Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt:7 Sayı:1-2004

* Süleyman Demirel Üniversitesi Atabey Meslek Yüksekokulu 32670 ISPARTA ** Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Periodontoloji AD. 58140 SİVAS

ANADOLU’DA DİŞ VE DİŞETİ İLE İLGİLİ HASTALIKLARIN TEDAVİSİNDE HALK ARASINDA YAYGIN OLARAK KULLANILAN BİTKİLER, KULLANIM ŞEKİLLERİ VE

BİTKİSEL ÖZELLİKLERİ

Yrd.Doç.Dr. Orhan Vedat Gürsoy* Dr.Dt.Ulvi Kahraman Gürsoy**

ÖZET Hastalık etkenlerinin dünyanın varoluşu ile birlikte dünya üzerinde oldukları bilinmektedir. Dolayısıyla ilk insanların dahi hastalıklara karşı bir korunma yöntemi olduğu düşünülmektedir. Tarih öncesi dönemlerden günümüze, zengin bir floraya sahip Anadolu’da, hastalıklara karşı bitkiler tedavi amaçlı uygulanmaktadır. İnsanlarda en yaygın görülen hastalık olan diş ve dişeti hastalıklarına karşı da, günümüzde Anadolu’da halk arasında, çeşitli bitkiler tedavi amacıyla kullanılmaktadır. Bu amaçla kullanılan bitkiler incelendiğinde modern diş hekimliğinin de faydalanabileceği veriler elde edilecektir.

SUMMARY It is very well known that history of disease factors were as old as world history. Hence, its thought that even in prehistoric times man had its own way to fight against diseases. Anatolia has a very rich plant flora, and plants were used as curative for some diseases for a very long time. As dental and periodontal diseases are the most common disease forms for human beings, some herbal therapies were also defined for them. Investigation of such public herbal receipts could be useful for modern dental therapies.

Bitkilerin gerek Anadolu’da gerekse tarihteki diğer eski yerleşim bölgelerinde ilaç olarak kullanımı milattan önceki yıllara kadar uzanmaktadır. Hakkari’nin güneyindeki Şanidar Mağrası’nda ortaya çıkartılan Neanderthal mezarlar içerisinde bulunan bitki örnekleri, Anadolu insanının Paleolitik (Yontmataş) çağından beri bitkileri tedavi amacı ile kullandığını göstermektedir.1,2 Tarihte bilinen en eski reçete kalıplarından biri Hititlere aittir. Ancak Sümerlerden ve Mısırlılardan kalan tablet ve yazıtlarda da şifalı bitkiler hakkında bilgiler bulunabilmektedir.3,4 Eski çağlarda hem yabani bitkiler hem de özellikle kültürleri yapılarak üretilen bitkilerden ilaç yapımında faydalanılmıştır.3 20. yüzyılın başlarında sentetik kimyanın farmakolojide oluşturduğu ilerleme bitkilere tedavi amaçlı yönelmeyi azaltsa da, aynı yüzyılın sonlarına doğru, daha ucuz ve daha kolay ulaşılabilir olmaları, toksik ve yan etkilerinin daha az olması ve doğal olmaları sebebiyle bitkisel ilaçlar ‘alternatif tıp’ ve benzeri

isimler altında yeniden popüler olmuşlardır. Avrupa bitki esaslı tedavi amaçlı preperatlara 1994 yılında 6 milyar dolar, Japonya ise 2.1 milyar dolar harcamıştır.5

Ülkemizin coğrafyası itibariyle çok geniş(10,000 tür) bir bitkisel florası vardır.6 Dolayısıyla bitkilerin tıpta tedavi amaçlı kullanımı için çok uygun bir ekosistem vardır. Anadolu’da bitkilerin tıbbi tedavi amaçlı kullanımını inceleyen yayın sayısı çok olsa da bunlar içinde diş hekimliğini ilgilendiren durumların tedavisi ile ilgili doküman sayısı maalesef sınırlıdır. Bu derlemede Anadolu kültüründe bitkilerin tıbbi amaçlı kullanımını inceleyen araştırmalar içinden en geniş kapsamlı olanları seçilmiş, ve bu araştırmalar içinde diş ve dişeti hastalıkları ile ilgili hastalıkların tedavisinde kullanılan bitkiler incelenmiş, ve en yaygın kullanılan bitkilerin kullanım şekilleri ve bitkisel özellikleri incelenmiştir.

Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt:7 Sayı:1-2004

65

Diş ve Dişeti Hastalıklarında Tedavi Amaçlı Kullanılan Bitkiler, Kullanım Şekilleri ve Bitkisel Özellikleri: Bu konuda yapılmış yayınlar içerisinden kapsamları bu derlemenin amacına uygun olan 4 tanesi seçilmiş ve bu araştırmalar içerisinde bahsedilen diş ve dişeti hastalıkları tedavisinde kullanılan bitkiler Tablo 1’de özetlenmiştir.

