xvi. VZVIL LE xx. VZVILlN LK VARsNDA nv ARBAKIREVALETNN DAR VAPs VE DAR TEKLATLANMAS

. \. *Yrd. Do. Dr. brahim YILMAZELIK

Dou ile batlx birletiren bir noktada, Dicle vadisine hakim bir tepezerinde ina edilmi Diyarbakr ehri, kara iklime sahip olmasna ramen,stratejik bir merkez ve bunun yan sra olduka nemli bir ticaret, ehriydi.Olduka' verimli topraklara sahip olan ehri, ayn zamanda evresini bir sethalinde kuatan surlar vastasyla gayet,iyi bir ekilde korunmaktayd.

Diyarbakr blgesi eski alardan bu' yana, Akdeniz'i Basra 'krfezine,Karadeniz' i Mezopotamya'ya balayan, ayrca Bitlis ve Van Gl havzas

. zerinden Azerbaycan ve ran'aulaan nemli yollarn dm noktas zerindebulunduundan her devirde nemini koruyan bir merkez olmutur.

Blgenin adn tayan "Diyarbekir=Diyarbakr" ve 'merkezi tekil eden"Amid", adlarnn menei konusunda eitli fikirler ileri srlmtr. Ancakbunlar karlatrldnda, ilk alarda "Amida" adn tayan merkez adnn,"Amid" ,eklinde deitii konusunda fikir birlii olduu grlmektedir.

Amid adnn "Amida'dan geldii konusunda grlen bu fikir birlii, buadn manas ve hangi 'trden tredii konusunda ise grlmemektedir. Amid adTrklerin bu blgeyi ele geirmelerinden sonra da devam etmi ve baz Trkekaynaklarda "Kara Amid" veya "Kara Hamid" eklinde zikredilmitir. Karasfatnn kullanlmasnn sebebi ise ehri evreleyensurlarn siyah bazalttanyaplm olmasdr.

Blge ad olarak kullanlan "Diyarbekir" ise tarihi dnemler ierisinde"Cezire" yresinin kuzey ksmn ifade etmitir. Diyarbakr, adnn manaszerinde de eitli fikirler ileri srlmektedir. Osmanl hakimiyeti srasnda ise,"Diyarbekir" adnn eyaletin tamamna, "Amid" adnn ise sadece bugnkDiyarbakr merkezine tekabl ettii grlmektedir. i

Diyarbakr blgesi ilkalardan itibarev nemli bir yerleim merkeziolmu ve bu nemini Osmanl ,hakimiyeti sresince de devam ettirmitir. Romave Bizans dnemlerinde eyalet merkezi olan Diyarbakr,sliim devletleridneminde valiler tarafndan .idare edilen bir merkez olma zelliinisrdrmtr. zellikle Akkoyunlular zamannda byk bir nem kazanan ve budevlete uzun bir mddet merkez olan Diyarbakr, Osmanl dneminde de devletinen nde gelen eyaletleri arasndayd.2

Frat n. Fen-Edebiyat Fak. Tarih Blm retim yesi.i Diyarbakr ve Amid adlarnn menei konusunda ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik. XIX

Yzyln lk Yrasrida Diyarbakr, 1790-1840 (Fiziki, idari ve Sosyo-Ekonomik Yap) "Fratniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Elaz, 1991,5.1-3

2 f. Ylmazelik, a.g.e.s. 3-12.

BRAHM YIL.MAZELiK

4 Kasm i5 i5 te Bykl Mehmed Paa'nn Beylerbeyliine tayini ile,Osmanl idari tekilat ierisinde beinci eyalet olarak, Diyarbakr eyaleti tekiledilmitir. Osmanllar tarafndan bu blgede ele geirilen topraklar, Diyarbakrmerkez olmak :zere tekilatlandrlmtr.3

Diyarbakr Beylerbeyliinin ik idari taksimatna bakldnda, blgenin ilkdnemlerde, Safevi dnemi tesiriyle olduka geni' bir snra sahip

DYARBAKIR EYALETNN DAR YAPS

. OSMANlLAR DNEMiNDE iDARi TAKSiMAT

219

1- XViii. Yzyla Gelinceye Kadar Diyarbakr Eyaletininidari Taksimat .

