Οι αρχαιολογικές έρευνες του Τομέα ΙΙ στις Δεξαμενές...

436

χριστινα τσιγωναΚη amp αναστασια γιαγΚαΚη

προέκυψε η χρονολόγηση των ανασκαφικών ομάδων Δεν εντοπίστηκαν μαγειρι-κά σκεύη και σχεδόν καθόλου ανοιχτά επιτραπέζια αγγεία Εξαίρεση αποτελούν τμήμα βάσης που μιμείται το σχήμα 93 της καλής ποιότητας ερυθροβαφούς κεραμικής της Βόρειας Αφρικής (Hayes 1972 145-148 εικ 96 23) παράδειγ-μα της οποίας απαντά στην ανασκαφή στον Τομέα Ι της Ελεύθερνας (Vogt 2000 49 102-103 εικ 1 9) και τμήμα χείλους που αποτελεί τοπική απομίμηση του σχήματος 10C της παραγωγής της Μικράς Ασίας (εικ 9) Απομιμήσεις αυτού του σχήματος απαντούν αρκετά συχνά στο Κεντρικό Πλάτωμα της Ακρόπολης της Ελεύθερνας (Πυργί Τομέας ΙΙ-Κεντρικός) όπου και έχουν χρονολογηθεί μέσα στον 7ο αι μΧ και μάλιστα μετά το δεύτερο μισό (Yangaki 2005 124-125) Αξίζει να σημειωθεί ότι παραδείγματα του σχήματος 10 που αποδίδονται στα εργαστήρια της παραγωγής της Μικράς Ασίας είναι ιδιαίτερα κοινά σε στρώματα του 7ου αι τόσο στον Τομέα Ι όσο και στον Τομέα ΙΙ της Ελεύθερνας (Yangaki 2005 118-119)

Τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά όστρακα ανήκουν στην πλειονότητά τους σε αμφορείς κρητικού τύπου Βάσει της διαμόρφωσης του χείλους αλλά και των χαρακτηριστικών λεπτών περιφερικών εγχαράξεων στον ώμο των αγγείων ανα-γνωρίστηκαν πολλά παραδείγματα του τύπου των κρητικών αμφορέων TRC12 (εικ 10 β εικ 11 β εικ 12 β) ndashο οποίος ως προς το σχήμα του έχει αναλογίες με αμφορείς από το ναυάγιο Yassi Ada I (Bass 1982 εικ 8-4 εικ 8-5)ndash καθώς και μεμονωμένα παραδείγματα των κρητικών τύπων TRC10 και TRC133 (εικ 10 α γ δεξιά) Άλλα όστρακα αν και έχουν αναλογίες με τον τύπο 12 διαφοροποιούνται ως προς τη θέση των λαβών που έχουν τοποθετηθεί στο ύψος του χείλους και όχι στο μέσον του λαιμού όπως συνήθως Με βάση την περιγραφή και τη μακροσκο-πική παρατήρηση του κεραμικού σώματος προκύπτει ότι οι αμφορείς των δεξαμε-νών εγγράφονται στην τοπική παραγωγή της ευρύτερης περιοχής Μυλοποτάμου4 Εξαίρεση αποτελούν τα όστρακα ενός αμφορέα που έχει αναλογία με τον τύπο TRC13 (εικ 11 α εικ 12 α) τα οποία είναι κατασκευασμένα από ρόδινο πηλό με λίγες προσμείξεις και θα πρέπει να αποδοθούν σε κάποιο άλλο κέντρο της Κρήτης Βάσει της κλίσης του ώμου του πρόκειται για αμφορέα με περισσότε-ρο ωοειδές παρά σφαιρικό σώμα Ως προς τη γενική διαμόρφωση του λαιμού του ώμου και των λαβών μπορεί να συσχετιστεί με αμφορέα από την Ψείρα που συσχετίζεται με κάποιο κέντρο παραγωγής στη νότια ακτή της Κρήτης (Poulou-Pa-padimitriou amp Nodarou 2014 875 881 εικ 5a-b) Διαφοροποιείται πάντως σαφώς από το συγκεκριμένο παράδειγμα ως προς την ακμή του χείλους τον πιο κατακόρυφο λαιμό την κλίση και τη διατομή των λαβών Αξίζει να σημειωθεί ότι σε αυτόν εντοπίστηκε κάτω από τη λαβή στον ώμο του αγγείου τμήμα εγχάραξης με τρία σκέλη που έχει εκτελεστεί μετά την όπτηση του αγγείου Είναι χαρακτη-ριστικό ότι όλα τα σχήματα βρίσκουν αναλογίες σε εκείνα από τα στρώματα από την ανασκαφή στο Κεντρικό Πλάτωμα στην Ακρόπολη τα οποία χρονολογούνται 3 Για τους αμφορείς αυτών των τύπων και τα χαρακτηριστικά τους βλ Portale amp Romeo 2001

