T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES. SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI ORTA ASYA DAN DYARBAKIR VE EVRESNE GLER Senem ZDOGAN YKSEK LSANS TEZ. KAHRAMANMARA 2007T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES. SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI ORTA ASYA DAN DYARBAKIR VE EVRESNE GLER DANISMAN YRD. DO. DR. lyas GKHAN Senem ZDOGAN YKSEK LSANS TEZ. KAHRAMANMARA 2007T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES. SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI ORTA ASYA DAN DYARBAKIR VE EVRESNE GLER Senem ZDOGAN YKSEK LSANS TEZ. TARH ANA BLM DALI Bu tez / /2007 Tarihinde Asagdaki Jri yeleri Tarafndan Oy Birligi le Kabul Edilmistir. Yrd. Do. Dr. Do. Dr. Yrd. Do. Dr. DANISMAN Orhan DOGAN Mehmet GRBZ lyas GKHAN Yukardaki imzalarn ad geen gretim yelerine ait oldugunu onaylarm. Kod No: Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstit Mdr Vekili Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baska kaynaktan yaplan bildirislerin izelge, sekil ve fotograflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES. SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLMDALI ZET YKSEK LSANS TEZ. ORTA ASYA DAN DYARBAKIR VE EVRESNE GLER Senem ZDOGAN DANISMAN: Yrd. Do. Dr. lyas GKHAN YIL: 2007, Sayfa: 105 Jri: Yrd. Do. Dr. lyas GKHAN Do. Dr. Orhan DOGAN Yrd. Do. Dr. Mehmet GRBZ Bu tez, Orta Asya dan Diyarbakr ve evresine yaplan gler sonucunda blgeye yerlesen Trkmenleri ve onlarn blgede braktklar eserleri incelemektedir. Orta Asya dan yaplan gler sonucunda Diyarbakr ve evresinde hkimiyet kuran Trk devletlerinin blgede yaptklar sosyal ve siyasi faaliyetler hakknda bilgiler iermektedir. Ayrca bu devletlerden gnmze ulasan eserler hakkndaki bilgileri iermektedir. Gnmzde Diyarbakr ve evresi iin yaplan karalamalarn aslnda belgelere dayanarak gerek olmadgn ve Diyarbakr n eskiden beri bir Trkmen sehri oldugunu ortaya koymaktadr. Anahtar Kelimeler: Diyarbakr, Gler, Trkmenler, Seluklular, Artuklular, Diyarbakr Surlar, Boz-Ulus Trkmenleri IDEPARTMENT OF HISTORY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARA ST MAM ABSTRACT MA Thesis EMIGRATION FROM MIDDLE ASIA TO DYARBAKIR AND ITS SURROUNDINGS Senem ZDOGAN Supervisor: Asist. Prof. Dr. lyas GKHAN Year: 2007, Pages: 105 Jury: Asist. Prof.Dr. lyas GKHAN Assoc. Prof. Dr. Orhan DOGAN Asist. Prof. Dr. Mehmet GRBZ This thesis examines Turkmen s who have settled in Diyarbakr region because of the consequence of emigration from Middle Asia, and examines the remains left from them on that region. It also includes some information about social and political activities of Turki sh states which migrated from Middle Asia and dominated Diyarbakr region and its surroundings. It claims that all aspersions are not essentially true about Diyar bakr and its surroundings by relying on the documents and claims that Diyarbakr has always been as a Turkmen city. Key Words: Diyarbakr, Emigrations, Turkmen s, Seljuk, Artuqid, Diyarbakr city-walls, Bozulus Trkmenleri. IIN SZ Diyarbakr, gnmzdeki byl atmosferini sehirde yasam devletlerin tarihine borludur. Gemisteki devletlerin bir paras olan bizler, atalarmzn yasayslarndan dersler kararak daha aydnlk bir gelecek izmek adna nemli admlar atmak hedefindeyiz. Bu alsmadaki amacmz, gnmzde Diyarbakr sehri adna yaplan karalama politikalarna kars, sehrin bir tarihi gemisinin oldugunu ve gemiste burada yasayan milletlerin rk, dil, din ve mezhep ayrm yapmadan bir arada yasadklarn bir nebze de olsa hatrlatmaktr. Baz yerli ve yabanc kaynaklarn son yllarda sehir zerinde oynanan oyunlara alet olmas ve hatta bu oyunlara gz yummas, Diyarbakr n kimligi hakknda insanlar spheye dsrmektedir. Bir Diyarbakr Trkmeni olarak bu oyunlar basta beni, ailemi ve iinde yasadgm sehirdeki rk ayrm yapmadan yasayan diger insanlar da rahatsz etmektedir. Bu nedenle bu alsma da, Diyarbakr n asl kimliginin Trk oldugunu ve bu Trklerinde rk ayrm yapmadan sehirde yasadklarn dile getirmeye alstm. Fakat kaynak yetersizligi yznden, bir arastrmac olarak arastrmay seven herkes gibi sorunlarla kars karsya kaldm. Hazrladgmz bu alsmay okuyacak olan sahslara bir nevi de olsa Diyarbakr n benligini yitirmeme mcadelesi verdigini dile getirebilmissem bu tamamen beni destekleyen hocalarm sayesindedir. Beni bu alsmaya ynlendiren ve alsma srasnda yardmlarn esirgemeyen hocalarm Yrd. Do. lyas GKHAN ve Do. Dr. Orhan DOGAN A tesekkr bor bilirim. Son olarak alsmalarm srasnda benden destegini esirgemeyen aileme ve bana kaynak bulmam iin elinden gelen yardm yapan Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm hocas Do. Dr. Tufan GNDZ E yardmlarndan dolay tesekkr ederim. Senem ZDOGAN Kahramanmara 2007 IIIKISALTMALAR Ans. Ansiklopedi Bs. Bask, basm C. Cilt ev. eviren DA. Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi DBB. Diyarbakr Byksehir Belediyesi Hzl. Hazrlayan Hz. Hazreti .A. slam Ansiklopedisi .Y. l Yllg M. Miladi M.. Milattan nce M.S. Milattan Sonra S. Say s. Sayfa ss. Sayfa says TDAV. Trk Dnyas Arastrmalar Vakf TTK. Trk Tarih Kurumu Yay. Yaynevi YY. Yzyl IVNDEKLER ZET ABSTRACT NSZ KISALTMALAR NDEKLER 1. GRS 2. DYARBAKIR LNN TARH NCES. DNEM . 3 2.1. Diyarbakr sminin Mense .. 4 . 4 I . II III . IV V ... 12.2. Diyarbakr n Cografi ve Kltrel Yapsna Genel Bir Baks 3. ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER SONUCUNDA DYARBAKIR VE EVRESNDEK. YERLESMLER VE LSKLER .... 8 3.1. lkag da Diyarbakr daki Yerlesimler 3.2.Orta a Baslarnda Diyarbakr daki Yerlesimler . 8 133.2.1. Bizans Dneminde Diyarbakr ve Akhun Aknlarnn Baslamas .. 14 3.2.2. Diyarbakr da slamiyet in Yayls . 153.2.2.1. Oguzlarn Diyarbakr Blgesine Aknlar ve Mervn Devletinin Ykls .. 19 4. DYARBAKIR LNDE HKMYET KURAN DEVLETLER 4.1. Byk Seluklu Dnemi 22 ... 23 .. 25 .. 26 284.1.1. Suriye Seluklular Dneminde Diyarbakr 4.1.2. nal Ogullar Ve Nisan Ogullar Dnemi 4.2. Artuk Ogullar Dnemi4.2.1. Eyybler ve Anadolu Seluklu Devleti Dneminde Diyarbakr .. 30 4.2.2. Mardin Artuklular -Mogollar ve Timur Dneminde Diyarbakr .. 32 4.3. Akkoyunlu Devleti Dneminde Diyarbakr 4.3.1. Safev Egemenliginde Diyarbakr 4.4. Osmanl Devleti Dneminde Diyarbakr 4.4.1. Boz-Ulus Trkmenleri ... 46 . 34 .. 37 . 405. GEMSTEN GNMZE DYARBAKIR A GENEL BR BAKIVE GNMZE ULASAN ESERLER.. 52 ... 53 ... 585.1. Roma ve Bizans mparatorluklar Dnemine Ait Eserler 5.2. slam Dnemine Ait Eserler ... 55 5.3.Artuklular ve Eyybler Dnemine Ait Eserler 5.4.Akkoyunlu Devletine Ait Eserler 60 5.5. Osmanl Dneminden Kalma Eserler 6. SONU VE NERLER V 72 . 63KAYNAKA DZN ZGEMS EKLER VI. 74 . 82 85 ... 105GRS ... 1.GR.SENEM ZDOGANTez alsmasnn ana temas, Diyarbakr ve evresine yaplan Trkmen aknlarndan olusmaktadr. Tezin daha anlaslr klnmas iin ierisinde Diyarbakr sosyal ve kltrel yapsna da yer verilmektedir. Tezin konulara gre daglm ise su sekilde olusturulmustur; 1. Blmde, Giri ksm yer almaktadr. 2. Blmde, Diyarbakr linin Tarih ncesi Dnemi ierisinde sehirde bulunan yerler ve blgeye yerlesen kavimlerden sz edilmistir. 3. Blmde, Orta Asya dan yaplan gler sonucunda Diyarbakr ve evresine yerlesen kavimler ile bu kavimlerin birbirleriyle olan mcadelelerine yer verilmis tir. 4. Blmde, Diyarbakr da hkimiyet kuran devletler ve bu devletlerin birbirleriyle olan iliskilerine yer verilmistir. Ayrca tezimizin bu blmnde Diyarbakr a yerlesen Trkmenlerden bahsedilmektedir. 5. Blmde, Gemisten gnmze Diyarbakr da hkimiyet kuran devletlere genel olarak deginildikten sonra bu devletlerden gnmze ulasan eserler zerinde durulmustur. Ayrca tez alsmamzn sonraki blmlerinde kaynaka, dizin ve ekler ksmnda da Diyarbakr a ait resimler yer almaktadr. Diyarbakr, jeopolojik nemi asndan ilkaglardan bu yana, Akdeniz i Basra Krfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya baglayan bir konuma sahip olmustur. Ayrca Bitlis ve Van Gl havzas zerinde bulundugundan, her dnemde nemini koruyan bir merkez konumundadr. Hem slamiyet ncesi, hem de islamiyet ten sonraki dnemlerde nemini kaybetmeyerek gnmzde bile zelligini koruyan bir sehirdir (nalan, 2004: 185). M. 6000 yllarnda Orta Asya dan g eden Smer Trkleri, Anadolu ya geldikleri zaman Frat ve Dicle nehirlerinin yukar kesimlerine yerlesmislerdir. Bu gler, uzun yllar devam etmi ve Smer Trkleriyle soyda olan, Subrtu adyla tannan Hurrler, blgeye yerlesmislerdir (Balin, 1970: 6). Bu dnem itibariyle, sehir Amid, Amid, Amide, Kara Amid, Kara Hamid, Diyar- Bekr ve Diyarbakr adlar ile gnmze ulasmstr. Diyarbakr n Orta Asya dan gelen Sbari Trkleriyle iskn hareketi, Smer ve Akdlar (M..2750 2725), Hurrler-Mitnniler (M..2725 1260), Asurlular (M..1260 1190), Kumruklar (M.. 1190 1116), M. 116 ile M.. 653 e kadar Arami, Bit-Zaman, Asurlu ve Urartulu lar arasnda el degistirmis; Saka-skit Trklerinin buraya inmesi ve yerlesmesinden (M.. 653 625) sonra Medler, Persler, Makedonyallar, Selevkoslar, Byk Tigran Krallar ve Romallar arasnda el degistirmistir. M. 69 da blgeye hkim olan Romallar idaresindeyken, Part lar, Sasanllar arasndaki el degistirmeler devam etmis, M.S 395 den itibaren Dogu Roma hkimiyetinin basladg blgede Akhunlar grlmeye baslanmstr (Cantay, 2004: 27). Kafkaslar yoluyla Anadolu ya aknlar dzenleyen Hunlar, muhtelif istikamette ilerleyerek M.S 363 373 yllar arasnda Urfa ve Diyarbakr a yerlesmislerdir. Bu dnemden itibaren blgede Trklesme zellikleri grlm ve Hunlar bulunduklar yerlere rf ve adetlerini tasmslardr (Kafesoglu, 2000: 57). Akhunlarn bulunduklarnblge, daha sonraki dnemlerde ran daki devletlerin aknlaryla karslasmslarsa da M.S 639 ylnda blgenin byk ksm ve Diyarbakr, Mardin, Urfa gibi sehirler Arap Mslmanlarnn eline gemistir (Cantay, 2004: 28). Bu devirden sonra, Diyarbakr srasyla, Emevler, Abbasiler, Seyh Ogullar, Hamdaniler, Bveyh Ogullar ve Mervn Ogullar Devletlerinin eline gemistir. Bu devletler sayesinde slamiyetle tansan 1GRS ....SENEM ZDOGANDiyarbakr da gnmze ulasan pek ok eser yer almaktadr (Ylmazelik, 1995: 4). Bu eserlerden en nemlisi Sant-Tomar kilisesinin camiye evrilmesi ve Ulu Cami adn almasdr. Diyarbakr, Mervan Ogullar Devleti dneminde imar, ziraat, egitim, sanat hatta saglk hizmetlerinde ilerleme kaydetmistir. Ayrca bu dnemde ok sayda medrese, cami, hamam, kervansaray, kpr ve hastahaneler yaplmstr. Bu eserlerden bazlar gnmze ulasan yaplar arasnda yer almaktadr (nalan, 2004: 186). Seluklu ve Artuklu dnemlerine kadar, Diyarbakr da hkimiyeti srdren devlet, Mervn Ogullar olmustur. Seluklu Devletinin 1085 1093 yllarnda sehirdeki hkimiyetlerine kadar blgeye sk sk Oguz aknlar baslamstr. Trklerin Anadolu ya ilk geli tarihi saylan Seluklu devrinden nce de Diyarbakr a aknlar baslams, nitekim bu dnemde Trkmen aknlar yogunlasmstr. Sehire yerlestirilen Anas-Oglu ve Bka Beyleri, gnmzde hala var olan Trklerin atalar saylmaktadr. Seluklu sultan Alp Arslan dneminde yaplan 1071 Malazgird Savas ile Anadolu ve Suriye topraklar kalc Trkmen yerlesmesiyle Bizans a kars byk bir g olusturmustur (Cantay, 2004: 27). Byk Seluklu devrinde Diyarbakr surlar, onarlarak Mardin Kap, Yedi Karde Burcu, Nur ve Yeni Kap Burcu insa edilmistir (Tuncer, 1996: 66 67). Dogu ve Gneydogu Anadolu blgeleri ierisinde yer alan diger sehirler gibi, Diyarbakr da Byk Seluklu hkimiyeti ile Osmanl hkimiyeti arasndaki dnemde, nal Ogullar (1097 1142), Nisan Ogullar (1142 118), Hasan Keyf Artuklular (1183 1232), Eyybi Devleti, Anadolu Seluklular (1240 1302) ve Mardin Artuklular (1302 1394) hkimiyetlerinin dsnda ayrca lhanllar, obanler ve Celayirlilerin istilasna ugram ve son olarak da Timur un isgali srasnda (1394 1401) byk tahribe ugramstr. Diyarbakr da hkimiyet kuran devletler degisse de Trkmen nfusu degismeyen sehir bir sre sonra, Akkoyunlu Trkmen Devletinin hkimiyetine alnmstr. Bu dnemde Diyarbakr n gnmzde de hala kullanlan camileri Sefa Cami, Nebi Cami, Drt Ayakl Minare, Semaniye Ksk insa edilmistir. Sah smail dneminde Safev idaresine giren Diyarbakr, Osmanl Devleti ve Safevler arasnda yaplan aldran Savas sonucunda Osmanl hkimiyetine alnmstr. 