anadolu konut mİmarliĞi

ANADOLU KONUT MİMARLIĞI

1

Osmanlı Öncesi Türk Tarihi

-M.Ö. 545-333 de İranlılar,-M.Ö. 30-M.S. 395 de Romalılar, ancak bu iki uygarlık

kısmen Anadolu’da iskan etmiştir.-Anadolu topraklarında bütünüyle iskan edenler türkler

olmuştur-Anadolu 7. yüzyıldan itibaren Müslüman akınlarına maruz

kalmış, doğu Akdeniz bölgesi Müslümanların eline geçmiştir.-9. ve 10. yüzyıllarda doğu Anadolu bölgesi (Erzurum- Van)-11.yüzyılda güneydoğu Anadolu bölgesi dışında bütün

Anadolu Müslümanların eline geçmişti.

2

-Süregelen Selcuklu akınları sonucunda 1071’ Bizasın Malazgirt

savaşı ile Sultan Arpaslana yenilmesi Anadolu’yu Türkleştirme sürecinin başlangıcı olmuştur.-1081’den sonra Anadolu Türk Emirleri arasında bölündü.-13. yüzyılın başında anadolu Selcuklu Devleti Türkleri Anadolulaştırmak için uygun ortam sağları,-13.y.y. Sonları beylikler dönemi,-1243-1308 de İran’lı İlhanlı İmp. Na tabi oldu.-16.yüzyıa kadar tek bir politik idare altına girme

gerçekleşemiyor.

3

Anadolu’daki yerleşme ve konut biçimlenişini altı alt guruba ayırmak

mümkündür. Bunlar;

-Neolitik-kalkolitik Çağ-Tunç Çağı-Antik Çağ-Geç Antik Çağ (Bizans İmparatorluğu)-Erken Türk Dönemi (Osmanlı Öncesi Dönem)- Osmanlı İmparatorluğu Dönemi (Üç Evreden Oluşur)-Osmanlı İmparatorluğu’nun Modernleşme Dönemi

4

Konut Plan Şeması;

-Antik ve geç Antik çağlarda çok geniş bir plan şemasına sahip,

-Bizans İmparatorluğu zamanında konut plan şeması oldukça yoksul,(kulübe nitelikli yapılar)

5

Buna karşılık Orta Anadolu’da (Nevşehir-Göreme) mağara yerleşme

alanları iyi korunmuş Bizans dönemi yapılarıdır. 6

Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz’de ise kule ev geleneğini yansıtan yapılar oldukça yaygındır.

7

-Erken Türk Dönemi (Osmanlı Öncesi Dönem)

12. Yüzyılla birlikte Türklerin göçleri sonucunda Anadolu’daki barınma alışkanlıkları kırda ve kentte köklü bir biçimde değişime uğramıştır.

Anadolu’ya barınma alışkanlığı iki farklı insan gurubu gelir:

-Göçebeler (Sinop-Ankara-Denizli- Antalya’nın batısında uzanan sınır şeridi)

Konutlarını (çadır) ve barınma alışkınlıklarını yeni yurtlarına kolaylıkla taşıdılar.

-Yerleşikler (Bu sınırın doğusunda gelişen uzun mesafe ticaretinin olanaklarından faydalanan kentli yerleşik toplum) Anadolu’da

buldukları ile yetinmek zorunda kaldılar.

8

Özellikle Selçuklular döneminde bu sorun geleneksel Türk anlayışıyla-yerleşik mimarinin birleştirilmesi ile çözülmeye çalışılmıştır. Bu durum özellikle üst sınıflarda geçici barınma (Çadır) ile sürekli yapının ortak kullanımı oldukça yaygındır.

Çadır 13. yüzyılda Sarayın önemli bir ögesidir ve simgesel bir anlam taşımaktadır. Bu dönemlerden kalan kalıntılar saray ve köşklerin oldukça küçük olduklarını göstermektedir. Bundan da şu anlaşılır;

Yapının karşılayamadığı mekan ve simgesellik gereksinimi çadırla sağlanmaktadır. Yapı ise çadırın sunamadığı başka simgesel gereksinimlere hizmet etmektedir.