311-312 Yangaki 2005 194-1964 Σημειώνεται ότι η κεραμική ύλη της πλειονότητας των παραδειγμάτων αντιστοιχεί στους πηλούς

6 και 9 οι οποίοι αντιστοιχούν στην τοπική παραγωγή της ευρύτερης περιοχής Μυλοποτάμου (Yangaki 2005 36-37 281-285)

437

ελεΥθερνα τομεασ ιι οι δεξαμενεσ Και η μαρτΥρια τησ ΚεραμιΚησ

Εικ 9 Τοπική απομίμηση του σχήματος 10C της καλής ποιότητας ερυθροβαφούς κεραμικής από τη Μικρά Ασία (Π3333)

Εικ 10 α Κρητικός αμφορέας τύπου TRC10 (Π33334) β Κρητικός αμφορέας τύπου TRC12 (Π33336) γ Κρητικοί αμφορείς τύπου TRC10 και TRC12

μετά το δεύτερο μισό του 7ου αι και έως τις αρχές του 8ου αι (Yangaki 2005 93 99-100 270-271) Στα στρώματα των αρχών του 8ου αι από το Κεντρικό Πλάτω-μα εκτός από δείγματα του κρητικού τύπου TRC12 ο οποίος εντοπίζεται ήδη μετά το πρώτο μισό του 7ου αι απαντούν και σφαιρικοί αμφορείς με έγκοιλη βάση οι οποίοι δεν περιλαμβάνονται στο υλικό από τη Δεξαμενή Αprime Όμως δεδομένης της μικρής έκτασης της ανασκαφικής τομής και της μικρής σχετικά επίχωσης αλλά και της δεύτερης χρήσης που είχαν οι αμφορείς από τη Δεξαμενή μια χρονολό-γηση μέχρι τις αρχές του 8ου αι μπορεί να υποστηριχτεί Η απουσία σκευών που σχετίζονται με την προετοιμασία την παρασκευή και το σερβίρισμα της τροφής η σχεδόν κατrsquo αποκλειστικότητα εύρεση σκευών που σχετίζονται με τη μεταφορά και τη διάθεση υγρών και η ένταξη όλου του υλικού σε κοινό χρονικό ορίζοντα αυτόν των τελευταίων δύο τετάρτων του 7ου αι και των αρχών του 8ου αι μας οδηγεί στις παρακάτω σκέψεις η Δεξαμενή Αprime δεν είχε χρησιμοποιηθεί ως αποθέτης για

438

χριστινα τσιγωναΚη amp αναστασια γιαγΚαΚη

Εικ 11 α Κρητικός αμφορέας ωοειδούςσφαιρικού σχήματος που έχει αναλογίες με τον τύπο TRC13 (Π33255) β Κρητικός αμφορέας

τύπου TRC12 (Π33253)

439

ελεΥθερνα τομεασ ιι οι δεξαμενεσ Και η μαρτΥρια τησ ΚεραμιΚησ

Εικ 12 α Κρητικός αμφορέας ωοειδούςσφαιρικού σχήματος που έχει αναλογίες με τον τύπο TRC13 (Π33255) β Κρητικός

αμφορέας τύπου TRC12 (Π33253)

την απόρριψη ποικίλων ειδών κερα-μικής είτε από μία περίοδο είτε από διαφορετικές περιόδους χάνοντας την αρχική της χρήση όπως συνέ-βαινε συχνά σε ανάλογους χώρους Στο λεγόμενο laquoπηγάδιδεξαμενήraquo της Κνωσού για παράδειγμα η κεραμι-κή που συλλέχτηκε από το εσωτερι-κό του αν και χρονολογείται σε μία συγκεκριμένη περίοδο περιλαμβάνει όλες τις βασικές κατηγορίες πήλινων αντικειμένων και όχι μόνον αμφορείς (Hayes 2001 443) Επιπλέον παρά το ότι εύλογα θα μπορούσε να υπο-τεθεί ότι τέτοιοι υπόσκαφοι χώροι προφυλαγμένοι μέσα στον βράχο θα μπορούσαν να έχουν χρησιμοποιηθεί και ως καταφύγια ndashάποψη που έχει για παράδειγμα διατυπωθεί για το υλικό από σπήλαια όπως αυτό της Ανδρίτσας στην Αργολίδα (Σπήλαιο

Ανδρίτσας 44-45 Κορμαζοπούλου amp Χατζηλαζάρου 2010 169-184 και ειδικά 176-177) ή για το υλικό από τη θολωτή δίοδο (σήραγγα) στη Νεμέα (Miller 2001 132-134 εικ 241-246 Miller 2004 195-197)ndash κάτι τέτοιο δεν ισχύει για τις δεξαμενές της Ελεύθερνας Αντίθετα η μαρτυρία της κεραμικής αποδεικνύει ότι η λειτουργία της Δεξαμενής Αprime της Ελεύθερνας ως χώρου για τη συγκέντρωση και άντληση νερού συνεχίστηκε μέχρι και τις αρχές του 8ου αι μΧ Η περίοδος αυτή συνδέεται με την τελευταία φάση χρήσης της

