rodzaje i gatunki literackie

oprac. Iwona Możejko

Genologia – dział poetyki

zajmujący się rodzajami i gatunkami

literackimi.

WYZNACZNIKI RODZAJOWE

LIRYKA

Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)?

podmiot liryczny

Jak zbudowany jest świat przedstawiony?

brak fabuły

Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje?

monolog liryczny

W jaki sposób opisywany jest świat?

świat jako wyraz uczuć, przeżyć i refleksji

podmiotu lirycznego

Przykłady gatunków

epigramat, fraszka, pieśń, hymn, sonet,

oda, elegia, tren, sielanka

Osoba mówiąca w utworze – podmiot liryczny.

fikcyjna osoba wypowiadająca swe przeżycia, doznania, refleksje, poglądy monolog podmiotu lirycznego jest subiektywnystanowi ośrodek świata przedstawionego

Podmiot autorski – utożsamiony z autorem, lecz to również osoba fikcyjna, wykreowana.

RODZAJE PODMIOTU LIRYCZNEGO

podmiot indywidualny

wyraża świat uczuć, doznań jednostki

podmiot zbiorowyprzekazuje

doświadczenia ogólne, dotyczące np.

całego pokoleniaLIRYKA OSOBISTA LIRYKA PODMIOTU

ZBIOROWEGO (NIEOSOBISTA)

Liryka bezpośrednia – podmiot liryczny przedstawia swoje doznania w formie bezpośredniego monologu, mającego charakter wyznania.

Charakterystyczne formy gramatyczne: zaimki rzeczowne: „ja”, „mój” czasowniki w pierwszej osobie, np. „mówię”, „piszę”

RODZAJE LIRYKI BEZPOŚREDNIEJ

liryka osobistapodmiot liryczny jest

utożsamiany z autorem

liryka maski

podmiot przyjmuje postać osoby, rzeczy, zwierzęcia,

rośliny, a wyrażone w wierszu treści można przypisać

autorowi

liryka roli

podmiotu lirycznego nie można identyfikować z autorem;

przyjmuje on rolę np. postaci historycznej, mitologicznej

Liryka osobista

Moja piosnka

Do kraju tego, gdzie kruszynę chlebaPodnoszą z ziemi przez uszanowanieDla darów Nieba….

Tęskno mi, Panie…

(Cyprian Kamil Norwid)

Liryka maski

Tarcza

Prócz mnie – nie będziesz miał oblubienicy,Prócz mnie – nie ujmiesz innego zwierciadła, byś w nim się własnej odeśnił źrenicy,Do mosiężnego podobień widziadła. […]Rycerzu! Wiernym pozostań swej tarczy!Ja ci przechowam, odbite w mym łonie,Doliny, góry, jeziora, niebiosy […]

(Bolesław Leśmian)

Liryka roli

Monolog dla Kasandry

To ja. Kasandra.A to jest moje miasto pod popiołem.A to jest moja laska i wstążki prorockie.A to jest moja głowa pełna wątpliwości.

(Wisława Szymborska)

Liryka pośrednia – podmiot liryczny prowadzi bezosobową refleksję, jest ukryty za elementami świata przedstawionego.

Charakterystyczne formy gramatyczne – zaimki i czasowniki w trzeciej osobie.

RODZAJE LIRYKI POŚREDNIEJ

liryka opisowa

subiektywna perspektywa „ja” ukryta jest

w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej,

szczególnie pejzażu

liryka sytuacyjna

za pomocą środków narracyjno-dramatycznych

powołuje do istnienia sceny lub fabuły, w których podmiot liryczny bezpośrednio nie

uczestniczy; obok „ja” lirycznego pojawia się bohater

liryczny

Liryka opisowa

Zły pejzaż

Brązowe świeżą orką poleRówno i płasko jak po stoleUcieka w przestrzeń nieruchomo.Ponad nim martwo się rozpinaPowietrzna pustka szarosina,Którą z rozmachem przekreśla poziomoKilka ciemniejszych, grubych smug.

