m. · mansor-abdülkadir ei-arnaot, beyrut ı 4 ı 6/ ı 995). kelime-i tevhidin önemi çe şitli...
Post on 13-Sep-2019
10 Views
Preview:
TRANSCRIPT
iBNÜ'I-MEVVAZ
dan İbn AbdCıs çapında, kavrarnlara hakimiyeti bakımından ise ondan üstün olduğunu söyledikten sonra Kayrevan ve Endülüs'te Sahnun'un. Mısır'da İbnü'IMewaz'ın görüşüne göre amel edildiğini kaydeder ( ei-Mukaffa'l-kebfr, V, 87). İbn Ebu Zeyd ei-Kayrevanl'nin en-Nevô.dir ve 'z-ziyô.dô.t 'alô. mô. fi'l-Müdevvene ve gayrihô. mine'l-ümmehô.t adlı kitabının önemli kaynaklarından biri olan elMevvô.ziyye'deki rivayet ve görüşler daha sonraki Maliki eserlerinde de nakledilmiştir. Özellikle Venşerlsl'nin el-Mi'yô.rü '1-mu'rib ve'l-cô.mi'u'l-mugrib 'an fe
tô.vô. 'ulemô.'i İfrilpyye ve 'l-Endelüs ve'l-Magrib'inde ( nşr. M. Hacdv.dğr., IXII, Beyrut 1401/1981; Xlll, 1403/1'983, [İndeks 1) İbnü'I-Mewaz'ın birçok rivayet ve görüşüne yer verilmiştir.
Bütün olarak günümüze ulaşmayan elMevvô.ziyye'yi müellifinden Ebu Bekir İbn Müyessir ve İbn Ebu Matar ei-Meafirl rivayet etmiştir. Eser Endülüs'te İbn Müyessir ve Muhammed b. Battat b. Vehb et-Temlml, Kuzey Afrika'da Ebü' I-Kasım
Ziyad b. YCınus ei-Yahsubl ve Derras elFas! vasıtasıyla yayılmıştır. Nitekim İbn Ebu Zeyd ei-Kayrevanl de eseri Derras'tan rivayet etmiştir. Kayreva n Ulucamii Kütüphanesi'ne ait 693 (1294) tarihli bir defterde iki ayrı kayıt halinde el-Mevvô.ziyye'den kırk ve altmış yedi defter bulunduğu (İbrahim ŞebbCıh, ll/2 1 ı 376/ 1956 ı. s. 359, 362). esere ait bir parçanın da Tunus'ta Muhammed Tahir b. Aşur'un kütüphanesinde olduğu (Sezgin, 1, 474; Zirikll, V, 294) belirtilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Kindi, el-Vülat ve'l-kuçiat (Nassar). s. 252; Kadi İyaz. Tertfbü 'l-medarik, ll, 72-74, 119; Şirazi, Tabakatü 'l-fukaha', s. 154; İbn ManzCır, Mul].taşaru Tari/] i Dımaşk, XXI, 330-331 ; İbn FerhCın, ed-Dibacü 'l-mü;;heb, ll, 166-167; Zehebi, A'lamü'n-nübela', XIII, 6; a.mlf., el-'İber, ı, 404; ll, 66; a.mlf .. Taril].u'l-İslam: sene 281-290, s. 250; Safedi, el-Va{i, ı, 335-336; İbn Kunfüz, el-Vefeyat(nşr. Adi l Nüveyhiz). Beyrut 1971, s. 191; Makrizi, el-Mukaffa 'l-kebir (nşr. Muhammed Ya'lavl). Beyrut 1411/1991, V, 87-88; İbnü'I-İmad , Şe;;erat, ll , 177; Muhammed Ebu Zehre, el-Malik, Kahire 1952, s. 207 -208; Sezgin, GAS, I, 474; Hacvi, el-Fikrü's-sami, ll, 101; Zirikli, el-A'lam (Fethullah). V, 294; M. Muranyi. Dirasat fi meşadiri'l-fıkhi'l-Maliki (tre. Sald Buhayriv.dğr.). Beyrut 1409/1988, s. 14, 69, 70, 103-105, 149-153, 207; Hadi ed-Derkaş. Ebu Mut:ıammed b. Ebi Zeyd el-~ayrevani: f:ıayatühü ve aşaruhü ve Kitabü 'n-f'fevadir ve'z-ziyadat, Beyrut 1409/1989, s. 371, 375-376, 405, 408, 411,413,415, 416, 431; İbrahim ŞebbCıh. "Sicillün i5adlm li-Mektebeti cami'i'l-1\ayrevan", MMMAr. (Kahire). 11/2 ( 1376/1956). s. 339-372.
