1. UVOD

Mora i okeani prekrivaju preko dvije trećine Zemljine površine. U stvari, zapremina vode u

morima i okeanima je tolikovelika da, ako bi se površina Zemlje pretvorila u glatku sferu bez

topografije, bila bi u potpunostiprekrivenaslojemmorskevodedubokeoko 2.500 m.

Ţivot je prvonastao u okeanima, a danas u njimaţivivelikibrojrazličitihvrsta, od

mikroskopskihorganizama do najvećeţivotinjenasvijetu – plavogkita.

Mora i okeanisu, takoĎe, i pokretačkasnagakojaproizvodi i

mijenjaglobalnuklimu.PrenosećipritomogromnekoličineenergijedobijeneodSuncaprekocijeleplan

ete.

Velika je ulogamora i okeanazarekreacijuljudi.Duţmorskihobalarazmještenasubrojnaturistička i

rekreativnamjesta, kojeposjećujemilioniljudi da bi se odmaraliirekreirali.

Nikosa sigurnošću ne zna kakav bi mogao biti rezultat zagrijavanja? Ono što znamo, je da

temperatura na Zemlji polako raste, tako da se polarne sante leda tope. Na Antartiku su

temperature zadnjih pedeset godina u prosijeku porasle za 2.5°C i nestalo je 8.000 km2

podvodnih ledenih grebena. Godine 1995. je u pedeset dana nestalo1.300 km2leda.

Kako se led topi, a svjetski okeani postaju topliji, okeani se šire i diţe im se razina. Postoje

mnoga predviĎanja o tome koliko će se podići nivo mora, od 1 m - 5 m. No većina naučnika

vjeruje da je porast nivoa neizbjeţan. To znači, da će mnogi otoci (kao npr. Sejšeli) nestati, a

velika područja niske nadmorske visine, kao i cijeli gradovi (npr. Bangkok) biti poplavljeni ili

potopljeni.

Kataklizmičko istrebljenje morskog ţivota počelo je kada je rani čovjek naučio ribariti

primitivnim kukama načinjenim od ţivotinjskih kostiju. Pustošenje se nastavilo u narednim

milenijima, a danas su svjetski okeani sablasna ništavila koja jedva da podsjećaju na vremena

kad je u njima bujao ţivot.

Kako se i naša zelena polja zagaĎuju raznim zagaĎivačima, tako i mora i okeani nisu pošteĎeni

štetnih spojeva. Brodovi, otpadne vode, zagaĎene kiše i rijeke... sve to utiče na nepoţeljne

koncentracije teških metala, pesticida i drugih kontaminanata.

1 IZVOR: časopis Science

Mora i okeani

Strana1

2. OKEANOLOGIJA

Posebna grana koja proučava morske ekosisteme, mora i okeane naziva se okeanografija (stariji

naziv) i okeanologija (noviji naziv).

Okeanografija izučava fizičke i hemijske osobine morske vode, zakonitosti pojava i procesa koji

se dogaĎaju u moru, kao i njihovu povezanost sa kopnom, atmosferom i dnom. Dijeli se na niz

disciplina: regionalna okeanografija, pomorska meteorologija, pomorske hidrološke discipline i

druge.

Okeanologija je skup naučnih disciplina koje izučavaju različite aspekte prirode svjetskog mora.

Dijeli se na:

fiziku mora – nauka o fizičkim pojavama i procesima u Svjetskom moru;

hemiju mora – nauka o hemijskim osobinama morske vode i donjih sedimenata,

hemijskim pojavama i procesima u Svjetskom moru;

geologiju mora – nauka o graĎi i geološkom sastavu dna i obala Svjetskog mora;

biologiju mora – nauka o ţivom svijetukoji naseljava vodene mase i dno Svjetskog mora,

kao i biološkim procesima u njemu.

U izučavanju mora značajan period predstavlja epoha velikih geografskih otkrića od XV- XVIII

vijeka. Prvobitna putovanja bila su prvenstveno zbog bogatstva i slave, ipak su nas opskrbila

saznanjima i dokumentovala veličinu okeana i njegove osobine.

Spuštanje u morske dubine postignuto je pomoću batisfera2– čeličnih lopti koje su u stanju da

izdrţe ogroman pritisak vodenih slojeva iznad sebe.

Korišćenje elektronske opreme i satelita, izrada kompjuterskih modela o sadašnjem i budućem

stanju Svjetskog mora, internacionalni programi i projekti, razmjena podataka preko interneta,

karakterišu sadašnji razvoj okeanologije.

Istraţivanja Jadranskog mora započeta su 1911. godine austro - ugarskim brodom „Najade“

Okeanologija nam ukazuje kako i koliko treba iskorišćavati prirodna bogatstva Svjetskog mora.

Slika 1.

2 Od grčkog bathos – dubina i sphaira – lopta

Mora i okeani

Strana2

3. SVJETSKO MORE

Svjetsko more predstavlja veliku vodenu masu – jedinstvenu cjelinu. Ono je kontinentima i

ostrvima podijeljeno na manje cijeline, koje se nazivaju okeani i mora.

Mora i okeani predstavljaju najprostraniju ţivotnu oblast, jer pokrivaju oko dvije trećine

zemljine površine, nešto manje od 71 % ukupne površine zemlje. Ukupna zapremina vode

Svjetskog mora iznosi oko 1,37 x 1039

litara, a masa oko 1,40 x 1036

. Njihova prosječna dubina

dostiţe oko 3.800 m, dok maksimalne dubine dostiţu 11.000 m. Ova cijela vodena masa u

čitavom svom prostranstvu je naseljena, tako da ukupna biomasa mora i okeana prevazilazi

biomasu ostalih ţivotnih oblasti.

