang dilim na lubhang mapanglaw, ay bílang umugong malakas na sigawsa mga hanggahang may talibang kawal.

119

Tolentino



Sigaw na pagibik, kakila-kilabot,taglay ng dagisdis, nagsabog ng tákot.“Kataksilang ganid!” anang namamaosng kay Bayang kawala na biglang nakubkob.

Ano ang nangyari? Ewan nga kung ano,walang naging sanhi’y biglang nagkagulo;ang alab ng poot ay umipoiposa lahat ng puso’y dagling sumilakbo.

Sabay lumaganap sa mga hanggahanang lubhang mabangis na mga patayan,barilan, tagaan, sibatan, sunggaban,sakalan, kagatan, ay doon napisan.

Ang kawal ni Bayan ayo’t nilulusobng hukbo ni Samuel na sadyang pamook;ayo’t nawiwindang ang mga Tagalog,at naghihingalo at nangadudurog.

Sa haba ng gabí ay walang narinigliban sa dagarag ng digmang malupit,daginding ng baril, kalansag ng kalis,sumpang namamaos ng mga nadaig.

Nang kinabukasan ay lalo pang sindaksa lahat ng dako ang mapagmamalas,daluydoy ng dugo, bangkay na nalansag,nagkasabog-sabog, nagkawatak-watak.

Yao’y katapusan ng bayang timawa,yaon ang burulan ng lahing Malaya;ang banal na layon ay biglang nagibasa nagdudurugong naguhong biyaya.

120




Raha Lakhang Baya’y kahuli-hulihangnalugso sa bangis ng mga patayan,sa gitna ng mga laksa-laksang bangkay,ay naghihingalong tadtad ang katawan.

Ang kaniyang dugo ayo’t bumubulwak,ayo’t nangangapos mga hulíng singhap,at ang bawa’t isa sa malubhang sugat,dustang kamatayan ang pilit na hangad.

Yaong mga sugat na kikilig-kilig,parang nagdarasal, masintahing bibig;sa simo’y anaki ay isinisitsitsa bayang Malaya taos na pag-ibig.

Kahuli-hulihang saksak na tinanggapnoong Lakhang Bayang hari nating pantas,ay yaong kay Samuel na kaibigang liyag,dagok ng balaraw, sa puso ay tasak.

Nang lalong dumangal ang damay ni Samuel,ay mga pangakong lubhang mairugin,ay bílang pinasan ang kaibigang giliw,sakâ ipinukol sa banging malalim.

Paglagpak ni Bayan sa mga talampas,bago binitiwan katapusang singhap,siyá’y tumingala sigaw na malakas:“Paalam, o, Samuel, magpahanggang búkas!”

121

Tolentino



KaBanaTa iiAng Libingan ni Lakhang Bayan

Ang kahabag-habag na mag-inang mahalna diwa ng lahi, Mithi’t Kalayaan,ayo’t silá ngayon ay tigib ng lumbay,sa laot ng hapis ay nagyayakapan.

Noong malipol na ang lubhang Malaya,dahas ng kaaway, lalong gumahasa,sinalakay nilá ang lahat ng kutaat sakâ kinubkob ang kay Bayang dula.

Sa gitna ng ugong, bagyo ng panganib,kawawang mag-ina ay nagpapagibikayo’t humihiyaw, matalim na tinigsa mga pagtawag, kasabay ng tangis.

Ngunit sino kayâ ang gigibik ngayon?Ang bangkay ay hindi makaaabuloy;isa mang taliba ay wala na doonang malayang hukbo’y lubos na nalipol.

Sapagka’t ang pinto ng dakilang moogay may sadyang susi at mga talasok,ang mga dayuhang doo’y nagsilusob,sinandigan nilá ng hagda’t sinunog.

122




Ang abâng mag-ina’y dagling nagtanansa pintuang lihim na nása likuran,silakbo ng alab ay sinagasaan,ngunit lumigtas, awa ng Maykapal.

Silá ay nagkanlong sa kabilâng gubat,at sakâ sumilip sa lipat nang dawag;silá’y nangangatal at halos mawalatang kanilang puso sa tákot at sindak.

Minamasdan nilá ngayong nasusunogang mayamang dula ng Haring Tagalog;masigabong alab ay umabot halossa langit na tigib ng hapis at lunos.

Ang kanilang anyo ay kahabag-habagsa harap ng apoy, matalim na sinag,anaki ay bangkay na pilit tumakassa kuko ng mga malupit na Parkas.

“Natapos nang lahat,” ani Kalayaan,“natupok na ngayon ang yaman ng bayan;wala nang natirá kung di abo lámang,kutang nangabitas at batong lamuray.

“Ano at hinatdan ninyo ng ligaligang malayang diwa ng bayang tahimik?Ano at sinayang ang aming pag-ibig?Ang pangakong lingap ano’t iwinaglit?

“Ano ang ginawa naming kasalanan,at nilipol ninyo lahat naming kawal?Mga puso ninyo di ba nangangatalngayong natutupok lahat naming yaman?

123

Tolentino



“Táong walang habag! Di ninyo binalakna ang pinuhunan sa inyong winasakay banal na pawis, walang-hanggang hírapng lahing sa inyo’y suminta nang tapat.

“Ayo’t natutupok ang kahambal-hambalna silid kong punô ng ligaya’t dangal;ayo’t nag-aalab na parang malilangang dulang maningning ng lahat ng Lakhan.

“At ang halaman kong pawang mayayabong,mga mangga’t atis, matatabang tampoy,dayap at lansones, mga suhang sungsongay nagpapaalam sa gitna ng apoy.

“Ang mga ibon kong pinakaliliyag,kanaryo at maya, batarlawing gubat,sari-saring manok, pabong maririlag,pawang tumatangis, ako’y tinatawag.”

Biglang kumalabog. “Sus!” anang aba,kaniyang nakitang gumuho ang dula,anang idinugtong: “Lahat na’y nagiba!Natapos nang lahat ang yamang Malaya!

“Ang kagulat-gulat na ugong na iyanng gumuhong dula ng lahat ng Lakhan,iyan nga nagtutol ng aming magulangna isinisigaw buhat sa libingan.”

Halos nakasabay noong pagkagibaang pagkapasubsob ni Mithi sa lupa,ayaw niyang masdan ang bangis ng siga,alipatong saboy, uyam kay bathala.

124




Siyá’y ibinangon noong inang mahal, niyakap at sakâ malambing inakay;aniya: “Halina, halika na hirang,kanitang lisanin iyang sigang bayan.”

Sa haba ng gabí silá ay humibik,silá’y naghimutok, silá ay tumangis,hábang lumalakad ay dumadagisgissa pisngi ang luhang sa lupa’y gumuhit.

Ang abâng mag-inang Mithi’t Kalayaanayo’t naglalagos sa gubat at parang;hindi napasakop sa naging kaawayna Samuel na bantog sa lakas at yaman.

Sa lahat ng dako’y hinahanap-hanapyaong Lakhang Bayang sibol ng pagliyag,yaong Rabang diwa ng kanilang palad;hantungan ng lambing, pag-ibig at lingap.

Ang kanilang suot, lakhang-bining bihis,hinabihang ginto at sakdal ng dikit,nagkawindang-windang, nagkapunit-punit,nagkagutay-gutay at punô ng putik.

Ang kanilang buhok na lubhang marilagna nakaingitan ng sutlang makintab,nagkabuhol-buhol, nagkabingkas-bingkas,nagkapatid-patid, nagkawasak-wasak.

Ang kanilang hiyas na sadyang makinang,gintong binatbatan ng diyamanteng Transval,nawala nang lahat, sakâ napalitanng tinik at lipang lason sa katawan.

125

Tolentino



Ang kamay at pang sakdal ng liliit,sadyang pinag-inam at lubhang manipis,punô ng salubsob, ng galos at hilis,dugo’y dumadaloy bumabalisbis.

Yaong mga mukhang ligayang mistula,lihi sa pag-ibig, salamin ng tuwa,ngayo’y nangagasgas, ngayo’y mapuputla,larawan ng sakít, kamatayang dusta.