~ AHMET ÖzEL
126
L
İBNÜ'l-MİBRED ( ~_r.A) f l)!f)
Ebü'I-Mehasin Cemalüdd!n Yusuf b. Hasen b. Ahmed ei-Makdisl
(ö. 909/1503)
Hanbeli fakihi ve muhaddis. _j
_1 Muharrem840 (16Temmuz 1436)tarihinde Dımaşk'ta dünyaya geldi. Doğum yılı bazı kaynaklarda 841 olarak da geçer. Birçok alim yetiştiren ve V. (Xl.) yüzyıldan
itibaren Hanbeli mezhebinin gelişimine önemli katkılarda bulunan Beni Kudame ailesine mensuptur. Babası. dedesi ve kardeşi Ahmed de tanınmış birer alim di. Kardeşi için Ta'rifü '1-giidi bi-ba'zı fezô.'ili AJ:ımed b. 'Abdilhô.di adında bir risale yazdığı kaydedilir (Hediyyetü '1-'arifin, Il, 56 ı). Büyük dedelerinden Abdülhadl'ye nisbette İbn Abdülhadl olarak da anılmakla birlikte daha çok dedesi Ahmed'in lakabı olan Mibred'den dolayı İbnü'I-Mibred (ibnü'l -Mebred) diye meşhur olmuştur. İbnü'I-Mibred ilk eğitimini babası ve dedesinden aldı. Daha sonra Dımaşk'ta Kur'an. tefsir, hadis. fıkıh, tasavvuf. nahiv. tıp ve tarih gibi ilimleri okudu ve özellikle hadis konusunda temayüz etti. Hocaları arasında Zeynüddin ei-Habbal. İbnü'I-Balisl, Takıyyüddin ei-Cerral. Takıyyüddin İbn Kundüs, Alaeddin ei-Merdavl, Burhaneddin İbn Müflih gibi dönemin meşhur alimleri bulunmaktadır. Ayrıca İbn Hacer ei-Askalanl, Takıyyüddin eş-Şümünnl. EbG Abdullah İbn Fehd, Kasım b. Kutluboğa gibi alimlerden icazet aldı. Dımaşk dışında sadece Ba'lebek'e giden İbnü'I-Mibred 908 (1503) yılında da hac farlzasınr ifa etti.
İbnü'l-Mibred, öğrenimini tamamladıktan sonra ei-Medresetü'I-Ömeriyye başta olmak üzere Dımaşk'ta çeşitli medrese ve mescidlerde ders verdi, bir ara kadı naibliğine getirildi. En tanınmış öğrencisi , kendisi hakkında el-Hô.di ilô. tercü
ıneti Yusuf b. 'Abdilhô.di adıyla bir eser yazan tarihçi Şemseddin İbn Tolun'dur. Ayrıca Necmeddin b. Hasan ei-Matanl, Ahmed b. Muhammed eş-Şüveykl, Ahmed b. Osman ei-Havranl, Müflih b. Müflih ei-Merdavl, Musa b. imran ei-Cemmam. Ahmed b. Yahya b. Utve en-Necdl, Fazi b. İsa en-N ecd! gibi alimler de ondan okumuş veya icazet almıştır. İbnü'I-Mibred 16 Muharrem 909'da (11 Temmuz 1503) Dımaşk'ta vefat etti ve Kasiyun tepesindeki mezarlığa gömüldü. Bağdattı İsmail Paşa 880'de (1475) öldüğünü söylemek-
teyse de (Hediyyetü'l-'arifin, II, 560) bu bir zühul eseri olmalıdır.