10 Eyll 1515 tarihinde Bykl Mehmet Pasa sehre beylerbeyi olarak tayin edilmistir. Osmanl dneminde ticari yollarn kesistigi bir noktada yer alan sehire srekli olarak Trkmen yerlesimleri devam etmistir (Cantay, 2004: 28). Diyarbakr da yer alan Trkmen unsurlarna Boz-Ulus Trkmenleri ad verilmistir. Boz-Ulus ierisinde yer alan asiretlerden bir ksm konar-gerligi terk etmeleri iin Orta Anadolu ya ge zorlanmslardr. Kalanlarn bir ksm Rakka snrndaki Beli Nehri tarafna gnderilirken, geri kalanlar da Diyarbakr ve evresinde kalarak Trkmen soyunu devam ettirmislerdir. 2DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN 2. DYARBAKIR LNN TARH NCES. DNEM. nsanoglunun yeryznde grlmesi jeoloji devirlerinin sonuncusu olan Anthopozoik (Drdnc zaman) agna rastlamaktadr. Bu zamanda blgemizde insanoglunun varlgna rastlanmaktadr. Fakat ksa bir sre sonra, Akdeniz lkelerindeki uzun basl (Dolikosefal) tipteki orta boylu insanlarn, ilk defa olarak Suriye zerind en Dicle Frat boylarn takip ederek Anadolu ilerine geldikleri bilinmektedir (Diyarbakr Yllg, 1972:4). Yaplan kazlar sonucunda Anadolu nun ilk sakinlerinin, Paleolitik (Eski Ta Devri) ve Mezolitik (Orta Ta Devri) aglarda yasamlarn avclk toplayclk ile srdren tketici insan topluluklar oldugu ortaya kmstr. Bu insan topluluklar magaralarda ve kaya sgnaklarnda g ederek yasamlarn srdrmslerdir. Bu dnemde, Diyarbakr ve evresindeki magaralarn bazlar sunlardr; Egil magaralar, Diyarbakr daki Malikli ve Hilar magaralar, Silvan da Hasuni magaralar, Dicle Nehri kollar zerinde bulunan birok magara (Soyukaya, 1999: 27; Diyarbakr Yllg, 1973: 4). nsanlarn retime gemesi ile ilk yerlesik ky toplumlar olusmaya baslamstr. Bu tarmc ky topluluklarnn en gzel rnegi, Diyarbakr n Ergani ilesi yaknlarndaki ayn Tepesi dir. ayn, gnmzden 10.000 yl nceye dayanan tarihiyle sadece blgenin degil, uygarlk tarihimizde de nemli bir yer tutmaktadr (Tekin, 1997: 13). Gneydogu Anadolu blgesinde ayrca Prehistorik dneme ait birok yerlesim yeri de tespit edilmistir. Bu dneme ait yerlesim yerleri arasnda Diyarbakr evresinde bulunan Pir Hseyin, Tilalo, Tavsan tepe, Kefercin, Tel-Hum hykleri nemli yer tutmaktadr. Ayrca Tilalo hygnde bakr agndan kalma balta ve grz gibi buluntulara, Hilr ky yaknlarndaki magaralarda ise Kalkolitik, Bakr veya Tun ag yerlesim tabakalarna rastlanmstr (Cantay, 2004:25; Beysanoglu, 2003: 49 50). Diyarbakr ili, tarih ncesi dneme ait hareketliligini yaznn bulunmasyla devam ettirmistir. Sehrin bulundugu Dicle boylarna yerlesen ilk kavimler M.. 3500 ylnda, Orta Asya dan gelen Smer Trklerinin soydas savas oymaklar, Subrtulardr. 2.1. Diyarbakr sminin Mensei Sehrin ad yazl kaynaklarda ilk olarak M. 1260 ylnda Asur hkmdar I.Salmanasar tarafndan kullanlan Asur hkmdarlk kl kabzalarnda ivi yazs seklinde AMD ismiyle gemektedir (Krzoglu, 1962: 15; Gyn, 1994: 464). Ayrca, Asur hkmdarlarndan I.Tiglatpalasar n M..1116 ylndaki fetihleri sonucunda Asur yllklarnda M.. 800, 762, 725 ve 705 yllarndaki blge valileri de, Amidi Valileri ad ile anlmstr. 3200 yl nceleri Asurlularn Amid ismini kullanmalar, bu ismi sehrin nceki hkimleri olan Hurri-Mitnni devletlerinden aldklarn gstermektedir. Orta Asyallardan kalan bu adn bir yerli ilah-put veya boy-oymakla alakal oldugu dsnlmektedir. Bu ismin yerli bir ilah-puta ait oldugu Orta Asya masallarnda geen Amida veya Borhan adyla alakal oldugu sanlmaktadr. Borhan adl bir tanrhkmdarn basnda bulundugu Orta Asya l Boryt Trkleri iki ierken hkmdarlar Borhan anarak kadeh kaldrrlarms. Borhan n anlam, Trklerin Cemsidi demektir. Amida da sarap yaplr ve ok fazla tketilirmis. Fakat basa geen hkmdarlardan biri ikiyi yasaklaynca halk sarap yerine siyah zm suyunu kaynatarak imeye baslams. Bu ikinin adna da Kara-a denilmistir. Diyarbakr da gnmzde bile bayramlarda3DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN Diyarbakr Ermenileri tarafndan kara adl iecek yaplmaktadr. Bu efsanede Amidi adyla ilgili ortaya atlan bir iddiadr (Krzoglu, 1962: 13; Beysanoglu, 2003: 3 4). M.S. 305 ylnda Arsakl II. Tiridat dneminde sehirde hristiyanlgn kabulyle sehrin ad AMD olarak degistirilmistir. Sryani eserlerde Amid veya Besik anlamna gelen O mid ; baz eserlerde de Emit veya Amide seklinde yazldg grlmektedir (Trk Ansiklopedisi, 1966, C.XIII: 378). Diyarbakr, tarihte iki kez Samice konusan gebe kavimler tarafndan isgal edilmistir. M.. bir Arab kabilesi olan Aramianlarca ve mslmanlk dneminde de Banu Bakr lular tarafndan isgal edilmistir. Banu Bakr, sehre bu gnk adn miras olarak brakmstr (Akder, 1963: 122). XVI. yzyldan itibaren eserlerde Kara-Amid olarak geen sehrin ad Arap kaynaklarnda Amid-i Sevda olarak yazlmstr. Timur un savaslarn anlatan zafernamelerde sehrin ad Karaca Kale ve Kara Kale diye de anlmstr (Beysanoglu, 2003:4). Bir baska grse gre de; Orta Asya dan g edip buralara yerlesen Trkler, madencilikle ugrasm olduklarndan bu blgeye de bakr ve zellikle maden anlamna gelen Amidag ad verilmistir. Amida ad zaman zaman Amid , Amat ve Kara Hamat olarak da kullanlmstr. Trk gebelerinin kslag konumundaki sehre kslak merkez anlamna gelen Trke Kara-Amid veya Kara-Hamid ad da verilmi ve bu ad XVII. yzyla kadar kullanlmstr (Balin, 1970:6). Kara Amid adyla anlan sehrin daha sonraki ismi ise Mslman Araplarn blgeyi fethettikten sonra Rebia Araplarnn iki byk kabilesinden biri olan ve Dicle nehri kenarnda yasayan Bekir bin Val kabilesinin Abbasiler dneminde yayldg topraklara verilen isme yani Diyar- Bekr veya Diyar Bekr adna dayanr. Bu ismin ne zaman kullanlmaya baslandg bilinmemektedir ama XVIII. yzyldan itibaren kaynaklarda getigi tespit edilmistir (Gyn, 1994: 464 465; Trk Ansiklopedisi, 1966: 378). Blge, Hz. mer zamannda slamlastktan sonra Hz.Osman dneminde el-Cezire ktas, buralara yerlesen kabilelerinin isimlerine gre Diyar- Mudar , Diyar- Bekr ve Diyar- Rebia adlar ile komutanlklar haline getirildi. Rakka, Diyar- Mudar n; Amid, Diyar- Bekr in; Musul ise Diyar- Rebia nn merkezi haline geldi. lk baslarda yukar Dicle blgesine verilen Diyar- Bekr ad, daha sonra sehrin ad olmu ve daha sonralar yava yava unutularak yerini XX. yzyl baslarndan itibaren DYARBEKR ismine brakmstr (Beysanoglu, 2003: 4 5). Osmanl mparatorlugu dneminde eyaletin tamamna Diyarbekir ; sehrin merkezine ise Amid sylendigi bilinmektedir (Ylmazelik, 1995:2). Trkiye Cumhuriyeti dneminde, 15.Kasm. 1937 pazartesi gn saat 18.10 da sehre gelen Atatrk, aksam Halkevinde yaptg konusmasnda: Yirmi yl sonra tekrar Diyarbakr da bulunuyorum demesi zerine ertesi gn sehrin ad DYARBAKIR A evrildi. Sonra 10.Aralk.1937 gn ve 7789 sayl bakanlar kurulu karar ile bu ad kesinlesmistir. Bunun zerine Diyarbakr adnn ve tarihinin arastrlmasna baslanmstr (Beysanoglu, 2003: 6 7). 2.2. Diyarbakr n Cografi ve Kltrel Yapsna Genel Bir BakDiyarbakr, Gneydogu Anadolu blgesinde Dicle havzasnda nehrin sa kysnda denizden yksekligi 650 metre olan yksek bir platoda yer alr (Gyn, 1995: 464). Sehrin kapsadg alan, 37. enlemin, 56 dakika kuzeyinde ve 40. boylamn 13 dakika dogusunda yer alr (Beysanoglu, 2003, C.I: 2). 4DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN Diyarbakr, Gneydogu Anadolu blgesinin Gaziantep ten sonra ikinci byk sehri olup, Toros daglarnn gneyinde, yukar Dicle havzasnda bulunan Karacada snm volkan ktlesinden kp, nc zamann kumlu, killi ve kireli toprak tabakalarnn zerini koyu renkli kaln bir rt gibi rten bazalt lavlarnn meydana getirdigi yaylann Dicle vadisinin dik kenar zerinde sahanlk seklinde, dz bir zemine yerlesmistir. Ayrca Diyarbakr, kelek denilen sallar ile ak asag nakliyat iinde baslang noktas olarak kabul edildiginden bu sehir nem kazanm ve bu nedenden dolay Urfa ve Mardin illerini de geride brakmstr (Tuncer, 1994: 13; Darkot, 1993, C.III: 601 603). Diyarbakr n komsularna deginecek olursak; Diyarbakr n kuzeyinde, Elazg, Bingl; kuzeydogusunda Mus; kuzeybatsnda, Adyaman n Gerger ilesi, Malatya nn Ptrge ilesi; batsnda, Sanlurfa nn Siverek ve Viransehir ileleri; dogusunda, Siirt; gneyinde Mardin; gneybatsnda Sanlurfa; batsnda ise Malatya yer almaktadr (Arhan,1991: 2). Ayrca Diyarbakr n kuzeyinde Gneydogu Toroslar; batsnda Karacadag; gneyinde, Mardin Esigi; dogusunda, Batman ay ve Karacada ise sehri evreleyen daglardr (Araz ve Kl, 1995, C.V: 403). Diyarbakr blgesi, M. II. Bin ylnn ilk yars iinde ve de I. Bin yln ilk yarsnda byk neme sahip havzalardan biriydi (Kroglu, 1998: 10). Bu nedenden dolay Diyarbakr, Anadolu daki diger iller gibi Orta Asya dan gelen g yollarnn dgm noktasnda yer alm ve g alan illerden biri haline gelmistir. Diyarbakr n g almasnn bir diger nedeni de; eskiagdan beri Akdeniz i Basra krfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya baglayan ayrca Bitlis ve Van Gl havzas zerinden Azerbaycan ve ran a ulasan nemli yollarn zerinde bulunmasndan dolay birok istilaya maruz kalm ve nemli tarihi merkezlerden biri haline gelmesine neden olmustur (Ylmazelik, 1995: 3). Diyarbakr n evresindeki verimli arazilerde buraya g eden kavimler iin cezbedici bir diger unsur olmustur. Bunun en gzel rnegini Diyarbakr n Ergani ilesi yaknlarndaki ilk retim ve yerlesim yeri olan ayn ortaya koymaktadr. Diyarbakr havzasnda iklim ise, siddetli karasal dr. Yazlar ok scak ve kurak; kslar ise soguk ve yagsl geer (Araz ve Kl, 1995, C.V: 403). Diyarbakr da yllk scaklk ortalamas; 15,9 derece, temmuz ay ortalamas; 31 derece, ocak ay ortalamas; 1,8 derecedir. Yazn scaklk 46 dereceye karken, ksn -24 dereceye kadar dsmektedir. Yagsl gnlerin says 86 dr. K ve ilkbahar en fazla yag aldg aylardr (Gken, 1998: 9; Arhan, 1962: 3). Diyarbakr da en ok esen rzgr, kuzeybatdan esen karayel dir. Bunu kuzeyden esen yldz, batdan esen gnbats izler. En hzl esen rzgrlar gneyden eser (Sar, 1994: 89). Diyarbakr da bitki rts genellikle otsu bitkilerin meydana getirdigi bozkr bitkileridir. lkbahar da bu otlar yeserir. Fakat bu uzun srmez. Yaz baslarnda otlar sararr ve kurur. Gnmzde Diyarbakr topraklarnn sadece yzde onunu ormanlar kaplamaktadr (Gken, 1998: 10).Diyarbakr n gei toplumu zellikleri gsteren yasam biimi ise olduka renklidir. Tarmda makinelesmeye gemeden nceki dnemlerde blgede geni aile modeline rastlanrken, sanayilesme, egitim, ulasm ve iletisimin gelismesi sonucu ekirdek aile modeline geilmistir (Sar, 1994: 89). Diyarbakr sehri, Trk-slam sehircilik anlaysnn btn zelliklerini, mahalleleri vastas ile yanstan tipik bir Trk sehridir (Ylmazelik, 1995: 27). Yrede halkn geim kaynag olarak tarm ve hayvanclg gsterebiliriz. En fazla bugday, arpa ve dar ekilen rnlerdir (Araz ve Kl, 1995: 405). 5DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN Diyarbakr da mimariye gz atacak olursak; yrede mimariyi etkileyen en nemli unsur iklim karsmza kmaktadr. nk iklim, Diyarbakr daki evlerin mimarisini tmyle etkilemistir. Yaz aylar ok scak oldugu iin evler, yazlk ve kslk blmlere ayrlrd. Eski Diyarbakr evleri dsardan bakldg zaman penceresiz, plak duvarlardan ibarettir. Evlerin bu grnsnn nedeni; aile ii yasanty gizlemektir. Sokak kapsndan girildiginde byk bir avluya alan evlerin zemin katnda depolar, ahrlar ve nadirende olsa oturma ksmlar yer almaktadr. kinci katta; aileye ait zel odalar bulunmaktadr. Eski yap saylan Diyarbakr evlerinin avlularnda havuzda yer almaktadr (Gabriel, 1962, C.VI: 52). Bu havuzlarda deliksiz ta kullanlmstr. Bunun nedeni ise yazlar ok scak oldugu iin gnesin batsyla bu taslara dklen sularn evlerin serinlemesini saglamasdr. Hemen her evde yer alan ve eyvan ad verilen blmler, evlerin en nemli yazlk blmn olusturur. Evler iklim nedeniyle kuzeye bakarlar. Btn evlerde mstakil tuvalet ve su kuyular yer almaktadr. Diyarbakr evleri sur ierisinde gelismek zorunda kaldgndan iklim ve nfus artsnn etkisiyle sk insa edilmi ve bu yzden sokaklar daralmstr (Ylmazelik, 1995: 44). Gnmzde surlar, Diyarbakr sehrini ikiye blmstr. Eski sehir surlarn iinde yer alrken; yeni Diyarbakr ise surlarn dsnda modern bir grnmle dikkat ekmektedir. Gnmze ulasan ok az saydaki eski evler mze haline getirilmistir. Diyarbakr daki tarihsel doku yerini yava yava arpk kentlesmeye brakrken insanlarn giyim tarzlar da buna paralel olarak degisime ugramstr. Gnmzde Diyarbakr da baz kesimlerde geleneksel giysiler kullanlrken sehrin byk ogunlugu artk agda giysileri benimsemistir. Diyarbakr ad ile btnlesen geleneksel kyafetler aslnda eski Trk giyini tarznn bir parasdr. Fistan veya zubun ad verilen elbiseler, islemeli hrkalar, baslklar, nlk, sal, kusak, bel bag, el rgs yn oraplar, pusu, takke, kee, agabani yre kyafetlerinin en gzel rnekleridir (Sar, 1994: 89). Diyarbakr, geleneksel el sanatlar ynyle de dikkate deger bir yere sahiptir. Diyarbakr da Trk ssleme sanatnda ta sslemeciginin nemli bir yeri oldugu herkes tarafndan bilinmektedir. Ta islemeciligi, Diyarbakr da nemli bir yere sahiptir ve Trk el sanatlarnn gzel rnekleriyle de bunu ispatlamaktadr. rnegin; Diyarbakr Ulu Cami, Mesudiye Medresesi, Safa Cami, Yedi Kardesler Burcu sadece bu eserlerd en birkadr (Mercin, 2004: 376 379). Diyarbakr da ta sslemeciliginin yan sra zellikle Artuklu Trkleri dneminden kalma hal dokumaclg, ipek retimi, bakr islemeciligi, saralk, keecilik, dokumaclk gibi el sanatlar gnmzde az da olsa varlgn srdrmektedir (Sar, 1994; zgen ve Aytekin, 2004: 74 75). Diyarbakr da gnmze ulasan en nemli el sanat ise kuyumculuktur. Yre kuyumcular, isledikleri hasr bilezikleri, gerdanlklar, gm buhurdanlklar ile n salmslardr. Ayrca onlar yaptrdklar islemelerin gzelligini Konya daki Mevlana Trbesinin ikinci kapsn yaptrarak gstermislerdir ( Sar, 1994: 90 ).Diyarbakr, her alanda kltr zenginligini gsterirken yemek ynnden de zengin oldugunu ortaya koyan bir Trk sehridir. Tarih boyunca birok medeniyete ev sahiplig i yapm olan bu sehirde zengin ve bol esitlilige sahip bir mutfak kltr hkimdir. Yemekler genellikle kemikli ve yagl etle yaplmaktadr. Etin yannda sakatat da yemeklerde ska kullanlmaktadr. Sebzenin yannda kavun, karpuz, karadut ve zm nemli bir yere sahiptir. Meftune, kaburga dolmas, eksili dolma, hillorik, lebeni, kibe mumbar, gullikli pilav, babakanu yrenin nemli baz yemeklerindendir (Parlak, 2004:19 25). Dogal tarihsel bir dokunun altnda yasayan yre insanlar, din ve dil ayrm yapmadan uzun yllar bir arada yasamslardr ve bu birliktelik gnmzde yaplan btn 6DYARBAKIR LNN TARH NCES. SENEM ZDOGAN blc hareketlere ragmen devam etmektedir. Diyarbakr birok dini grubu bir arada bulunduran nadir sehirlerimizden biridir. Diyarbakr da yasayan din gruplar, bazen ay r bazen de ayn mahallelerde birlikte yasamslardr. Sehirde uzun yllar slamiyet basta olmak zere Katolik, Ortodoks, Sryan, Sems, Protestan, Nasturi, Keldani ve Musevlik inanlarna sahip insanlar bir arada yasamslardr (Ylmazelik, 1995: 49). 7ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGAN3. ORTA ASYA DAN YAPILAN GLER SONUCUNDA DYARBAKIR VE EVRESNDEK. YERLESMLER VE LSKLER. M.. 3500 ylnda Diyarbakr a Orta Asya dan gelen Hurrilerle baslayan ilk Trkmen yerlesimleri daha sonraki dnemlerde artarak devam etmistir. Sehrin ilk hakimlari olan Hurriler, Smer Trkleriyle soyda olup Dicle Nehrinin yukar ksmlarna yerlesmislerdir (Balin, 1970: 7). Ardndan blgeye gelen Asurlularn Kuzey Mezopotamya da yaptklar ticaret yollar zerinde bulunmasndan dolay bir gei zelligi kazanan Diyarbakr, bu dnem itibariyle pek ok devletin mcadelelerine sahne olmustur. Orta Asya dan g edip buralara yerlesen Trkler, daha ok madencilikle ugrasm ve bu yzden sehre de maden anlamna gelen Amida adn vermislerdir. Asurlularn zayflamasndan sonra blgeye Orta Asya dan Aram adl yeni bir g grubu gelerek burada Bit-Zamani adl devleti kurmuslardr. Bit-Zamani ve Asurlular arasnda gidip gelen sehir Asurlulardan sonra yeni devletlerle tansmstr. Asurlulardan sonra sehre Mitannler, Urartular, Persler, Byk skender, Selevkoslar, Partlar ve Byk Tigrn hkim olmustur. Sadece Diyarbakr degil evresinde bulunan diger sehirlerde bu glere sahne olmuslardr. Romallarn blgeye hkim olmasyla hala essiz gzelligiyle gzleri kamastran Diyarbakr surlarnn insasna baslanmstr. M.. 69 ylnda Romallar evreden gelecek tehlikeleri nlemek maksadyla surlar insa edip, sehri askeri bir garnizon haline getirmislerdir. Surlar, Nusaybin halknn Diyarbakr a iltica etmesinden sonra 367 375 yllar arasnda bugnk konumuna getirilmistir (zgen-Aytekin, 2004: 31). Roma ve Bizans dneminde hristiyanlgn etkisi altnda kalan Diyarbakr, blgeye yaplan Arap aknlar sonucunda islamiyetle tansm ve bir slam sehri olarak gnmze kadar ulasmstr. Sehrin islamiyetle tansmasndan sonra sehre hkim olan devletler, Emevler, Abbasiler, Seyh Ogullar, Bveyh Ogullar, Mervanler, Ynal Ogullar, Nisan Ogullar, Byk Seluklular, Artuklular, Eyybiler, lhanllar, Akkoyunlular, Safevler ve Osmanl Devleti dir. Bu beylikler Yinalogullarndan itibaren sehirde kendilerine zg eserler brakarak Diyarbakr n bir tarih sehri olamasna yardmc olmuslardr. Orta Asya dan gelen Trkmenler bu devletlerin ierisinde yer alarak sehirde Trk kltrnn yerlesmesine yardmc olmuslardr. Mervn Ogullar, dneminde bayndr hale getirilen Diyarbakr da bu dnem izlerine hala rastlanmaktadr. Seluklular dneminde art gsteren Trkmen aknlar sonucunda sehir daha da canlanmstr. Yavuz Sultan Selim in aldran seferinden sonra Osmanl Devletine dhil edilen Diyarbakr, ran dan gelen sii tehlikesini atlatarak z benligini korumustur. Osmanl Devletinin son dnemlerinde hala gebe olan oymaklar yerlestirmek amacyla uygulanan iskn politikas sonucunda blgede yer alan Trkmenler Orta Anadolu ya g ettirilmislerdir. Kalan oymaklarn bir ksm Rakka ya srgn olarak gnderilirken diger oymaklar gitmeyerek sehirde yasamslardr. Akkoyunlu Trkmen devletinin devam olan bu oymaklar sayesinde Diyarbakr z benligini hala korumaktadr. 3.1. lkag da Diyarbakr daki Yerlesimler M..3500 ylnda, bugn el-Cezire dedigimiz Dicle Frat arasndaki blgeye Subartu, buraya yerlesmi olan savas oymaklara da Subaru denildigini Smerlerden ve Akkad lardan kalma belgelerden anlamaktayz (Beysanoglu, 2003: 54; DiyarbakrYllg, 1973: 14). Yukar Dicle boylarna yerlesen bu ilk kavimler, Smer Trkleriyle 8ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANsoyda olup, Orta Asya dan gelen Subrtu adyla tannan Hurrilerdir. Hurriler, TellHalaf kltrne sahip olup Diyarbakr da iine alan yukar Dicle blgesinin ilk meden halkdr (Balin, 1970: 6 7; Sar, 1994: 11). Subaru, bu kavmin dilinde Irmaklar aras anlamna gelmektedir. Hurri ise Babil dilinde magara demektir. Hurriler, madencilikte ileri bir anak-mlek isiligini buralara getiren kavimlerdir. En iyi eserleri Mardin-Urfa arasnda ve Habur suyu basndaki Tell-Halef adl hykte bulunmustur. Bu yzden Tell-Halef kltrnn nclerinden saylmaktadrlar (Krzoglu, 1962; Beysanoglu, 2003: 54). Bunlar, Zagros daglarndan Anadolu nun Gneydogu kesimiyle Kuzey Suriye ye kadar yaylmslardr. Smer-Akkd mparatoru Lugal Zaggizi ( M.. 2750 2725 ) bu blgeyi alm ve egemenligini kurmustur. Daha sonra Akkd kral Naramsin, M.. 2260 ylnda Diyarbakr a saldrd ve verimli topraklaryla bir bugday ambar saylan simdiki adyla Pir Hseyin Ky ve civarn ald. Bu zaferi anlatan kitabeli stelini bazalt bir kayaya kazdrd. Bu kitabe, gnmzde stanbul Arkeoloji Mzesinde yer almaktadr. Anadolu da bundan daha eski yazl belge henz bulunamamstr (Diyarbakr Yllg, 1973: 14). Naramsin den sonra Hurriler, blgede yeniden egemenliklerini kurdular. Subaru adl savas oymaklarn da egemenliklerini alp, snrlarn doguda Zagros daglarna, batda Akdeniz e, gneyde Kerkk e ve gneybat da Kenan iline kadar genislettiler. M.. 1800 1500 yllarnda n Asya nn nemli bir devleti haline geldiler. Hurrilerin, eski Hitit devleti agnda (M..1700 1450), Kral I. Hattusili nin bat seferi sonucu ikiye ayrldlar (Beysanoglu, 2003: 55 56; Trk Ansiklopedisi, 1966, C.XIX: 389). M.. 2000 de dogu ve bat diye ikiye ayrlan Hurrilerin bir kolu olarak ortaya kan Mitannler, diger kol olarak kurulan Hurrilerin aleyhine genisleyerek byk bir imparatorluk haline gelmistir (Krzoglu, 1962). Batya dogru genisleyen Mitannlerin idare merkezleri Reslyn civarnda oldugu sanlan Vassugani sehri olmustur. Diyarbakr blgesinin kuzeybat, bat ve gneybat blm Mitann lkesinin iinde yer almaktadr (Beysanoglu, 2003: 57; Diyarbakr Yllg, 1973:15). Mitann ve Hurri karmas olarak kurulan Mitann-Hurri devletinin snrlar Mezopotamya dan Akdeniz e, Msr ve Mezopotamya ya giden yollar zerinden geer (Beysanoglu, 2003: 57 58). Mitann Hurri devletinin bilinen en eski kral Barratarna (M..1500 1475). En parlak zaman Saussatar dneminde yasamslardr. Saussatar zamannda Msrllarn elinden Kuzey Suriye deki Ni, Nuhasse, Muki (Hatay) gibi nemli sehirleri geri ald. Doguya sefer yaparak Asur sehrini ele geirerek buraya kendisine bagl olarak hkmdarlar tayin etti. Saussatar n lmnden sonra yerine I.Artatama geti. Bu dnemdeki en nemli olay, Mitann kral ve Msr firavunu IV. Tutmosis arasnda bir dostluk ve bar antlasmasnn imzalanmasdr. Bu bars; Artatama nn kz Gilu-Hepa y firavuna e vermesiyle pekistirildigi sanlmaktadr (Diyarbakr Yllg, 1973:15; Trk Ansiklopedisi, 1966, C.XIX:389). Ayrca, bu dnemde Mitann devleti ve Hitit kral II. Tulhalya arasnda da bir dostluk ve bar anlasmas imzalandg da bilinmektedir. I. Artatama lnce yerine oglu II. Suttarna geti. Bu kraln lmnden sonra Mitann devletinde taht kavgalar baslamstr. II. Artatama, Diyarbakr n kuzeybat ksmn alarak burada Hurri krallg kurdu. Artasumara, gneydogu blgesinde hkimiyet kurarken ldrld ve yerine ocuk yastaki Tusratta geti. Bu dnemde Hitit kral Suppiluliuma, Mitann lkesine saldrd. Tusratta kaarken ogullarndan biri tarafnda ldrld. Ogullarnda Mattiwaza (Kurtiwaza) Babil e kat. Babil kral Asurtehdidine kars kzn Kurtiwaza ile evlendirdi. Yaplan anlasmaya gre; Hitit kralnn kz Mitann kraliesi olacak, yalnz bu kralienin soyundan gelenler Mitann tahtna 9ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANkabilecek, iki devlet dsmanlarna kars birlikte hareket edeceklerdi. Bylece Hitit devleti bir imparatorluk haline gelmi oldu (Beysanoglu, 2003: 58 59). Mitann Devleti, tekrardan kurulduktan sonra Asurlularla savasmak zorunda kald. Asur krallarnda I.Salmanasar, Mitann lkesine saldrarak Kuzey Suriye yi ald. Bylece M..1260 ylnda Mitann lkesi Asurlular ve Hititler arasnda blsld (Diyarbakr Yllg, 1973; 16 17). Hitit Devletinin devaml aknlar yznden zayflayan Mitannler, gneyden gelen Samilerle karsp, Asurlular olusturdular (Balin, 1970) . Asur tarihini Eski Asur, Orta Asur, Yeni Asur ag diye e ayrmamz bu dnemi anlatmamz kolaylastrmaktadr. M..2100 1800 yllar arasnda Asur devletinin kurucusu olarak lusima (M.. 1895) dneminde Babil devleti ile savasarak varlgn tantt (Ramazanoglu, 1996: 52) . M..1400 1350 yllar arasnda Orta Asur agnda hkmdar Ubbalit, Hititlerle birlikte Mitannleri ortadan kaldrd. Devlet zayflamaya basladg srada Diyarbakr ve evresi hkmdar I.Salmanasar zamannda Asur hkimiyetine girmi ve bu Asur hkimiyeti 70 yl kadar srmstr (Diyarbakr Yllg, 1973: 17). M.. 1200 yllarnda Orta Asya dan gelen Frig ler (Mskler) Hitit devletine son verip, Asur devletini de zayflatnca Hurriler, tekrardan Diyarbakr ve evresine dndler (Balin, 1970: 7). I. Tiglatpiler (M..1116 1090) Asur kral olunca Friglerle Frat boylarnda savast. Bu srada Kirh iline saldrd. Daglan Kummukh larn bir ksm Diyarbakr nnden geerek bugnk Lice evresine sgnd. Daha sonra Urhan (Ergani) kalesine ekildiler. Fakat I. Tiglatpileser, bunlarn zerine yrd ve bylece Diyarbakr ve evresi M.. 1116 da yeniden Asur hkimiyetine girdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 17 18; Dinol, 1991: 269). M.. 1050 yllarnda Asurlularn zayflamasndan faydalanan yeni bir Aram gleri baslad. Aramlerden Bit-Zaman kabilesi Diyarbakr civarna yerlesip yetmi alt yl sren hkimiyetleriyle Diyarbakr ok gelismis, bayndr, zengin bir hale getirdiler. M.. 900 yllarnda Asurlular tekrardan tarih sahnesine kp yeni Asur agn baslattlar. Yeni Asur agnda M.. 885 ylnda Diyarbakr kusatan Bit-Zaman krallgna Asur kral III. Salmanassar (M..859 824) son verdi. Bylece Diyarbakr ve evresi Urartu egemenligine kadar Asur egemenliginde kald (Beysanoglu, 2003: 64 65). Bu srada, Hurriler, Van gl evresinde Urartu adyla yeni bir devlet olusturunca ayn rktan olan Asur devletinin zayflamasndan faydalanarak krallar spuinis (M..824 816) snrlarn batya ve doguya dogru genisletti. lmnden sonra oglu Manuas (816 789) Malatya prensligini lkesine katt ve Dicle boylarna hkim oldu. Yerine geen kk oglu I. Argistis, Diyarbakr, Egil, Piran, Malatya y Urartu snrlarna katt. Gney Anadolu da ve Azerbaycan da sekiz kavim birleserek kurulan Urartu devletine tekrardan bir Asur kral son verdi (Diyarbakr Yllg, 1973:18 19; Melik zade, 2004:96). Fakat bu srada, Pul isminde bir kumandan, Asur kraln devirip III. Tiglatpileser (745 727) adyla tahta geti. M.. 743 ylnda Urartu ordusunu Frat boylarnda byk bir bozguna ugratt. M.. 736 ylnda Diyarbakr blgesini fethedip doguya yneldi. Bylece Diyarbakr drdnc kez Asur egemenligine girmi oldu. Bu hkimiyet, skitlerin blgeyi 653 ylnda fetihlerine kadar srd (Beysanoglu, 2003:67 68). skit Trkleri, M.. 653 ylnda Orta Asya dan g ederek, Karadeniz in btn kuzey taraflarn kapsayan genialanlara yerlestiler. Hkmdarlar Maduva (Alp Er Tunga) zamannda Diyarbakr ve evresini de iine alarak 653 ylnda baslayan 10ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANhkimiyetleri 28 yl srd (Diyarbakr Yllg, 1973: 28). skit hkimiyeti sona erdikten sonra blgeye Med kavmi yerlesti. Medler, byk glerle Asya dan gelerek Asur egemenliginde yasadlar. Bilinen ilk hkmdarlar Dayakku zamannda ilk Med krallgn M.. 550 ylnda kurdular. En nemli krallar Keyaskr (M.. 625), Asur Devletini ortadan kaldrd ve Dicle Nehrinden Kzlrmak a kadar olan yerlerde Med mparatorluguna katld. Bylece Diyarbakr ve evresi de Med mparatorlugunun snrlarna dhil edildi. Keyaskr n lm (M..585) zerine Pers Kral II. Kuras, bu imparatorlugu ortadan kaldrd ve yerine Persler, siyasi birligi kurdu (Beysanoglu, 2003: 83 84). Persleri, siyasi bir birlik halinde tarih sahnesine karan Akhmani isminde bir prenstir. Perslerin, Diyarbakr ve evresinde grlmeleri II. Kura (Keyhsrev) zamanna denk gelmekteydi. M..550 ylndan itibaren Diyarbakr ve evresi Pers idaresine gemistir. M.. 330 ylnda Makedonyal Byk skender ve son Pers hkmdar III. Darius un arasndaki sava sonunda Pers imparatorlugu ortadan kaldrlmstr (Diyarbakr Yllg, 1973: 29). Pers mparatorlugunun ok geni bir tarihi bulunmakta olup sadece bizi ilgilendiren blmlerine degindik. Diyarbakr bu dnemden sonra Byk skender mparatorlugunun hkimiyetine geti. Makedonya kral Filip, M.. 336 ylnda ldrlnce yerine oglu skender, kral ilan edildi. skender, babasnn hazrladg ordu ile Asya seferine kt. lk olarak M.. 334 ylnda Pers ordusu ile yaptg Granikos (Biga ay) civarndaki savasn kazand. Bu zafer sonucunda Anadolu nun bat ve gney kylarndaki baslca limanlar ele geirdi. skender, daha sonra Pers ordusuyla yaptg ikinci sava sonunda Pers kral III. Darius kat, skender ise Suriye zerinde Mezopotamya ya girdi. III. Darius un topladg ordu ve skender in ordusu Erbil civarndaki Gaugamela ovasnda tekrardan karslast ve sava sonucunda skender galip geldi. III. Darius ldrld. skender e bu sava sonucunda Asya Kral denildi. Bylece Diyarbakr blgesi M.. 331 ylnda skender in hkimiyetine geti (Diyarbakr Yllg, 1973: 29 30). skender ldg zaman kurdugu imparatorlugun snrlar Tuna boylarndan ndus Nehrine, Aral Denizinden Afrika nn byk sahrasna kadar uzanyordu. mparatorluk, onun lmnden sonra komutanlar arasnda blsld. ran, Mezopotamya ( Diyarbakr dhil ) ve dogu illeri Selevkos a verildi. Selevkos, M.. 306 ylnda imparatorlugunu ilan edip Babil i baskent yapt. Dogu ve bat arasndaki ticaret yolunu hareketlendirmek amacyla Dicle zerinde Selevkye sehrini kurdu ve baskenti buraya tasd. M.. 280 ylnda ldrld. Yerine geen hkmdarlar lkeyi idare edemedikleri iin imparatorluk blnd. Makedonya, Bitinya, Pontos, Kapadokya, Ermenistan bagmszlgna kavustu. M.. 140 ylndan itibaren Diyarbakr ve evresinin hkimiyeti Partlarn eline geti (Diyarbakr Yllg, 1973: 30). M..248 ylnda Partiya eyaletinin kuzey snrlar zerinde Part Devleti kuruldu. Kurucusu Arsak soyundan gelen Arsakes, eski Pers imparatorlugunun varisi olarak ortaya kms. Fakat bizi ilgilendiren sadece bu dnemde yasam hkmdarlar I.Miridat n (M.. 160 139) icraatlardr. I.Miridat dneminde Frat boylarna kadar btn Mezopotamya nn ve Diyarbakr blgesinin (M..140) Part egemenligine gemistir. Fakat bu egemenlik hkmdar II. Fraat zamannda M..139 127 yllar arasnda Asya dan gelen Sakalarn bir kolu tarafndan zayflatlmstr. Tigran n M..87 ylnda Part lkesine saldrmas ile Diyarbakr ve evresi de Tigran n hkimiyetine girdi (Beysanoglu, 2003). Tigran M.. 85 ylnda tahta ktg zaman Selevkoslardan kalma mirasa konarak lkesini genisletmeye baslad. nce eski Urartu krallgnn gneybat blgesinde kuzey ve batda Frat, gneyde Mezopotamya ve Dicle, doguda Gordiyen ile evrili olan Sofen 11ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANve Kapadokya blgesini ele geirdi. Sonra Part lkesine girdi ve Partlarla yaptg bar antlasmas sonucu M.. 85 ylnda Diyarbakr ve evresini topraklarna katt. M.. 77 ylnda Silvan veya Mardin yaknlarndaki Tur-Abidin Tepesi eteginde Tigranokerta adnda bir sehir insa ettirdi. Fakat imparatorlugunun mr yirmi yldan fazla srmedi. M.. 69 ylnda Romallarla yaptg savasta yenilince kurdugu devlet ykld ve bylece Diyarbakr blgesi Roma hkimiyetine geti (Diyarbakr Yllg, 1973). Byk Tigran n savas kaybetmesi zerine Nusaybin hari Dicle Nehrinin gneyindeki btn sehirler ve Diyarbakr Roma hkimiyetini tand. Roma ordusu ks Krduklar lkesinde geirdi. Tigran ordusuyla birlikte M.. 68 ylnda Roma ile tekrardan savast ama yenildi. Roma mparatorlugunun Asya da var olmasnn tek yolu Tigran mparatorlugunun tamamen ortadan kaldrlmasyd. M.. 66 ylndaRoma imparatorlugu ve Tigran arasnda bir anlasma imzaland. Bu anlasmaya gre; Tigran alt bin talen (14 milyona yakn) harp tazminat dedi ve Roma mparatorluguna tbi hale geldi. Bu anlasmadan sonra M.. 56 ylnda Byk Tigran ld. Kurmu oldugu imparatorluk ise Roma ve Partiya mparatorluklar arasnda bir tampon blge durumuna geldi (Diyarbakr Yllg, 1973: 32). Dogu fetihleri iin Markus Crasus grevlendirildi. Crasus un amac, Part Devletini ykmakt. Bu amala Urfa daki Abgar Krallgna geldi. M.. 53 ylnda Partlarla kars karsya gelecegi anda ld. Bylece Abgar Krallg (Diyarbakr blgesi dhil) on be yl Partlarn isgalinde kald (Beysanoglu, 2003: 103). Roma mparatorlugu, Antoniyus ve Oktavyanus un birlesik krallklar zamannda ancak buralara gelebildi. Antoniyus, bu blgelerde hkimiyet kurmak iin Vantidius Bassus u grevlendirdi. Bassus un amac, Partlar Suriye blgesinden karmakt. Bu amala harekete geen Roma ordusu, Part ordusuyla Antakya nn dogusunda yaptg savas kazand. Bylece Diyarbakr blgesi ve Suriye Partlardan geri alnd. Diyarbakr M.S. 53 ylna kadar Roma idaresinde kald (Diyarbakr Yllg, 1973: 32 33). M.S. 53 ylnda tekrardan harekete geen Part mparatorlugu tahtna I. Vologas geti ve ilk olarak Diyarbakr blgesini de iine alan Dogu Anadolu Blgesi istila edildi. Partlarn bu hareketi Roma mparatorlugunun Anadolu hkimiyetini tehlikeye sokmustu. Bu sralarda Roma tahtnda yer alan imparator Neron un emriyle Korbulan adl general doguya gnderildi ve Dogu Anadolu Blgesi zaptedildi. Bu dnemden sonra Diyarbakr sehri, M.S. 226 ylna kadar Part ve Roma arasnda el degistirip durdu. M.S. 226 ylndan sonra gemisten kalan Part ve Pers ekismesi ortaya kt. Bu ekisme Roma imparatorlugunun isine yarad. Partlar, nceleri eski ran dinini benimsemisken zamanla gnese, aya ve atalarnn ruhuna tapmaya basladlar. ran n gneyinde yer alan Persler ise atese tapmaktayd. Yabanc olarak grdkleri Partlar ekemiyorlard. Partlarn zayflgndan faydalanan Ardesir adl lbeyi Istakhr sehrinde M.S. 224 ylnda isyan etti. Bu isyan Milli Pers htilali adyla btn lkede yayld. M.S. 226 ylnda yaplan savasta Part mparatorlugu tamamen ortadan kaldrld. Bylece ran da Sasanllar devri baslad (Diyarbakr Yllg, 1973: 32). Bu dnemden sonra M.S. 230 ylnda Diyarbakr Roma kolonisi olarak anlmaya baslad. Roma nn Mezopotamya eyaletinin baskenti konumunda bulunan Diyarbakr iin Sasaniler tekrardan harekete geti. Sasani mparatorlugunun ilk hkmdar olarak basa geen Ardesir, Roma snrlarnda yer alan Nusaybin ve Kuzeybat Mezopotamya y M.S. 237 ylnda ele geirdi. M.S. 241 ylnda len I.Ardesir yerine I.Sapur geti. Onun dneminde Roma mparatorlugunun elinde bulunan Antakya, Hums, Urfa gibi sehirler Sasanilerin eline geti. M.S. 272 ylna kadar Mezopotamya ve diger sehirler Roma ve Sasaniler arasnda bir sre el degistirdi. I.Sapur lnce tahta ksa sreli hkm sren 12ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANpek ok hkmdar geti. Bu srada Roma imparatorlugunun tahtnda da degisiklikler meydana geldi (Beysanoglu, 2003: 107 108). Roma mparatorlugunun tahtna 284 ylnda Diyekletiyonus geti. Drtl dare denilen bir idare sekli kurarak imparatorlugu iki blgeye ayrd. mparatorlugun merkezini Roma sehrinden zmit sehrine tasd. Dogu blgesinde yer alan lkeleri dzene sokmaya alst. Galeryus u ran seferine gnderdi. Galeryus daha Harran a ulasmadan Sasanilerle karslast. Yaplan savasta Roma ordusu yenildi. 297 ylnda yeniden toparlanan Roma ordusu harekete geti. ki taraf arasnda yaplan savasta Sasanllar yenildi. Sava sonunda yaplan anlasmaya gre, Armenya ve berya Roma egemenligini tand. Elazg Tunceli (Sopen), Egil-Ergani evresi (ngilen), Diyarbakr Blgesi (Arzanen), Van evresi (Maksoen), Hakkri (Kordven) , Cizre (Zabdiken) blgeleri Roma mparatorlugu idaresine brakld. Bu yenilgiyi hazmedemeyen Sasanl hkmdar ld. Yerine II. Hrmz geti. Sefer hazrlklarna girisen bu hkmdarda aniden ld. Yerine daha dogmam olan II. Sapur, 310 ylnda hkmdar ilan edildi. II. Sapur, daha ocuk denecek yasa geldiginde Roma dan aldklar yerleri geri vermesini istedi (Diyarbakr Yllg, 1973: 34). Bu srada Roma tahtnda Byk Constantin bulunmaktayd. Bizans mparatoru, bat ve doguyu birlestirerek imparatorlugunun merkezini Bizans a yani stanbul a tasmst. Bu srada aldg Sapur un teklifini reddetti. Sapur, Mezopotamya ya girdi. Fakat Diyarbakr alamad. Bu srada len Roma mparatorunun yerine oglu II. Costantius geti. II. Costantius, 349 ylnda Diyarbakr sehrinin etrafn surlarla evirerek tahkim ettirdi. Fakat 359 ylnda II. Sapur, sehri el e geirdi (Parla, 2004: 249). 