Ang lahat ng abo ng bayang nawasak,sa dugông naglawa’y siyáng itinambak;sa ibabaw nitó’y itinatagang bahay ng mga nagwaging mapalad.

At ang mga bato ng kuta ni Bayanay ipinatibag ni Samuel na mahal,at siyáng ginawang mga kasangkapansa palalong dula noong bagong Cesar.

Ang maraming butó ng kay Bayang kabigay ginawang bakod ng isang kamaligat sa loob nitó’y lumikha ng buwis,mga kautusan sa lahing nadaig.

Kawawang mag-ina’y hindi naglulubayng kahihimutok sa gabí at araw;silá’y tumatangis sa gubat at parang,sa mga tugatog, sa banging mapanglaw.

Labinlimang araw na hindi tumugotsa lahat ng gubat silá ay nagsuot;inakyat na pilit ang lahat ng gulod,sa lahat ng bangin silá ay nanaog.

126




Ang kinain nilá’y sari-saring bunga,ubod, ugat, usbong at ibá’t ibá pa,hinahanap-hanap yaong mutya nilá,yaong Lakhang Bayan, yaong bunying Raha.

At sa kaliliklik silá’y nakaratingsa isang mapanglaw na banging malalim,doon ipinukol ng bayaning Samuelang haring Malaya na kaibigang giliw.

Ang kanilang sula’y doon natuklasan,himalang malalim ay hindi natunaw,dugo’y dumadaloy na di naglulubaysa sugat na saksak ng kaibigang hirang.

Sutlang tatlong kulay ang kaniyang bihis,puti, pulá’t iraw na kakulay langit;yaon ay hinabi ng asawang ibig,Kalayaang diwa ng lahing nadaig.

Abâng Kalayaan ay nanagulaylay:“Sinta ko!” aniya, “Búhay niyaring búhay!Ano bagá’t bakit kami ay iniwansa dagat ng luha, sa bangin ng lumbay?

“Ano bagá’t bakit kami’y di kinayagsa bayang tahimik na iyong inakyat?Ano at hindi mo kami sinambilatsa kukong mabangis ng taksil na Parcas?

“Ikaw ang ligayang walang makatulad,tanging paraluman at masayáng sinag;sa lahat ng hapis, ikaw ang panglunas,sa madlang panganib, ikaw ang kalasag.

127

Tolentino



“Ang ngiti mo’y siyáng tangi naming langit,init ng lambing mo’y búhay ng pag-ibig;ang tunog ng iyong masarap na tinigay landas ng dunong, sibol ng matwid.

“Ang mundo ay pangit sa iyong likuran,ngunit maluningning sa iyong harapan;sa banal na layon, ikaw ang tanggulan,sa mithing ligaya, ikaw ang sakdalan.

“Kung ikaw ay wala, ang mundo’y mabangis,tanang naghahari’y pawang mga ganid;kasinungalinga’y siyáng nananaigsa nayuyukayok na wastong matuwid.

“Sakâ binubunot ang dila ng pantas,sakâ dinudurog ang banal na utak,sakâ tinatadtad mga pusong wagasat pinalalamon sa mga dulingas.

“Ang lakas na ganid siyáng umiiral,nalulugsong lubos tanang kabaitan;ang dangal ng tao ay niyuyurakan,sa burak ng sari-saring kapaslangan.

“At kaming mag-ina ngayon ay lagalag,larawan ng hapis, alipin ng hírap;walang kaibigan, walang kamag-anakat wala pang bayan… O, sumpa ng palad!”

Si Mithi’y hapo na sa kahihimutok,at kulang na lámang hininga’y malagot,hinahagkan yaong kakila-kilabotna sugat sa dibdib noong amang irog.

128




Sa bangin ding yaon silá’y may dinatnan,tatlong malalaking mga batong-buhay;ang isa ay puti, ang isa ay bughaw,at ang isa’y pulá, kulay dugông tunay.

Anaki ay sadyang pinagharap-harap,pinagtungko’t sakâ talagang tinabas,sa pagitan nitó’y doon inilagakang bangkay ni Bayang hari nating liyag.

Ang lahat ng siwang sakâ tinapalanng buhangi’t apog hanggang sa bubungan;doo’y itinago yaong gutay-gutayna kayong sagisag, watawat ng bayan.

At sa tatlong mukha ng libingang yaon Sumulat ng ukit si Mithing inampon:“Raha Lakhang Bayan ay dito nahantong;Pagsapit ng oras, siyá ay babangon.”

Ang abâng mag-inang Mithi’t Kalayaanay doon tumirá sa banging mapanglaw,libingan ng sinta ay binabantayan,sa araw at gabí’y dinadalanginan.

129

Tolentino



KaBanaTa iiiWatawat ng Kalayaan

Ang bayang malayang dinaig ng lakasay sinakop noong Samuel na mataas,ang kapangyarihan niya’y lumaganap,kasabay ng buwis na pawang mabigat.

Naglagda ng mga bagong kautusan,karamiha’y akma sa mayamang búhay,di na inakalang ang kawawang baya’ynalugso sa madlang mga kahirapan.

“Ako’y naparito,” ani Haring Samuel,di dahil sa nais na kayo’y lupigin,kundi upang bagkus dito’y palusuginbinhing kalayaan dito’y taglay namin.

“Ako’y naparito upang bigyang lakasitong inyong bayang lugami sa hírap;nais ko’y matapos ang iyong bagabag,saganang biyaya ang ipalaganap.

“Kayo’y bibigyan ko ng lakas at dunongna dapat gamítin sa hábang panahon,upanding makaya ninyong ipagtanggolang sariling búhay sa mga linggatong.

130




“Kayo’y tinubos ko sa pagkaalipintanang poon ninyo ay aking sinupil;nais kong ang bayan ninyo’y magluningningsa hábang panahong pilit sasapitin.”

“Kung gayon,” ang sagot ng isang matanda“bakit pinatay mo yaong aming sula?Yaong Lakhang Bayang tanggulan ng madla,kaluluwa’t katawan ng lahing malaya!”

“siyá’y pinatay ko,” ang tugon ni Samuel,“sapagkat sa aking nais nagsuwail;itong inyong baya’y ayaw palusugin,ang hari-haria’y ibig pairalin.

“Munti mang liwalas, ayaw akong bigyansa napakakipot na aking tirahan,upanding kung kayo’y aking abuluyan,sa sandaling oras siyá’y makaharang.

“At di na inisip, di isinaloobna ako ay bago sumadsad sa look,sa harap ng mundo, ako ay nanagotna kayo’y tutubusin sa pagkabusabos.

“Kayong lahat dito ay inyong nakita,dahilan sa akin kayo’y guminhawa;ang paghihimagsik ninyo ay hapo na,kundi ang tulong ko ay nalupig sana.

“Nguni’t yaong inyong Raha Lakhang-Bayanang gawa ko’y hindi kinilalang utang,at ninais niyang kayo’y aking lisansa laot ng madlang mga kahirapan.

131

Tolentino



“Yaong Lakhang Bayan ay palalong lubha,sa gayong kaliit ay nag-asal kadya;bago’y ang katulad hanip na mistula,walang munting káya at lubhang mahina.

“Siyá raw ay bisig ng Poong Maykapalupang itaguyod itong Silanganan;bago’y sanggol siyáng walang kasaysayan,sa silong ng langit kalilitaw lámang.

“Kung ako’y sumunod sa kaniyang nais,na kayo’y lisan ko sa madlang panganib,ay nabigo sana pangakong mahigpitna kayo’y tubusin sa mga ligalig.

“Siyá sana ngayon ang dito’y nanakop,bagamat di káya, palibhasa’y musmos;siyá sana ngayon ang nagtataguyodsa lubhang mabigat na bayang busabos.

“Sa kaniya’y anong inyong mahihita,walang munting dunong, bukod sa mahina?Wala kundi tanging pagkapanganyayanitóng abâng bayang may nais lumaya.

“At kung magkagayon ay dito’y sasadsad,mga ibáng bansang may sariling lakas,kayo’y lulupigin, sakâ idadalhagsa banging malalim ng lahat ng hírap.