Kako su, nasuprot kopnenim vodama i suvozemnim oblastima, sva mora i okeani povezani meĎu

sobom i grade kontinuirano vodeno prostranstvo. To omogućuje široku slobodu kretanja

morskim organizmima i glavne barijere njihovog rasprostranjenja su temperatura, salinitet i

dubina.

3.1. Okeani

Okeani (Okeanos, grčki bog mora) su veći dijelovi Svjetskog mora ograničeni više ili manje

kontinentima. Smjenjivale su se različite tvrdnje o brojnosti okeana. Godine 1937-e.

MeĎunarodni hidrografski biro prihvata postojanje pet okeana. Da bi 1953. godine odbacio Juţni

i izdvoji četiri okeana. Danas je uopšteno prihvaćeno da na Zemlji postoji četiri okeana: Tihi ili

Veliki (odnosno Pacifik), Atlantski, Indijski i Sjeverni ledeni okean.

Tri najduţe priznata okeana, Tihi, Atlantski i Indijski, proteţu se sjeverno od Juţnog okeana i

razdvajaju glavne kopnene mase na svijetu.

Pravljene su procjene starosti okeana prema količini mineralnih soli u njima. Po ovim

procjenama, okeani su nastali prije nekoliko milijardi godina, u vrijeme kad se Zemlja hladila i

očvršćavala poslije početnog usijanog stanja. „Vulkani su izbacivali vodenu paru u atmosferu.

Kako se mlada Zemlja hladila, vulkani su erupcijama izbacivali smjesu gasova koji su stvorili

prvu atmosferu. Kad se atmosfera zasitila vodenom parom, para se kondenzovala i pala je prva

kiša. Kišnica se skupljala u prostranim udolinama. Zemlja se ohladila i vulkanske erupcije su

postale rijeĎe.“ 3

3IZVOR: Faktopedija

Mora i okeani

Strana3

Okeani Površina, mil.km2 Max. dubina, m Mjesto max.dubine

Tihi 179,679 11 034 Marijanska potolina

Atlantski 93,363 9 219 Portorikanski rov

Indijski 74,917 7 450 Rov Jave

Sjeverni ledeni 13,100 5 449 Nanzenova potolina

Tabela 1. Osnovni podaci o okeanima

Tihi (Veliki) okean ili Pacifik se prostire izmeĎu Azije i Australije na zapadu i Sjeverne i Juţne

Amerike na istoku. Tihi okean je ubjedljivo najveći okean, koji pokriva više od trećine Zemljine

površine i sadrţi više od polovine vode u tečnom stanju.

Ime mu je dao poznati portugalski istraţivač – moreplovac Fernando Magelan pri svom

putovanju oko svijeta i tada ga je nazvao „Mare Pacificum“, tj.“ peaceful sea.“

Površina Tihog okeana je oko 18 puta veća od površine Sjedinjenih Američkih Drţava. Zauzima

veću površinu od cjelokupnog kopna na planeti.

Pacifik ima oko 25000 ostrva (više nego svi ostali okeani zajedno). U njemu se nalazi i najdublja

tačka u svim svjetskim okeanima, dubina Čelindţer u Marijanskom rovu. Oko tri četvrtine Tihog

okeana leţi na samo jednoj tektonskoj ploči, Pacifičkoj. Granicu izmeĎu Pacifičke ploče i

susjedne okeanske ploče Nazka na jugoistoku Tihog okeana obiljeţava veliki srednjookeanski

greben, Istočnopacifičko uzvišenje. Duţ gotovo cijelog istočnog dijela Tihog okeana uzdiţu se

visoki planinski vijenci na kontinentalnoj strani. Zapadni dio Tihog okeana ima razuĎen

kontinentalni obod, mnogo malih mora, ogromne rijeke koje se ulivaju sa azijskog kopna.

Glavna dubinska cirkulacija vode je kretanje hladne vode u dubini ka sjeveru. Ona stiţe na

sjeveru čak do Japana, zatim kreće ka istoku. Tajfuni pogaĎaju dvije velike površine na zapadu

Tihog okeana u kasno ljeto ili ranu jesen. Ovaj okean je pun ostrva od kojih su mnoga dio lukova

vulkanskih ostrva.

Ostrva Galapagos vulkanska vruća tačka, koja se nalazi nedaleko od Ekvatora. Jedna od

mnogobrojnih neobičnih ţivotinja koje ţive na Galapagosu, morska iguana je jedini gušter koji

hranu traţi pod vodom. Jedinstvena fauna i flora na ovom području, tridesetih godina 19. vijeka,

uticala je na formiranje Darvinove ideje o evoluciji.

Sjeveroistočne obale Tihog okeana prekrivene su šumama dţinovske morske trave. Ova vrsta

buja duţ stjenovitih grebena i jedna je od biljaka koje rastu najbrţe na svijetu.

U Tihom okeanu vjetar ima najveći domet, tj. površinu na kojoj vjetar u sadejstvu sa

površinskom vodom stvara talase.