363 ylnda Roma mparatoru Julyanus zamannda ise harekete geen Roma ordusu yukar Mezopotamya y istila etti. Fakat 363 ylnda Julyanus savasta lnce yerine komutan Joviyanus imparator ilan edildi. Joviyanus ve II. Sapur arasnda ta rihte Ugursuz Joviyanus Bars diye anlan bir anlasma imzaland. Bu anlasmaya gre, Nusaybin ve Sincar kaleleri, Siirt, Garzan, Van gl evresi, Cizre, Srnak, Hakkri, Karduk blgesi Sasanllara brakld. Diyarbakr ve evresi ise bu tarihten 395 ylna kadar Romallarda kald (Diyarbakr Yllg, 1973: 34 -35). 3.2.Orta a Baslarnda Diyarbakr daki Yerlesimler Diyarbakr sehri, cografi konumu sebebiyle Roma ve Sasani mparatorlugu arasndaki rekabette nemli bir rol oynamstr. Roma ve Sasani mparatorluklar arasndaki mcadeleler, Diyarbakr evresinde gereklesmekteydi. Romallar da, Sasaniler de srekli olarak sehrin surlarn tahkim ediyorlard ve blgeye zel mfrezeler yerlestiriyorlard (Tezcan, 2004: 104). En son Roma mparatorlugunun idaresinde kalan sehirde 349 ylnda sehrin etraf tamamen surlarla evrilmistir. 395 ylna kadar Roma mparatorlugunun elinde bulunan sehir, Sasani mparatorlugu ve Roma mparatorlugu arasnda zaman zaman el degistirmekteydi. 375 ylnda meydana gelen Kavimler g sonucunda Ortaa dnemine geildi ve bu dnemde Roma mparatorlugunun blnmesiyle ortaya kan Bizans mparatorlugu, Diyarbakr a hkim oldu. Bizans mparatorlugu dneminde Diyarbakr ve evresinde Akhun aknlar dikkat ekmektedir.13ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGAN3.2.1. Bizans Dneminde Diyarbakr ve Akhun Aknlarnn Baslamas ( 395 639 ) Roma mparatoru I. Teodasyus, 395 ylnda lnce imparatorluk iki oglu arasnda blnd. Byk oglu Arkadios a, Bizans mparatorluguna bagl olmak zere dogu, kk oglu Honorius a da merkezi Ravenna olmak zere bat ksm verildi. Bizans veya diger adyla Dogu Roma mparatorlugu bugnk Arnavutlugun kuzey blgesini, Tuna ya degin btn Balkan yarmadasn, Ege Adalarnn, Girit, Kbrs, Anadolu, Suriye, Filistin ve Msr a kadar Kuzey Afrika ky topraklarna sahipti. Bizans mparatorlugu hristiyanlasm Roma mparatorlugundan baska bir sey degildi (Beysanoglu, 2003: 117). Roma mparatorlugunun blnmesi srasnda Akhunlarn blgeye aknlar baslad ve zaman zaman Kafkaslar yoluyla Anadolu ya geldikleri bilinmektedir. Nitekim 363 ve 373 yllar arasnda, Kafkaslardan hareket eden Hunlar, Anadolu ya girerek Urfa ya kadar ilerlediler (Asan, 1992: 32). 390 ylnda Hunlar, Beth Rohmaje memleketini zorlayarak memleketini zorlayarak girdiler. Bu blgeyi yagmalayp dnerken Karasu geidinden geip Roma kuvvetleriyle atstlar. Hunlar, Diyarbakr a girdikten sonra blge halk Deba ile Deglat sular arasnda ve Zist ile Egil kalelerine iltica ettiler. Hunlar, buraya gelerek ha lkn bir ksmn ldrdler, kalanlar ise esir aldlar. Hunlarn ilerleyisini durdurmak isteyen Bizansllar harekete getiler. Bu srada Sasani hkmdar IV. Behram ld. Yerine oglu I. Yezdicird (399 420) geti. Bu dnemde blgenin bat ksm ranllarn eline geti. Sasani mparatorlugunun tahtna I. Yezdicird in lm zerine V. Behram (420 538) geti. Bu srada blgede kan ayaklanmalarda elebas saylanlarn bazlar Bizans a sgndlar. V. Behram, bu sahslar Bizans imparatorlugundan geri istedi. ki taraf arasnda bu olay yznden yedi yl savaslar devam etti. Bu savaslarn sonunda Erzincan blgesine saldrd ve alnan yetmi bin esir batya sevk edilmek zere Diyarbakr a getirildi. Diyarbakr daki Akak adl bir Keldan papas bu esirlere karslk kilisesindeki btn kymetli esyalar verdi ve iki taraf arasnda 427 ylnda bar anlasmas imzaland (Diyarbakr Yllg, 1973: 34 37). 427 ve 488 yllar arasnda Sasan mparatorlugu tahtnda birok degisiklik meydana geldi. Tekrardan Bizans mparatorlugu karssnda yer almaya baslad. Akhunlarn destegi ile Sasani tahtna Kavad gemisti. Bizans mparatorlugu bu srada Sasanilere para teklifinde bulunmustu. Fakat Kavad bu teklifi red ettigi iin iki taraf arasnda yeniden sava baslad. Kuzeyden Mezopotamya ya inen Kavad, 5 Ekim 502 tarihinde Diyarbakr sehrini kusatt. Uzun sre devam eden ekismelerden sonra Kavad, ay ierisinde Diyarbakr ele geirdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 48). Bizans mparatoru Kavad n elinden Diyarbakr ve evresini almak iin harekete geti. Yagma edilmi olan Diyarbakr sehri, Romallar tarafndan satn alnarak tekrardan geri alnmstr (Akder, 1963: 124). 503 ylnda Bizans ordusu, Diyarbakr nne gelerek ordugh kurdu. Ordunun bir blm Nusaybin sehrine ynlendirildi. Kavad kuvvetleri Nusaybin sehri nlerinde bozguna ugratld. Bu bozgundan sonra Bizans mparatoru, Mezopotamya daki btn vergileri bagsladgn bildirdi. Diyarbakr da ise bu sralarda ranllar, Roma kuvvetlerinin uzaklastgnn grnce tacirlere mal satmak iin sehirden kmaya basladlar. Bunu fark eden Roma kuvvetleri, bu tacirleri ldrdler. Kavad, bu haberi alnca c almak iin harekete geti. Buna karslk Roma kuvvetleri de sehrin surlarnn zayflamas iin 504 ylnda ylnda Fis Kayas denilen yerde byk bir magara atlar.Sehre girmek zereyken onlar fark eden Amidli bir kadn Romallar sehre giriyor diye bagrnca ranllar harekete getiler ve Romallar bozguna ugrattlar. Fakat bu 14ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANolaydan ksa bir sre sonra Diyarbakr da ktlk ve sefalet baslad. Bunun zerine Kavad ve Bizans mparatorlugu arasnda bir anlasma imzaland. Sehir yeniden dzenlendi. Ayrca Bizans mparatorundan gelen bir fermanla Diyarbakr n btn vergileri, Urfa sehrinin vermekte oldugu verginin yars kaldrld. Bizans ordusu bu anlasmadan sonra 28 Kasm 506 tarihinde toparlanarak snr boylarndaki slerine geri dnd. Bu bar sadece 2 3 yl srebildi. Bizans mparatoru lnce yerine geen I. Justinianus (527 565) ran a verilen para yardmn kesti. Bu yzden iki taraf arasnda yeniden sava baslad. Bizans mparatoru bu srada Hunlar ran zerine saldrmaya tesvik etti. Bunun farkna varan Sasanler, Bizans 546 ylnda bozguna ugratt ve yaplan anlasma ile Bizansllar vergiye bagland. Ayrca bu anlasmaya gre; Diyarbakr blgesinin byk bir ksm ranllarda kalacakt. Bars, 573 ylna kadar srd. Bu tarihten itibaren Diyarbakr sehri Sasan mparatorlugu ve Bizans mparatorlugu arasnda srekli el degistirdi. Son olarak 629 ylnda Diyarbakr blgesi Bizans snrlarnda kald ve bu tarihten sonra blgede slam ordular grlmeye baslad (Diyarbakr Yllg, 1973: 123 129). 3.2.2. Diyarbakr da slamiyetin Yayls Tarihi gemisi asrlarca nceye dayanan Diyarbakr sehri, her dneminde Anadolunun en nemli sehirleri arasnda yer almstr. Sehir, Bizans dan sonra asl vatanlar Yemen olan Arap unsurlarn g edip Mslman olmasyla slam devletlerinin en nemli sehirlerinden biri haline geldi (Zorlu, 2004: 858). Blge topraklar binlerc e yldan beri birok devletin ve milletin dogumuna besik, lmne de tank olmustur. Diyarbakr blgesinin etnik yaps islamiyetin ortaya ksndan bir sre nce baslayan Arap kabilelerinin gleri ve yerlesmeleri ile tamamlanmstr. Bunun yannda insanlk tarihi ierisinde bir devlet kurup da bu blgeye ugramam hemen hemen hibir millet yoktur denilebilir (nalan, 2004: 169). Bu nedenden dolay blgeye gelmi bu devletlerin ve milletlerin tarihine ksaca bakmamz gerektigini dsnmekteyiz. Hazreti Ebubekir dneminde baslayan slam fetihlerine onun lmnden sonra Hazreti mer dneminde devam edildi (Diyarbakr Salnameleri, 1869 1905, DBB Yaynlar, C.III: 381). Bu dnemde Bizans ordusu ve slam ordusu arasnda meydana gelen Yermk savasn Bizans ordusu kaybetti. slam ordular, Suriye yi fethetti ve hemen ardndan Kuzey Mezopotamya nn fethine giristi. Hazreti mer, bu fetih iin Iyz B.Gunm u grevlendirdi. Diyarbakr, 639 ylnda Iyz b.Ganem in askerlerinden Hlid b. Velid tarafndan be aylk bir muhasaradan sonra fethedildi ( Yinan, 1963, C.III: 606 ). Iyz b.Ganem sehre vali olarak Sa saa adl sahs gnderdi. Fakat Sa saa fetih srasnda aldgagr yaralardan dolay vefat etti. Onun lmnden sonra Dmask, Humus, Diyarbakr, Cezire sehirleri birlestirilerek blge valiligine Amir b. Sadulla h-i Ensri getirildi. ki yl sonra, Cezire ve Diyarbakr ayr vilayetler haline getirilerek idaresi mer b. Srke ye sonradan da Zeyd b.Hanzl a verildi (Diyarbakr Yllg, 1973: 45). Hazreti mer dneminde Gneydogu Anadolu blgesinin byk bir ksm slam dinini kabul etmistir. Bu dnemden sonra Diyarbakr, Mardin, Silvan, Hakkri bir daha Bizans idaresine girmemistir. Bu yzden Trk sultanlarnn doguda ilk hedefleri bu sehirler olmustur (Keskin, 1990, C.X: 28 30). Bu fetihlerden sonra Hazreti mer, 20 Haziran 644 tarihinde bir acem klenin haneriyle ldrld. Yerine Hazreti Osman halife seildi (Beysanoglu, 1963, C.I: 101 104). Bu dnemde ayr bir eyalet haline getirilenel-Cezire, Diyar- Mudar, Diyar- Bekr ve Diyar- Rabia olmak zere vilayete 15ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANblnd (Toprak, 1999: 133). Diyar- Bekr valiliginde yer alanlar Dicle nehri kenarnda yasamakta olan Rebia kabilesinin bir kolu olan Bekir b.Vail kabilesi yeleridir. H atta Diyarbakr adnn da bu kabileden geldigi dsnlmektedir (Yksel, 2004: 459; lhan, 1990: 213). Diyar- Bekr valiligine bu dnemde Velid b.Ukbe getirilmistir. ki yl sonra grevden alnan bu validen sonra vilayete Humus ve Kansrin de eklenerek vali olarak mir b.Sadullah- Ensari gnderildi. Be yl sonra ise vilayete bu seferde Cezire ilave edildi ve Sam valisi Muavye b.Ebu Sfy an blge valiligine getirildi. 653 ylnda Cezire ve Diyar- Bekir ayr vilayetler haline dnstrlerek valiligine Cerir b.Abdullah getirildi. 656 ylnda Hazreti Osman sehit edildi ve yerine Hazreti Ali geti. 657 ylnda Cezire ve Diyarbakr valiligine Malik b.el-Ester getirildi. Sonradan Malik b. el-Ester, Msr a gnderilince yerine Sebib b.mir vali olarak gnderildi (Diyarbakr Salnameleri, 1869 1905, DBB Yaynlar, C.III: 77). Hazreti Ali, 24 Ocak 661 tarihinde bn-i Mlcem tarafndan hanerlenerek ldrldkten sonra iktidar, Emeviler e gemistir. Hazreti Ali dneminde i anlasmazlklar meydana geldi. Suriye valisi olan Ebu Sfyan n oglu Muavye, Hazreti Ali nin halifeligini tanmamst. Bu yzden iki taraf arasnda meydana gelen 657 Sffn Savasndan sonra Muavye, fiilen halifelige baslad. Fakat Muavye nin halifeligini Irak ve Diyarbakr halk kabullenemediler. Onlar, Hazreti Ali nin oglu Hazreti Hasan a biat ettiler. Hazreti Hasan, Muavye ile basa kamayacagn anlaynca halifelikten vazgeti. 661 ylnda Emev Devleti kuruldu. Bu dnemden sonra el-Cezire blgesi Emev ynetiminin eline geti. 662 ylnda el-Cezire ve Diyarbakr valiligine Habip b.Mslim getirildi. ki yl sonrasnda vali vefat edince yerine Abdurrahman b.Osman geti (Diyarbakr Yllg, 1973: 46). 