“At kung sakali mang kayo’y di sakupinng bansa sa inyo’y may nasàng sumupil,ay di rin liligtas sa mga masakimna kalahi ninyong poong mga taksil.

132




“Kung bagá’t di ninyo kusang ipahutokang katwirang banal na binubusabos,sakâ makikitang kayo ang aanodsa dugo ng bayang dito ay aagos.

“Dito’y mayroon pang mga ilan-ilan,mga masasakim na hari-harian;ang akala nilá’y tanang kautusansa kanilang pita ay laruán lámang.

“Ang tingin sa inyong mga maralitaay di tao, kundi hayop na mistula,kayo’y tinalikdan, iniwaksing kusa,nang upang sa inyo’y di masalamuha.

“Kayo’y dinudusta sa mga usapan,di man paupuin sa mga harapan,ang palagay nilá’y kayo’y tulad lámangsa kalabaw niláng di pinupupuan.

“Sa mga pagkain ay batid na ninyo,silá’y nahihiyâng sa inyo’y sumalo,gaya ng di nilá talagang pagsalosa kanilang baboy at alilang aso.

“At itinatago ang mabuting ulam,ang bigay sa inyo’y pawang mismis lámang,sa kanilang pusa kayo’y ibinilangat ito’y dapat pa ninyong maging utang.

“Pinakamalaking sa inyo ay lingapang kayo’y tapikin sa ulo’t balikat,tulad sa kanilang kabayong masipagna isinisingkaw sa kangang mabigat.

133

Tolentino



“Kung silá’y may gálit kahit munting bagay,malaki nang palad ang kayo’y sikaran,pagka’t di malayong malaking palasanang maipanglamog sa inyong katawan.

“At di man sumagi sa kanilang isipna kayong mahirap siyáng naghahasik,kayo ang may ani’t naghahandang pilitng pagkain niláng bunga ninyong pawis.

“Kayo at di silá ang nag-aalagang baboy at manok niláng matataba;kayo’y humuhuli sa dagat ng isdaupang may ulamin ang poong dakila.

“Kayo ay di silá ang gumawang tunayng mga lansangan at lahat ng tulay,at gawa rin ninyo ang kanilang bahay,sasakyang marilag, tanang kasangkapan.

“Bukod pa sa rito’y inyong ihahainang hinanap ninyong kanilang pagkain;ang kanilang bahay saka lilinisin,damit ay lalabhan, sakâ tatahiin.

“Utusan pa kayo ng kanilang nais,tanggulan pa kayo sa mga panganib,damay pa ang inyong búhay na tahimiksa kanilang mga sakuna’t ligalig.

“At ang gantimpala ng mga tinuranay ang kayo’y hindi man lámang pupuan:kayo’y itinulad sa aso’t kalabawsa baboy at pusang alila sa bahay.

134




“Sa tapat ng aking binanggit na oslakmay ilan-ilan ding paslang na mahirap,dili ibá’t silá yaong yumuyuraksa sariling puri at dangal na wagas.

“Ang pakikiupa ay dinadahilanupang di mapagod at kumita lámang;ang pinupuhuna’y gawing katamaranupanding dayain yaong kasunduan.

“Madalas makita ang gawing di ukolsa táong marunong gumanap ng tungkol,doon ang usapang panglipas panahon,kung hindi bantayan ay magbubulakbol.

“Doon ihahasa tanang kasangkapan,ang balang makita’t tinutungangaan,at anumang gawin ay pasapyaw-sapyaw,bisig ay mahina, kilos ay matamlay.

“Ang gawaing kayâ sa sandaling oras,sa buong maghapo’y pilit ibabanat,at di akalaing talagang may bayadang lalong sandaling kanilang palipas.

“Sa pagbubulakbol nilá’y kung bawasanang kanilang upang pinagkasunduan,silá pa’y ang galít, silá’y ang matapang,bago ay maraming oras ang ninakaw.

“Sa mga tinurang dulingas na dukhakaramiha’y pawang napapanganyaya;nagpapakagumon sa hilig na lisyanagsusugal-sugal, naghahampas-lupa.

135

Tolentino



“Ang kanilang bungso ay bago lapitan,kakalungin muna ang sabunging mahal;marunong magturo ng manok sa bitawngunit di bihasang sa anak mangaral.

“Gumon sa babae’y lalong palamara,mga magnanakaw ng dangal ng ibá;pag-uwi ng bahay ay bubugbugin payaong naghihintay na sintang asawa.

“Di ko nilalahat ang mga tinuran,ang sadyang mabuti’y di ko sinasaklaw,ang aking sinabi ay patama lámangsa masamâng ayaw magbago ng asal.

“Kung gawing aliwan ang sugal at sabongminsan sa ’sang linggo kaunti ang báon,ay maaari pang di maging linggatongsa búhay ng bayang inyong nilalayon.

“Ngunit kung gagawing isang hanapbuhay,ay talaga nganing kasama-samaan:kung matalo’y abâ ang anak na hirang!kung manalo’y abâ noong natalunan!

Si Samuel pagdaka’y sandaling tumigil,sa pagsasalita’y nagpahinga man din;matapos, aniya: “At lalo pang suwailang nagmamarunong na hangal at haling.

“Sa dangal ng lahi iya’y mga salot,sa katwira’y silá ang bumabaluktot;ang yaman ng baya’y pilit iniimbot,at ang kalayaan ay pilit binubusabos.

136




“At di nananalig sa Poong Maykapal,at di sinisinta, lupang tinubuan,ang kanilang lahi’y lubos tinalikdan,tanging mithi nilá ay sikmura lámang.

“Tanang mga ito’y magpupusa-pusa,sa hapag ko’y silá ay didila-dila,sakâ pinupulot, kinakaing kusaang lahat ng mismis ng aking alila.

“Dakilang tungkulin ang kanilang habol,bago’y mga mangmang, ang utak ay pulpol,tanang dunong nilá ay pawang natiponsa salitâng ‘Opo’ sa bala kong layon. “Kung ako’y kaharap at taksil daw kayo,kung kayo’y kaharap ay paslang daw ako,kung nagsasarili’y lalong walang tuto:kayo raw at ako’y pawa táyong lilo.

“Aking babaguhin lahat na tinuran,paiiralin ko’y bagong kautusan;bibigyan kong lakas ang inyong katwiran,palulusugin ko ang dunong at yaman.

“Ang watawat namin ay isang sagisagnoong kalayaang walang munting ulap;ang watawat namin ay isang kalasagng lahing nilupig ng sakim at dahas.

“Ang watawat nami’y kapag nawagaywayay lumiligaya ang búhay ng bayanwalang pinag-ibhan sa masayáng arawna pagkaumaga’y pilit sumisilang.”

137

Tolentino



Ang tanang sinabi ni Samuel na pantasay nagkatotoo man ding maliwanag; matandang ugali ay binagong lahat,ang hari-harian ay pawang hinahamak.

138




KaBanaTa iVAng Mag-inang Bihag

Sa banging malalim, harap ng libinganng Haring Tagalog, Raha Lakhang Bayan,ay nangakaluhod ang mag-inang hirang,larawan ng hapis, Mithi’t Kalayaan.

Ginuguniguni ang tuwang nakitil,ang nalugsong palad sa gabíng madilim;silá’y tumatangis, tigib ng hilahil,sa poong Maykapal ay dumadalangin.

Sari-saring hayop doo’y nagdaraan,libingan ni Raha ay pinagmamasdan,sa kanilang anyo na lubhang malumbay,anaki’y silá ma’y pawang nagdarasal.

Laksa-laksang ibon doo’y nakaratingna di mapangwari kung saan nanggaling,nangagliliparan sa tapat ng bangin,at nag-uunahang dumapo sa ilalim.

Yaong malalaki ay nangamamaos,nangagsisigawang kakila-kilabot,parang tumututol na tigib ng pootsa pagkakapatay sa Haring Tagalog.

139

Tolentino



Marami rin naman yaong maliliitna nagngangakngakang parang humihibik,sa kanilang anyo ay mapagmamasidsa nasaring Raha taimtim na tangis.