Mora i okeani

Strana4

Crvena plima je morska voda obojena cvjetanjem odreĎenih vrsta planktona, od kojih neki

proizvode otrove. Crvene plime se javljaju u mnogim dijelovima Tihog okeana, uključujući i

obale Kalifornije.

Temperature vode u Tihom okeanu kreću se od smrzavajućih na Zemljinim polovima do vrlo

toplih (oko 29°C) na ekvatoru. Salinitet takoĎe varira po geografskoj duţini. Pa tako, voda bliţe

ekvatoru je manje slana od one u umjerenom pojasu zbog obilnih padavina na ekvatoru tokom

cijele godine. TakoĎe, salinitet vode na polovima je vrlo nizak zbog malenog ili nikakvog

isparavanja vode.

Sedamnaest nezavisnih zemalja nalaze se u Tihom okeanu: Australija, Fidţi, Japan, Kiribati,

Maršalova ostrva, Mikronezija, Nauru, Novi Zeland, Palau, Papua Nova Gvineja, Filipini,

Samoa, Solomonska ostrva, Tajvan, Tonga, Tuvalu i Vanuatu.

Iskorišćavanje tihookeanskih mineralnih dobara spriječeno je zbog vrlo velikih dubina. U plitkim

dijelovima iskorišćavaju se prirodni plin i nafta, dok se biseri skupljaju duţ obala Australije,

Nikaragve, Paname i Filipina. Tihi okean je riznica velikog broja riba, poput tune, lososa, srdela,

sabljarki, kao i veliki broj školjki.

Godine 1986. članice juţnopacifičkog ugovora su odredile da je veliki dio Tihog okeana

nedostupan za nuklearna testiranja i odlaganja unklearnog otpada.

Slika 2. Tihi okean Slika 3. Pogled na Tihi okean

Atlantski okean je smješten izmeĎu Sjeverne i Juţne Amerike na zapadu i Evrope i Afrike na

istoku. Atlantski okean je drugi po veličini na zemlji i pokriva pribliţno petinu njene površine,

odnosno oko 20% površine Zemlje. Ima nekoliko mora koja se ulivaju u njega. Površina kopna

Mora i okeani

Strana5

skojeg se rijeke slivaju u Atlantski okean je dvostruko veća od površine kopna koja napaja Tihi i

Indijski okean zajedno. Ogroman planinski vijenac proteţe se od sjevera prema jugu duţ

morskog dna Atlantika i prekriva gotovo trećinu njegove površine. Obale Atlantskog okeana su

veoma stjenovite.

Na atlantiku se sreću tipični oblici fluvijalnih, glacijalnih i eolskih oblika obala.

Naziv Atlantis prvi je upotrijebio Herodot podrazumijevajući pri tom okean oko tada poznatog

svijeta. Atlantski okean, zvan i Atlantik, potiče iz grčke mitologije i znači „Atlasovo more“.

Površinska voda Atlantskog okeana kreće se u dva velika kruţna kola. Postoji i upadljiva

dubinska cirkulacija vode. Gusta hladna voda nastala na polovima tone na dno i polako se na

dubini kreće prema ekvatoru. Te vodene mase se spajaju i miješaju u juţnom Atlantiku, gdje se

jedan dio podiţe i izbacuje hranjive sastojke na površinu.

Vrijeme koje preovlaĎuje u Atlantskom okeanu varira u zavisnosti od geografske širine. Pa tako,

veće geografske širine se odlikuju promjenljivim zapadnim vjetrovima, promjenljivim

vremenom i čestim olujama.

Od svih okeana na svijetu, Atlantskim okeanom se plovi već stotinama godina, a mnoge njegove

obale su izloţene olujama i magli. Da bi se zaštitio veliki broj brodova, na obalama Antlantika je

od početka 18. vijeka izgraĎeno na hiljade svetionika. Samo na istočnoj obali Amerike aktivno se

koristi preko 200 svetionika. Svetionici su većinom sada automatizovani – prošli su dani kada su

u njima stalno ţivjeli svetioničari.

Uz obale dno je prekriveno terigenim muljem spranim sa obala riječnim tokovima ili donešeni

morskim strujama ili plovnim ledom. U dubinam i na dnu većih uvala preovlaĎuje crvena glina.

Strme padine i neravan teren dna ukazuju na jaku seizmičku i vulkansku aktivnost. Ispod vodene

površine nalazi se dosta ugašenih vulkanskih kupa, a postoje i magmatski tokovi.

Slika 4. Atlantski okean

Mora i okeani

Strana6

Indijski okean je smješten izmeĎu Afrike i Australije, od juţne Azije do Juţnog okena. Indijski

okean je treći po veličini okean na svijetu i jedan od najmlaĎih okeanskih bazena i najsloţeniji u

pogledu strukture svog dna. Prostire se na površini koja je oko 5,5 puta veća od

površineSjedinjenihAmeričkih Drţava.

Sjeverni dio Indijskog okeana ima monsunsku klimu sa vjetrovima koji donose kišu. Topla voda

širom Indijskog okeana idealna je sredina za obilje morskog ţivog svijeta. Blizu obala ţivi oko

4.000 vrsta riba, od kojih mnoge postoje samo u ovom okeanu.

Jedan od prvih istraţivača koji je oplovio Indijski okean bio je kineski admiral Zeng He.

Indijski okean predstavlja značajnu vezu izmeĎu Afrike i Azije pomorskim putem. Kroz istoriju

nijedna nacija nije bila u stanju da ga kontroliše, zbog njegove veličine.