683 ylnda bu vali ldrldg iin Diyarbakr da vali olarak sa b. El-Harsi gnderildi. Ayn yl Emev tahtnda bulunana Yezid ldg iin yerine II. Muavye halife oldu. II. Muavye, Halifelikten feragat edince yerine Mervn geti. Fakat Mervn da 685 ylnda vefat edince tahta Abdl-Melik getirilmistir. Bu dnemde el-Cezire, Diyarbakr ve Ermeniye birlestirilerek valiligine Abdlmelik in kardesi Muhammed getirildi (Beysanoglu, 2003, C.I: 163). Bu dnemde Diyarbakr ve Cezire vileyetlerinde Haric isyanlar grlmeye baslanmstr. Hariclerin, el-Cezire isyanlaryla ortaya ktg ve Diyarbakr blgesinde de sufler ve hariclerin savastklar bilinmektedir (Demircan, 2004: 162). Yezid in lmnden sonra devletin basna halife Abdlmelik geti. Abdlmelik, Arapay tm slam lkelerinde zorla resmi dil haline getirdi. Abdlmelik 705 ylnda vefat edince yerine I.Velid halife oldu. 710 ylnda Diyarbakr valisi Mehmed b.Mervn azlettirilerek yerine Mesleme b.Abdlmelik gnderildi. Mesleme nin valiligi on yl srd. Bu sre ierisinde I.Velid vefat edince yerine kardesi Sleyman halife seildi. Fakat o da ksa bir sre sonra lnce yerine mer halifelige seildi. Bu dnemde Diyarbakr valisi olan Mesleme grevden alnarak yerine 720 ylnda Hatem b. Numan, bir yl sonra mer b. Humeyre ve 723 ylnda tekrardan Mesleme vilayetin basna geirildi. Ermeniye vilayeti de Diyarbakr ve Cezir e vilayetine baglanm ve 728 ylnda vilayetin merkezi Nusaybin den Amid e nakledilmistir. Bu sre zarfnda Halife mer yerine II. Yezid ve sonra da Hisam halife olmustur. Hisam, zamannda Mesleme, Sam a gittigi iin yerine halife Hisam n amcas oglu Mervn b. Muhammed tayin edildi. Bu vali dneminde Hazar Trklerinin blgeye aknlar baslamstr. Hisam dan sonra halife II. Velid ve ondan sonra da III. Yezid Mervn b. Muhammed i Cezire, Diyarbakr ve Ermenya blgesi valiliginden alp yerine Abdullah b. Riyah el-Gassan yi gnderdi. Bu srada Mervn Ahlt da, oglu Abdlmelik Cezire ve Harran da, diger oglu Abdullah da Diyarbakr da bulunmaktayd.Azledildigi haberini alan Mervn isyan etti. Mervn la basa kamayacagn anlayan 16ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANIII. Yezid, Cezire, Diyarbakr, Ermenya, Musul, Azerbaycan vilayetlerini bir emare t sekline dnstrerek isyan bastrmas iin ona verdi. III. Yezid in lm zerine yerine kardesi brahim halife seildi. Bu srada Mervn yeniden isyan etti. Sam a kadar ilerledi. Sam civarnda Emev ordusu ile kars karsya geldi ve savas kazand. 744 ylnda Sam zaptedip halifelik tahtna kendi oturdu (Diyarbakr Yllg, 1973: 47). Emev Devletinin bu son dnemlerinde ortaya kan hanedan atsmalar, el-Cezire blgesindeki haric isyanlarn daha da arttrmstr (Demircan, 2004:163). Mervn kan isyanlar bastrmak iin alt ay ugrast. Fakat 750 ylnda Emev Devleti ykld. Emevler dneminde Diyarbakr ve evresi alabildigine soyulmustur. Bu yzden Diyarbakr sehrinde Emevlerden kalma hibir eser yoktur (Diyarbakr Yllg, 1973: 47). Emev Devleti ykldktan sonra Abbasi Devleti kurulmustur. Emevleri ykan ihtilaller sonunda hilafet Hazreti Muhammed in amcas Hz.Abbas n soyundan gelen Abbasilere geti. lk Abbasi halifesi Ebu l-Abbas 750 754 yllar arasnda tahtta kalmstr. El-Cezire blgesi bu halifeyi tanmamstr. Bu yzden Urfa merasndan shak b.Mslim-el Ukayl nin etrafnda birlesmislerdir. kardklar isyan bastrmak amacyla halife blgeye kardesi Mansur u gnderdi. Rakka ve evresinde kan isyan bastran Mansur a basarsndan dolay Cezire ve Diyarbakr valiligi verildi. Fakat babas vefat edince Mansur halife seildi. Bu yzden 754 ylnda Cezire ve Diyarbakr valiligine Humeyt b.Khtabe gnderildi. Abbasi Devleti, Trkler ve ranllarn yardmlaryla iktidara gelmisti. Mansur, 775 ylnda vefat edince yerine Had (785 786) ve sonra Harun Resit (786 809) halife oldu. Abbasiler zamannda Diyarbakr, Cezire vilayetine bagland. 803 ylnda, Diyarbakr da Abdsselam adl bir harici isyan etti. Fakat isyan bu dnemde Diyarbakr valisi olan Yahya b. Said-i Ukyl tarafndan bastrld. Harun Resit in lm zerine Abbasi tahtna srasyla Emin (809 813), Me mun (813 833), Mutasm(833 842),Vask ( 842 847 ) ve son olarak da Mtevvekil (847 861) geti. Bu halifeler dneminde Diyarbakr a Halife Emin dneminde Abbas b. Musa ile Said b. Umran; Mutsm dneminde Nasr b. Said, Abdullah b. Besir ve Muhammed b. Maruf; Vask dneminde Abdullah b. Zeyyad, Muhammed b. Abbas ve Daid b. Abdullah; Mtevekkil dneminde de Nasr b. Said, Ali b. Hakem, Ubeydullah b. Muhammed gnderilen valilerdendir. Halife Muntasr (861 862) zamannda Diyarbakr a vali olarak Said b.Hseyin ile Abdullah b.Yassar gnderildi (Diyarbakr Yllg, 1973: 48). Halife Mu tez (866 869) zamannda Ebu-Fazl b. sa ile Abdurrahman b. Said Diyarbakr da vali olarak bulundular. Bu dnemde Ahlt blgesinin snrnda yer alan Sisat halk yeni halifeye biat etmedikleri iin, bunlarn zerine Hatem b. Zurik gnderildi. Blge halknn ileri gelenlerinin bir ksm Diyarbakr a gnderilerek burada ldrld (Yinan, Diyarbekir , 1963, C.III, 607). Halife Mu tez, 868 ylnda sa b. Seyh b. Selil-i Seybani yi Diyarbakr a vali olarak gnderdi. Bu sahs Halife Muhted (869 870) dneminde isyan ederek Diyarbakr da otuz yl kadar srecek olan Seyh Ogullar devletini kurdu (Beysanoglu, 2003,C.I: 166). Diyarbakr blgesine yerlesen Bekr b. Va l Araplarnn ogu Seyban kabilesine mensupturlar. Bunlarn lideri sa b. Seyh b. Selil, 849 ylnda Azerbaycan da kan isyan bastrdg iin kendisine Suriye valiligi daha sonra da 868 ylnda Diyarbakr valiligi verilmistir. 869 ylnda Abbasi tahtna Muhted oturunca sa, isyan ederek bagmszlgn ilan etti. Merkezi Diyarbakr olan Seyh Ogullar devletini kurdu. Otuz yl 17ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANkadar sren Seyh Ogullar Devleti dneminde Diyarbakr ve el-Cezire halk zaman zaman birbirleriyle bazende hariclerle atst. 880 ylnda, Diyarbakr hkimi sa, Musa Zerra ve Hamdan b. Hamdun ile birleserek, Beni Taglib, Beni Bekr boylaryla ve diger oymaklardan topladklar kuvvetlerle Musul valisi shak b. Kundack zerine yrdler. Nusaybin yaknlarnda yaplan savasta ordular agr bir yenilgiye ugrad. sa b. Kundack, Diyarbakr a geldi. Fakat sehri alamaynca Musul a geri dnd. ki yl sonra Diyarbakr hkimi sa vefat etti ve yerine oglu Ahmet geti. Onun dneminde Abbasi halifesi Mutezid, Diyarbakr kusatt. 899 ylnda kusatmayla basa kamayacagn anlayan sehrin hkimi Ahmet, halifeden aman dileyerek teslim oldu. Halife, sehrin Harput Kaps civarndaki surlarn bir ksmn yktrd. Bylece Seyh Ogullar Devleti sona ermi oldu (Diyarbakr Yllg, 1973: 49). 908 ylnda halifelik makamna Muktedir geti. Bu dnemde Musul ve Cezire valisi olan Ebulheyca 929 ylnda vefat edince Diyarbakr blgesine Muktedir, Ebulheyca nn oglu Hasan Nasrddevle nvan ile gnderdi. Bylece Diyarbakr blgesinde Hamdaniler hkimiyeti baslam oldu (Diyarbakr Yllg, 1973: 50). Diyarbakr blgesi Hamdanilere baglandktan sonra Nasrddevle Hasan, Diyarbakr da Ali b. Cafer i brakarak 926 ylndan itibaren sk sk aknlar yapan Bizansllara kars sava at ve onlar yenilgiye ugratt. Kardesi Seyfddevle yi Diyarbakr ve Diyar- Mudar blgesine gnderdi. Kendisi de Musul ve Diyar- Rabia nn idaresinin zerine ald. Seyfddevle Ali, Bizansllarla girdigi uzun sreli savaslar sonucunda onlar geri ekilmeye mecbur etti. 942 ylnda Bizans ordusu tekrar Diyarbakr blgesine girdi. 950 ylnda sehri kusatan Bizansllara kars Seyfddevle baskn dzenledi ve onlar bozguna ugratt (Diyarbakr Yllg, 1973: 50 51). 965 ylnda Rumlar tekrardan Diyarbakr blgesinde grnmeye baslad. Diyarbakr sehrinin etrafn talan ettikten sonra Meyyafarkn e saldrdlar. Seyfddevle onlar bozguna ugratt (Beysanoglu, 2003, C.I: 174 175). Seyfddevle, 8 Subat 967 tarihinde ld. Diyarbakr blgesini bir mddet oglu Sa dddevle Ebu-Meali Serif ve babasnn yardmcs Tak tarafndan idare edildi. 968 ylnda Bizansllar tekrardan Diyarbakr blgesine girdi. Sehrin etrafn yagmaland. Bu srada Taki ve Sa dddevle bozustular. Bu yzden Diyarbakr blgesini Musul emiri Ebu Taglip Gazanfer e teslim edildi. O da yardmcs Hazarmerd i vali yapt. 973 ylnda Bizansllar, Diyarbakr sehrini kusattlar. Zor duruma dsen Hazarmert, Ebu Taglip den yardm istedi. O da kardesi Ebu l-Kasm yardma gnderdi. ki ordu 4 Temmuz 973 tarihinde kars karsya geldi ve sava sonunda Bizansllar yenildi. Bizans kumandan Meleh ve ordunun byk ksm esir alnd. 978 ylnda Irak hkmdar Bveyhogullarndan Adud ud-Devle Musul u Ebu Taglip in elinden ald. Bu srada Adud ud-Devle nin yardmcs Ebul Vefa Diyarbakr kusatt. Bassz kalan sehir direnmeden gelenlere kaplarn at. Bylece Diyarbakr ve evresi ksa bir sre iin Bveyhogullarnn hkimiyetine girdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 5 ). Bveyhogullar Devletine ismine veren Ebu Suca Bveyh, ran n kuzeyindeki Gilan eyaletindendi. Deylem ad verilen daglk bir blgede yasayan halkn reisi saylrd (Diyarbakr Yllg, 1973: 51). Deylemler adyla da anlan Bveyhogullar devleti ykldktan sonra kurulduklar blgede Ravvad adnda byk bir arap asiretigrlmstr. 1029 ylnda Trkmenlerin blgeye aknlarndan sonra bu asiretin Siilestigi bilinmektedir. Ebu Sca lnce Ali, Hasan ve Ahmet adnda oglu kald. Bunlarda Ravvad asiretinden etkilenerek sii olmuslardr (Sevgen, 1982: 15 16). Diyarbakr dan kaan Hamdani Ebu Taglb Rabe ye sgnmst. Aff iin 18ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANAdud ud-Devle ye haber gnderdi ve Sam a gitti. Orada Ukyl asireti tarafndan yakalanarak ldrld. Adudu d-Devle devri Bveyhogullarnn en parlak agdr. 983 ylnda onun lm zerine devlet daglmaya baslad ve 984 ylnda Diyarbakr blgesi Mervn Ogullarnn eline geti (Beysanoglu, 2003, C.I: 17). Mervn Ogullar dnemi, Diyarbakr, Silvan, Ahlt, Erzen, Mardin, Siirt, Hsn- Keyfa, Kohisar, Maden, Glck, Atak, Ergani, ermik, Savar ve Cizre gibi otuza yakn kaleyi iine alan bir blgede baslamstr (nalan, 2004: 171). Mervanogullarnn 984 ylnda Humaydiya asiretinin bir kolu olan Harbuhti oymagnn liderlerinden Bd tarafndan kuruldugu sylenmektedir. Baska bir grse gre de Diyarbakr da Bd tarafndan kurulmu Snn Mslman bir kabile oldugu sanlmaktadr (bn l-Erzk, 1975: 70). Bd, btn Diyarbakr ve Diyar- Rabia y ele geirmistir (Ynan, 1963, C.III: 610). Ayrca Bd, Irak Bveyh Ogullar emiri Aduddevle ile mcadeleye girerek fetih harektna baslad. Fakat Adud ud-Devle ye kars basarsz olunca oradan uzaklast. Adud ud-Devle den affedilme sz almasna ragmen oradan ayrlp Diyarbakr snrna yerlesti ve burada durumunu glendirdi. Bd, bu blgede ilk olarak Ercis i sonra Ahlt ve Malazgirt e hkimiyetine alp Mus u yagmalad (Keles, 2004: 209). Ayrca Hamdan Ogullaryla mcadeleye girisen Bd, basarsz oldugu iin 990 ylnda ldrld. Bad n lm zerine komutay eline alan yegeni Emir Ebu Ali Hasan b.Mervn, Hamdan Ogullar kuvvetlerini maglup edip daha sonra btn Diyarbakr blgesini ele geirip Mervn Ogullar emirligini kurmustur (Ersan, 2004:511). Emirligini garantiye almak isteyen Ebu Ali Hasan b. Mervn, Hsn- Keyf ya gelerek burada bulunan Bd n karsna, Daym beni mhim bir grevle sana gnderdi diyerek sehrin kaplarn atrd ve Ebu Ali, kadnn yanna gelince daysnn ldgn syleyip, kadna evlenme teklif etti. Kadn, bu teklifi kabul edip, halknda Ebu Ali ye itaat etmelerini syledi (nalan, 2004: 176). Bylece Hsn Keyf ya da hkim oldu. Daha sonra Silvan ele geirdi. Ebu Ali Hasan 997 ylnda Meyyafarkn den Diyarbakr a dnerken Ebu Tahir Yusuf b. Dinme tarafndan ldrld (Keles, 2004: 209). Ebu Ali Hasan b. Mervn ldrlnce yerine kardesi Mmehhiddevle Ebu Mansur b. Mervn basa geti (nalan, 2004: 177). Amid dsnda btn Diyarbakr a hkim oldu. Fakat ksa bir sre sonra Mhehhidddevle ldrlnce basa Nasruddevle Ebu Nasr Ahmet geti. Nasruddevle Ebu Nasr Ahmet b. Mervn dneminde bar ve huzur ortam olustu. Basta Amid olmak zere btn lkede kalknma hamleleri grld. Nasruddevle Ebu Ahmet b. Mervn n hkmdarlg elli yl srd ve 1061 ylnda vefat etmesi zerine devlet yklsa srklendi (Diyarbakr Salnameleri, 1869 1905, DBB Yaynlar, C.I: 389 390). 3.2.2.1. Oguzlarn Diyarbakr Blgesine Aknlar ve Mervani Devletinin Ykls Anadolu, ilk kalabalk Trk gleriyle 1042 ylnda Seluklularn Orta Dogu da ortaya ksyla tanst (Atar, 2004: 431). Trkmenlerin 1040 ylnda Dandanakan savasndan sonra Seluklularn liderliginde ran, Azerbaycan, Irak, Suriye ve daha sonra da Balkanlara dogru aknlar yaptklar bilinmektedir (Kafal, 2004: 17). 