Ngunit karamihan ay kawili-wililubhang masasaya ang kanilang huni;sinasaliw nilá ang pagkabayaninoong Lakhang Bayan pinipintakasi.

Yaong tinatawag na mga tulisan,mga matangkakal na kawal ng bayan,yaong mga abâng labíng kamatayan,ay nangaloob din at nagkakapisan.

Ang mga bayaning kay Raha’y umiirog,kay Samuel na Hari ay di napasakop;inibig pa niláng mamuhay sa bundokgutóm sa pagkain, sa hírap ay busog.

Tunay at nakitang silá ay nalugso,sa mga labana’y talagang nabigo;ngunit tumututol at ayaw isukoang katwiran niláng biglang siniphayo.

Silá’y nangaroon at di nagdarasal,libingan ni Raha’y di tinatangisan;silá’y nangaroon upang pag-aralanang kusang pagbawi ng sariling bayan.

Sa kailaliman ng gabíng malungkot,sa harap noong libingan ng irog,nagsisipanumpang kakila-kilabotat nagsasandugong pawang nakaluhod.

140




Mga talumpati ay sakdal ng bangis,mga banta nilá’y lubhang mahihigpit,at pinagtitibay ang panghihimagsik,laban sa nagharing sa baya’y dumaig.

Yaong matatapang, matiising kawal,nangangalumata sa gútom at úhaw,ang kanilang damit halos gutay-gutayat batbat ng galos ang buong katawan.

Isa sa kanila’y binata pang lubosngunit magara, makisig ang ayos;ang baro ay wasak, ang manggas ay putos,lilis ang salawal magpahanggang tuhod.

Ang binatang ito’y maliksing umakyatsa naroong bato, malaking talampas,pagdaka’y sumigaw ng kasindak-sindak:“Mga kapatid ko, dinggin yaring saad.

“Ang dunong na wasto at dapat igalangay di ang magtaksil sa kaibigang tunay,hindi ang paglupig, di ang kasakimansa ari ng ibá’t di pinagpawisan.

“Ang dunong na wasto ay yaong pag-irog,sa kapwa tao’y galang na tibubos,sa bayang mahina, pagtulong na ayosat sa lahing lupig ay kusang pagtubos.

“At may nagsasabing táyo ay tulisan,pawang mga buhong, pawang magnanakaw,pagkat bungangkahoy ang pantawid-búhay,o kaunting kaning bungang kamatayan.

141

Tolentino



“Ang may sabi nitó’y marangal na pawa,pagka’t ang kalahi’y siyáng inaaba,kinakain nilá ay pawis ng dukha,bunga ng kanilang mga pandaraya.

“Táyo raw ay taksil, táyo raw ay paslang,táyo raw ay salot sa ’ting tinubuan,sapagkat hinamak ang sariling búhaysa pagtatangkakal sa sariling bayan.

“Ang may sabi nitó’y maginoong pawa,mga mararangal, mga darakila,pagkat ang pag-ibig sa sariling Lupaay umuwing lahat sa poong sikmura.

“Táyo raw ay labag at pawang kalabanng napakabanal niláng kautusan,sapagkat di natin niyurak ang dangal,at sa pagpupusa ay di napasaklaw.

“Ang may sabi nitó’y pawang mababait,mga makabayang walang makaparis,sapagkat ang biyas ng kanilang nais,ay naging pagsamba’t sa kalaba’y langis.

“Táyo raw ay pawang ulol, haling, mangmang,pawang mga uto, pawang mga hangal,pagka’t di kumain ng mismis na bigaynoong poon niláng haring sinukuan.

“Ang may sabi nitó ay pantas na pawa,sibol ng ligaya’t minimithing tuwa,sapagkat ang nais nilá sa paglaya,ay naging pagsuyo’t pagpupusa-pusa.

142




“Ang magpusa-pusa’y kalaban ng banal,kalaban ng puri’t katutubong dangal; ngunit lalo pang kalaban ng paslang,sapagkat kaagaw sa lahat ng bagay.

“Ang pagpusa-pusa’y laban sa mabaitngunit lalo pang laban sa balawis;kalaban ng bayan sa dakilang nais,at lalong kalaban ng anak na ibig.

“Silá raw ay pawang pantas at butihin,at gayon nga naman kung isip-isipin;pagpupusa-pusa’y siyá nganing galíngat dakilang buti ng mga alipin.

“Di ko tinutukoy ang mga marangalsa nangagsisuko at walang ilaban,ang tinutukoy ko’y yaong mga hangalna nangagpupusang sa ati’y umuuyam.

“Dapat gunitain ang ating layunin,dili ibá’t kundi ang KATWIRAN natin,KATWIRANG kalaban ng ‘Utos’ ni Samuelna ngayo’y nanakop sa ating lupain.

“Na sa atin ngani ang tanang KATWIRAN,ang nása kanila’y ‘Kautusan’ lámang;ngunit ang KATWIRA’Y sa Poong Maykapal,at ang ‘Kautusa’y’ sa táong buhalhal.

“At dahil sa gayon ay ang ating MATWIDdi dapat sumuko sa ‘Utos’ na pilit,pagkat ang Maykapal na kaibig-ibigdi dapat sumuko sa táong balawis.

143

Tolentino



“Ayan at pagmasdan ang mag-inang abâ,Kalayaa’t Mithing bangkay na mistula,sa araw at gabí’y lumuluha-luha,larawan ng bayan sa pagdaralita.

“Ang ibig sabihin ng luhang nanagosng mag-ina rito sa banging malungkot,ay ang KALAYAAN at MITHING lumubogsa dagat ng hirap ngayo’y nalulunod.

“Libingay basahin: RAHA LAKHANG BAYANBABANGON PAGSAPIT NG PANAHONG TIPAN.Ayan nga ang aklat nitóng ating bayan,sa araw ng búkas, ayan ang liwayway.

“Táyong tinatawag na paslang at taksil,dulingas at labag sa mithing layunin,ay mabuti táyo kaysa matatabilsa nagsisihimod sa paa ni Samuel.

“Tunay at kaunti táyo kung sa bílang,maraming di hamak sa atin ang paslang;ngunit bawat isa na táong marangal,laksa mang busabos ay di makapantay.

“Kayâ minagaling ng dakilang Raha,bago ang pagsuko, kamatayan muna,ang layang mamatay mabuting talagakaysa paalipin…” Naduluhay di na!

Umugong ang putok na kalagim-lagim,mabilis na punglo ay biglang humaging;yaong talumpati ay minsang nakitil,nanginig na lahat ang nangasa-bangin.

144




At biglang nahulog ang ating binata,sumabog ang ulo, ang dugo’y naglawa;sa gitna ng noo ay doon tumamaang isang malupit na punglong lantaka.

Pagdaka’y lumitaw ang maraming kawal,hangos na nanaog túngo sa libingan,yaon nga ang hukbo ni Samuel na mahal,pawang malalaki, pawang matatapang.

Sumigaw ang punò ng nangasa bangin:“Walang magtatanan isa man sa atin;tabi ng libingan niyang Rahang giliw,ang dangal at lakas ngayo’y pag-ubusin.”

Ang nangasa bangin ay kumuhang biglang mga talibong, baril, at lantaka;silá’y nangagkanlong at sakâ humandasa pakikihamok sa hukbong gahasa.

Sa kailaliman ng banging mapanglaw,tabi ng libingan noong Bayang hirang,ang dalawang hukbo ay doon naglaban,anaki ay gutom na tigre’t halimaw.

Ang mga sandata ay kumakalansing,libo-libong punglo’y sabay humahaging,kamayaw ng putok ng lantaka’t baril,dagarag ng digma na kalagim-lagim.

Napugot na ulo ayo’t lumilipad,ayo’t tumatapon bisig na natipas,ayo’t umaagos dugông bumubulwak,ayo’t sumasabog nadurog na utak.

145

Tolentino



Saanman lumingos dugo’y nadagisdis,mga butóng lamog lámang kumikilig,nagkawindang-windang bangkay na bilisbisng punglong lantakang walang kasimbangis.