ilmi ve eserleriyle kendi çağdaşları arasında seçkin bir mevkiye· sahip olan İbnü'l-Mibred, usul ve fürCıda Hanbeli mezhebinin görüşlerine sıkı sıkıya bağlı idi. Bu mezhebin akaid konularında özellikle Eş'arller'e karşı olan geleneksel tavrını sürdürmüş , Ebü'I-Hasan ei-Eş'arl'nin görüşleri hakkında Keşfü'l-gıtô.' 'an mal}.zı'l-]Jatô.' (Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye, nr. ı 132/ ı). İbn Asakir'in Eş'arl mezhebi ni metheden Tebyinü keg:ibi'l-müfteri adlı eserine karşı da Cem'u'l-cüyılş ve'd-desô.kir 'alô. İbn 'Asô.kir(Darü' l-kütübi'z-Zahiriyye, nr. ı ı 32/2) adıyla birer reddiye kaleme almıştır. Öte yandan İbnü'I-Mibred tasawufa karşı daha mutedil davranmış, hatta bizzat tarikata girerek el-Vu]f.ilf 'alô. lübsi'ş-şılf ve Şıd)fu't-teşevvüf ilô. 'ilmi't-taşavvuf adında iki eser kaleme almıştır. Tehg:ibü'n-nefs adlı eserinde ise ilim taliplerini meşayihten okumaya ve tasawuf hırkası giymeye teşvik ederek Selefiyye'den bir grup ulemanın da salih insanların elinden hırka giymeyi arzu ettiğini söyler ( el-~ava'idü '1-külliyye, s. 28-29). Ayrıca Mugni g:evi'l-efhô.m adlı fıkıh kitabında tasawufi konularla ilgili bir başlık açarak burada bazı tasawufi esasları özetlemiş, tasawufun derecelerini sekiz ana kısma ve her dereceyi de kendi arasında çeşitli menzillere ayırmıştır (s. 7 ı-74). Eserinde böyle bir bölüme yer vermiş olması Hanbeli fıkıh kitaplarının sistematiği açısından dikkate değer bir farklılıktır.
Eserleri. Daha on yedi yaşında iken başta hadis olmak üzere fıkıh, kelam. cedel. tarih, siyer, biyografi, vaz', tasawuf. edebiyat ve tıp konularında eser vermeye başlayan İbnü'I-Mibred, büyük bir kısmı Şam'daki Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye'de bulunan irili ufaklı 400'ü aşkın risale ve kitap kaleme almıştır. İbnü'l-Mibred, kitaplarının sayısı ve çeşitliliği bakımınqan Celaleddin es-Süyutl'ye ( ö. 9 ı lll 505) benzemektedir. Ancak SüyGtl'nin eserleri daha çok meşhur olmuş, onun kitapları ise itinasız bir şekilde yazıldığından güç okunmaları sebebiyle daha az yayılmıştır. Öte yandan İbnü'I-Mibred'in. çok eser yazmasından dolayı bazı konularda fazla derinleşemediği ve özellikle hadis ricaliyle ilgili çeşitli hatalar yaptığı ileri sürülmüştür (BaJ:ırü'd-dern, neşredenin girişi, s. 20). Neşredilen eserlerinden bazıları şunlardır: 1. Mes'ele fi't-tevJ:ıid ve fazli lô. ilô.he illalliih (Kitabü 't-Temhfd fi'l-kelam
'ale't-tevJ:ıfd) ( nşr. Abdülhadl Muhammed
MansOr-Abdülkadir ei-ArnaOt, Beyrut ı 4 ı 6/ ı 995) . Kelime-i tevhidin önemi çeşitli ayet ve hadislerle aniatı lmaya çalışı
lır. Eserin sonunda "Mieta faziletin li-kelimeti ·ıa ilahe illallah"' adlı bir cüz bulunmaktadır. 2. eş-Şeceretü'n-nebeviyye