Οι αμφορείς είχαν στη συγκεκριμένη περίπτωση μια δεύτερη διαφορετική από την αρχική τους χρήση αυτήν της άντλησης και μεταφοράς νερού5 Ως προς αυτήν τη χρήση συσχετίζονται άμεσα με αμφορείς του 4ου και του 6ου αι που βρέθηκαν σε σύνολα πηγαδιών της Αγοράς των Αθηνών (Robinson 1959 106 Μ234 108 αρ Μ256-Μ258 110 αρ Μ279 115 αρ Μ335 119 αρ Μ373 Pentildea 2007 136-137) Αυτοί καθώς αποκαταστάθηκαν σχεδόν στο σύνολό τους σώζουν χαρακτηριστικές ελλειψοειδείς οπές στον ώμο τους οι οποίες θεωρήθη-καν ως ένα επιπλέον στοιχείο υπέρ της χρήσης τους για την άντληση νερού (Pentildea 2007 137) Τα αρχαιολογικά ευρήματα και από τις Δεξαμενές της Ελεύθερνας επιβεβαιώνουν την υπόθεση που είχε διατυπωθεί παλαιότερα (Portale amp Romeo 2001 393 Yangaki 2005 304) ως προς τη δυνατότητα οι πολυάριθμοι κρητικοί σφαιροειδούς σχήματος αμφορείς της πρωτοβυζαντινής εποχής με σχήμα που προσομοιάζει των μεταγενέστερων λαγηνιών να είχαν χρησιμοποιηθεί κατά τόπον και για ποικίλες οικιακές χρήσεις

5 Για την ανάλογη δεύτερη χρήση αμφορέων για την άντληση και τη μεταφορά νερού κατά τη ρωμαϊκή εποχή και σχετικά παραδείγματα βλ Pentildea 2007 133-137

H εξέταση των κεραμικών ευρη-μάτων των δεξαμενών οδηγεί επίσης σε ορισμένες υποθέσεις ως προς τον τρόπο άντλησης του νερού Είναι αξιο-πρόσεκτο ότι αν και συγκεντρώθηκαν πολυάριθμα όστρακα από το σώμα των προαναφερθέντων τύπων κρη-τικών αμφορέων και αρκετά χείλη εντοπίστηκε δυσανάλογα μικρός αριθμός από τμήματα των λαβών τους Μάλιστα προσεκτική παρατή-ρηση στα σωζόμενα τμήματα χείλους και λαιμού αμφορέων και κανατών έδειξε ότι αυτά είχαν σπάσει γύρω από τα σημεία ένωσης των λαβών και σε κάποιες περιπτώσεις διατηρούσαν μόνο μέρος της μίας λαβής (εικ 13) Προκειμένου να αντληθεί το νερό είναι πολύ πιθανό οι αμφορείς αυτοί να δένονταν από τις λαβές με σχοινιά ή εύκαμπτα κλαδιά Εάν κατά την

άντληση του νερού το αγγείο έσπαζε προφανώς οι λαβές του ανέβαιναν στην επι-φάνεια παρασυρμένες από το σχοινί ενώ το υπόλοιπο μέρος του αγγείου χανόταν στο εσωτερικό της δεξαμενής Ανάλογη ερμηνεία μπορεί να προταθεί και ως προς τους αμφορείς που συλλέχτηκαν από τη στέρνα δίπλα στο οικιστικό συγκρότη-μα της Αγίας Άννας (Πούλου-Παπαδημητρίου 2008α 58-62 100-102 139-147 176-181) Αν και αποκαταστάθηκαν σε μεγάλο βαθμό τα αγγεία σε αρκετές περι-πτώσεις οι λαβές έλειπαν ή βρέθηκε τμήμα της μίας Επιπλέον η οπή που φέρουν δύο παραδείγματα σε σημείο του ώμου ή του λαιμού έχουν συσχετιστεί με τη διευ-κόλυνση άντλησης νερού (Πούλου-Παπαδημητρίου 2008α 59-60) Το ότι αυτή η ερμηνεία μπορεί αληθοφανώς να εξηγήσει την αρχαιολογική πραγματικότητα στη Δεξαμενή Αprime ενισχύεται και από τα δεδομένα της νεότερης εποχής καθώς ακόμα και στον 20ό αι είναι γνωστά για παράδειγμα τα laquoμαγκανόσιγκλαraquo ή οι laquoμαγκανο-κουβάδεςraquo πήλινα αγγεία με λαβές που χρησιμοποιούνταν για την άντληση νερού από τα πηγάδια συχνά τοποθετημένα σε σειρές για την επίτευξη άντλησης μεγαλύ-τερης ποσότητας νερού σε συντομότερο χρονικό διάστημα και με λιγότερη ανθρώ-πινη προσπάθεια (Ψαροπούλου 1986 146-147) Ανάλογος μηχανισμός υπήρχε και στους βυζαντινούς χρόνους σύμφωνα με πληροφορίες των γραπτών πηγών6 Άλλωστε η άντληση νερού από πηγάδι με κάδο δεμένο σε σχοινί μαρτυρείται και σε ποίημα του 12ου αι που παραδίδεται με το όνομα του Πτωχοπρόδρομου laquoκύρι τὸ πηγαδόσχοινον ἐκόπην καὶ ἂς τὸ ἀλλάξουν νερὸν ὁ κάδος οὐ κρατεῖ καὶ ἂς ἀγοράσουν ἄλλονraquo (Πτωχοπρόδρομος [κριτ έκδ H Eideneier] 2012 166-167 στ 47-53)