Sunggában at buno, suntukan, hampasan,kubabawang haplit, sakalan, kagatan,lagutok ng buto, kisa’y kamatayan,sikad ng hingalo ay doon napisan.

Ang lahat na ito sa gitna ng libak,dalangin at sumpa, daing at halakhak,paos na sigawan, hingal na marahas,kutya ng tagumpay, kamatayang singap.

Di lubhang nalaon ang paglalabanan,naubos nalipol ang malayang kawal,yaong tinatawag na mga “tulisan”ay bangkay nang lahat, sa dugo’y lumutang.

Matapos ang digma ay sakâ namasidang abâng mag-inang tigib ng hinagpis;nakapagtataka, silá’y di giniyagisnoong pamomook na lubhang malupit.

Ang utos ni Samuel sa kaniyang kawalsa tabi ni Raha ay dagling humukay;doon ibinaón tanang mga bangkay,sa araw at gabí sakâ binantayan.

Umuwi si Samuel sa dulang mataasMithi’t Kalayaa’y dalá niláng bihag;ang abâng mag-ina’y hábang lumalakad,luha’y gumuguhit sa lupang niyapak.

146




KaBanaTa VPangakong Mahigpit

Sumapit sa bayan ang mag-inang abâ,silá’y ipinanhik sa mayamang dula,ngunit di sa dula ng haring malaya,kundi sa kay Samuel na haring napala.

Marikit na bihis silá ay binigyan,may guhit na puti’t puláng sakdal inam;ngunit sa dibdib, iraw dagat-dagat naman,may bituing patak, diyamanteng makinang.

Ang damit na yaon ay sutlang makintabna sadyang hinabi sa ibayong dagat,sakdal ng luningning, walang makatumbas,talagang masigla sa mata ng lahat.

Sa isang mayaman at dakilang silid,ang mag-inang bihag doo’y inihatid,mga kasangkapa’y pawang maririkit,may tábing na sutla sa lahat ng linib.

Ngunit ang pamuting pinakamarilag,ay isang agilang pinalamnang bulak,sa kalo ng pinto’y doon itinumpak,anaki ay buháy at anyong lilipad.

147

Tolentino



At hinahandugan ang abâng mag-inang mga pagkai’t mabangong sampaga,bukod ang marami’t sari-saring bunga,sa sarap at inam ay kaaya-aya.

Lahat na palayaw at mga paggiliwsa kanila’y handog noong Haring Samuel;magpakailanmang silá’y kaharapin,matamis na ngiti ang sa labì’y hain.

Ngunit sa gitna noong kayamanan,noong di masayod na kaligayahan,ang mag-inang bihag, Mithi’t Kalayaan,laging tumatangis sa gabí at araw.

Laging minamalas ang kanilang damit,may puti at puláng marikit na guhit;ang mga bituin sa tapat ng dibdibay di ari nilá at hiram na bihis.

Tanang kasangkapan ng abâng mag-ina,nagpapainama’t kaliga-ligaya,ay pawang mapanglaw, nagbibigay-dusa, palibhasa’y hindi tunay na kanila.

Ang mga pagkaing sakdal ng linamnam,mabangong bulaklak at bungang halaman,sa panglasa nilá’y kapait-paitan,pagkat batid niláng yao’y limos lámang.

Yaong hinihingang dalisay na hangin,lupa’t himpapawid, liwanag at dilim,sa kanilang puso’y lason at hilahil,pagkat di kanila at ari Samuel.

148




Sa laot ng hapis hinahanap-hanapang lalaking bantog, bayani at pantas,yaong Lakhang Bayang haring napahamak,hiwaga ng bait, sibol ng pagliyag.

Yaong Rahang sula ng kanilang mata,hantungan ng lambing at tanging ligaya,yaong mutyang haring pinakasisintaay silá’y nilisan sa laot ng dusa.

Yaong Haring Samuel na sakdal ng baitminsan ay pumasok sa kanilang silid, sa mag-inang bihag magalang lumapit,ang taglay sa labì ay ngiting matamis.

“Kayo’y kinuha ko” aniya “sa bundok,sa banging malalim na bayan ng lungkot,di nais ang kayo’y gawin kong busabos,o piitin kayâ, bidbiran ng gapos.

“Ang tunay kong nais ay kayo’y turuanng pamamahala nitóng inyong bayan,sakâ pagkatapos sa inyo’y ibigayang pagsasarili ng malayang búhay.

“Tuloy bibigyan ko si Mithing marilagng yaman at dunong na walang katumbas,ang kaniyang ganda’y aking itatanyagsa Sangsilangana’y upanding sumikat.

“Taimtim na nais niyaring kalooban,kayo ay akayin sa langit ng dangal;sa lahat ng hari kayo’y iagapay,upang makilala sa Sansinukuban.

149

Tolentino



“Ang buong lakas ko ay pag-uubusinupanding mapala ang inyong lupain;lahat ninyong yaman ay pasisibulin,nang upang ang búhay ninyo’y magluningning.”

Ang mag-inang bihag, magiliw inakay sa tabi ng linib, at sakâ nagsaysay:“Hayo na’t malasin itong inyong bayan,kung di lumigaya puso’t kalooban.

“Ang larawan noong panahong lumipas,tulay na kawayan at lansangang wasak,dampang maliliit, sapang walang tambak,ngayon ay wala na’t napalitang lahat.

“Ang mga marikit, malalaking dula,larawan ng yamang anaki hiwaganagpapainaman at nagbabalitang sa sasapiti’y kakamting biyaya.

“Malasin ang mga tulay na matibay,bakal at sementong uliran ng inam,parang nangungusap at hinahamunanang baha at bagyong talagang kalaban.

“Ang mga lansangang matuwid at bago,pawang tinambakan ng buhangi’t bato,akasyang malimit pinabakuran koupang may silungan ang lakad na tao.

“Ang lubhang maraming mga paaralan,sa lahat ng nayon, baya’t lalawigan,iya’y mga sibol ng dunong at búhay,sa mga gawain wastong pagsasanay.

150




“Ang mga saluysoy na pawang marikit,sa mga bukiri’y sadyang lumiliklik,sa nyong halaman iya’y dumidilig,upang di matuyot ang alinmang hasik.

“Ang natatanawang bundok sa Hilaga,laging sinasapol ng ‘Bagyong’ gahasa,kahapon ang handog ay lungkot na pawa,gubat na panganib at dilim na luksa.

“Ngunit ayan ngayon at nagluluningning,naging halamanang nagbibigay-aliw,anaki ay pugad ng saganang lambingna inyong titirhan, búkas kung sapitin.

“Bukod ang marikit na mga lansangan,at ang hinukay kong masayáng dayatan,diyan kumikislap at naglalanguyansari-saring isda sa Sansinukuban.

“Lahat ng tinura’y ligaya sa isip,gayuma sa mata, lunas sa ligalig,saksing buháy niyaring pagmamalasakitsa bayang malayang tinigib ng sakit.”

Ani Kalayaan: “Nakikita ko nga,pawang maririkit ang lahat mong gawa;ang dapat ibayad ngayo’y ano kayâ,sa malaking utang ng lahing malaya?”

Ang tugon ni Samuel: “Kayo’y walang utangsa akin ng kahit kaunti man lámang,pagkat ang ginugol sa lahat ng iyanay salaping ari nitóng inyong bayan.”

151

Tolentino



“Abá, gayon pala!” anang abâng bihag,“sa akala namin iya’y iyong ambag.”Ang sagot ni Samuel: “Ari ninyong lahatang aking ginugol na ginto at pilak.

“Pag-aralan ninyo tanang kautusan,marahang basahin, sayurin ang lamán;kayo ay magsanay, Mithi’t Kalayaan,ang pagsasarili upang matutuhan.”

At talagang yaong Samuel na dakilaay lubhang marunong sa pamamahala;marikit na lahat ang kaniyang gawa,mga kautusa’y matalinong pawa.

siyá palibhasa ay MALAKING hari,sa ibayong dagat MALAKI ang lahi,kayâ MALALAKI lahat niyang gawi,at lalong MALAKI gugol na salapi.