ii nesebi ]]ayri'l-beriyye (Kah i re ı 289; istanbul 1 303; Bu la k 1 285; nşr. Muhyiddin Dlb MestO, Dımaşk-Beyrut 141 4/1994; nşr. Ahmed Selahaddin, Kah i re ı 997). Eserde Hz. Peygamber'in nesebi verildikten sonra aşere-i mübeşşere ile ResGl-i Ekrem'in
· hanımlarının soyu anlatılır. Ayrıca Hz. Pey
gamber'in çocukları. torunları. amcaları. halaları. d ayı ve teyzeleri. m üezzinleri. köle ve cariyeleriyle yakın mesai arkadaşlarının ve kullandığı çeşitli malzemelerin isimleri sayılır. 3. ed-Dürretü'l-mw;iıyye ve'l- 'anJ.sü '1-meH;iıyye ve 'ş-şeceretü 'n-nebeviyye ve '1-ai)lô.lw '1-MuJ:ıammediyye (Bulak 1285; Bombay 1289). 4 . el-'İ~dü 't-t dm ii-men zevvecehü'n-nebi'aleyhi'ş-şaldtü ve's-selclm (nşr. EbQ ismail Hi şa m b. ismail es-Sekka, Riyad ı 405/ 1 985) . Hz. Peygamber'in hanımlarından bahseden küçük bir risaledir. s. Kitdbü BaJ:ıri'd-dem ii men tekelleme iihi el-İmdm AJ:ımed bi-medJ:ı ev g;em ( nşr. Ebu üsame Vasıyyul l ah b. Muhammed b. Abbas. Riyad 1409/1 989; nşr. Ravhiye Abdurrahman es-Süveyfl, Beyrut ı 4 ı 3/ 1992). 6. ed-Dürrü'n-na~i ii şerJ:ıi elfc1-?i'l-Ijıra~i ( n şr. Rıdvan Muhtar b. Garbiyye , 1-111, Cidde 1411 / 1991). Hanbeli mezhebinde yazılmış ilk temel metinlerden biri olan Hıraki'nin el-Mu]]taşar'ındaki garlb kelimelerle fıkıh terimlerinin açıklandığı bir eser olup tanımlar sırasında ayet ve hadisler yanında Arap şiirinden de deliller getirilmiştir. Usul-i fıkıh. mantık ve dil terimlerine de yer verilen eser. fıkıh bablarına göre düzenlenmiş bir nevi fıkıh terimleri sözlüğüdür. ibnü'I-Mibred. es-Segiirü '1-bclsim li-ta]]rici eJ:ıQdişi Mu]]taşariEbi 'l-Kiisım adlı eserinde ise Hıraki'nin el-Mu]]taşar'ında geçen hadisleri tahrlc etmiştir. 7. el-Kavd'idü'l-külliyye ve'çl-c;lavdbitü'l-fı~hiyye (n ş r. Casim b. Süleyman ei·Füheyd ed-Devserl, Beyrut 1415/1994). Fıkıh kitaplarının sistematiğine göre yazılmış olan eserde 1 00 kaideye yer verilmiş ve her konu kendi arasında çeşitli alt başlıklara ayrı lmıştır.
8. Mugni g;evi'l-efhdm 'ani'l-kütübi'lkeşire fi'l-aJ:ıkclm 'ald meg;hebi'l-İmc1-mi'l-mübeccel AJ:ımed b. lfanbel ( nşr. Abdullah b. Ömer b. Düheyş, Cidde 1388/ 1 968; nşr. Abdü lazlz b. Muhammed b. ibrahim Alü'ş-Şeyh, Kah i re ı 391/1971; nşr. E bO Muhammed Eşref b. AbdülmaksOd,
Ri ya d 1416/ 1 995) . Hanbeli fıkhına dair muhtasar bir kitap olup diğer üç mezhebin görüşlerine de yer verilmiştir. Eserde önce akaid konularından bilinmesi gereken hususlar. Arapça'yla ilgili dil kuralları ve fıkıh usulü kaideleri. birtakım fıkhlterimler, tasawuf ve dereceleri. imamdan rivayet yolları ve tercihe dair bazı kavramlar özet şekilde anlatılmış. daha sonra klasik fıkıh konuları kitab ve bab sistematiği içerisinde incelenmiştir. Bizzat · müellif ve diğer bazı alimler tarafından şerhedilen eseri ayrıca Abdülmuhsin b. NasırAl-i Ubeykan Giiyetü'l-merdm şerJ:ıu Mugni g;evi'l-eihdm adıyla taharet bahsine kadar şerhetmiştir (Riyad ı 99 ı) .