XVI. ve XVII. Yzyllara ait Diyarbakr Eyaleti idari taksimatincelenecek olursa, ilk dnemlerinde Safevi devletinin etk..isiyle btn DouAnadolu'nun Diyarbakr eyaleti ierisinde tekilatlandrld, daha sonrakidnemlerde Erzurum, Van ve Rakka eyaletlerinin tekil edilmesi ile Diyarbakreyaletine bal olan sancaklardan bir ksmnn bu yeni oluturulan eyaletierebaland grlecektir.7 Daha sonraki idari taksimat ile mukayese edilmesibakmndan, Diyarbakr eyaletinin ilk idari taksimat (1515) aada verilmitir. 8

Vilayet-i Diyarbekir

1- Amid

2- Ruha3- sbir4- emigezek5- Sleymaniye

6-Eil7- apakur8- Bidlis9- Hizan10- Heytan11- Hacuk12- Airet ve Ulus

13- Kemah

14- Arabgir15- Bayburd16- Hzo17- Palu

18- ermik19- Cere20- Sason21- Siverek22- Muzul

. 23- Sincar

24- Harput25- Ergani

26- K27- Atak28- Birecik29- Hsn- Keyfa

30- Fusul3 i~ Cezire32- Berdin33- Posadi34- Gen

XVI. ve XVII. yzyllara "ait Diyarbakr Eyaletinin idari taksimathakkndaki bilgiler ise, bu dnemler hakknda bilgi veren kaynaklardan alnmve mukayese\i olarak Tablo i de verilmitir.

7 Ayrntl bilgi iin bkz. mer Ltfu Barkan. "H. 933-934 (M. 1527-1528), Mali Ylna Ait BirBte megi" stanbul n. ktisat Fak. Mecmuas. C.l5, No:I-4 (Ekim 1953-Temmuz 1954),s.521-529 ekler:lI. s.303-307. . Metin Kunt Sancaktan Eyalete, stanbul, .1978, s.142-144.erafettin Turan, "XVil. Yzylda Osmanl mparatorlugunun dari Taksimat (H. 10411 M.1631-32 Tarihli Bir idari Taksimat Defteri), Atatrk n. 1961 Yll, Yayn No:26, Edebiyat Fak. TarihDergisi Sayl:32, Mart 1979, s.915-916.

8N. Gyn, a.g.e.s.23~24. .

220 BRAHiM YILMAZELK

TABLO i

XVi. ve XVII. Yzyllarda Diyarbakr Eyaletinin dari Taksimat

-... ,

1578-1588 1609 1653Eyalet-i Diyarbekir9 Eyalet-i Diyarbekir

lO Eyalet-i Diyarbekirl i

Amid Amid Amid

Harput Harput Harout

Ergani Ergani Ergani

Siverek Siverek Siverek

Hshkeyfa Hshkeyfa Hshkevfa

RuhaDeyr RAhbeKrkilFerak (?)Nusaybin Nusaybin Nusavbin

Kabur HaburMazgird (Y) Mazgird (Y)

Tercil (Y) Tercil (Y) Tercil (Y)

Pertek (Y) Pertek (Y) Pertek (Y)

Cemis!!ezek (Y) Cemigezek (Y) Cemisgezek (Y)

Sincar Sincar Sincar

Rakka.

Atak (Y) Atak (Y) Atak (Y)

1578-1588 1609 1653Airet-i Pesban Pesban Yurban

Cezire (H) Cezire (H)madive

. Masyun Hacukuk Hancuki/

Sason . Palu Palu (H)GenEinZrkiMihrani (Y) Mihrani (Y) .Mihrani (Y)

Kabile-i Beni RabiaSaman (Y) Saman (Y) Saman (Y)

9 M.Ali nal, "XVI. ve XVII. Yzyllarda Diyarbakr Eyaletine Tabi Sancaklardan dar Statleri,Ziya Gkalp Dergisi Say. .44, Ankara, Aralk 1986, s.3 i-40.

10 Ayn-i Ali Efendi, Kavanin-i AI-i Osman Der-Hliisaci Mesarnin-i Defter- Divan. Istanbul, 1280,s.29-30-3 i.

11 Sofyal Ali avu Kanun-narnesi, Yayma Haz. Midlat Sertolu, stanbul, 1992, s.32.

DiYARBAKR EYALETNN iDARi YAPS 221

CemmaseSiirdEski MusulKulb(Y

Siird

Hazo (H)

Siird

Yukardaki tablo incelenecek olursa 1515 tarihinden itibaren Diy~rbakreyaletinin, yeni eyaletierin tekil edilmesi ile birlikte snrlarnn kld veXVII. yzyl sonlarnda Diyarbakr eyaletinden ayrlan baz sancaklarn; Dou'daVan, Kuzey'de Erzurum ve Gney'de ise Rakka ile Badat eyaletlerine dahiledildii grlecektir.