Pawang MALALAKI ang ginawang bahayat MALALAKI rin tulay at lansangan,at lalong-lao pang MALALAKI namanang lahat ng buwis na pataw sa bayan.

MALALAKING lubha salaping nanasoksa MALAKING kaban ng bayang sinakop;ngunit lalo pang MALALAKING lubosang salaping gugol sa bawat pagkilos.

Iisa ang bagay na di niya alam,bagay na MALAKI’T talagang kailangan,dili ibá kundi ang arimuhanangMALAKI sa lahat na tibok ng búhay.

152




Sa kadalitaan ang baya’y nabagsak,gawa ng maraming labanang lumipas;ngunit ang pag-iral ni Samuel na pantas,sa mayamang bayan lámang nararapat.

Aniya: “Dinggin mo, Kalayaang mahal,ang kalooban mo’y siyáng haring tunay,at wala na akong gagawin pang bagay,kundi ang pagtupad sa iyong kailangan.

“Hayo’t hilingin mo ang minamagaling,kahit di ko ibig ay aking gagawin;pakaasahan mong pangakong taimtimna iyong kakamtam bala mong naisin.

“Salamat, O hari,” ani Kalayaan,“puso mong dakila ay napakabanal;ako’y nananalig sa wagas mong dangal,at ang pangako mo’y di magbubulaan.

“Yayamang wika mo’y loloobing pawaang balang mapita niyaring aking nasà,ngayon ay hiling kong ikaw ay maawasa paghihingalo ng Bayang Malaya.

“Sa hulíng labana’y talastas mong lubos,lahat naming yama’y nalugso’t nasunog,kung may natirá ma’y inubos ng salotna sumasalanta sa ’ming mga hayop.

“Ngayon ang nais ko ay iyong bawasanang laki ng buwis na pinaiiral;ito’y ang sa amin mabigat na patawat madiing hampas sa lugaming bayan.”

153

Tolentino



“Hindi mangyayari,” ang sagot ni Samuel,“hindi nararapat ang iyong nahiling:ang bayang may nais magsariling tambing,sa bigat ng buwis di dapat dumaing.

“Ibig ninyong kayo ay dagling tumaas,sa silong ng langit maghayag ng dilag;dapat ngang pasanin buwis na mabigat,upanding pumukaw ang lahat ng tamad.

“Hayo’t ibáng bagay ang iyong isipin, walang munting liwag aking loloobin.”Ani Kalayaan: “Ngayo’y iyong dingginyaring munting bagay na isa pang hiling.

“Sa pangangasiwa sa Pamahalaan lahi ko’t lahi mo’y kapuwa may pagal;ngunitmahigit pa tanang kapaguranng aking kalahi sa búhay ng bayan.

“At dahil sa gayon, aking pakiusap,lahi ko’t lahi mo’y magpantay ng bayad.”“Hindi mangyayari,” ang madalîng sabatnoong Haring Samuel na sakdal ng taas.

“Ang aking kalahi’y may higit na muwangkaysa tagarito na musmos mong bayan,at dahil sa gayon dapat siláng bigyanng higit na bayad at kapangyarihan.

“Ibá ang hilingin,” bihag ay sumagot.“O, Samuel,” aniya, “ako’y bigyang loob,na kung mangyayari’y, iyo nang itulotna kami’y magbihis noong dáting suot.

154




“Ito’y hiniling ko’t parang alaalasa nasirang ibig, Lakhang Bayang sinta,yaong mutya naming bihag na mag-ina,yaong lunas naming sa lahat ng dusa.

“Hindi mangyayari,” anang Haring pantas,“yaong damit ninyo’y marumi at wasak,sakâ ginigising panahong lumipasna may dugông bahid at may luhang patak.

“Muling ginigising yaong luksang araw,napalitan ng tuwa, yama’t kalayaan;ikaw ay humiling ng ibá’t asahan,walang munting liwag at iyong kakamtan.”

Ani Kalayaan: “Aking hinihiling,itong aking baya’y iyong palayain;pabayaan akong gumawa ng amingmga kautusang sukat kailanganin.”

“Hindi mangyayari,” anang Haring mahal,“ang kahilingan mo ay may kahirapan;wala ka pang lakas, walang karunungan,upang palusugin itong inyong bayan.

“Sa karangalan ko ikaw ay manalig,ikaw ay umasa sa aking pag-ibig,pagsapit ng araw, taimtim kong nais,kalayaan ninyo’y kusang ipakamit.

“Pagkatandaan mo’t matibay kong sumpa,itong inyong baya’y aking ipapala:Ang ’sang kapuluan maligayang lupa,ay aring sarili ng Lahing Malaya.

155

Tolentino



“Hayo na’t humiling ng ibá’t asahan…”“Maraming salamat,” ani Kalayaan,“hayag na ang ganda ng loob mong mahalsa balang hiling ko nasang pagbibigay.”

156




KaBanaTa ViMaligayang Kababalaghan

Mga ilang taon mabilis lumipas,nagkakapang-agaw dilim at liwanag;kahit hatinggabí’y pilit namimitakang bukang-liwayway ng masayáng búkas.

At kung mabukasa’y kataka-taka rin,kahit umaga na’y makapal ang dilim,sa tanghali naman ang mga bituinay nagkikislapan at nagluluningning.

Sa laot ng bagyo’y nangiti ang langit,parang nangangako ng biyayang sasapit;ang kidlat at kulog ay di mabalasik,bagkus nagbibigay ng tuwa sa dibdib.

Ano kaya bagá, anong kahuluganng mga himalang dito ay tinuran?Sumapit na kayâ ang panahong tipan?Natapos na kayâ ang hírap ng bayan?

Yaong pamunuan ng hukbong nahimpil,nagbabantay doon sa libingang bangin,dagling nagpautos kay dakilang Samuel,ang taglay ay sulat na kalagim-lagim.

157

Tolentino



Ganito ang sulat: “O, hari kong mahal,magbuhat kagabí’y may kababalaghan;sa ilalim nitóng kay Rahang libinganay may naramdaman, kulog na mapanglaw.

“Kulog na malalim na kasindak-sindak,anaki’y may apong malapit mawalat,kasabay ng lindol na kagulat-gulat,kung minsa’y mahina, kung minsa’y malakas.

“At kaginsa-ginsa’y biglang nagsidatinglaksa-laksang kuwagong kung saan nanggaling,nangagliliparan sa tapat ng bangin,at nagsisigawan ng kalagim-lagim.

“Madilim-dilim pa nang kinabukasan,sari-saring ibon dito’y nagdatingan,nangagsisidapo at nag-uunahansa bubungan nitóng kay Rahang libingan.

“Sakâ nagsihuning masahol sa awit,anaki’y nag-aaral, nagsanay ng tinig;ang mga saliwan ay lubhang marikit,ngunitnagbibigay ng kaba sa dibdib.

“Sa buong maghapon, dumating din namansari-saring hayop, makapal na kawan, usa, baboy, matsing, tamaraw at musanganaki’y talagang dito’y nagtipanan.

“Sa gilid ng bangin silá’y tumitigil,at nangagmamasid, sakâ umaangil;kami’y tinitingnan ng matang matalim,para bagáng kami’y ibig na silain.

158




“At buhat kanginang hatinggabíng ganap,ang kulog ay lalong nagbibigay-sindak,ang ugoy ng lindol ay lalong lumakas,lalong umuugong ang lahat ng gubat.

“Ngayong sinusulat itong aking liham,kidlat ay nagngitngit, bago’y walang ulan;lahat ng bituin ay kusang naparam,kahit walang dilim na mapagkanlungan.

“Sa sandaling ito ang kulog at lindolay biglang umakyat na dumaragundong;nása ibabaw na’t anaki nagtiponsa ilalim nitóng sa libingang bubong.”

Pagdakang nabása noong Haring Samuelang nasabing sulat na kalagim-lagim,ang kaniyang hukbo’y inihandang tambing,mabilis tumungo sa himalang bangin.

Mga kasangkapa’y ubos na dinalá,baril at lantaka’t lahat ng sandata;ang kagulat-gulat na kabayong mulaay pawang sinakyan, hari’y nangunguna.