9

Asya Çadırı

İnce ve özel ahşap elemanlardanoluşan taşıyıcı sistem ve örtü Malzemesinin özelliklerindenkaynaklanan çadırın geometrisi

küre vesilindirden oluşur

1..Giriş2..Yan örtü3..Üst örtü4..Ateş yeri5..Kerevet6..Bölme7..Sandık ve denkler8..Eyer ve koşumlar9..Demir askılık

10

Çadır ve Ev Düzeni

Çadırlı yaşama düzeninin ve evin “yaşama birimleri” ile ortak alan arasında önemli ölçüde benzerlikler bulunur. Her iki mekan hemen hemen aynı boyutlardadır. Çadırın silindir biçimine karşın evde kullanılan ahşap malzeme ve yapım tekniği dik açılı oda modülü için en uygun çözümdür.

11

Bu nedenle Anadolu mimarisinin

çadır kültüründen en büyük farkı

mekan geometrisinin daireden dikdörtgene dönüşmesidir.

Çadırınve evin kullanma biçiminin

genel düzeni;

1.Çok amaçlı orta alan 2.Oturma3.Depolama4.Isıtma5.Denetimli orta mekan

12

Bir diğer yaşam alışkanlığı da hayvancılık ile bağlantılı mevsimlik yer Değiştirmeye dayanan yaşam biçimidir. Bu tür ikili yaşam biçimine, Transhümans denmektedir ve yerel ölçeğin dışına taşmayan bir yaşam biçimini simgelemektedir. Bu yaşam biçimi sadece Anadolu’da değil

Kuzey Akdeniz’in nerdeyse tamamında görülmektedir.

13

Anadolu’da ilk defa Doğu Karadeniz’de uygulanmaya başlanmıştır. Kıyı kesimin

kırsal halkının yaz başında yaylaya çıkması Transhümans’ın iyi bir örneğidir.

14

Anadolu’da üç ayrı Transhümans’dan söz edilebilir:

1.Kırsal kesim insanının mevsimlik göçü2.kentlilerin göçü (Adana-Toroslar ikili barınma alışkanlığı)3.Yönetici grupların Transhümansı (eski göçebelik anlayışının

simgesel anısıdır. Selçuklu Sultan ve yöneticileri yazları İç Anadolu’da,

kışları ise Akdeniz kıyısında geçirmektedir. Konya-Alanya)

15

-BEYLİKLER DÖNEMİ

1300-1400’lü yıllar bu dönemi simgeler. Bu dönemde siyasal iktidar

parçalanmış ve siyasi iktidarın merkezi batıya kaymıştır.

Batı Anadolu’da Avrupa ile kurulan yeni ticari ilişkiler sonucunda bir

başka hareketlilik başlar. Özellikle İtalyan denizcilerin yeni kentler

kurma girişimi (Kuşadası- Yeni Foça) yaygınlaşmıştır. Bu kentler

oldukça örgütlü kentlerdir. Buna karşılık Beyliklerin elindeki kentler daha az “kentsel” yapıya sahiptir.

16

Yeni Foça İtalyan Koloni Kenti

17

Kuşadası koloni Kenti

18

Öte yandan bazı kıyı kentlerinde Türk-İtalyan ikiz kentleri görülmektedir

(İzmir-Samsun). Bu kentler genelde ayrı kentler olup, fiziksel ve siyasal

olarak kopuk ama işlevsel olarak bağlantılı yerleşme alanlarıdır.

Antalya’da ise tek bir kentsel alan içinde birbirinden surlarla ayrılmış etnik yerleşim yerleri vardır.

Üst sınıfın yaşamında halan çadırın ve kent dışı konumlanma tercihi simgesel olarak önemlidir.

Öte taraftan İtalyan kültürünün etkisi sonucunda kule-ev konut tipolojisi beylikler döneminin önemli yapısıdır. Bu konutlar bir statü göstergesidir. Normal konutlar kulübe standartlarındadır

19

- Osmanlı İmparatorluğu Dönemi (Üç Evreden Oluşur)

-İLK EVRE (14. ve 17. Yüzyıl):Erken Osmanlı kentleşmesi iki boyutludur;

1. Belirli bir süreklilik vardır. (Fethedilen kentsel alana yerleşme)

2. Kent çevresinde yarı kentsel yarı kırsal yerleşimlerden oluşmaktadır.

20

Osmanlı da konut denildiğinde üst sınıfın barınması söz konusudur. Bu

tip yapılar (saray) bir aile konutu olmaktan çok bir yönetim merkezi görevi görmektedir. Bürokratik kadrolar burada çalışır, eğitilir ve bir kısmı burada barınır.