Η εικόνα από την κεραμική που προέρχεται από ανασκαφικές τομές μπροστά από την είσοδο των δεξαμενών είναι πολύ διαφορετική Στο υλικό προστίθενται 6 Σχετικά με αυτόν τον μηχανισμό και τη λειτουργία του βλ Κουκουλές 1948-1955 271 πίν

Η΄ 2 Γάσπαρης 1997 110 και σημ 50 (όπου και σχετική βιβλιογραφία)

Εικ 13 Αμφορέας (Π33254) και κανάτα (Π33340) από τη Δεξαμενή Αprime με αποκολλημένες τις λαβές

440

χριστινα τσιγωναΚη amp αναστασια γιαγΚαΚη

αρκετά όστρακα ίδιων τύπων αμφορέων που χρονολογούνται στον 7ο αι Εκτός όμως από αυτά στις ανασκαφικές ομάδες περιλαμβάνονταν και όστρακα αγγείων που παρέχουν πληροφορίες για μεταγε-νέστερες χρονικές περιόδους Από στρώ-ματα στην είσοδο και μπροστά από τις Δεξαμενές Αprime και Βprime και προς τα βόρεια της Δεξαμενής Αprime εντοπίστηκαν όστρακα που χρονολογούνται στις πρώτες δεκαετίες του 13ου αι Ξεχωρίζουν λίγα όστρακα από

κούπες και πινάκια που ανήκουν στη μονόχρωμη εφυαλωμένη κεραμική (εικ 14 α-γ εικ 15 α-γ) Πάνω από λευκωπό επίχρισμα ή απευθείας στο κεραμικό σώμα φέρουν μονόχρωμη συνήθως κίτρινη ή λαδοπράσινη εφυάλωση Επίσης εντοπί-στηκαν όστρακα από το χείλος κανάτας και από το χείλος και τη βάση μαγειρικού σκεύους (εικ 16 α-γ) Ανάλογα ευρήματα προέρχονται από την ανασκαφή στο βυζαντινό σπίτι και τη γειτονική στέρνα στην περιοχή της Αγίας Άννας στο Πυργί (Γιαγκάκη 2008 217 253-255 302 πίν 20 στ-η 303 πίν 6 α Πούλου-Παπα-

441

ελεΥθερνα τομεασ ιι οι δεξαμενεσ Και η μαρτΥρια τησ ΚεραμιΚησ

Εικ 14 α-γ Όστρακα από χείλη και βάσεις ανοιχτών εφυαλωμένων αγγείων με μονόχρω-

μη κίτρινη ή λαδοπράσινη εφυάλωση αρχές 13ου αι (α Π33311 β Π33312 γ Π33313) δ

Όστρακο από ανοικτό αγγείο με γραπτή διακό-σμηση με χρήση πράσινου και καστανοκίτρινου

χρώματος (Π33309)

Εικ 15 α-γ Όστρακα από χείλη και βάσεις ανοι-χτών εφυαλωμένων αγγείων με μονόχρωμη

κίτρινη ή λαδοπράσινη εφυάλωση αρχές 13ου αι (α Π33311 β Π33312 γ Π33313)

δημητρίου 2008α 53-54 [ομάδες γ και δ] 96-97 πίν 13 48-49) και από άλλες θέσεις της Κρήτης