9. Kitdbü'l -lfisbe (nşr. Hablb Zeyyat. elMeşrils:, XXXV/3 1Beyrut 19371. s. 384-390) .. 10. es-Siyerü'l-{ıclş ilc1 'ilmi'Halô.~i'ş
şelclş (n ş r. Abdullah b. Ömer b. Düheyş ,
Mekke ı 39811978). 11. Şimdrü'l-ma~aşıd ii g;ikri'l-mesdcid (nş r. Muhammed Es 'ad Ta las, Dımaşk 1941 ; Beyrut 1 975). 12. Nücumü'l-mesô. tekşiiü 'an me'ô.ni'r-resô.li'ş-şdliJ:ıô.ti mine'n-nisô.' (nşr. Muhammed Halid ei-Harsa, Dımaşk 141 1/ 1 990). 13. Tdri]]u'ş-Şô.liJ:ıiyye. Dımaşk'ın Salihiyye mahallesiyle ilgili olan eseri ibn Kennan es-Salihl(ö. ı ı 53/1 740) bazı ilavelerle birlikte el-Mürucü's-Sündüsiyye adıyla ihtisar etmiştir (nşr. Muhammed Ahmed Dehman, Dımaşk ı 346/ 1947). Şernseddin ibn Tolun, el-Kalcl'idü'l-cevheriyye ii tô.ri]]i'ş-ŞdliJ:ıiyye adlı kitabında hocasının bu eserinden bazan isim vererek. bazan da isim vermeden geniş bir şekilde yararlanmıştır (b k. s. ı 38, 246-248, 257, 259,260-26 ı' 263, 266, 270, 295, 297, 299). 14. Zeylü İbn 'Abdilhcldi'alcl Taba~ati İbn Receb (Riyad ı 408/1 988) ibn Receb'in, ibn Ebü Ya'la'ya ait Taba~iitü 'l-If andbile 'ye yazdığı Kitdbü 'g;
Zeyl 'ald Taba~ati'l-lfandbile'nin zeylidir. 15. el-Cevherü'l-münac;lçlad ii taba~iiti müte'a]]]]iri aşJ:ıdbı AJ:ımed (nş r.
Abdurrahman b. Süleyman ei-Useymln, Kah i re 1407/1 987). Bu dayine ibn Receb'in eserine zeyil mahiyetindedir. 16. Mu'cemü'l-kütüb (nşr. Yü sri Abdülganl ei-Bişrl, Riyad 1409/1989). Eseri Abdullah b. Da~ \lüd ez-Zübeyr! ei-Hanbell tamamlamıştır. 17. İtJ:ıatü'n-nübelcl' bi-ai)bclr ve eş'c1ri'l-küremc1' ve'l-bu]]alcl' (n ş r. Yüsrl Abdülganl ei-Büşrl, Kah i re 1 409/1989). 18. Nüzhetü'l-müsdmir ii a]]bclri Mecnuni Beni 'Amir (nşr. Muhammed Altund, Beyrut ı 4 ı 4/ 1994 ). Müellif bu eserinde, Leyla ile Mecnun hikayesinde geçen Mecnun'un Beni Amir kabilesine mensup Kays b. Mülewah olduğunu ispat etmeye çalı-
iBNÜ'I-MiBRED
1 'J
~~J~vv-#-::::f.~-t;NlJ~----k e
lbnü'I-Mibred 'in Nüzhetü'l-miisamir fiatıbari Mecnüni Beni 'Amir adlı eserinin müellif hattıyla unvan sayfası (TSMK, lll. Ahmed, nr. 2473)
şır. Eserde Leyla ile Mecnun hikayesi ayrıntılı biçimde anlatılır ve aşıkların şiirleri nakledilir. 19. Vu~ü'u '1-belcl' bi'l-bui)li ve'l-bu]]alô.'. Cimriliğin zararları. tarihte cimriliğiyle meşhur olan bazı kişiler ve cimrilerin ortak özellikleri hakkındadır. Fedwa Malti- Douglas eseri geniş bir şekilde tanıtmıştır ( BEO, XXXI 119801. s. 17-50) . 20. el-İ~tibc1s li-J:ıalli müşkili Sireti İbn Seyyidinnds (Darü'l-kütübi 'z- · Zahiriyye, nr. 3794/1, vr. 1-47). Müellifin ibn Seyyidünnas'ın 'Uyunü '1-eşer'ine yazdığı bu şerh, htibô.sü'l-i~tibcls liJ:ıalli müşkili Sireti İbn Seyyidinnô.s adıyla ve 'Uyunü'l-eşer'le birlikte yayımlanmıştır (Beyrut, 1-11. ı 39411974). 21. elİgrô.b ii aJ:ıkc1mi'l-kilc1b (nşr. Abdullah b. Muhammed et-TayyarveAbdülazlzb. Muhammedei-Huceylan. Riyad 1417/1996). 22. Resô.'ilü Dımaş~ıyye (nşr. Salah Muhammed ei-Hıyeml, Dımaşk 1408/1988). Bu eserin içinde müellifin Gade~u'l-efkô.r ii g;ikri'l-enhdr, 'Uddetü'l-mülimmô.t ii ta'dô.di'l-J:ıammô.mô.t, el-İ'ô.nô.t ii ma'rifeti'l-]]ô.ndt, Nüzhetü 'r-rifô.~ ii şerJ:ıi J:ıô.leti'l-esvô.~ adlı risaleleri vardır. 23. MaJ:ızü'ş-şavdb ii iezô.'ili Emiri'l-mü'minin 'Ömer b . el-Ijattdb. Abdülazlz b. Muhammed b. Abdülmuhsin ei-Füreyh tarafından Medine ei-Camiatü'l-islamiyye'de doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1415/1994). 24. Ma~-
127
iBNÜ'I-MiBRED
bulü'l-men~ül min llmeyi'l-cedelve'luşul(Berlin Staatsbibliothek, nr. 441 9). İbn Kennan es-Salihl bu esere ez-Zühurü '1-beljiyye ii şerJ:ıi risaleti'l-uşuli'lfı~hiyye adıyla bir şerh yazmıştır (Staatsbibliothek, nr. 4420; Chester Beatty Library, nr. 3548) .