Paşanın sarayı sultan sarayının modeline göre biçimlenir v öncelikle

yönetim kurumu olarak çalışır. Bu durum 18. yy'in başına kadar böyle

sürer.

21

Bu saraylar iki bölümden oluşur:

-Sarayın kamuya açık kısmı yani dış kısmı “Muhavvata-i Hariciye”-Özel yaşama ayrılmış iç kısım “Muhavvata-i Dahiliye”

Her iki bölümde bir yada bir kaç avlunun çevresinde gruplaşır.

Bu dönemde bir diğer konut türü ise; Bağımsız, tek katlı ve “hücre” denilen tek odalı birimlerden oluşan barınma kompleksleri görülür. “Hücreler” Osmanlı kentlerinin alt sınıfının barınmasını

sağlamaktadır. Bu yapıların tuvalet ve su kullanımları ortaktır.

22

-İKİNCİ EVRE (17.y.y sonu ve 19.y.y başı):

Bu dönemde çok sayıda Ticari kentin doğduğunu görüyoruz. Bu gelişim kentleşme anlamında çok büyük bir değişime neden olmasa da ekonomik anlamda değişim yaşanmış ve para artık bürokratik sınıfın elinden kentli eşrafın eline geçmiştir.

Osmanlı kültür sistemi ikili bir yapı oluşturur;1. “Büyük Gelenek” üst sınıf kültürü,2. “Küçük Gelenek” yönetilenlerin coğrafi mekana, etnik ve dinsel kökene göre değişen kültür.

23

Fener Evi Taş Oda Fener Kargir Rum Evi

Bu ikili sistem barınma kültürünü de değiştirmiştir. Bir yanda saraydan başlayarak İstanbul merkezli bir barınma alışkanlığı (Rum kökenli Fener evleri) diğer yanda yerel barınma geleneği bulunmaktadır.

24

Buna göre;1. Ege kıyılarında 19.y.y içlerine kadar kullanılan tek odalı kâgir konut tipi,2. Kırsal üst sınıfı temsil eden kule-ev tipi

25

3. varlıklı kentsel gurubun kullandığı açık sofalı yada hayatlı ev tipidir. Bir başka

tür ise Akdeniz kıyı tipi (Antakya’nın kendi avlulu konut geleneği)

26

Urfa, Antep, Mardin, Diyarbakır yere değişimler göstermekle birlikte avlulu, eyvanlı kendi kentsel geleneğine ve özel taş işçiliğine sahiptir.

27

Karadeniz bölgesi diğer orta Anadolu bölgesine göre farklı bir karakterize yapıgösterir, ahşap yığma “Hımış” yapı tekniği ile yapılmış evler 19. yy’a kadar gelir. Doğu Karadeniz “göz Damlalı” hımış tekniği yaygındır.

28

-Üçüncü Evre Batılılaşma Dönemi;

18.y.y’ın ikinci yarısında başlayan Osmanlı Merkezi yönetimine rakip hatta onunla iş birliği içinde gelişen yerel odaklı bir yönetim anlayışı gelişir buna “Ayan” denir. Bir grup toprak ve güç sahibi kişiler yerel hanedanlıklar kurarlar ve taşrada iktidarı ele geçirirler (1760-1820). Bu yeni yerleşim anlayışı Balkanlar ve Anadolu’da benzerlik gösterirler.

29

Çiftçi aileler için tek odalı kulübeler, ambarlar, ağıl ve ahır, samanlık, fırın, demirci dükkanı ve bunları saran bir duvar. Merkezde ise ikamet için de kullanılan “kule ev”, burada kule ve burç bir egemenlik simgesidir.

Ayanlar dönemi mimarisinde iki ayrı gelenek oluşur:

-Balkanlar ve batı Anadolu (Aydın-Nazilli/ Beyler Konağı)-Doğu Anadolu (Doğu Beyazıt/ İshak Paşa Konağı)

30

İshak Paşa Sarayı

31

İshak Paşa Saryının Planı

32

İshak Paşa Sarayı33

Bu döneme damgasını vuran bir diğer yapı elemanı da Türk konutuna 19. y.y’da giren üst pencere sistemidir. Alçı ile birbirine tutturulmuş cam parçaları ile oluşturulan pencere sistemi (Revzen), önce saraylarda görülmeye başlanmıştır.

Bu mekanların pencereleri iki katlıdır. Alt kat kapaklı ancak camsız, üst kat ise Revzen’lidir.