Οι κάτοικοι της περιοχής της Ελεύθερνας στα τέλη του 12ου αι και τις πρώτες δεκαετίες του 13ου αι συχνάζουν στον χώρο έξω από τις δεξαμενές και προφα-νώς χρησιμοποιούν το μονοπάτι μπροστά από αυτές Οι υπόσκαφες δεξαμενές της Ελεύθερνας έχουν χάσει την αρχική λειτουργία τους ωστόσο οι διερχόμενοι τις χρησιμοποιούσαν για να ξαποστάσουν και να γευματίσουν σε διάλειμμα από τις αγροτικές ή τις γεωργικές τους εργασίες Εξάλλου το υλικό παρέχει σπα-ράγματα για την καθημερινή ζωή στους γύρω λόφους σε μεταγενέστερες εποχές αυτήν της ύστερης Βενετοκρατίας - αρχών οθωμανικής εποχής και εκείνην του τέλους του 19ου - αρχών 20ού αι μέσα από ελάχιστα δείγματα κεραμικής Τα πρώτα προέρχονται από τον περιβάλλοντα χώρο της Δεξαμενής Βprime και την είσοδό της Από εκεί προήλθε όστρακο από ανοιχτού σχήματος εφυαλωμένο αγγείο με γραπτή διακόσμηση στην οποία το θέμα αποδίδεται αμελώς με χρήση φαρδιών

442

χριστινα τσιγωναΚη amp αναστασια γιαγΚαΚη

Εικ 16 α Χείλος κανάτας (Π33316) β Βάση μαγειρικού σκεύους (Π33318) γ Χείλος χύτρας αρχές 13ου αι (Π33301)

443

ελεΥθερνα τομεασ ιι οι δεξαμενεσ Και η μαρτΥρια τησ ΚεραμιΚησ

πινελιών καστανοκίτρινου και πράσινου χρώματος7 (εικ 14 δ) Πρόκειται για μια κατηγορία κεραμικής που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στο νησί της Κρήτης όπως δείχνουν τα παραδείγματα από το Ηράκλειο (Πούλου-Παπαδημητρίου 2008β 191 193 194) την Αγία Τριάδα στη Μεσαρά (Arcifa 2003 451-457) τη Φορτέτζα Ρεθύμνου το Αρκάδι την Κυριάννα στον νομό Ρεθύμνου (Γιαγκάκη amp Γκράτζιου 2012 44 αρ 6 46 αρ 10 47 αρ 13 46 αρ 9 και 45 αρ 8 [Κ Ζάρρα] αντίστοιχα) την περιοχή της Αγίας Αικατερίνης στα Χανιά (Hahn Hallager κά 1997 100 αρ 84-Ρ2083 101 αρ 84-Ρ2100 181-182) και τα Λατζιανά στον νομό Χανίων (Γιαγκάκη amp Γκράτζιου 2012 47 αρ 12 [Κ Ζάρρα]) Έχει προταθεί ως χρονολόγηση για αυτήν την κατηγορία η περίοδος μεταξύ του 16ου και του 19ου αι με ιδιαίτερη ακμή από ότι φαίνεται στη διάρκεια του 17ου και 18ου αι8 Ξεχωρίζει ακόμα θραύσμα από πιθάρι οθωμανικής εποχής με χαρακτηρι-στική διακόσμηση με ρουλέτα (Βαλλιάνος 1995 57 σχ 1) Το ότι μπροστά από τον χώρο των δεξαμενών εξακολουθούσαν να διέρχονται κάτοικοι της περιοχής ακόμα και στα νεότερα χρόνια πιθανόν στη διαδρομή προς τα κτήματά τους με χρήση του μονοπατιού δηλώνει η εύρεση σχεδόν ακέραιου τσουκαλιού με ίχνη καύσης και στιλπνή εφυάλωση στην εσωτερική επιφάνεια (εικ 17) Χρονολογεί-ται στο τέλος του 19ου ή στις αρχές του 20ού αι Έχει αναλογίες με σκεύη που προέρχονται από τη Φορτέτζα Ρεθύμνου από την περιοχή της Κυριάννας του νομού Ρεθύμνου και από την περιοχή του βυζαντινού τείχους στην οδό Σήφακα στα Χανιά (Γιαγκάκη 2012β 129 Γιαγκάκη amp Γκράτζιου 2012 134-136 αρ 202-207 [Α Χουστουλάκη]) Μπορεί να συσχετιστεί ειδικά με τα φημισμένα laquoτσικάλιαraquo των Σιφναίων αγγειοπλαστών που γνώρισαν ιδιαίτερη διάχυση στον ελλαδικό χώρο9

Δ ΣυμπεράσματαΟι Δεξαμενές της Ελεύθερνας αποτελούν το κοινό σημείο αναφοράς δύο πολύ

διαφορετικών περιόδων για την ιστορία της πόλης μιας περιόδου πληθυσμια-κής ανάπτυξης οικονομικής ευμάρειας και πολυτελούς διαβίωσης όπως ήταν η ρωμαϊκή κατά την οποία πιθανότατα κατασκευάστηκαν και μιας περιόδου ανασφάλειας εσωστρέφειας και επιστροφής στην αυτάρκεια όπως ήταν αυτή του τέλους της πρωτοβυζαντινής περιόδου κατά την οποία χρησιμοποιήθηκαν για τελευταία φορά