Diş Ağrısı Diş Apsesi Diş Çürümesi

Dişeti Kanaması

Dişeti İltihabı

Dişlerin Beyazlatılması

Şekercioğlu N.(7)

Ebegümeci, Kekik+Karabaşotu +Biberiye +Çörekotu, Kimyon,Kekik, Papatya, Adaçayı

H.H.Osman Efendi(8)

Kekik+Karabaşotu +Biberiye +Çörekotu, Üzüm+SarımsakAndız kökü, Kırnanesi, Afyon+Sirke

Kına +Tereyağı

Karabiber +Afyon

Narçiçeği +Meşetozu +Mazıtozu +Karabiber

Gülsuyu +Dutşurubu +Gülyağı

Meyan kökü +Geyikboynuzu +Mesteki

Koç H.(3) Çobançantası, Oğul otu, Sinirli ot, Karanfil,MeyanSarımsak

Adaçayı, Hatmi, Sinirli ot, Söğüt, Su karanfili, Sumak, Andız

Ebcioğlu N.(9)

Karanfil Ahududu, Böğürtlen, Çoban Çantası, Adaçayı, Cezayir Menekşesi

Tablo 1: Çeşitli araştırıcılar tarafından derlenen Anadolu’da diş ve dişeti hastalıklarının tedavisinde halk tarafından kullanılan bitkilerin isimleri.

Tablo incelendiğinde halk arasındaki tabirleri ile diş ağrısı, diş apsesi, diş çürümesi, dişeti kanaması, dişeti iltihabı ve dişlerin beyazlatılması amaçlarıyla yaklaşık 20 ayrı bitkinin beraber yada ayrı ayrı kullanıldığı görülmektedir. Bu amaçlar ile kullanılan bitkilerin isimleri, kullanım şekilleri ve bitkisel özellikleri aşağıdadır: Ebegümeci: (Malva sylvestris L.) Anadolu’nun hemen her bölgesinde bulunur. %15-20 Müsilaj, %7 malvin, % 1 glukoz ve esansiyel yağ içerir. Taze yapraklarından elde edilen lapa dişeti enfeksiyonlarının ağrılarını dindirmek üzere kullanılır.3,6 Kekik: (Thymus vulgaris L.) Çok yıllık bir Akdeniz bilgisidir. Uçucu ve kokulu bileşiklere sahiptir. En önemli uçucu yağ bileşikleri thymol ve karvakrol’dur. Ayrıca cineol, cymol, linelol, borneol, ginen’ de içerir. Karabaş otu, Biberiye ve Çörekotu ile yapılan karışımın diş ağrılarına iyi geldiğine iyi geldiğine inanılmaktadır. Ayrıca kaynatılması ile elde edilen sıvı ile gargara yapılarak yine aynı amaçla

kullanılmaktadır. Çiçekli dallarından su buharı distilasyonu ile elde edilen uçucu yağ antiseptik amaçlı kullanılmaktadır.(3,6) Papatya: (Matricaria chamomilla L.) Anadolu yöresinde hemen her bölgede yetişir. Esas etken maddesi chamazulen, terpenik, bisabolol ve matricin’dir. Yaprağı ve çiçekleri kaynatılarak elde edilen sıvı ile yapılan gargaranın oral enfeksiyonlara iyi geldiğine inanılmaktadır.(10)

Adaçayı: (Salvia officinalis L.) Akdeniz kökenlidir. Türkiye’de doğal olarak 90 tür Salvia yetişmektedir. En önemli bileşenleri tuyon, sineol, kafur ve borneol’dur. En yaygın kullanımı yapraklarının kaynatılarak çay gibi içilmesidir ancak infüzyon, dahilen ve gargara formlarında da kullanılır.(6)

Sarımsak: (Allium sativum L.) Anadolu’ da her bölgede yetiştirilir. Allicin içerir. Halk arasında hemen her hastalıkta kullanılır, dövülmüş formunun diş üzerine konduğunda diş ağrısını azalttığına inanılmaktadır.(11)

Andız: (Juniperus drupacea L.) Anadolu’da, Akdeniz bölgesinde, Toroslarda yaygın olarak bulunur. Bileşiminde stearopten, alant asidi, alantol, kadinen, triterpen ve fenol bulundurur. Kökünde ayrıca saponinler, inülin, alkoloitler ve benzoy asitleri tespit edilmiştir. Köklerinden demlenen çay ve spiritli özütü diş ağrısı ve diş apsesi tedavisinde yöresel olarak kullanılmaktadır.(11)