PogaĎaju ga zemljotresi i erupcije vulkana. Jedan od podvodnih zemljotresa krajem decembra

2004. godine izazvao je cunami.

Pecanje na štulama je metod ribolova koji se još uvijek praktikuje u nekim dijelovima Šri Lanke

i Tajlanda. Ribari – kako muškarci tako i ţene – sjede na štapovima u plitkoj vodi da ne bi

preplašili i otjerali ribu.

Slika 5. Indijski okean

Arktički okean ili Sjeverni ledeni, nalazi se na prostoru oko Sjevernog pola, do sjeverne obale

Evrope, Sjeverne Amerike i Rusije. To je najmanji okean na Zemlji. TakoĎe je i najmanje

proučavan, dijelom zbog toga što je otprilike jedna trećina njegove površine stalno prekrivena

ledom. Okean obuhvata centralno područje oko Sjevernog pola i nekoliko okolnih mora. Najveći

dio Arktika je u stalnom mraku od novembra do februara, dok stalno svjetlo vlada od maja do

Mora i okeani

Strana7

avgusta. Morski led pokriva Arktički okean manje – više stalno. U nekim dijelovima okeana

morski led se javlja uglavnom zimi, ali se ljeti povlači. Vječita ledena kapa sastoji se od mase

nagomilanog leda – komada morskog leda koji je nataloţen u grebenima koji mogu biti visoki i

preko 10 m. Vjetar i struje neprestano pokreću masu nagomilanog leda, što ponekad izaziva

obrazovanje pukotina i otvorenih jezera. Postoje neki dokazi da se arktička ledena kapa istanjila

od šezdesetih godina prošlog vijeka, za oko 40 procenata, i da se njena površina smanjuje. Osim

ledenog pokrivača, u Arktičkom okeanu postoji na hiljade ledenih brijegova i većih tijela koja se

zovu ledena ostrva. Ona su se odlomila od glečera i ledenog pokrivača uglavnom oko Grenlanda

i kanadskog dijela Arktika. Glavni priliv vode u Arktički okean dolazi iz Atlantskog okeana, kao

i voda i iz Tihog okeana preko plitkog Beringovog moreuza.

Mali ljuskari po imenu kopepode ključni su činioci arktičkog lanca ishrane. Oni su biljojedi koji

se hrane fitoplanktonom, a njima se hrane ribe, lignje, morske ptice, foke i neki kitovi.

Grenlandski kit ţivi samo u vodama Arktika i Podarktika. Na njegovim širokim leĎima nema

peraja koje bi mu omogućilo da lakše pliva ispod polarnog leda u čijoj blizini ostaje tokom cijele

godine.

Ledolomci su brodovi koji su spoj moćnih motora, velikog deplasmana (teţine) u odnosu na

svoje dimenzije i pojačanih trupova. Savremeni ledolomac moţe da proĎe kroz morski led koji je

debeo 1,8 m krećući se brzinom od 6 km na sat. Pramac ledolomca je tako oblikovan da kad se

brod kreće naprijed , impuls ga tjera ka vrhu leda koji se drobi pod teţinom broda. Danas se

ledolomci koriste za snabdjevanje udaljenih naselja, stvaranje navigacionih kanala za trgovačke

brodove, naučno istraţivanje i turizam.

Slika 6. Sjeverni ledeni okean

Mora i okeani

Strana8

3.2. Mora

Mora su dijelovi okeana, više ili manje odvojeni kopnom ili uzvišenjima podvodnog reljefa i od

kojih se uglavnom razlikuju po hidrološkom reţimu. More obuhvata vodena masa, podmorje,

odnosno morsko dno i atmosferu iznad vodene mase. Zapremina mora iznosi 1368 x 106 km

3

koja se prostire na 360 x 106 km

2 Zemljine kugle i pokriva više od 5/7 njene površine. I pored

svoje geografske raznolikosti, morsko prostranstvo se odlikuje tijesnom povezanošću i

jedinstvom svih dijelova u ţivotnim zajednicama mora.

Na Zemlji postoji 81 more. Na osnovu stepena razdvojenosti od okeana i osobinama hidrološkog

reţima, razlikujemo tri grupe mora: sredozemna, ivična i meĎuostrvska.

Sredozemna mora su mora koja su skoro sa svih strana opkoljena kopnom, dok ih sa okeanom

povezuje jedan ili više moreuza. Zemlje koje okruţuju Sredozemno more zovemo zemljama

Sredozemlja. More je toplo, ima malu plimu i oseku i često mnogo ostrva. Mogu biti

interkontinentalna (ako su ograničena obalama kontinenata) i intrakontinentalna (kada ih sa svih

strana opkoljava kopno samo jednog kontinenta – Jadransko).

Ivična mora se većom duţinom svojih obala naslanjaju na kontinent, a od okeana ih slabo

odvajaju poluostrva i ostrva. Plimski talasi stiţu iz pravca okeana. U ova mora spadaju:

Japansko, Barencovo, Sjeverno, Sibirsko itd.

Međuostrvska mora su od okeana odvojena gušćim nizom ostrva. Ukoliko su dublji i širi

mnogobrojni moreuzi izmeĎu pojedinih ostrva, njihove vode su u tom slučaju sličnije

okeanskim. Takva su mora izmeĎu ostrva Malajskog arhipelaga: Javansko, Banda, Sulu itd.