Bunların dışında İbnü'l-Mibred'in Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye'de şu eserleri de bulunmaktadır. AJ:ıkdmü'l-J:ıammam ve adabühU (nr. 4549).Adabü'd-du'a' (nr. 3773). el-Erbe'uİıe'l-muJJ.tdre min J:ıadişi Ebi ljaniie (nr. 3795). el-İrşad ila J:ıükmi mevti'l-evldd (nr. 32 14). İrşadü's-salik ila mena~ıbi Malik (nr. 3461). izaJ:ıu turu~ı'l-isti~iime ii beyani aJ:ıkami'l-vüldti ve'l-imame (nr. 330 I). el-Beyan li-bedi'i JJ.al~ı'l-insan (nr. 3 ı 96), et-Tagrid bi-medJ:ıi's-Sultan es-Sa'id Ebi'n-Naşr Ebi Yezid (nr 3 I 94/4). Teh~ibü'n-neis li'l-'ilm ve bi'l-'ilm (nr. 3216/ 3), et-Teva"ud bi'r-recm ve's-siyat liia'ili'l-livat (nr. 32 ı 5/1 ı. C üz' min tariJJ.i'r-Resul ve Ebi Bekir (nr. 4552), Zebedü '1-'u1Um ve şaJ:ıibü '1-mantu~ ve'lmeihum (nr. 3 ı 92/ 1 ı. Şabbü '1-J].amul 'ald men vaşale e~ahü ila evliyô.'illah (nr. I 14 I), Zabtu men gaber ii-men ~ayyedehu İbn ljacer (nr. ı 182), Tıbbü'l-iu~ara' (nr. 3 ı 55). Feza'ilü'l-Kur'an (nr. ı 372/1). MaJ:ızü'l-JJ.alaş ii mena~ıbi Sa' d b. Ebi Va~~iis (nr. 3248/ 1). Mu'cemü teracimi'ş-şevaii'a (nr. 455 I). Hidô.yetü'l-insan ile'l-istignô.'i bi'l-Kur'an (nr. 345) (müellifin diğer eserleri için b k. Brockelmann, GAL, 11, I 30- I 3 I; Suppl. , ll, 130-131, 947; Salah Muhammed el-Hıyeml, XXVI/2 11 982], s. 788-802) .