Nane: (Mentha piperita L.) Ülkemizde 70 kadar türü yetişmektedir. Mentol içerenler ve carvon içerenler olarak iki ana gruba ayrılabilir. Yaprakları ve destilasyonla elde edilen uçucu yağı kullanılır. Halk tarafından daha çok kurutulan nane yaprakları sıcak suda kısa bir süre bekletilerek uçucu yağların suya geçmesi sağlanır ve çay şeklinde içilir. Kuvvetli içeriğinden dolayı bazı yörelerde buna nane ruhu da denir. Diş ağrısına iyi geldiğine inanılmaktadır.(6,11)

Çoban Çantası: (Capsella bursa-pastoris L. Med) Akdeniz ve doğu kökenli olsa da Anadolu’nun her bölgesinde yetişir. Kolin, nikotin, asetilkolin, saponin, içerir. Yapraklarının ve tohumlarının kaynatılması ile elde edilen sıvıyla gargara yapılmasının diş ağrısını ve dişeti kanamasını azalttığına inanılmaktadır.(3)

Oğulotu: (Melissa officinalis L.) Akdeniz kökenlidir. Tanen, sitral, sitronellol, linalol içerir. Kuru veya taze yaprağından hazırlanan infüzyonu yada

Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt:7 Sayı:1-2004

66

yapraklarının kaynatılması ile hazırlanan çayı diş ağrısına karşı kullanılır.1

Sinirli Ot: (Plantago spp.) Trakya ve İstanbul da dahil olmak üzere Anadolu’nun her bölgesinde yetişir. Rinantin, salisilik asit, tanenler ve acicubin içerir. İnfüzyon ve dekoksiyonunun diş ağrısı ve diş apsesine iyi geldiğine inanılmaktadır, ayrıca taze yaprağı doğrudan enfeksiyonlara uygulanmaktadır.6 Karanfil: (Eugenia caryophyllata Thunb.) Tropik iklim bölgeleri asıl yaşam alanıdır. % 15-20 uçucu yağ, %13 tanen, %10 sabit yağ içerir. Çiçek tomurcukları ve çiçek sapları kurutularak kullanılır. Karanfilden elde edilen öjenol modern dişhekimliğinde antiseptik ve analjezik olarak kullanılmaktadır. Kullanılışı ağızda çiğneme veya tanelerinin suda kaynatılıp çayının içilmesi şeklindedir. Meyan: (Glycyrrhiza glabra L.) Ege, Akdeniz, Doğu ve Güneydoğu anadolu bölgelerinde yetişir. Glycyrrhizik asit içerir. Diş ağrılarında kökünden elde edilen ekstreler, dişlerin beyazlatılmasında ise geyik boynuzu ve mesteki karışımı kullanılır.1

Hatmi: (Altaea officinalis L.) Karadeniz ve Trakya bölgelerinde yaygındır. Asparakin, sakkaroz, pektin ve karotin içerir. Çiçek, yaprak, tohum ve kökleri diş iltihaplarında kullanılır.6,11 Söğüt: (Salix spp.) Anadolu’da yayılmış halde 25 türü bulunmaktadır. Tanen ve salisilin glikozidi içerir. Kurutulmuş söğüt kabuklarından hazırlanan çay dişeti ve diğer oral iltihaplarda kullanılmaktadır.3

Afyon(Haşhaş):(Papaver somniferum L.) Hititlilerden beri Orta Anadolu’da ekimi yapılmaktadır. Süt olum döneminde kapsülleri çizilerek elde edilen sakız halen de tıpta ilaç yapımında kullanılmaktadır. Ekimi bir çok ülkede yasaklanmış yada sınırlanmıştır. Tohumunda alkoloid eseri miktarda olduğundan yağı çıkarılır ve baharat olarak da kullanılır. Asıl etkisi analjezikdir.6,11 Cezayir Menekşesi: (Vinca major L.) Sarılıcı yavaş büyüyen gölgeliklerde yetişen sarılıcı bir bitkidir. Toprak üstü aksamı, yaprakları ve çiçekleri gölgede kurutularak kullanılır. üstü kısımları vinkamin, izovinkamin, vinkamirin gibi kanser tedavisinde kullanılan ilaçların bileşiminde yer alan alkoloidleri içerir.3,11

Mazı: (Thuja orientalis) Anadolu’da en çok yetişen türdür.Tohumlar dış etli kısmıyla birlikte süt

olumunda gölgede kurutulur yada sadece tohumlar tamamen olgunlaştıktan sonra küçük kozalakların içinden çıkarılır ve her iki şekliyle de öğütülerek kullanılır. Diş ağrılarına karşı haricen kullanılır.6,11