34

Anadolu konutunu geliştiren etkenler:

1.Kültür: Anadolu’da konut mimarisinin oluşmasındaki en temel özelliği

belirli bir hayat gerçeğine ve buna bağlı iç mekan belirlenmesine sıkı

sıkıya bağlı olmasıdır.

2.Coğrafi koşullar: Anadolu’nun doğal yapısındaki özelliklere ve çeşitliliğine rağmen yapıyı “doğadan ayırma” çabası görülür. Arazi

ister eğimli ister düz olsun yapı ve odalar kendi iç düzenlerinde araziden koparılır. Evin en önemli odası olan “baş oda” dış mekan ile iletişim kurarken, diğer odalar dışa kapalıdır.

35

3.İklim: Değişik iklim koşullarının görüldüğü Anadolu’da iklim, konutun

genel mekan kimliğini değiştirmeden, yapının konumu, yönü, yapım

tekniği açısından göz önünde bulundurulmuştur. Ortak alan olarak adlandırılan sofa (hayat) bulunduğu iklim bölgesine göre açık ya

da kapalı mekan olarak tasarlanır.

4.Ekonomik Etkenler: odaların biçimlenmesinde, iç mekan düzenlemelerinde Anadolu kimliğini değiştirebilecek herhangi bir

önemli rolü yoktur.

36

Yapı Malzemesi ve Teknolojisi

Anadolu’da yapı üretimi alanında yapı malzemesi ve yapım tekniği olarak kerpiç ve hımış yapı

yapma tekniği kullanılır. Karadeniz Bölgesi’nde ahşap karkas sistem, Güney bölgelerde ise taş

malzeme kullanıldığı görülür. 13. yy’a kadar yapı sisteminde eski geleneklerin etkili olduğu, yapı örtüsü olarak

düz ahşap çatı ya da taş tonoz kullanıldığı, bu yüzyıldan sonra bütün Anadolu-Türk mimarisinde örtü sisteminin tuğla tonoz ve kubbe olduğu görülmüştür.

Safranbolu Evi , Hımış tekniğinde örülmüş duvar

37

İç mekanda taş oymacılığı öne çıkmıştır. İslam ve Türk kökenli motifler kullanılarak yerel bir dil oluşturulmaya çalışılmıştır. İran kültüründen gelen diğer önemli bir teknik sırlı tuğla ve çini kaplamadır. Sırlı tuğla 15. yy da terkedilmiş, çini ise Osmanlı süsleme sanatında gelişerek önemli bir yer edinmiştir.

38

Üst katlarda odaları genişletmek için cumbalar en uygun çözümdür. Cumbaların taşıyıcıları bölgenin mimari karakterine göre değişiklik gösterir; kat döşeme kirişleri dışarı uzanarak cumbayı taşır ya da Eli Böğründe’ lerle cumbalar taşıtılır.

39

Oda – Sofa İlişkisi

Sofalar geleneksel konut anlayışında plandaki konumlarına göre ve

oda ile ilişkilerine göre iç sofalı, dış sofalı ve orta sofalı olarak adlandırılırlar.

40

Konutta odaları oluşturan iki bölüm vardır; oda ve hizmet alanı

oda hizmet alanı41

Anadolu konutunda odanın biçimlendirilişinde alt örtü; A-seki altı, 1-geçiş, 2-alçak tavan, 3-dolap, 4-direklik, B-seki üstü, 5-temel alan, özenli döşeme, 6-sedir: yükseltilmiş alt örtü

---------A--------------------------------B--------------------

42

Oda Girişleri ve Kapılar

Anadolu konutunda “odaya giriş” kavramı; mekanların biçimlenişinde ve bu mekanların kullanımında özel çözümlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Kapı odaya bağlı bir elemandır. Bu nedenle daima oda içine açılır. Kapı ve yakın çevresi hizmet alanı olarak asıl oturma bölümünden ayrılır. Bu ayırım 3. boyutta da devam edebilir. Kapının bulunduğu duvar depolama alanı olarak düzenlenebilir.

43

Pencereler

Türk konutuna 17. yy'da giren üst pencere sistemidir. Alçı ile birbirine tutturulmuş cam parçaları ile oluşturulan pencere sistemi

(Revzen), önce saraylarda görülmeye başlanmıştır.

Bu mekanların pencereleri iki katlıdır.

Alt kat kapaklı ancak camsız, üst kat ise Revzen’lidir. 17.yy’da levha cam üretimi başlayınca 18.yy’da

İstanbul’da levha camlı giyotin pencereli evler yaygınlaşmıştır.