Η κεραμική που προήλθε από την ανασκαφή στο εσωτερικό της Δεξαμενής Αprime ανήκει σε μία κυρίως χρονική περίοδο τον προχωρημένο 7ο αι και στις αρχές του 8ου αι μΧ Το κεραμικό υλικό που είναι προγενέστερο της πρωτοβυζαντι-νής εποχής είναι ελάχιστο Η εικόνα αυτή αποδεικνύει ότι κατά τη διάρκεια της μακραίωνης χρήσης της η δεξαμενή καθαριζόταν συστηματικά Ως εκ τούτου η προκαταρκτική μελέτη της κεραμικής δεν μπορεί να συμβάλει στη χρονολόγηση

7 Σχετικά με την κατηγορία αυτή και τα χαρακτηριστικά της βλ Hahn 1997 181-183 Arcifa 2003 456-457 Πούλου-Παπαδημητρίου 2008β 193-194 Γιαγκάκη 2012α 43-44

8 Για τη χρονολόγηση αυτής της κατηγορίας Hahn 1997 181-183 Arcifa 2003 456-457 Πού-λου-Παπαδημητρίου 2008β 193-194

9 Για την αγγειοπλαστική αυτή παραγωγή Τρούλλος 1991 και ειδικά 34 Σπαθάρη-Μπεγλίτη 1992

της κατασκευής των δεξαμενών επιτρέπει ωστόσο τον εξίσου σημαντικό ακριβή προσδιορισμό της τελευταίας φάσης χρήσης τους Ακόμα και αν το σύστημα των ρωμαϊκών χρόνων για την παροχή νερού δεν ήταν πια σε χρήση κατά τον 7ο αι οι δεξαμενές συνέχιζαν να προσφέρουν το νερό τους στους κατοίκους Προφυλαγ-μένες μέσα στον οχυρωματικό περίβολο που προστάτευε το Πυργί αυτές εξασφά-λιζαν την τροφοδοσία της πόλης με νερό ακόμα και σε περιόδους ανασφάλειας όπως αυτή που ξεκινά για την Κρήτη στα μέσα του 7ου αι λόγω των αραβικών επιδρομών

444

χριστινα τσιγωναΚη amp αναστασια γιαγΚαΚη

Εικ 17 Τσουκάλι του τέλους του 19ου - αρχών 20ού αι (Π33357)

445

ελεΥθερνα τομεασ ιι οι δεξαμενεσ Και η μαρτΥρια τησ ΚεραμιΚησ

Δεν είναι τυχαίο ότι στα κεραμικά ευρήματα από τις δεξαμενές αντικατο-πτρίζονται οι δύο βασικές χρονικές περίοδοι κατοίκησης στα άνδηρα του λόφου Πυργί κατά τη βυζαντινή περίοδο Η πρώτη είναι αυτή του 7ου-8ου αι η οποία έχει εντοπιστεί στο Κεντρικό Πλάτωμα της Ακρόπολης Η δεύτερη είναι αυτή των πρώτων δεκαετιών του 13ου αι η οποία έχει εντοπιστεί στο βυζαντινό σπίτι στην κορυφή της Αγίας Άννας Το υλικό που χρονολογείται σrsquo αυτήν την τελευταία περίοδο συλλέχθηκε μόνο εξωτερικά των δεξαμενών μπροστά από την είσοδό τους υποδεικνύοντας ότι οι δεξαμενές δεν επαναχρησιμοποιήθηκαν για τη συγκέ-ντρωση και άντληση νερού σε μεταγενέστερες περιόδους Η απουσία ευρημάτων στην περίπτωση των δεξαμενών αποδεικνύεται το ίδιο σημαντική με την ύπαρξη ευρημάτων Η εικόνα εγκατάλειψης των δεξαμενών στον 8ο αι συμβαδίζει με την εικόνα εγκατάλειψης του Κεντρικού Πλατώματος όπως αυτή προκύπτει από τα μέχρι σήμερα ανασκαφικά ευρήματα Η εικόνα που έχουμε για τον μεσαιωνικό οικισμό της Ελεύθερνας είναι ακόμη πολύ αποσπασματική Το σίγουρο είναι ότι οι δεξαμενές δεν αποτελούσαν πια ένα ζωτικό κομμάτι του

ΒιΒλιογραφια

Βαλλιάνος Χ 1995 Κρητικά πιθάρια με διάκοσμο από σφραγιδοκύλινδρο Στο Ζprime Κρητολογικό τόμ Γ1 σ 53-73

Γιαγκάκη Α Γ 2008 Η κεραμική από το βυζαντινό κτήριο στο Πυργί της Ελεύθερνας Στο Καλπαξής Θ (επιμ) Ελεύθερνα Τομέας ΙΙ3 Βυζαντινό σπίτι στην Αγία Άννα Ρέθυμνο Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης σ 189-307