Ang anyo ng hukbo ay kalagim-lagim,dagundong, kalansag, kislap ng patalim;sa kanilang mukha’y nalimbag ang gigilng mga halimaw na may sisilain.

Malayo pa silá sa banging libinganay nararamdaman na ang kababalaghan,ang kidlat at kulog at lindol ay sabaynagbibigay-gulat sa lalong matapang.

159

Tolentino



Ngunit si Samuel ay may bunying bait,may pusong matatag sa mga panganib,palibhasa’y lubos yaong pananaligsa kaniyang lakas na di nadadaig.

Datapwat yaong masisiglang kawalsa gilid ng bangin ay nagsipangatal,kumapak ang babà, kumilig ang lamán,at ang paa nilá’y hindi makahakbang.

At sino nga kayâng hindi matatakot?ang ugong sa bangi’y kakila-kilabot,lalo na’t kasabay yaong namamaosna sigaw ng sari-saring mga hayop.

Makita ni Samuel yaong mga kawalsa gilid ng bangin ay nangaghintuan,humarap sa hukbo’t aniyang sumigaw:“Sumáma sa akin ang mga matapang!”

Pagdaka’y lumusong na lubhang matulin,mabangis ang anyo at hindi tumigil;ang kaniyang hukbo’y sumunod na tambingsa likuran niya hanggang sa ilalim.

Sa harapan noong mahal na libinganay doon naghinto at nagnilay-nilay,ginuguniguni ang suyo’t paghirangsa kaniya noong nasirang kaibigan.

Sa kaniyang bait ay kusang nagtiponang mga lumipas na luksang panahon,yaong kulay dugông araw ng linggatongat pagkalugami ng bayang nalipol.

160




Sa kaniyang mata ay muling nahayagyaong sakdal bangis na digmang lumipas;parang nakikita ang dugông bumulwaksa mga lansangan, kabunduka’t gubat.

Parang nakikita ang nabuntong bangkay,mga ulong pugot, lansag na katawan,yaong nangatigpas na bisig at kamayat nangagsitalsik lamuray na lamán.

Aniyang nagkuro, yaon ay may lagim,panahong sinapit ng madlang hilahil,datapuwa nama’y kaniyang tungkulinang kusang pagtubos sa bayang alipin.

Sa kaniyang bait ay naglalabananang ginawa niyang wasto’t kamalian;alangang sisihin mga kasamaan,alangang purihin tanang kabutihan.

Sa dakong Silanga’y nagliliwayway naang araw na lubhang kaliga-ligaya,yaong Haring Samuel pumukaw pagdaka,sakâ tumingala’t aniyang nagbadya.

“Maykapal na Poong may kapangyarihan,sibol ng matuwid at ng karunungan,madilim kong isip ay iyong tanglawan,akayin ang aking puso’t kalooban.

“Ituro sa akin, landas ng matuwid,upang di maligaw yaring pananalig;taimtim kong nasà’y huwag lumigaligsa kapuwa tao sa silong ng langit.

161

Tolentino



“Natapos na kayâ ang aking tungkulin,sa bayang malayang sinasakop namin?Kung gayon, Poon ko, ngayon ay sabihin,walang munting liwag at palalayain.”

Pagdaka’y kumidlat, parang kasagutansa mga dalangin ni Samuel na mahal,sakâ sumalibad na nakasisilawang lintik sa bangin, tama sa libingan.

Ang bubungan nitó ay biglang nabiyak,lumabas sa siwang maligayang sinag,ang lindol at kulog at ugong sa gubatay dagling naghinto, nagtahimik agad.

At humalimuyak ang bangong malambingna isinasabog ng malayang hangin;sa gayon ay parang nagising si Samuelsa pagkakatulog na lubhang mahimbing.

Buhat sa libinga’y may nasnaw na awitna kababalaghan, malamig na tinig,awit ng ligayang walang makaparis,anaki’y pag-ibig ng lahat ng nais.

Anang umaawit: “Dito’y nahihimlayang sugo ng langit na si Lakhang Bayan;siyá ay babangon upanding mabuhay,sa hábangpanaho’y walang kamatayan.”

Libingan ni Raha ay nabuksang bigla,araw ay sumikat, maligayang lubha,lahat niyang sinag minsang itinamasa pinakapinto ng batong nagiba.

162




Pagdaka’y lumabas ang bayaning Lakhan,ang sinag ng mukha ay nakasisilaw;sa kaniyang anyo’y nababanaaganang himalang lakas at kapangyarihan.

Aniyang nagsabi: “Sumapit ang taningnoong minimithing kalayaan namin;utos ng Maykapal ay aking sakupinsa hábang panahon ang aming lupain.

“At ating limutin ang KAHAPONG arawdinampol ng dugo’t sakâ linuksaan;táyo’y magmahala’t pagtulong-tulungangipala ang NGAYON at BÚKAS ng BAYAN.

“Táyo’y magsamahang parang magkapatid,magdamayan táyo sa tuwa’t ligalig;pag-isahin natin ang lahat ng nais,bigkisin ng lalong tapat na pag-ibig.

163

Tolentino



KaBanaTa ViiNatupad ang Tipan

Hindi mamagkanong puri at parangalang isinalubong ni Samuel kay Bayan;at muling niyakap yaong kaibigan,gaya rin ng dati, silá’y nagmahalan.

Sa gitna ng hukbo siyá’y isinámasa dula ni Samuel, tigib ng ligaya;hábang lumalakad ang sigawan nilá.“Mabuhay! Mabuhay ang bayaning Raha!”

Bilis ng balita’y masahol sa kidlat,sa lahat ng pook ay dagling kumalat;kayâ nga’t sa bayan ang mangmang at pantas,babae’t lalaki ay pumukaw agad.

Bagyo ng ligaya at unos tuwaay umipoipo sa lahing Malaya;anaki’y nabuksan ang langit ng biyayaat biglang nabuhos ang lamán sa lupa.

Nangagsisalubong ang lahat kay Lakhan,sayawan at awit ay di magkamayaw;bulaklak na bagong kapipitas lámangang isinasabog sa mga lansangan.

164




Sa lahat ng dako’y sigawang malakas:“Mabuhay! Mabuhay si Bayang marilag!Siyá ang uliran ng lahat ng pantas,sibol na hiwaga ng dangal at lakas.”

Siyá’y inihatid sa dakilang bahaynoong Haring Samuel na sakdal ng yaman;sabihin pa kayâ ang tuwang umiralsa abâng mag-inang Mithi’t Kalayaan?

Nayakap na muli ang kanilang sinta,gayuma ng lambing, sibol ng pag-asa;buháy na himala noong búhay nilá,kaluluwang wagas ng mithing ligaya.

Ang kanilang gandang walang makatumbasna biglang pinaram ng luha’t bagabag,ngayon ay nagbalik at dagling sumikat,sa sangdaigdiga’y tambing lumaganap.

At inanyayahan ng dakilang Samuelang lahat ng hari sa ibáng lupain;silá ay nagpulong sa nagluluningningna dulang hiwaga noong sasapitin.

Ani Haring Samuel: “Ang hari-harianay aking nilipol sa Malayang Bayan;binigyan kong laya ang aliping tanan,sakâ nagpasibol ng dunong at yaman.

“Mga tungkulin ko’y naganap nang pawa,at ang pangako ko’y tutupdin kong kusa,kayâ buhat ngayon ay ititimawasa pagsasarili ang Bayang Malaya.

165

Tolentino



“Si Baya’y siyá nang dito ay iiralsa sariling lahi’t lupang tinubuan:ikadadangal ko siyáng iagapaysa lahat ng hari sa sansinukuban.”

Pagdaka’y tumindig yaong Rahang pantas,lubhang maligaya ang anyo at bikas:“Salamat, o Samuel,” ang kaniyang saad,“ikaw ang salamin ng dangal na wagas.”

“Ngayo’y pangako ko at pinagtitibay,káya kong akayin itong aming bayan;mamahalin nami’t kusang susuyuanang lahat ng bansang sa ami’y dadamay.”