1042 ylndan itibaren Diyarbakr blgesine aknlar yapmaya baslayan Trkmenler, nceleri Azerbaycan hedef semi ve burada Vehsudan ile anlasarak yola devam etmek istemi fakat bu hkmdarn ihanetine ugradklarn anlaynca aralarnda yaptklar savasta bozguna ugrayarak daglmslardr (Chce, 2004: 130). esitli yerlere daglan Trkmen beyleri Rey e, Hamedan a ve Kazvin e dogru ilerlediler. Anadolu ya ilk gelen Trkmen19ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANbeyleri saydgmz bu grubun bir ksm Urmiye ye giderek oradaki Trkmenlerle birlesmistir. Geriye kalan ksm ise brahin Yinal n Rey e gelmesi zerine Azerbaycan dan gelen daha byk bir Trkmen kitlesi ile birleserek batya yneldiler (Kymen, 1989: 240; nalan, 2004: 180). Bu kitlenin ierisinde yer alan bir ksm Trkmenler Bka, Anas-Oglu ve Gkta adl beylerin nderliginde Diyarbakr blgesinde dolasmaya basladlar. Bu srada Diyarbakr emiri olarak bu sehirde bulunan Mervanogullarndan Nasrddevle Ahmet, Trkmen reisi Mansur a haber gnderip onunla barsmay istedigini bildirdi. Nasrddevle nin amac; Mansur Beyi ldrp Trkmenlerin daglmasn saglamakt. Nitekim bu amala Mansur Bey serefine verdigi yemek srasnda bu Trkmen reisini esir ald. Bunun zerine daglan Trkmenler Musul a dogru yola ktlar (Smer, 1999: 117). Bu srada Musul Hkmdar Ukyl-Oglu Karv ve onun yardmna kosan Diyarbakr hkmdar Nasrddevle Ahmet in Fenek kalesinde yer alan Besnevyye asiretiyle birlesip olusturdugu ordu, Trkmenlerin zerine yrd. 1042 ylnda yaplan savasta Trkmenler galip geldi. Besnevyye asireti Musul a kat. Geriye kalan Trkmenlerin bir ksm da Diyarbakr blgesine dnd. Trkmenlerle basa kamayacagn anlayan Nasrddevle Ahmet, Trkmen Beyi Mansur u serbest brakt. Fakat Trkmenlerin yagma hareketlerini brakmamalar zerine Nasrddevle Ahmet onlar Seluklu hkmdar Tugrul Bey e sikyet etti. Tugrul Bey, bu sikyete karslk yazdg mektupta bunlarn itaat altna alnacagn vaad etti. Ayrca Mervn Ogullarnn bu Trkmenleri iskn edip Bizansllara kars bu Trkmenlerden faydalanmalar gerektigini dile getirir (Asan, 1992: 37 38; Aliyeva, 2004: 77). Anas-Oglu ve Bka Beyleri Diyarbakr a ikt amacyla gnderdi. Bu iki bey ikinci kez bu blgeye girdiler. Tugrul Bey in korkusundan Nasrddevle bu Trkmen beylerine Diyarbakr blgesinde baz kalelere muhafz yetistirme izni verdi. Fakat bu iki Trkmen beyi aralarnda kan bir tartsmadan dolay birbirlerini ldrdler (Smer, 1999: 118). Bassz kalan Trkmenlerin bosluklarndan faydalanan Nasrddevle, saldrya geerek Trkmenlerin ogunu ldrd. Tugrul Bey, 1057 ylnda Musul da bulundugu bir srada Msr daki arap meras ile isbirligi yapm olan Nasrddevle nin zerine saldrmaya karar vermisti. Nasrddevle, sultann aknclarnn blgeye girmesi zerine brahim Ynal dan yardm istedi. Onun ricas zerine sultan Tugrul Bey, aknlara son verdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 55; Yinan, 1963:611 612). 1061 ylnda Nasrddevle nin lm zerine ogullar arasnda taht kavgalar baslad. Byk oglu Said ve Nizameddin arasnda baslayan mcadele srasnda Nizameddin, Tugrul Bey den yardm isteyerek kardesinden sikyeti oldugunu dile getirdi. Sultan Tugrul Bey de Said ile birlikte emir salar- Horasan komutasnda be bin atl ile Diyarbakr blgesine yollad. Sonunda iki karde arasnda bir anlasma yapld. Bu anlasmaya gre; Diyarbakr Said e brakld. Fakat 1063 ylnda Nizameddin kardesinden Diyarbakr geri ald. Said, 1063 ylnda vefat edince Meyyafarkn ve Diyarbakr birlestirildi. 1066 ylnda be bin kisilik bir Trkmen kolu yeniden Diyarbakr a girdi. Tugrul Bey in lmnden sonra basa geen Alparslan, 1070 ylnda Diyarbakr dan geerken bu sehre hayran kaldgnn dile getirmi ve bunun zerine sehrin hkimi Nizamddevle Nasr, ona bagllgn sunmustur. Nizamddevle Nasr 1081 ylnda vefat edince yerine oglu Nasrddevle Mansur geti. Mervni Devletinin bu srada snrlar Amid, Silvan, Mardin, Erzincan, Siirt, Hsn- Keyf, Cizre, Savur ve otuz kadar kaleden olusmaktayd (Kafesoglu, 1953: 48). 4 Mays 1085 arsamba gn Diyarbakr Seluklular tarafndan zapt edilerek Mervni saltanatna son verilmistir (Beysanoglu, 2003, C.I: 217 218). Mervn Ogullar dneminde Diyarbakr imar edilmistir. Dicle Kprsyaptrlmstr. Bu dneme ait Diyarbakr surlar zerinde 13 kitabe yer almaktadr. Yine 20ORTA ASYA DAN YAPILAN GLERSENEM ZDOGANbu dnemde Diyarbakr slam leminin drdnc derecede ilim ve edebiyat merkezlerinden biri haline gelmistir. Mervn Ogullar dneminde blgeye Humaydiya, Besnevvye ve Zaza kabilelerinin baz kollar yerlesmistir. Bu yzden Diyarbakr blgesinde nemli etnik degisimler meydana gelmistir. Fakat Trkmenlerin Diyarbakr blgesine aknlara baslamas zerine bu durum degismistir (Ynan, 1963: 610 611). 21DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURANSENEM ZDOGAN4. DYARBAKIR LNDE HKMYET KURAN DEVLETLER Trklerin Anadolu ile ilk temaslar, Byk Seluklu Devletinin kurulu devri olan, 940 1040 yllarna rastlamaktadr (Keskin, 1990: 28). Oysa bu glerden nce Anadolu nun diger sehirlerinde oldugu gibi Diyarbakr sehri de Trk gleriyle Seluklu Devletinden ok nce yani milt ncesi dnemlerde zaten tansmstr. Ayrca Trkmenlerin dagls Uz ve Seluk gleriyle son bulmamstr. Aslnda Diyarbakr blgesinde kurulan her devlet zaten Trklgn bir paras olarak devam etmistir (Laszlo Rasony, 1971: 195). Bunun en gzel kant Diyarbakr da yer alan ve gnmze ulasm olan tarihi eserlerdir. Blgede hkimiyet kuran Trkmen beylikleri, Diyarbakr sehrini de kendileri iin nemli bir konuma getirmislerdir. Blgenin krsal alan, Trkmen asiretlerinin kslag olarak kullanlrken Diyarbakr ve evresindeki sehirlerde Trk kltrnn derin izlerini gnmze ulastran nemli yerler arasnda yer almslardr. Diyarbakr, eski aglardan bu yana Akdeniz i Basra krfezine, Karadeniz i Mezopotamya ya baglayan ayrca Azerbaycan ile ran a ulasan nemli yollarn dgm noktasnda yer aldg iin yrede kurulan devlet says ve aldg gler diger sehirlere gre fazladr. Blgedeki Seluklu aknlarna mteakip Diyarbakr da kurulan diger Trkmen beylikleri olduka fazladr. zellikle Mervnogullar Devletinin yklsyla muhtemelen blgeye yerlesen Anas-Oglu ve Bka beylerinin baslattg aknlar yrenin nemini bir kez daha gstermistir. Trklerin Diyarbakr da her dnemde var oldugu ve bu sehrimizde derin izler braktg gzle grlr bir durumdur. Tezin bu blmnde 1048 ylnda Seluklu hkimiyetine alnan Mervnogullarnn 1084 1085 yllar arasnda ortadan kaldrldktan sonra Diyarbakr ve evresinin Seluklu hkimiyetine alnmasn ve bylelikle Seluklu beyi agr nn fetih politikas sonucunda Anadolu nun ve bunu mteakip Diyarbakr n Trk yurdu haline getirilisinin tamamlanmasndan bahsedecegiz. Seluklu Devletinin varlgnn son bulmas ile Diyarbakr ve evresinde kurulan diger Trkmen Beyliklerinin Seluklu Devletinin devam niteliginde olsa da yre de gstermi olduklar mcadeleleri ve beylikler ierisinde nemli bir konuma sahip olan Artuklular ve Akkoyunlu Devletinin faaliyetlerine agrlk verecegiz. Bu beylikler dneminde baskent konumunda olan Diyarbakr da Trk kimliginin nemli bir yeri varken Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan dneminde baskentin Diyarbakr dan Tebriz e tasnmas sonucunda blgede meydana gelen nfus degisimlerine yer verecegiz. Diyarbakr da Akkoyunlu hkimiyetinden sonra baslayan Osmanl hkimiyeti ile sehrin yeniden yaplandrlmaya baslandgn ve blgede zellikle 1540 ylndan sonra uygulanan iskn politikas sonucunda meydana gelen nfus degisimlerinden ve bu dnemde Bozulus ad verilen Trkmen asiretlerinin g yerlerinden bahsedecegiz Nitekim be asrlk bir dnemi kapsayan Seluklu Devleti basta olmak zere diger Anadolu Trk Beylikleri; nal Ogullar, Ynal Ogullar, Artuk Ogullar, Eyyb Devleti, Akkoyunlu Devleti ve Osmanl Devletinin stratejik, kltrel, sosyal ve siyasi adan merkezi konumuna gelen Diyarbakr n, belgelere dayanarak Trk tarihi asndan gerekten nemli bir sehir oldugunu ve bu yrenin aslnda Trk kltrnn bir paras oldugunu ortaya koyacagz. 22DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURANSENEM ZDOGAN4.1. Byk Seluklu Dnemi (1085 1093) Oguzlarn Knk boyuna mensup olan Seluklu Devletinin bilinen en eski atas Dukak (Tukak) Bey dir. Dukak n lmnden sonra yerine geen oglu Seluk Bey zamannda baslayan Trkmen aknlar daha sonraki dnemlerde artarak devam etmistir (Alptekin, 1992, C.VII: 95). Mervnogullar Devletinin yklsa dogru srklendigi sralarda Bat ran dan ayrlan Trkmenler iki ksma ayrlarak 1500 kisiden olusan bir Trkmen grubu Kzl n nderliginde Rey de kalms, diger bir ksm ise Bka, Gktas, Mansur ve Dana esliginde Azerbaycan a dogru ilerlemislerdir. Azerbaycan hkmdar Vehsudn bu Trkmen beylerine ihanet edince onlarda Azerbaycan terk ederek esitli yerlere daglmslardr (Demircan, 2004: 180). Anadolu topraklarna dogru gelen Trkmen beylerinden bir ksm Gneydogu Anadolu blgesine gelerek buralara yerlesmislerdir. 1041 1042 yllar arasnda Oguzlar tekrardan tarih sahnesinde yerlerini alarak el-Cezire yi yagmalamslardr. 1042 ylna kadar birka defa Azerbaycan, Ermeni ve Bizans beldeleri ile Diyarbakr havalisine akn dzenleyen bu Trkmenler, Arslan Yabgu Oguzlardr. Bu Oguzlardan Buka, Bekta ve Anasoglu komutasndakiler Silvan ve Diyarbakr; Dana, Gktas, Mansur ve Oguzoglu komutasndakiler ise Musul istikametine gitmislerdir. Fakat birogu burada yok edilmistir. Kalanlar ise Azerb aycan ve ran a nakledilmislerdir. Bu dneme kadar Anadolu ya yaolan Trk aknlar ogunlukla Kafkasya zerinden gereklestirilmistir (remis, 2005: 18 19). Diyarbakr blgesine yaplan Trk aknlar Mervnogullar Devletini rahatsz etmistir. Bu yzden Mervnogullar, Bizans mparatorlugundan yardm istemis. Yardm ulasana kadar Trkmen beyleriyle anlasmaya alsmslar ve bir hile ile Trkmen reisi Mansur u hapsettirmislerdi. Mansur Bey in daglan kuvvetleri Musul a dogru yrdler. 1042 ylnda Mervnogullar ile yaptklar savas kazannca Sincar ve Nusaybin i yagmaladlar. Trkmenlerin yagma hareketleri sonucunda Seluklu sultan Tugrul Bey e, Diyarbakr ve Mervnogullarndan sikyet gelince Sultan Tugrul Bey, Bka, Anasoglu, Mansur ve Gkta adl beyleri ve maiyetini Azerbaycan a agrmstr. Seluklu sultan Tugrul Bey in Dandanakan zaferinden sonra en fazla ugrastg sorun; Oguz gleri olmustur. Oguz gebeleri, Seluklu Devletinin snrlar ierisinde bagmsz olarak hareket etmekteydiler. Dandanakan savas srasnda Tugrul Bey in yannda yer alan Oguzlarn zaferden sonra byk kitleler halinde Seluklulara katldklar bilinmektedir. Bu glerden Diyarbakr sehri de etkilenmistir. Tugrul Bey, oguz glerini batya yneltmek amacyla harekete gemi fakat 1043 ylnda oguzlar, sultann itaat teklifini reddederek byk kitleler halinde Dogu Anadolu ya girmeye baslamslardr. Bunlarn bir ksm da gneye inmistir (Demircan, 2004: 181; Meril, 1992, C.VII: 105 107). 1057 1064 yllar arasnda Bizans n k dnemine girmesi, Balkanlara g eden Peenekler e Oguzlar n ve Kumanlar n katlmasna neden oldu. Bu olay Anadolu fetihlerinin gelismesini saglad. Bylece Seluklu Trkmen beylerinin Dogu Anadolu, Gneydogu ve Orta Anadolu da fetihlerinin hzlanmasna neden oldu (remis, 2005: 19). Bu yzden Tugrul Bey, Azerbaycan havalisinin ele geirilmesi iin blgeyi brahim Ynal a verdi. Ynal n blgeyi fethetme isi yerine Seluklu Devletine tabi olmak istemeyen Trkmenlerle mcadele etmesi, bunlarn kendi baslarna hareket eden Trkmen Beyleri ile el-Cezire ve Diyarbakr evresine ynelmelerine neden oldu. Tugrul Bey in Trkmenleri yerlesik hayata geirme istegi yznden yerlerinden ayrlmak istemeyen bu boylar Seluklularla birlikte hareket etmeye basladlar(Polat, 2004: 56 57). Bu yzden Seluklu Sultan Tugrul Bey dneminde Diyarbakr 23DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURANSENEM ZDOGANblgesi Trkmenlerden Anas-Oglu ve Bka Beye ikta olarak verildi. Bu dnem itibariyle Seluklu koruyucular Amid e yerlesti (Trk Ansiklopedisi, 1966, C.XIII: 384). 