Promet vode se odvija u horizontalnom smijeru izmeĎu mora i njihovih dijelova, a u vertikalnom

od površine do najvećih dubina.

Slika 7. Ciklus kruţenja vode u prirodi

Mora i okeani

Strana9

4. MORSKO DNO – SEDIMENTI

Dno Svjetskog mora nije zaravnjeno, već se na njemu smjenjuju uzvišenja i udubljenja, nastala

tektonskim pokretima, seizmičkim pojavama i vulkanskim aktivnostima. Karakteristike morskog

dna zavise od njegove konfiguracije, dubine i hemijskog sastava podloge.

Morsko dno moţe biti: nepokretno (čvrsto, stjenovito) ili pokretno (muljevito, pjeskovito).

Morsko dno predstavlja vaţno ţivotno područje za veliki broj organizama, koje čine tzv. bentos.

Morski sedimenti se dijele prema veličini čestica, porijeklu, hemijskom sastavu i lokaciji.

Izdvajamo:

litogeni (terigeni) sedimenti – potiču od stijena na kopnu, a u more dospijevaju riječnim

tokovima, vjetrom, lednicima;

hidrogeni sedimenti – nastaju usljed različitih hemijskih procesa u vodi ili taloţenjem

minerala na morskom dnu;

biogeni sedimenti – predstavljaju ostatke uginulih organizama (npr.ţivotinjske ljušture);

kosmogeni sedimenti – sitne čestice koje potiču iz svemira;

Prema lokaciji morski sedimenti se dijele na:

neritske – nataloţeni po kontinentalnom šelfu i kontinentalnom odsjeku na obodu

kontinenata i ostrva;

pelaške – fino granulisani sedimenti na morskom dnu, stvaraju se samo u dubokom moru

i daleko od kopna.

RELJEF DNA SVJETSKOG MORA

U Svjetskom moru postoji četiri dubinske oblasti:

litoralna (priobalna) – zona plime i oseke, do 20 m dubine;

neritska (plitkomorska) – zona kontinentalnog šelfa, od 20 do 200 m dubine;

batijalna zona – zona kontinentalnog odsjeka od 200 do 2000 m dubine;

abisalna zona – zona najdubljih dijelova okeana, ispod 2000 m dubine.

\

Mora i okeani

Strana10

5. KRETANJE MORA

Uzroci svih kretanja vodenih masa su energija zračenja Sunca i sila gravitacije, kao i rotacija

Zemlje. Stalno pokretanje velikih vodenih masa uzrokuju struje, periodično kretanje uzrokuje

morska doba (plima i oseka), a povremeno talasi.

Morske struje nastaju kombinovanim djelovanjem vjetrova i razlika u pritisku, razlika u

temperaturi pojedinih dijelova mora na površini ili u dubljim dijelovima. Kao i zbog razlika u

salinitetu zbog isparavanja i dotoka slatke vode.

Struje mogu biti : horizontalne (advekcijske) i vertikalne (konvekcijske).

Talasi nastaju pod uticajem vjetra koji duva preko površine mora. Njihova veličina zavisi od

brzine vjetra, vremenskog perioda duvanja vjetra i udaljenosti do koje moţe vjetar da duva

(domet). Talasi omogućuju miješanje vode površinskih slojeva sa vodom dubljih slojeva.

Morska doba (plima i oseka) su periodična dizanja i spuštanja nivoa morske vode nastala

djelovanjem sila gravitacije izmeĎu Mjeseca, Sunca i Zemlje.

Cunami je moćno pulsiranje energije talasa koje se izuzetno brzo prostire na velikim

udaljenostima na površini okeana. Cunami ima veliku talasnu duţinu. Obično nastaje usljed

podmorskih zemljotresa ili naglog obrušavanja velikih gomila sedimenata pod vodom. I ima

tendenciju redovnog pojavljivanja u odreĎenim krajevima svijeta.

6. OBILJEŽJA SVJETSKOG MORA

Obale su mjesta na kojim okeani i mora dodiruju kopno. Na obale mogu da utiču i kopnene

pojave – kao što su širenje i povlačenje glečera, tokovi lave i izbacivanje sedimenata iz rijeka.

Značajan uticaj na obale imaju i ljudske aktivnosti – oko polovine ukupnog svjetskog

stanovništva ţivi na obalama ili na udaljenosti od 100 km od obale. U te aktivnosti spada

„otimanje“ kopna od mora za stvaranje novog prostora i pravljenje vještačkih ostrva.

Plaža je talog sedimentnih čestica koje variraju u veličini od blata do gromada, ali uglavnom je

to pijesak koji prekriva priobalnu oblast izmeĎu plime i oseke. Čestice nastaju erozijom kopna ili

lomljenjem morskih struktura kao što su korali i školjke, koje na plaţu donose rijeke i talasi.

Talozi na plaţi nikad ne ostaju dugo na istom mjestu, već se stalno pomijeraju.

Zalivi su manji dijelovi okeana ili mora koji prodiru u kopno.

Mora i okeani

Strana11

Fjordovi su uski zalivi – strane su im strme i visoke, zbog potapanja od ledničkih valova.

Lagune su plitki i izduţeni zalivi, odvojeni od mora pješčanim kosama koje se nazivaju lido.

Moreuzi su uţi dijelovi mora koji izmeĎu dva kopna spajaju dva okeana ili mora (Gibraltarski).

Kanali su uţi dijelovi mora duţ dva susjedna ostrva ili ostrva i kopna (La Manš).