TARTIŞMA Bir çok bitkisel tedavi dünyanın çeşitli bölgelerinde yüzyıllardır kullanılıyor olsa da, geleneksel kullanım etkinliğin bilimsel bir kanıtı olamaz. Etkinliğin değerlendirilmesi için altın standart olarak rasgele yapılan klinik çalışmalar kabul edilmektedir. Günümüze kadar yapılan araştırmalar, bazı bitkisel tedavilerin etkinliklerini kanıtlamış olsalar da12-14, halk arasında yaygın kullanımına rağmen klinik araştırmalarda etkisiz bulunan bir çok bitkisel ilacın da var olduğunu göstermiştir.15-16 Bitkisel ilaçların bu yüzyılın sonunda tekrar popüler hale gelmesinde bu preperatların doğal ve daha az toksisiteye sahip olmalarının büyük etkisi vardır.17

Ancak bitkisel preperatlarda yer alan topraktan karışan ağır metaller, tarım ilaçları ve mikroorganizmalar bu konu hakkında daha dikkatli olunması gerektiğini göstermektedir. Ayrıca dünya genelinde 500,000 den fazla bitki türü olduğu düşünüldüğünde, toplumun hangi bitkilerin hangi hastalıkların tedavisinde kullanabileceğini eksiksiz olarak bilmesi mümkün görülmemektedir.3,6

Dişhekimliği alanında bitkisel ekstreler kullanılarak yapılmış olan çalışmalarda genellikle gargara formları kullanılmış ve başarılı sonuçlar elde edilmiştir.18

Dolayısıyla, ülkemizde nesillerdir kullanılmakta olan bitkilerden elde edilebilecek faydaları reddetmek yerine, rasgele kontrollü çalışmalarla bu yöresel reçetelerin doğruluk paylarının araştırılması ve başarılı sonuçların yeni preperatların üretilmesinde kullanılmasının daha doğru olacağı öngörülebilir.

KAYNAKLAR: 1) Solecki RS. Shanidar: The humanity of Neanderthal man. London. 1972. 2) Baytop T. Tıbbi bitkiler ve kullanışları hakkında Anadolu halkı arasındaki bilgilerin kaynakları-Herba Medica. 1996. 3) Koç H. Doğrudan doğadan bitkilerle sağlıklı yaşama. Ümit Ofset. Tokat 2002. 4) Küçükhüseyin C. Farmakoloji tarihine kısa bir bakış. http://www.ctf.edu.tr/farma/album/farmatarih.pdf

Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt:7 Sayı:1-2004

67

5) Meredith MJ. Herbal neutricials: A primer for dentists and dental hygenists. Journal of Contemporary Dental Practice 2001;15(2):1-24. 6) Baytop T. Türkiye’de bitkiler ile tedavi. Nobel Tıp Kitapevi. 1984. 7) Şekercioğlu N. Pratik kullanışlı şifalı bitkiler ansiklopedisi. Bilim Teknik Yayınevi İstanbul 1999. 8) Osman Efendi H.H. Hastalık uzun ömür için şifalı bitkiler ve emraz. Pamuk Yayınları İstanbul 2002. 9) Ebcioğlu N. Sağlığımız için yararlı bitkiler, Remzi Kitabevi İstanbul 2003. 10) Atasü E. Components of Matricaria chamomilla volatile oils. In: Başer KHC.&Güler N. Essential oils. Istanbul 1993. 11) Davis PH. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. University Press. Edinburgh, UK. 1982. 12) Pittler MH, Ernst E. Ginko bilboa extract for the treatment of intermittent claudication: a meta analysis of randomized trails. American Journal of Medicine 2000;108:226-281. 13) Ernst E, Pittler MH. Gingo bilboa for dementia: a systemic review of double-blind placebo-controlled trail. Clinical Drug Investigations 1999;17:301-308 . 14) Vogler BK, Pittler MH, Ernst E. The efficacy of ginseng: a systemic review of randomized clinical trails. European Journal of Clinical Pharmacology 1999;55:567-575.

15) Budeiri D, Li Won Po D, Dornan JC. Is evening primrose oil of value in the treatment of premenstrual syndrome? Controlled Clinical Trials. 1996;17:60-68. 16) Stevinson C, Pittler MH, Ernst E. Garlic for controlling hypercholesterolemia. Annals of Internal Medicine 2000;133:420-429. 17) Little JW. Complementary and alternative medicine: Impact on dentistry. Oral Surgery, Oral Medicine, Oral Pathology, Oral Radiology, and Endodontology. 2004;98:137-145. 18) Pistorius A, Willershausen B, Steinmeier EM, Kreislert M. Efficacy of subgingival using herbal extracts on gingival inflammation. Journal of Periodontology 2003;74(5):616-622. Yazışma Adresi: Yrd.Doç.Dr.Orhan Vedat Gürsoy Süleyman Demirel Üniversitesi Atabey Meslek Yüksekokulu 32670 Atabey ISPARTA Tel: (246) 2713036 Faks: (246) 2713035 E-posta: agrovg@sdu.edu.tr