Γιαγκάκη Α 2012α Γραπτή κεραμική με καστανό και πράσινο χρώμα Στο Γιαγκά-κη amp Γκράτζιου (επιμ) 2012 σ 43-44

Γιαγκάκη Α 2012β Χύτρες ndash Τσουκάλια Στο Γιαγκάκη amp Γκράτζιου (επιμ) 2012 σ 128-129

Γιαγκάκη Α amp Γκράτζιου Ό (επιμ) 2012 Εκπαιδευτική συλλογή μεσαιωνικής και νεότερης κεραμικής Κατάλογος Πανεπιστήμιο Κρήτης Φιλοσοφική Σχολή ndash Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ρέθυμνο Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημί-ου Κρήτης

Γάσπαρης Χ 1997 Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη 13ος-14ος αι Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών Μονογραφίες 4 Αθήνα Ινστι-τούτο Βυζαντινών Ερευνών

Κακλαμάνης Σ (έκδ) 2004 Francesco Barozzi Descrittione dellrsquoisola di Creta (Περι-γραφή της Κρήτης) 15778 Ηράκλειο Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη

Καλπαξής Α 2000-2001 Ανασκαφές Ελεύθερνας 1995-1997 Κρητική Εστία 8 σ 306-309

Κορμαζοπούλου Λ amp Χατζηλαζάρου Δ 2010 Τα αγγεία του σπηλαιοβαράθρου Ανδρίτσας Αργολίδας Προκαταρκτική παρουσίαση ενός κλειστού συνόλου του τέλους της Ύστερης Αρχαιότητας και κάποιες απόπειρες ερμηνείας Στο Παπα-νικόλα-Μπακιρτζή Δ amp Κουσουλάκου Ντ (επιμ) Κεραμική της ύστερης αρχαιό-τητας από τον ελλαδικό χώρο (3ος-7ος αι μΧ) Πρακτικά αprime τόμος Δημοσιεύματα

Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών 8 Θεσσαλονίκη Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών σ 169-184

Κουκουλές Φ 1948-1955 Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτισμός τόμ Εprime Αθήνα Παπαζή-σης

Μπουοντελμόντι Χ [Σ Αλεξίου (πρόλογος) Μ Αποσκίτη (μετάφραση και εισαγωγή)] 1983 Ένας γύρος της Κρήτης στα 1415 Περιγραφή της Νήσου Κρήτης Ηράκλειο Σύλλογος Πολιτιστικής Αναπτύξεως Ηρακλείου

Νινιού-Κινδελή Β (επιμ) 2000 Άπτερα Χανιά Υπουργείο Πολιτισμού ndash ΚΕprime Εφο-ρεία Προϊ στορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Πούλου-Παπαδημητρίου Ν 2008α Βυζαντινή κεραμική από την Ελεύθερνα η στέρνα της Αγίας Άννας Στο Καλπαξής Θ (επιμ) Ελεύθερνα Τομέας ΙΙ3 Βυζαντινό σπίτι στην Αγία Άννα Ρέθυμνο Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης σ 25-187

Πούλου-Παπαδημητρίου N 2008β Στιγμές από την ιστορία του Ηρακλείου Από την πρωτοβυζαντινή εποχή έως την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας (7ος-19ος αι) Στο Ιωαννίδου-Καρέτσου Α (επιμ) Ηράκλειο Η άγνωστη ιστορία της αρχαίας πόλης Ηράκλειο Εκδόσεις laquoΝέα Κρήτηraquo σ 149-201

Πτωχοπρόδρομος [H Eideneier (κριτική έκδοση) Ν Τουφεξής (μετάφραση) Α Φασια-νός (σχέδια)] 2012 Ηράκλειο Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Σπαθάρη-Μπεγλίτη Ε 1992 Οι αγγειοπλάστες της Σίφνου Κοινωνική συγκρότηση παραγωγή μετακινήσεις Διδακτορική διατριβή Αθήνα Αρσενίδης

Σπανάκης Σ 1991 Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων Ηράκλειο Γραφικές Τέχνες Γ ∆ετοράκης

Σπήλαιο Ανδρίτσας 2005 Σπήλαιο Ανδρίτσας ndash Μοιραίο Καταφύγιο Κατάλογος έκθε-σης 26 Σεπτεμβρίου ndash 15 Νοεμβρίου 2005 Αθήνα Υπουργείο Πολιτισμού Βυζα-ντινό και Χριστιανικό Μουσείο Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν Ελλάδος

Τρούλλος Α Γ 1991 Η Αγγειοπλαστική στο νησί της Σίφνου Σίφνος Α Γ ΤρούλλοςΤσιγωνάκη Χ στον παρόντα τόμο Οι ανασκαφές του Πανεπιστημίου Κρήτης στην

Ακρόπολη της Ελεύθερνας (Τομέας ΙΙ Κεντρικός) σ 391-406Τσικνάκης Κ 1989-1990 Ένα άγνωστο κείμενο του Onorio Belli για τις αρχαιότητες