7. SVOJSTVA MORSKE VODE

Nasuprot kopnenim vodama i suvozemnim oblastima, sva su mora i okeani povezani meĎu

sobom i grade kontinuirano vodeno prostranstvo. Ta ogromna količina vode nije uniformna, već

varira u pogledu nekoliko fizičkih osobina uključujući temperaturu, salinitet, pritisak i nivo

osvjetljenja – svjetlost. Što predstavlja glavne barijere u kretanju i rasprostiranju morskih

organizama. Varijacije tih osobina su uglavnom vertikalne i dijele okeane na slojeve od kojih

svaki ima posebne osobine. MeĎutim, postoji i horizontalna varijacija – primjera radi, izmeĎu

tropskih i umjerenih geografskih širina – ali i sezonske promjene.

7.1 Temperatura

Temperatura je jedan od najznačajnijih ekoloških faktora jer utiče na organizme, kao i na

biohemijske i fizičke procese. Voda Svjetskog mora zagrijava se toplotom koju primi od Sunca,

iz Zemljine unutrašnjosti i od biohemijskih proces u njoj. Okeani i mora su, u suštini, hladni

vodeni prostori. Voda se u njima zagrijava samo u tankom sloju, a dubine ostaju hladne. Samo

oko 8% morske vode mijenja temperaturu i toplija je od 10°C. Temperatura se znatno mijenja na

površini, ali u dubini nema mnogo kolebanja. U tropskim i suptropskim područjima intenzivna

Sunčeva toplota grije gornji dio vode i stvara širok pojas sa temperaturom iznad 25°C. Ispod

površine, od dubine od oko 300 m do oko 1.000 m, temperatura naglo pada na oko 8 – 10°C.

Termički skok koji se ogleda u velikoj razlici temperature meĎu susjednim slojevima naziva se

termoklina. Ispod 1.000 m, temperatura postepeno pada do uniformnih 2°C širom dubokih

okeana. Na srednjim geografskim širinama, temperaturna struktura vode slična je onoj u

tropskim oblastima, osim što su sezonske varijacije u površinskoj temperaturi mnogo izraţenije,

od oko 17°C ljeti do 10°C zimi, a i termoklina je postepenija. Na velikim geografskim širinama i

u polarnim oblastima, površinska temperatura varira 0 – 5°C, iako temperatura u nekim

dijelovima i u odreĎeno vrijeme moţe da se spusti ispod 0°C. Morska voda se mrzne na nekoliko

stepeni ispod 0, a tačna temperatura zavisi od saliniteta vode.

Za mjerenje temperature površinskog sloja morske vode koristi se običan termometar, a za

mjerenje temperture vode na raznim dubinama obrtni ili prekretni termometar i termistor.

Mora i okeani

Strana12

Raspodjelu temperature vode na površini ili na odreĎenoj dubini Svjetskog mora pokazuju karte

hidroizotermi, linija koje spajaju tačke sa jednakim temperaturama.

Temperature se mjere od površine ka dnu, u razmacima: 0 m, 25, 50, 75, 100, 150, 200, 250,

300, 400, 500, 750, 1000, 1500, 2000 i dalje na svakih sledećih 1000 m dubine.

7.2. Salinitet

Za razliku od kopnenih voda, morska voda je karakteristična po svom ukusu i mirisu. Ukus joj je

bljutav i gorkoslan. S toga se morska voda ne moţe piti, niti koristiti za navodnjavanje, napajanje

parnih kotlova itd. Ukupna količina so

li rastvorena u 1 kg vode i izraţena u promilima naziva se salinitet. Salinitet ili slanost morske

vode iznosi u prosijeku oko 35 grama soli po litru (1.000 grama) vode (hloridi i natrijum). Dok

slatke vode i jezera sadrţe 1 – 1,5 grama soli u 1l vode (karbonati). Ta koncentracija varira od

najveće na površini toplih mora, zbog isparavanja vode sa površine, do najmanje u polarnim

okeanima blizu mjesta gdje se u njih ulivaju rijeke i gdje je veliki dotok slatke vode. Soli u

morskoj vodi potiču od minerala koji su se prvobitno rastvorili od stijena u kišnici, a zatim su ih

rijeke prenjele do mora. Rastvorene soli postoje u obliku jona (naelektrisanih čestica), od kojih

su najznačajniji joni natrijuma, hlora, magnezijuma i sulfata.

Slanoća morske vode odreĎuje se hemijskim i fizičkim metodama.

Soli u Svjetsko more dospijevaju:

rijekama koje dotiču sa kopna;

gasovima koji se oslobaĎaju pri podvodnim vulkanskim erupcijama;

hemijskim reakcijama morske vode sa sedimentima;

širenjem srednjeokeanskih procjepa.

Iz Svjetskog mora soli se gube:

raspršivanjem vode pri mlatu mora;

isparavanjem vode iz plitkih morskih rukavaca;

koncentracijom u morskim organizmima, čijim se uklanjanjem uklanja i so;

meĎusobnim reakcijama različitih jona soli;

vezivanjem jona ili molekula soli procesom adsorpcije za mineralne čestice;

vezivanjem jona ili molekula soli za skeletne i fekalne ostatke morskih organizama.

Mora i okeani

Strana13

Poseban miris morske vode potiče od raspadnutih organskih materija – ostataka uginulih

ţivotinja i biljaka.