Isang kasulata’y noon di’y gumawa,ang lahat ng hari ay nangagsitalâ;doon pinagtibay ng lahat ng bansaang pagsasarili ng Bayang Malaya.

At bukod sa rito’y kusang igagalangang lahat ng lupa ng Sangkapuluan;sinumang umangkin sa nasasakupan,ay dapat lupigin palibhasa’y paslang.

Nang lalong tumibay ang kanilang nais,ang lagda’y nilagyan ng tatak na gamit,sakâ isinigaw: “Mapalang tahimikang Bayang Malaya sa silong ng langit.”

Siyáng pagkatupad ng pangako’t sumpanoong Haring Samuel na sibol ng biyaya:Ang sangkapuluan maligayang lupa,Ay aring sarili ng Bayang Malaya.

WAKAS

166



Tungkol sa May-akda

[Salin sa Filipino ng sulat-kamay na awtobiyograpiya ni Aurelio V. Tolentino batay sa salin sa Ingles ni Ambeth Ocampo na inilathala sa Philippine Daily Inquirer noong 20 Setyembre 2019.]

Dukha at malungkot ang kuwento ng búhay ko. Ipinanganak ako noong 15 Oktubre 1869 sa Guagua, Pampanga. Bahagyang may káya ang aking mga magulang. Noong 1883, nagsimula akong mag-aral (paaralang sekundarya) sa Colegio de San Juan de Letran sa Maynila. Noong 1891, habáng nag-aaral ng abogasya sa Unibersidad ng Santo Tomas, yumao ang ama ko at itinigil ko ang aking karera.

Noong Agosto 1892, matapos itatag ni Andres Bonifacio ang “Kataastaasa’t Kagalang-galang na Katipunan ng manga Anak ng Bayan (KKK)” na yumanig sa paghahari ng mga Español sa mga kapuluang ito, umanib ako dito at di-naglaon ay naging isa sa mga kasapi sa Kataastaasang Sanggunian ng KKK. Noong 1894, si Andres Bonifacio, kasama ako at ang pitó pang kasapi, ay pumunta sa Yungib Pamitinan sa San Mateo [Rizal] at doon ay tinanggap sa Katipunan ang isang matanda, si Felix, pinunò ng mga remontados at tulisan na naninirahan sa mga kagubataan doon. Gámit ang uling, isinulat namin sa pader ng yungib ang mga salitang: “Viva la Indepedencia de Filipinas!”

Sa pagtatapos ng Agosto 1896 at sa pagsisimula ng Setyembre ng taóng iyon, nang sumiklab ang unang yugto ng rebolusyong Filipino, naglingkod ako bílang Notaryo sa Distrito ng Morong. Inaresto ako sa pagiging Katipunero at Mason. Matapos pahirapan nang makailang ulit, pinatawad ako ng pamahalaan noong 17 Mayo 1897.

167



Noong 1898, nagbalik sa bansa si [Emilio] Aguinaldo mula sa Hong Kong at isa ako sa mga tumulong sa ikalawang yugto ng Rebolusyon laban sa Pananakop ng mga Americano at katuwang ang ilang kasamahan ay magkakasunod na itinatag ang mga diyaryo: La Patria, El Liberal, at Filipinas. Sa Filipinas, ako ang Direktor sa loob ng dalawang termino. Ilang ulit akong dinakip para sa ilang artikulong itinuring na salungat sa politika ng pamahalaan noon. Kumbinsido akong imposibleng mabuhay bílang peryodista kayâ ako sumulat at nagtanghal ng magkakasunod na akdang pangteatro tulad ng sumusunod: Lagrimas Malayas, isang trahedyang may tatlong yugto; Sinukuan, isang kagila-gilalas na melodramang may tatlong yugto; Filipinas at España, isang dramang may tatlong yugto; “Sinagtala,” “Kambal,” “Duplo,” “Neneng,” “Hindi Sinadya,” “Dos jarrones de oro” at “Makata”—mga sarsuwelang may isang yugto; Puñal del Muerto, isang dramang lirikong may tatlong yugto; Rizal y los Dioses, isang opera fantastica na may tatlong yugto; at Kahapon, Ngayon, at Bukas, isang dramang may tatlong yugto na itinanghal at lumikha ng malaking gulo sa teatro Libertad noong 14 Mayo 1903 nang mahigit dalawampung ahenteng detektib ang lumusob sa entablado na armado ng mga rebolber. Hindi nakauunawa ng kahit anong salitang Tagalog, ang wika ng aking dula, ang mga ahenteng (Americano) ito. Pinagtatanong nila ako sa Opisina ng Hepe ng Pulisya [ng Maynila], inilipat sa Bilibid, at kapagkuwa’y sinentensiyahan ng dalawang taóng sapilitang pagtatrabaho, at pinagbayad ng dalawang libong dolyar para sa krimen ng sedisyon. Inapela ko ang parusa at noong Disyembre 1903, napalayà ako sa piyansang pitóng libong piso.

Noong 8 Pebrero 1904, batid kong maaaresto akong muli dahil isinangkot ako kay Artemio Ricarte na dumating mulang Hong Kong. Isinailalim ako sa parusang sapilitang pagpapainom ng napakaraming tubig. Nilibot ko ang gubat sa paghahanap kay Ricarte at ng iba pang mga pinunò ng mga rebelde at bumuo kami ng bagong Rebolusyonaryong Pamahalaang Diktatoryal. Bílang halal na Diktador sa Pamahalaang ito, nagpadala ako ng ibá’t

168



ibáng liham sa Pamahalaang Insular na nanawagan ng ilang mga reporma sa administrasyon nitó, nag-alok ng pangkalahatang kapayapaan para sa buong Kapuluan, at nangakong mamagitan para sa legal na garantiya para sa lahat ng mga punÒ, opisyal, sundalo, at sandatahang lakas ng Rebolusyon. Noong 14 Hunyo 1904, sa gitna ng mga negosasyong ito, dinakip ako at sinintensiyahan ng anim na taon sa kulungan at ng sapilitang pagtatrabaho na may mahigit limang libong dolyar na multa.

Noong 5 Pebrero 1907, pinayagan akong lumayà sa kondisyong ihaharap ko ang aking sarili sa mga awtoridad kada simula ng buwan sa loob ng limáng taon. Sa hulíng petsang ito, isinulat ko nang sunod-sunod ang sumusunod na dula: Nuevo Cristo, isang drama sa tatlong yugto; “Germinal,” “La Rosa,” “Paz Buen Viaje,” “Boda Maldita,” “Liceo,” “Manila Satirica,” at “Aray!” na mga sarsuwelang may isang yugto.

Narito ang buod ng aking abang búhay, punô ng pagkabahala, paghihirap, pighati, at pagdurusa.

AVTAVTA

Pumanaw si Aurelio V. Tolentino noong 5 Hulyo 1915 sa Maynila. Noong 1921, inilipat ang kaniyang labí sa kaniyang bayang sinilangan sa Guagua, Pampanga. Itinatag sa naturang bayan ang isang monumento bilang pagpupugay sa kaniyang kadakilaan.

169



AKLAT NG BAYAN

Ang Aklat ng Bayan ay isang pangmatagalang proyekto ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) na naglalayong isulong ang “Aklatan ng Karunungan” (Library of Knowledge) na magtatampok sa Filipino bílang wika ng paglikha at saliksik. Sa ilalim ng Aklat ng Bayan, muling ililimbag ng KWF ang mga natatanging pag-aaral sa wika, panitikan, at kultura ng Filipinas; isasalin ang mahuhusay na akda mula sa ibá’t ibáng wikang katutubo, panitikang-bayan man o bagong malikhaing pagsulat; isasalin ang mga dakilang akdang banyaga at mga makasaysayang tekstong Español; ipasusulat o tatangkilikin ang mga bagong pag-aaral pangkultura; at ilalathala ang mahuhusayna tesis at disertasyong Filipino hinggil sa ibá’t ibáng larang.

ang kopyang ito ay hindi ipinagbibili.tolentino, aurelio. kahapon, ngayon, at bukas / aurelio...

Documents