BİBLİYOGRAFYA :
ibnü'l-Mibred, ed-Dürrü'n-naf!:i fl şer/:ıi elf[ı?i'l-/jıral):i[nşr. Rıdvan Muhtar b. Garbiyye). Cidde 1411/1991 , neşredenin girişi, I, 13-83, 135-184; a .mlf., el-~ava'idü'l-külliyye ve'çi-çiavabitü 'l-fıf!:hiyye [n ş r. Cas im b. Süleyman Füheyd ed-Devserl). Beyrut 1415/1994, neşredenin girişi, s. 11-36; a.mlf .. Mugni;;:evi'l-e{ham[nşc EbO Muhammed Eşrefb . AbdülmaksOd}, Riyad 1416/ 1995, s . 19-38, 71-74; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-16; a .mlf .. Baf:ırü'd-dem{i men tekelIerne fihi'l-imam Af:ımed bi-medl:ı ev ;;:em [nşr. E bO Üsame Vasıyyullah b. Muhammed b. Abbas} , Riyad 1409/1989, s . 33-41; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 15-32; a.mlf .. Mes'ele fl't-tev/:ıid ve fa.Zli la ilahe illailah [nşr. Abdülhadi Muhammed Man s Or-Abdülkadir ei-ArnaOt}, Beyrut 1416/1995, neşredenin girişi, s. 11-31; Sehavi, eçi-Qav'ü'l-lami', X, 308; Nuayml. ed-Daris {i tarif:ıi'l-medaris [nşr. Ca 'fer el-Hasenl}, Kahire 1988, 1, 55, 502; ll, 64, 109, lll; İbn 1blun. el~ala'idü 'l-cevheriyye {i tariJ:ıi 'ş-Şali/:ıiyye ( nşr. M. Ahmed Dehman}, Dımaşk 1401/1980, s. 138, 246-248, 257, 259, 260-261, 263, 266, 270, 295, 297, 299, 574; Gazzi. el-Kevakibü's-sa'ire, I, 316; İbnü'I-İmad, Şe;;:erat, Vlll, 43; Muham-
128
med Kemaleddin b. Muhammed el-Gazzi, enNa'tü'l-ekmel(nşr. M. Mu tl' el-Hafız- Nizar Abaza}, Dımaşk 1402/1982, s . 67-72; Muhammed Şatti, Muf:ıtaşaru Tabal):iiti'l-ljanabile (nşr. Fevvaz ez-Zemerli}, Beyrut 1406/1996, s . 83-86; Hediyyetü'l-'ari{in, ll, 560-562; Abdülhay elKettani, Fihrisü 'l-fehiiris, ll, 1141-1142; Brockelman n, GAL, ll, 130-131; Suppl., ll, 130-131, 947; Selahaddin el-Müneccid, Mu'cemü'l-mü'errif:ıine 'd-Dımaşl):ıyyin, Beyrut 1398/1978, s . 272 -276; ömer Ferruh, Me'alimü'l-edebi'l'Arabi, Beyrut 1406/1986, I, 155-158; Habib Zeyyat. "Hana tü Dımaş~ı·ı-~adime", el-Meşrıl):, XXXV /1, Beyrut 1938, s . 66-70; Fedwa MaltiDouglas . "Yüsuf ıbn 'Abd al-Hadi and His Autograph of the Wuqü ' al-bala· bi'l-bukhl wal-bukhala", BEO,XXXI(1980). s. 17-50; Georges Vajda, "Trois manuscrits de la bibliotheque du savant damascain Yüsuf ıbn 'Abd al-Hadi", JA, CC LXX (ı 982). s. 229 -256 ; Salah Muhammed el - Hıyemi. "Celalüddin b . Yusuf b . 'Ab dilhadi el-Ma~dis1 ed-Dımaşl$i : J:ıayatühü
ve aşarühü'l-mabtfıta ve'!-matbü'a", MMMA (Küveyt), XXVI/2(ı982}, s . 775-811; C. Gilliot, "Textes arabes anciens edites en Egypte au cours des annees 198 7 a 1990" , fvi/DEO, XIX ( 1989). s . 384-385; XX ( 199 I). s. 490; Ferhat Koca. "Hanbeli Mezhebi", DiA, XV, 531, 542, 544.
li] FERHAT KocA
İBNÜ'I-MİTAAN ( wf}=Jf W'! ı)
Ebu Nasr Muvaffakuddin Es'ad b. İlyas b. Cirds el-Mitran ed-Dımaşkı
(ö. 587/1191)
Selahaddin-i Eyyubi'nin baştabibi. L . ~
Dımaşk'ta hıristiyan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldiyse de ileriki yaşlarında müslüman oldu. Babası İlyas da tabipti. Dımaşk'ta babası ve Mühezzebüddin İbnü'n-Nakkaş ile Bağdat'ta Emlnüddevle İbnü't-Tilmiz gibi tabipierden ders aldı; özellikle İbnü't-Tilmlz'den pek çok tıp kitabı okudu ve onun tıp konusundaki tecrübesinden faydalan dı. Ayrıca Ebü'lYümn el-Kindl'den nahiv, lugat ve edebiyat öğrendi. Bilgisini arttırmak, bu arada Hıristiyanlık ve mezhepleri hakkında bilgi edinmek için Bizans'a seyahatte bulundu. Dımaşk'a dönünce Selahaddin-i Eyyubl'nin hekimbaşılığına tayin edildi; bir taraftan da ordu tabibi olarak seterIere katıldı . İslamiyet'i seçişi de bu döneme rastlar. Şla mezhebini benimsediği, söylenir. Nureddin Mahmud Zengl'nin Dımaşk'ta inşa ettirdiği blmaristanda tabiplik yaptı. Yazısı güzel olup çok sayıda kitap istinsah etmiş. bunun için ayrıca katipler tutmuştur. Cömert. iyi huylu ve yardım sever bir kişi olan İbnü'l-Mitran fakir hastaları dolaşır, onları ücretsiz tedavi eder, hatta ilaç paralarını verirdi. Ve-
fatında Keysun'da Cevza adlı hanımının evinin yanına gömüldü; daha sonra burada Darü Cevza adıyla anılan bir mescid inşa edildi. Arkasında çeşitli bilim daliarına ait 10.000 ciltlik bir kütüphane bırakan İbnü'l-Mitran'ın yetiştirdiği pek çok öğrencinin en tanınmışı Mühezzebüddin ed- Dahvar'dır.