(Leopold Staff)

Liryka sytuacyjna

Dusiołek

Szedł po świecie Bajdała,Co go wiosna zagrzała –

Oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu,Tyleż tędy, co wszędy, szedł z nimi pospołu.

(Bolesław Leśmian)

Liryka inwokacyjna (apelu) – monolog liryczny konstruowany jest jako zwrot do odbiorcy (adresata).

Adresatem wiersza może być osoba, zbiorowość lub pojęcie abstrakcyjne.

Liryka inwokacyjna

Elegia o… (chłopcu polskim)

Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą,haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią,malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg,Wyszywali wisielcami drzew płynące morze.

(Krzysztof Kamil Baczyński)

WYZNACZNIKI RODZAJOWE

EPIKA

Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)?

narrator

Jak zbudowany jest świat przedstawiony?

fabuła

Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje?

narracja

W jaki sposób opisywany jest świat?

świat pokazywany dwupłaszczyznowo;

poprzez narratora i fabułę

Przykłady gatunkównowela, opowiadanie,

powieść, epopeja, satyra, bajka, baśń, legenda

Osoba mówiąca w utworze – narrator.

podmiot opowiadający dzieje określonych bohaterów pierwszoosobowy – należy do świata przedstawionego trzecioosobowy – znajduje się poza światem przedstawionym

Uproszczona typologia narratora: narrator wszechwiedzący – znajduje się na zewnątrz świata przedstawionego, ale wie o tym świecie wszystko, zna jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, stosunki między bohaterami, przeżycia wewnętrzne bohaterów narrator należący do świata przedstawionego – opowiada o historii, w której uczestniczył, jego wiedza jest ograniczona narrator łączący te dwie funkcje – należy do świata przedstawionego, ale jest wszechwiedzący

Narrator wszechwiedzący

Lalka

W sercu gotowała mu się głucha wściekłość. Czuł, że jego ręce stają się jak żelazne sztaby, a ciało nabiera tak dziwnej tęgości, że chyba nie ma kuli, która by uderzywszy go nie odskoczyła. Przemknął mu przez głowę wyraz: śmierć, i na chwilę uśmiechnął się. Wiedział, że śmierć nie rzuca się na odważnych […]

(Bolesław Prus)

Narrator należący do świata przedstawionego

Widnokrąg

Matka szła na przedzie, za nią ojciec, a na końcu ja. A choć najwięcej z nas trojga niosła, bo dwie ubite walizki, z trudem dotrzymywaliśmy jej kroku. Niby szliśmy w niewielkiej od nie odległości, lecz nie wiadomo kiedy o ten krok, dwa, trzy, dziesięć pozostawiała nas za sobą, a nieraz całkiem się od nas odrywała, że musiał ojciec wołać, żeby zwolniła, bo gdzie tak pędzi?

(Wiesław Myśliwski)

Fabuła – układ zdarzeń w świecie przedstawionym.

Rodzaje fabuły: epizodyczna jednowątkowa wielowątkowa

Narracja – wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń.

Przyjmuje 2 formy: opowiadania o zdarzeniach (charakteryzuje się dynamicznością) opisu bohaterów, przestrzeni, sytuacji (charakteryzuje się statycznością)

WYZNACZNIKI RODZAJOWE

DRAMAT

Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)?

brak nadrzędnego podmiotu

Jak zbudowany jest świat przedstawiony?

akcja

Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje?

dialog

W jaki sposób opisywany jest świat?

świat ukazywany poprzez działania i zachowania

bohaterów

Przykłady gatunkówkomedia, tragedia,

tragikomedia

Akcja – działania bohaterów.

Główne fazy akcji: zawiązanie akcji rozwinięcie punkt kulminacyjny perypetia – pojawienie się w przebiegu akcji takich zdarzeń, które zdają się odmieniać przesądzone losy bohaterów rozwiązanie

Dialog – rozmowa co najmniej dwóch osób; wypowiedzenie kwestii bohaterów jest równoznaczne z jego czynem.

Funkcje dialogu: informacyjna – wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznościach nie ukazanych na scenie fabularna – posuwanie wypadków do przodu charakteryzacyjna – pośrednie charakteryzowanie bohaterów