της Κρήτης (1591) Παλίμψηστον 9-10 σ 179-238Ψαροπούλου Μπ 1986 Οι τελευταίοι τσουκαλάδες του ανατολικού Αιγαίου Ναύπλιο

Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα

Arcifa L 2003 Osservazioni sulle ceramiche fini di etagrave veneziana e turca da Haghia Triada (με Appendice Analisi petrografica των C Belfiore και P Mazzoleni) Creta Antica 4 σ 437-461

bass G F 1982 The Pottery Στο Bass G F amp van Doorninck F H Jr (επιμ) Yassi Ada I A Seventh-Century Byzantine Shipwreck The Nautical Archaeology Series 1 Texas Texas A amp M University Press σ 155-188

hahn μ 1997 Modern Greek Turkish and Venetian Periods The Pottery and the Finds Στο Ε Hallager amp B P Hallager (επιμ) The Greek-Swedish Excavations at the Agia Aikaterini Square Kastelli Khania 1970-1987 Results of the Excava-tions under the Direction of Yannis Tzedakis and Carl-Gustaf Styrenius τόμ I1

446

χριστινα τσιγωναΚη amp αναστασια γιαγΚαΚη

447

ελεΥθερνα τομεασ ιι οι δεξαμενεσ Και η μαρτΥρια τησ ΚεραμιΚησ

From the Geometric to the Modern Greek Period Acta Instituti Atheniensis Regni Sueciae τόμ XLVII I 1 Stockholm Svenska Institutet i Athen σ 170-196

Hahn M Hallager E et al 1997 Modern Greek Turkish and Venetian Peri-ods Stratigraphy and Catalogues Στο Ε Hallager amp B P Hallager (επιμ) The Greek-Swedish Excavations at the Agia Aikaterini Square Kastelli Khania 1970-1987 Results of the Excavations under the Direction of Yannis Tzedakis and Carl-Gustaf Styrenius τόμ I1 From the Geometric to the Modern Greek Period Acta Instituti Atheniensis Regni Sueciae τόμ XLVII I 1 Stockholm Svenska Institutet i Athen σ 79-169

Hayes J W 1972 Late Roman Pottery London British School at RomeHayes J W 2001 Early Christian Pottery from Knossos The 1978-1981 Finds

from the Knossos Medical Faculty Site BSA 96 σ 431-454Kelly A M 2004 The Roman Aqueducts and Bathhouses of Crete Unpublished

PhD dissertation Trinity College DublinMariani L 1895 Antichitagrave Cretesi MonAnt 6 σ 153-347Miller S G 2001 Excavations at Nemea II The Early Hellenistic Stadium Berke-

ley Los Angeles London University of California PressMiller S G 2004 Nemea A Guide to the Site and Museum Athens Archaeological

Receipts Fund Pentildea J T 2007 Roman Pottery in the Archaeological Record CambridgeNew

York Cambridge University PressPortale E Ch amp Romeo I 2001 Contenitori da trasporto Στο A Di Vita (επιμ)

Gortina V3 Lo scavo del Pretorio (1989-1995) V3 tI I Materiali Monografie della Scuola Archeologica Italiana di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente 12 Padova Bottega drsquoErasmo - Aldo Ausilio Editore σ 260-410

Poulou-Papadimitriou N amp Nodarou E 2014 Transport vessels and maritime trade routes in the Aegean from the 5th to the 9th c AD Preliminary results of the EU funded ldquoPythagoras IIrdquo project The Cretan case study Στο LRCW 4 τόμ II σ 873-882

Robinson H S 1959 Pottery of the Roman Period Chronology The Athenian Agora vol V Princeton NJ American School of Classical Studies at Athens

Sanders I F 1982 Roman Crete An Archaeological Survey and Gazetteer of Late Hellenistic Roman and Early Byzantine Crete Archaeologists Handbooks to the Roman World Warminster Wilts Aris amp Phillips

Stampolidis N C 2008 Ancient Eleutherna West Sector Translated by Tim Cullen and Athina Oikonomou Athens

Thenon L 1866 Fragments drsquoune description de Cregravete Paris Aux Bureaux de la Revue archeacuteologique

Themelis P 2009 The Historical Background Στο P Themelis (επιμ) Ancient Eleutherna Sector I τόμ 1 Aθήνα Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης σ 45-92

Tsigonaki C 2007 Les villes creacutetoises aux VIIe et VIIIe siegravecles lrsquo apport des recherches archeacuteologiques agrave Eleutherna ASAtene 851 σ 263-297

Vogt C 2000 The Early Byzantine Pottery Στο Π Θέμελης (επιμ) Πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα Τομέας Ι τόμ 2 Ρέθυμνο Πανεπιστήμιο Κρήτης σ 39-199