Izohaline su linije koje spajaju tačke jednakih slanoća na površini mora ili na odreĎenoj dubini.

Isparavanje povećava salinitet, a razgraĎivanje ga smanjuje.

Sastojak g soli / kg morske vode %

Hlorid 19,350 55,07

Natrijum 10,760 30,62

Sulfat 2,710 7,72

Magnezijum 1,290 3,68

Kalcijum 0,410 1,17

Kalijum 0,390 1,10

Bikarbonat 0,140 0,40

Bromid 0,067 0,19

Stroncijum 0,008 0,02

Bor 0,004 0,01

Fluorid 0,001 0,01

Ukupno 35,000 99,99

Tabela 2. Glavni sastojci morske vode

7.3. Svjetlost

Svjetlost moţe da prodre duboko kroz okeansku vodu. MeĎutim, različite boje ili talasne duţine

svjetlosti dopiru do različitih nivoa. Bijela svjetlost, poput Sunčeve, sadrţi mješavinu talasnih

duţina, od crvne i narandţaste (dugotalasna) na jednom kraju spektra do plave i ljubičaste

(kratkotalasna) na drugom kraju. Okeanska voda snaţno upija veće talasne duţine, a količina

kratkotalasnih duţina (ljubičasta) u Sunčevoj svjetlosti veoma je mala. Zbog toga, samo malo

svjetlosti u plavom dijelu spektra dopire dalje od dubine od 45 m, a ronioci koji se spuste u tu

zonu vide sve u plavosivoj boji. Ispod dubine od oko 200 m čak i ta plava svjetlost se apsorbuje,

te je okean gotovo u potpunosti taman. Fitoplankton, koji zavisi od svjetlosti zbog fotosinteze,

ograničen je na gornje slojeve okeana, što utiče na rasporeĎenost ostalih morskih organizama.

Nekoliko organizama koji ţive na velikoj dubini sposobni su za stvaranje sopstvene svjetlosti.

Kolobonema – ova mala meduza ţivi na dubini od 100 do 800 m. Ima bioluminiscentne pipke

(tj. pipke koji proizvode svjetlost).

Svjetlost ima fundamentalnu vaţnost kao izvor energije za fotosintezu i predstavlja jedan od

vaţnih činilaca koji uslovljavaju rasprostranjenje i migracije organizama.

Mora i okeani

Strana14

Morsko područje dijeli se na 3 zone:

Eufotička zona proteţe se od 0 – 50 metara dubine.

Disfotička zona proteţe se od 50 – 200 metara dubine (prodor svjetla ograničen, nema

fotosinteze).

Afotička zona proteţe se ispod 200 metara dubine (zona bez svjetlosti ili sa neznatnim

količinama svjetlosti).

Ispod ovih dubina postoji samo biološka svjetlost (bioluminiscencija) koju proizvodi veliki broj

morskih ţivotinja. Ova pojava je karakteristična samo za morsku, nikad za slatku vodu. Potiče od

organizama koji ţive u morskoj vodi – od jednoćelijskih algi, planktona, rakova, nekih riba,

meduza, sipa, a najviše od specijalnih svijetlećih bakterija. Oko 44% svih ţivotinja dubokog

mora imaju organe za svjetljenje, kojima primamljuju plijen, brane se od neprijatelja ili pomoću

njih raspoznaju jedinke suprotnih polova iste vrste.

Slika 8. Slika 9.

7.4. Pritisak

Jedinica pomoću koje okeanolozi mjere pritisak zove se bar (jedan bar iznosi 100.000 njutna po

kvadratnom metru). Na nivou mora svi predmeti su izloţeni atmosferskom pritisku, koji u

prosijeku iznosi jedan bar. Ispod vode pritisak se povećava stopom od oko jednog bara na svakih

10 m zbog teţine vode koja se nalazi iznad. To zanči da je na dubini od 90 m ukupan pritisak 10

bara ili 10 puta veći od površinskog. Dok je na dubini od 4 km pritisak preko 40 puta veći od

onog na površini. Ogroman pritisak predstavlja veliki izazov za ljude koji istraţuju okeanske

dubine, a ţivotinje koje ih nastanjuju posebno su prilagoĎene takvom ţivotu.

Za razliku od obične hobotnice koja ţivi na dubini od 200 m, Dambo hobotnica (prikazana na

Slici 9.) ţivi na dubini od čak 1.500 m. Ona je toj dubini prilagoĎena zahvaljujući

poluţelatinastom tijelu, spojenim pipcima i perajima iznad očiju.

Mora i okeani

Strana15

Slika 10. Dambo hobotnica

7.5. Zvuk

Zvuk se kreće dalje i brţe u morskoj vodi nego u vazduhu – njegova brzina u morskoj vodi je

oko 1.500 m u sekundi, više od četiri puta brţe nego u vazduhu. Brzina se smanjuje usljed pada

temperature, a povećava usljed povećanja pritiska (dubine) vode. Uticaj vertikalnih varijacija u

temperaturi i pritisku na brzinu zvuka znači da u većini okeanskih oblasti postoji sloj sa

minimalnom brzinom zvuka na dubini od oko 1.000 m. Taj sloj poznaj je kao SOFAR (engleska

skraćenica za odreĎivanje i prostiranje zvuka) kanal. Njega za podvodnu komunikaciju na

velikim udaljenostima koriste ljudi koji se sluţe hidroakustičnim i sonarnim aparatima za

slušanje, a vjeruje se da ga takoĎe koriste kitovi i delfini. Zvukovi niske frekvencije koji se

proizvode u kanalu SOFAR „zarobljeni“ su u njemu refrakcijom ili prelamanjem zvučnih talasa

prema centru kanala. Samim tim, u ovom okeanskom sloju zvukovi mogu da se prostiru na

većim udaljenostima, što je pojava koju koriste podmornice.