1070 ylnda Alp Arslan, Suriye yrys srasnda Diyarbakr blgesine girmisti. Bu srada Diyarbakr iki karde hkmdar tarafndan ynetiliyordu. Kardeslerden biri lnce Nizamddevle, sehre hkim oldu (Yinan, 1963: 612). Gneydogu Anadolu nun byk bir ksmn iine alan Diyar- Bekr eyaleti Orta Asya dan Anadolu ya gelen Trkmen asiretlerinin gei noktas olmustur. Anadolu nun kilit noktas olan bu eyaletin Anadolu da iskn faaliyetlerinde byk rol oldugu bilinmektedir (Bayar, 2004: 687; Sahin, 1988: 31). Trkmenlerden Fahrddevle b.Cehir, Mervnilerden Ahmet b. Mervn ile oglu Nizamddevle Nasr n vezirligini yapmst. Halife Mukted Biemrillah, 1083 ylnda azlettirilince Fahrddevle b. Cehir, Seluklu sultannn yanna gitti. Sultan Meliksah a, Mervanlerin zenginliklerinden ve Diyarbakr n neminden bahseden Fahrddevle b.Cehir Diyarbakr n Seluklu snrlarnda yer almas dsncesiyle hareket ettigi iin Meliksah tarafndan Meliklik nisanesi olarak Diyarbakr blgesi hkimligi verilmistir (Diyarbakr Yllg, 1973: 58 59). Bu sralarda Diyarbakr emiri Mansur un babas Nizmeddin kadar itaatkr olmamas, Diyarbakr blgesinden sultana gelen sikyetlerin artmas zerine vezir Fahrddevle Cehir in Meliksah a Diyarbakr blgesinin fethedilmesi gerektigini belirtmesiyle blgeye asker sevkedildi. Fahrddevle nin basnda bulundugu byk bir ordu, Diyarbakr a yaklastgnda Mslm, sultana bagl kalmak istedigini belirtti (Meril, 1992, C.VII: 134). Bunun zerine Fahrddevle, byk bir ordu ile Diyarbakr blgesine hareket etti. Oglu Zaimddevle yi Amid i kusatmaya gnderdi. Kendisi de Meyyafarkn zerine yrd (Diyarbakr Yllg, 1973: 59). Fahrddevle ye yardm amacyla Meliksah tarafndan Artuk Bey ve Emir ubuk basta olmak zere birok Trkmen meras gnderildi. Fahrddevle nin Mslm n tekrardan itaat etme istegini kabul etmesi ve Seluklu ordusunun ekilmesine Artuk Bey kars km ve kusatmadan ayrlmstr. Bu duruma kzan baz Trkmenler, geceleyin ani bir basknla Mslm n ordughna saldrdlar. Askeri daglan Mslm, Diyarbakr a ekildi. Kusatmann devam ettigi sralarda Artuk Bey ile anlasan Serefddevle, 1084 ylnda Rakka ya ekildi. Fahrddevle de bo durmayarak Mervnilere ait Mardin, Siirt, Erzen ve Hsn- Keyf y Seluklu snrlarna katt (Meril, 1992, C.VII: 134 135). Artuk Bey ve Fahrddevle arasnda kan bir olaydan sonra Artuk Bey kusatmadan ayrld. Kalan Trkmen beyleri ve Fahrddevle kuvvetleri 4 Mays 1085 tarihinde Diyarbakr zaptetti (Yinan, 1963: 612). Fahrddevle, sehrin alnmasn zerine alk sknts eken Diyarbakr halkna zahire dagtt. Sehrin valiligine oglu Zaimddevle, sahneligine de ubuk Bey getirildi (Beysanoglu, 2003, C.I: 239). Diyarbakr blgesinde Seluklu ynetim anlaysna uygun eski Trk ynetimi benimsendi (Kayhan, 2004: 516). Bu dnemden sonra Trkmen boy ve oymak reislerine verilmi olan Diyarbakr blgesinde yaylak ve kslaklar olusturulmaya basland. Yazn Diyarbakr blgesine gelen Arap gebeleri bu dnemden itibaren Habur civarndan blgeye geememislerdir. Blgedeki asiretlerin bir ksm ise daglara ekilerek yasamlarn srdrmslerdir. Diger bir ksm ise Trkmenlerle karsp, onlarn adlarn alm ve onlarla hareket etmislerdir (Yinan, 1963: 612).Byk Seluklu mparatorluguna katlan Diyarbakr blgesi, dogrudan dogruya Sultan Meliksah a bagl bir emaret sekline dnstrld. Fahrddevle, iki yl kadar Meyyafarkn de; oglu ise Amid de oturmaya devam etti. Sonradan Meliksah Mervnl 24DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURANSENEM ZDOGANhazinelerinden bir ksmnn kendisinden karldgn grenince Fahrddevle ve oglunu azlettirdi. Yerine Kvamddin Ebu Ali, 1089 ylnda blgeye vali olarak gnderildi. Fakat kendisine bagl Erzen valisinin halkna zulmettigi duyulunca 1090 ylnda azlettirilerek yerine Fahrddevle nin diger oglu Amidddevle tayin edildi. 1091 ylnda Amidddevle hilafet vezirligi iin agrlnca yerine kk kardesi Ebu l-Berekt getirildi (Diyarbakr Yllg, 1973: 60). 1092 ylnda Meliksah n lm zerine Seluklu hanedannda baslayan taht mcadeleleri on iki yl aralksz olarak srd ve sonunda imparatorluk eski gcn kaybetti. Bylece ortaya beylikler kmaya baslad. Seluklular devrinde Dogu ve Gneydogu Anadolu blgelerinde ortaya kan Trk beylikleri dnemi yaklask olarak bir asr srm ama beyliklerin ogu XIII. Yzyln ilk yarsnda ortadan kalkmstr. Kurulan bu Trk beyliklerinin Trkiye nin olusturulmasnda byk rol oynadklar bilinmektedir (Smer, 1998: 1). 4.1.1. Suriye Seluklular Dneminde Diyarbakr (1093 1097) 1040 ylnda yaplam Dandanakan Savas sonucunda zafer kazanan Seluklu sultan, genisleme politikasna bat ynnde devam etmistir. Seluklu sultan Tugrul Bey ve diger melikler, Rey, sfehan, Azerbaycan, Arran ve son olarak da Anandolu ya zellikle Gneydogu Anadolu blgesine aknlara baslamslardr. Bu aknlar srasnda Suriye ve Filistin e gelen Trkmenler, blgede bir Seluklu devletinin kurulmasna zemin hazrlamslardr. Suriye ye ilk giren Han oglu Emir Harun et-Trkman, komutas altnda bulunan bir Trkmen beyi ile birlikte Anadolu dan Haleb e gelmistir. Bu sralarsa bir Trkmen beyinin oglu olan Harun adl sahs, babasna kzarak yanna aldg Trkmenlerle birlikte Diyarbekir blgesine gelmistir. Bu srada Diyarbekir, Mervnogullar ynetiminde olup i karsklklarla ugrasmaktayd. Amd hkimi Said ile kardesi Meyyafarkn hkimi Nizamddevle Nasr arasndaki ekismeden kayg duyan Amid kads Eb Ali, Harun dan yardm istemistir. Fakat Nasr n gc karssnda duramayacagn anlayan Harun blgeden kam ve kaarken Temimogullar adl bir Arap kabilesiyle yanndaki Trkmenleri birlestirerek Diyarbakr blgesinin gneyindeki Bizans snrna aknlar dzenlemistir. Bu srada Halep hkiminin dikkatini eken Harun, Diyarbakr blgesinden ayrlarak 1065 ylnda Halep e gitmistir (Alptekin, 1992, C.VII: 366 371). Suriye Seluklu Devleti, Byk Seluklu Sultan Meliksah n 1092 ylnda vefatndan sonra sehzadeler arasnda blstrldg srada Suriye nin Meliksah n kardesi Tutus a verilmesiyle tam olarak ortaya kmstr. Meliksah n lmyle Gence zerinden yola kan Tutus un hkmdarlgn ilk olarak Halep hkimi Emir Vessab, Mbarek b. Sibi ve Hmid b. Zugayb adl emirler tanmstr (Alptekin, 1992, C.VII: 370). Onun hkmdarlgn Bagdat halifesi hari evre emirlerin hepsi kabul etmistir. Bunu duyan Tutus, Bagdat zerine kuvvet gnderince halife bu durumdan rkt ve halifede Tutus un hkmdarlgn kabul etmek zorunda kald. Bu sayede Halep, Mezopotamya, Diyarbakr ve civar 1093 ylndan itibaren Tutus un hkimiyetine girdi (Diyarbakr Yllg, 1973: 60). Fakat Tutus un istegi, adnn Bagdat ta hutbede okutulmasyd. Bu yzden halifenin sartlarn yerine getirmek istemek Tutus, beraberindeki Aksungur, Yag basan ve Bozan adl Trkmen beyleriyle birlikte 1093 ylnda Isfahan zerinden Diyarbakr blgesine hareket etti (Alptekin, 1992, C.VII: 399 400). Blgedeki durumlarn karsk olmasndan istifade eden Mervnoglu Mansur, Irak tan Diyarbakr a geldi. Baz faaliyetlerde bulunmak 25DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURANSENEM ZDOGANistedi ama Tutu 1093 ylnda Diyarbakr blgesine gelerek duruma el koydu ve ilk olarak Amid i sonra da diger sehirleri ele geirdi. Amacna ulasamayan Mervnoglu Mansur Diyar- Rabia ya ekildigi srada vefat etti. Diyarbakr blgesini hkimiyeti altna alan Tutus, Mervnl taraftarlarnn ogunu ldrd ve emirlerinden Tugtekin Beyi blgeye vali olarak brakt. Ayrca Diyarbakr blgesindeki sehir ve kalelere kendi adamlarn yerlestirdi. Kendisi daha sonra Meyyafarkn e dnd. Amid sehrini ise Alta isminde birinin idaresine brakt.1095 ylnda halk bu sahsn zulmne dayanamayarak isyan edince Tugtekin adl Trkmen beyi, Meyyafarikin den gelerek isyan bastrd. syanclarn bir ksmn ldrtt. Tutu bu olay duyunca Tugtekin i azlettirdi ve onun yerine blgeye oglu Melik Dukak gnderdi (Diyarbakr Yllg,1973: 60; Alptekin, 1992, C.VII: 399-400). Sultan Tutu daha sonra Sultan Berkyaruk la Rey civarnda 1095 ylnda yaptg savasta yenildi ve ldrld. Tutus un lmn frsat bilen beyler Diyarbakr blgesinde beyliklerini tesis etmeye basladlar. Paylaslan blgede Tutus un oglu Dukak, Silvan alrken Amid de Sadr, Bitlis ve Erzincan da Alptekin, Hani de Sahruh, Hasankeyf te Artukoglu Skmen, Mardin de Artuk un diger oglu lgazi hkimiyet kurdu (Polat, 2004: 77). Sonu olarak Diyarbakr ve Ahlt blgelerinde asagdaki beylikler kuruldu: Mardin, Meyyafarkn ve Hasankeyf de Artuk Ogullar Amid de nal Ogullar Bitlis de Dilma Ogullar Siirt ve Erzen de Togan-Arslan Ailesi Ahlt ve Van blgesinde Sunduk Ogullar, Sonradan ise Ermensahlar (Beysanoglu, 2003, C.I: 251) 1097 ylnda Diyarbakr hkimi Sadr lnce yerine kardesi nal (Yinl) basa geti. Bu tarihten itibaren Diyarbakr da nal Ogullar dnemi baslad. 4.1.2. nal Ogullar Ve Nisan Ogullar Dnemi (1097 1183) XI. yzyln sonlarnda Seluklular, Asya y Yakndogu ya baglayan bir imparatorluk haline gelmisti. Bagdat, Musul, Sam, Halep, Diyarbakr ve Ahlt gibi dogu sehirleri bu imparatorlugun ykselisine tanklk ederken Anadolu nun Trklesme safhalarnda byk rol oynamslardr ve kurduklar beylikler sayesinde nemli rollerde stlenmislerdir (Durmus, 2004: 217). nal Ogullar(Yinal ogullar), Gneydogu Anadolu blgesinde kurulan Trkmen beyliklerinin ilklerinden olup, hkimiyet alanlar Diyarbakr merkez olmak zere civarndaki birka kaleden ibarettir. Bu yzden Ynl Ogullar Beyligi Sahib-i Amid olarak da bilinmektedir (evik, 2004: 141). Yinl Ogullarnn Diyar- Bekr blgesine tam olarak ne zaman geldikleri belli degildir. Ancak aileden Sadr adl bir Trkmen Beyinin 1095 ylnda sehre sahip oldugu bilinmektedir. Sadr n lmnden sonra yerine 1095 ylnda beyligin gerek kurucusu saylan kardesi Yinl et-Trkman gemistir. Ksa bir sre sonra Ynl n lm zerine yerine Fahrddevle brahim Amid Bey olmustur (evik, 2002, C.VI: 492). brahim Bey dneminde Suriye Seluklularnn Diyarbakr blgesinde etkinolmalar zerine bu durumu tehlikeli gren sultan Berkyaruk yanna Musul valisi Krboga da alarak 1101 ylnda Diyarbakr kusatm fakat alamamstr. Bu olay zerine evredeki diger beyler ve Fahrddevle brahim Bey, Kl Arslan a itaat etmislerdir (Genel Trk Ansiklopedisi, 2002, C.IV: 130). 26DYARBAKIR LNDE HAKMYET KURANSENEM ZDOGANKl Arslan n ksa bir sre sonra lmesi zerine bu frsat degerlendiren brahim b. Ynal n topraklarn Meyyafarkn aleyhine genislettigi hatta Ambar aynn dogusundaki otuz ky iine alacak sekilde aldg bilinmektedir.1109 ylnda Diyarbakr blgesinde hkimiyet kumak isteyen Ahlt hkimi Skmen El-Kutb nin faaliyetleri bu dnemde dikkat eken diger nemli konudur. Bu srada vefat eden Fahrddevle brahimin yerine oglu Sadddevle Ebu Mansur l Ald gemistir. 1124 ylnda l-Ald nn, batinlere kars baslatlan kanl ayaklanmalar srasnda sehirde saylar gittike artan batinlerin yedi yz kadarn ldrttg sylenmektedir (Genel Trk Tarih Ansiklopedisi, 2002, C.IV: 130 131; Polat, 2004: 106). te yandan bu dnemde Hsn- Keyf ve Mardin merkezli kurulan Artuklu Beyliklerinin hzla genisleyerek, Diyar- Bekr blgesinde hkimiyet kurmaya basladklar grlmektedir. Hatta l-Ald, Mardin Artuklu Beyliginin kurucusu Necmeddin lgazi nin kzyla evlenmi ve bu evlilikten Mahmut isimli bir erkek evlat dnyaya gelmistir. 1130 ylnda Mardin Artuklu emiri Timurta ile Hsn- Keyf Artuklu emiri Davud, kendileri iin ciddi bir tehdit unsuru olan Musul atabeyi Zen gi yi durdurmak iin harekete getiklerinde yanlarnda Sadddevle l-Ald da yer almstr. Fakat bir mddet sonra Timurta ve Davud un aralar alnca l -Ald da metbu olarak Hsn- Keyf emirini tanmstr. Bu durum Timurtas n Zengi ile birlikte 1134 ylnda Amid i kusatmasna neden olmustur. l -Ald da bu kusatmaya kars Hsn- Keyf emiri Davud u yardma agrms. Fakat yaplan sava sonunda yenilince geri ekilmek zorunda kalmstr. Timurta ve Zengi ise surlarn karssnda sonu alamaynca kusatmay brakmslardr (evik, 2002, C.VI: 492). Bylece l -Ald nn sahsnda Ynl Ogullar, kendileri aleyhine ortaya kan bir tehlikeden gl surlar