Ebü'l-Ferec İbnü 'l-İbrl584 (1188) yılı içinde, dinini bırakıp Müslümanlığı seçen ve İbnü'l-Mitran diye tanınan Dımaşklı tabip el-Muvaffak Es'ad'ın vefat ettiğini söylemekte ve arkasından da büyük bir servetin sahibi olan bu hekimin Selahaddin-i Eyyubl'nin cariyelerinden birini sevdiğini. ölünce adının unutulduğunu, karısının ise ev ev dolaşarak sadaka topladığını yazmaktadır (Tarih, ll, 449). Ancak bunun. Ebü'l-Ferec'in eski dindaşına ihtidasından dolayı duyduğu nefretin bir ifadesi olduğunda şüphe yoktur.
Eserle ri. 1. el-Ma~iiletü'n -Naşıriyye
ii J:ııi?i'l-umuri'ş-şıJ:ıJ:ıiyye . İbnü ' l-Mitran'ın Selahaddin-i Eyyubl için yazdığı bu eserin, Malik b. Ebü'l-Feth b. Ebü'n-Necm et-Tablb tarafından istinsah edilen 576 (1180) tarihli birnüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (lll. Ah
med, nr. 2 142). Safedi kitabın tertibinin çokgüzel olduğunu söyler (el-Vafi, IX, 43) . z. İJ].tişaru Kitabi'I-Edvar li'l-İskenderaniyyin . İbn Vahşiyye'nin düzenlediği Kitdbü'l-Edvar'a 581 (1185) yılında yazdığı muhtasar olup Nabatiler'in sihir ve tılsımiarı hakkındadır (a.g.e., a.y.) . 3. Adabü tıbbi'l-mü1Uk. Hükümdarları tedavi etmenin adabı hakkındadır (İbn Ebu Usaybia, ll, I 8 I). 4. el-Edviyetü '1-müirede. ilaçlarla ilgili tamamlanamamış bir eserdir (a.g.e., a.y.). S. Bustanü'l-etıbba' ve ravzatü'l-elibba'. Müellif bu eserde tıpla ilgili hikayeleri, fıkraları ve nevadiri toplamak istemişse de ömrü yetmediğinden çalışması eksik kalmıştır. Bu eserden iki cüzü öğrencisi Dahvar temize çekmiştir (Keşfü'?-?Unün, 1, 243; Brockelmann, 1, 892 ; Ullmann, s. 165-166). Müellifin zaman zaman isimlerini de verdiği birçok eserden faydalanarak yazdığı bu kitap, İbn Ebu Usaybia ve Abdüllatlf el-Bağdadl gibi müelliflerin istifade ettikleri temel kaynaklardan biridir. Eserin Tahran Melik Kütüphanesi 'ndeki nüshasının. özet Farsça tercümesi ve Mehdi Muhakkık' ın
önsözüyle birlikte tıpkıbasımı yapılmıştır (Tahran I 368 hş/1 989). 6. el-Ma~iiletü'nNecmiyye ii't-tedabiri'ş- şıJ:ıJ:ıiyye . Selahaddin'in babası Necmeddin Eyyub adına kaleme alınmış bir eserdir. 7. Lugaz fi'lJ:ıikme. Felsefeye dairdir. İbnü' l-Mitran'ın
top related