44

Yapı tekniğine bağlı olarak ortaya çıkan kalın duvarlı evlerde pencereler, çoğunlukla duvarın dış yüzeyine yerleştirilir.

Böylece hem iç mekan genişletilmiş hem de pencerenin iç yüzünde bir

kullanma alanı oluşur. Buna karşın ince duvarlı yapılarda pencereler duvarın

iç yüzüne yerleştirilir. Böylece pencere kanatları kendi eksenlerinde

katlanarak duvara yaslanır ve iç mekanda yer kaplamaz. Cam tekniği çok

maliyetli olduğundan pencere boyutları genellikle çok küçüktür.

45

İç Anadolu Bölgesi- Safranbolu Evleri

46

Safranbolu Evleri

Taşatarlar Şehir Evi görünüşü Safranbolu; Sokağa oturuşu

ve sokak cephesinin oranları ile dikkat çeker. Orta kat

galerilidir, sofası camsızdır. Üst katta

sofa köşede olup çok pencerelidir. Sanki açık sofanın bir sonraki gelişim evresi gibidir.

47

Safranbolu Evleri

Taşatarlar Şehir evi planı, Safranbolu:

Evin sokak yanındaki duvarı sokağın doğal çizgisini izler. Bu duvar bahçe duvarının devamıdır. Onun üzerinde

ise başka bir düzen gelişir. Ölçüleri ile

bu yapı çok dengeli bir mimariyi

yansıtır.

48

Safranbolu Evleri

Emirhocazade Ahmet Bey Bağ Evi odası, Safranbolu. Türk odasının en önemli özelliği bir yaşama biçimi olarak çok amaçlı kullanılmasıdır. Her odada oturulur. Çalışılır, yemek yenir ve uyunur, yıkanabilir. Burada en büyük etken eşyaların taşınabilir olmasıdır. Eşyalar gerekli olduğu zaman ortaya getirilir,

kullandıktan sonra tekrar yerlerine konur. Bu amaçla orta alan boş bırakılmıştır.

49

Güneydoğu Anadolu-Diyarbakır Evleri

Diyarbakır Seman Köşkü 15 yy da Akkoyunlu Devrinde inşa edilmiştir.

Siyah-beyaz taşlardan iki katlı yapılan binanın kuzeyde bir havuzu,

hemen arkasında iki katta birer eyvan ve eyvanların iki yanında kapalı

mekanlar yer alır.

50

Güneydoğu Anadolu-Diyarbakır Evleri

Yapı eğimli bir arazide manzaraya yönlendirilmiştir. Her katta düzenlenen eyvanlar Diyarbakır gibi yazın çok sıcak olan bölgelerde gölge mekanlar yaratır. Bu eyvanlar hakim rüzgar yönüne göre konumlanır. Serinlik sağlamak için zemin katta havuzlardan yararlanılır.

51

Ege Bölgesi-Bodrum Evleri

Zemin Kat planı

Üst kat planları

52

Ege Bölgesi-Bodrum Evleri

Kesitler Cephe görünüşler

53

Güneydoğu Anadolu Bölgesi- Harran Evleri

Kışların çok sert geçtiği dağlık bölge olan Doğu Anadolu’da özellikle kerpiç ve taş

malzemenin tercih edildiği görülür. 70-80

cm kalınlıktaki kerpiç beden

duvarları içinde, az sayıda ve küçük açıklıklar halindeki pencere ve kapılar vardır. Böylece sert

hava koşullarından olabildiğince korunmuş olunur.

54

Güneydoğu Anadolu Bölgesi– Mardin Evleri

Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu’nun doğusunda taş malzeme, gerek yapıları ve gerekse insanları uzun

süren yaz mevsiminde dayanılmaz yaz sıcağından korur. Urfa, Mardin ve Diyarbakır’da taş malzeme, sadece yapı malzemesi olarak değil

özellikle cephelerde zengin taş oyma işçiliği olarak da dikkat

çeker.

55

Karadeniz Bölgesi-Artvin Evleri

Ahşap, Karadeniz Bölgesinde en çok kullanılan yapı malzemesidir. Ahşap kütükler birbirlerine

geçme ile sabitlenir. Taşıyıcı ve dolgu bölücü

elemanların tümü yine ahşap

elemanlarla kurulur.

Artvin Evi – ahşap karkas yapı

56