Postoji sve više dokaza da zvukovi koje ljudi proizvode pod vodom, poput vojne upotrebe sonara

za detekciju podmornica, mogu da nanesu štetu osjetljivom slušnom aparatu kitova i delfina koji

čini dio njihovog sopstvenog navigacionog sistema zasnovanog na sonaru. To moţe da izazove

dezorijentaciju ovih ţivotinja koja često vodi u smrt.

Slika 11. Delfini Slika 12. Kit

Mora i okeani

Strana16

ZAKLJUČAK

Morska bogatstva mogu biti jedan od osnovnih izvora za dobijanje potrebnih materijala za

čovječanstvo od hrane do mineralnih resursa. Proračunato je da, kada bi ljudi ovladali

produkcijom biljne mase u okeanu kao što je to slučaj sa kopnom, tada bi na planeti moglo da

bude ishranjeno više od 300 milijardi ljudi. Pored toga, stalno je u porastu deficit vode za piće,

pa se u mnogim krajevima svijeta polaţu najveće nade na more kao na potencijalni izvor.

Mora i okeani imaju veoma značajnu ulogu za očuvanje ţivotne sredine, utiču na klimu i

klimatske promjene na planeti Zemlji, obezbjeĎuju ravnoteţu hidrološkog sistema planete i

značajni su producenti kiseonika. Stvaraju više od polovine atmosferskog kiseonika,

obezbjeĎujući stalnu ravnoteţu izmeĎu kiseonika i ugljen – dioksida, što je jedna od osnovnih

činjenica odrţanja ţivota na Zemlji.

Okeani i mora pruţaju pogodne uslove za rekreaciju ljudi. Na njihovim obalama su razmještena

brojna turistička i rekreativna mjesta.

Za okeane se vezuje i eksploatacija mineralno – sirovinskih materijala, prehrambenih i

energetskih resursa. Velika su bogatstva okeana, gdje su velike rezerve u samoj vodi ili na

okeanskom dnu. Tu su velika nalazišta gvoţĎa, mangana. Na dnu okeana se nalaze bakar,

prirodni gas, kameni ugalj, zlato i drago kamenje. Iz okeanskih dubina se eksploatiše nafta i gas.

U morima i okeanima ţivi hiljade vrsta iskoristivih algi, školjki, glavonoţaca, riba i sisara. U

morskim algama se nalaze veoma vrijedne biloške materije koje se koriste u medicini.

Pitanje zagaĎivanja mora predmet je razmatranja meĎunarodnih organizacija. U Londonu 1973.

godine donesena je MeĎunarodna konvencija za sprečavanje zagaĎenja sa brodova.

Procjenjuje se da u more i okeane svakog dana dospije preko 8 miliona komada otpada. Ranijih

godina to je uglavnom bilo drvo, dok je sada količina plastike mnogo veća. Zbog svoje male

teţine i trajnosti plastika moţe da dospije i do najudaljenijih obala na Zemlji. Morske ţivotinje

poput delfina, foka i kornjača mogu da se zaglave u plastičnom otpadu. Dok morske ptice često

pojedu komadiće plastike umjesto hrane.

Veliki je spisak ljudskih djelatnosti koje utiču na zagaĎivanje morske vode. Tu se prije svega

radi o : vodenom saobraćaju, industriji, proizvodnji energije, otpadnih voda, turizam, rekreacija,

ugostiteljstvo, graĎevinarstvo, nafta i njeni derivati, porast broja stanovnika i dr.

Riba je jedina glavna hrana koja se još uvijek dobija preteţno iz divljine. Ona predstavlja oko 10

procenata svih proteina koji ljudi unose u organizam. MeĎutim zalihe ribe na svijetu naglo

Mora i okeani

Strana17

opadaju. Nacije koje se bave ribolovom, često dolaze u tešku dilemu izmeĎu kratkoročne

eksploatacije i dugoročne koristi.

Pored svih ovih nesebičnih blagodeti koje nam poklanjaju mora i okeani, ne ostajmo netaknuti i

bezosjećajni. Probudimo se i osvrnimo, uzvratimo svojom obazrivošću, za naše vrijeme i za

vrijeme budućih pokoljenja...

Mora i okeani

Strana18

LITERATURA

1. Dr Mihaela Grginčević, Prof dr Vlasta Pujin, Hidrobiologija, Novi Sad1998.

2. Mara Đukanović, Ţivotna sredina i odrţivi razvoj, Beograd 1996.

3. Grupa autora, Zemlja - Ilustrovana enciklopedija, Beograd 2006.

4. Grupa autora, Faktopedija, Novi Sad 2005.

5. Siniša Stanković, Ekologija Ţivotinja, Beograd1962.

6. MladenŠolić, Ekologija Mora, Split2005.

7. Dr Milutin A. Lješević, Ţivotna sredina, Beograd 2005.

8. Prof dr Dušan Dukić, Prof dr Ljiljana Gavrilović, Hidrologija, Beograd 2008.

9. www.wikipedia.org