Osmanl idar taksimat ierisinde Dou Anadolu'da bulunan eyaletlerin,sancak saylarnn fazlal da dikkat eken nemli bir konudur. DiyarbakrEyaletinde de grlen bu durum, bu sancaklarn bazlarnn klasik sancak yapsile farkllk gstermesinden kaynaklanmaktadr. Osmanl devletinin, kendisinebal lkelerde corafi, sosyal, ekonomik ve etnik yapya gre deien farklynetim modelleri uygulad bilinmektedir. mparatorluk her ne kadarmerkeziyeti bir karaktere sahipse de, fethedilen lkeler. halknn Osmanlidaresine smdrlmas ve dier baz faydalar bakmndan eski idareler zamanndageerli olan bir ksm hukuk mevzuat ile rf ve adetlerin birsre daha devamettirildii ve bunlardan Osmanl Kanunlarna ters denlerin bile ancak yavayava ortadan kaldrld malumdur.12 Bu meyanda Diyarbakr eyaleti ierisindebaz sancaklarm idar statlerinde grlen farkllk, hemen dikkat ekmektedir.Genelolarak Yurtluk-Ocaklk ve Hkmet olarak zikredilen ve Diyarbakreyaleti ierisinde de yer alan bu sancaklarm saylar zamanla azalmtr. 13 .

12 mer Ltfu Barkan, "Osmanl Devrinde Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Bey'e AitKanunlar", Trkiye 'de Toprak Meselesi, Istanbul, 1980, s.548.

13 Yurtluk-Ocaklk Sancaklar: Fetih srasnda hizmet veya itaatlerinden dolay eski sahiplerinetevcih edilmi ve sancak beyliinin belli bir slalenin mlkiyetinde olduu sancaklardr.Sancakbeyi her hangi bir ihanet veya itaatsizlik dnda lnceye kadar beylik yapmaktadr. Busancaklarda tahrir yaplmakta, bmar ve zeamet de bulunmaktadr. Diyarbakr eyaleti ierisinde butr sancaklara Saman, Kulb, Mihrani, Tercil, Atak, Pertek, apakur, ermik veMerarikin rnekolarak verilebilir.

Hkmet Sancaklar: Bu tr sancaklar sahiplerine fetih srasnda hizmet ve itaatlerinden dolay~ mlkiyet

zere tasarruf etmeleri iin tevcih edilmitir. )'urtluk-Ocaklk sancaklardan tek fark bu

222 BRAHM YILMAZEliK

Airet beylerine verilen sancaklar Liva olarak adlandrlmakla beraber,bunlar gerek Osmanl livas olmayp birer Zeamet olarak nitelendirilebilir.XVIII. yzyl ierisinde de Diyarbakr eyaleti ierisinde "Yurtluk-Ocaklk" ve"Hkmet" tabir edilen sancaklara rastlanmaktadr. Ancal< bu tr sancaklarnsaylarnn azalmas, bu uygulamimn zayfladnn emareleridir. Sonu olarakDiyarbakr eyaletinin 1515 tarihinde kurulduktan sonra, bu eyalete bal olaraksancak saysnn olduka fazla olduu XVI. yzylda bu saynn 37 ila 47a~asnda, XVII. yzylda ise 18 ile 23 arasnda deitii grlmektedir .

. 2- XVIII. Yzylda dari Taksimat

XVIII. yzylda Diyarbakr eyaleti, Dou Anadolu'nun en nemli eyaletiolma durumunu korumakla birlikte baz blgelerin bu eyaletinin snrlar dndakald grlmektedir. XVIII. yzyla ait idari taksimat listelerinin incelenmesisonucu, bu durumu daha ak olarak tesbit etmek mmkndr. Tablo II de 1733-i739- 747 ve 1785 tarihlerine ait 4 ayr idari taksimat listesi mukayeseli olarakverilin itir.

TABLO II

XVIII. Yzylda Diyarbakr Eyaletinin dari Taksimat

739(15) i74i 1785(1 )Amid Amid Amid

ermikSiverekTelbisimeSavur H)

sancaklarda tahrir yaplmaydr. Bu yzden tmar ve zeamet yoktur. Bu tr sancak tasarruf edensancak beyleri sefere arildnda kendisine bal airet kuvvetlerini alarak beylerbeyininsanca altna girer. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. M. Ali Onal, a.g.e S.32.33.

14 Milli Ktphane, Diyarbakr er 'iyye Sicili No:31 O, s.62-63.iS Diyarbakr er Sic. No:360, s. 14.16 Diyarbakr er Sic. No:313, s. 74, Babakanlk Arivi, Maliyeden Mde~ve~ No:2890, S.133.17 Diyarbakr er Sic ..No:352, s.27, No:3 i I, s.30

DYARBAKIR 'EYALETNN DAR YAPS 223

Mivafarikin

224 BRAHM YILMA.ZELK

dnlmemelidir. XiX. Yzylda yine bu tur bir uygulama olarak, Kiki veTrkmen airetlerinin oturduklar yerler bu sefer de "nahiye" itibar edilmitir.Bu airetler ancak 1845 ylnda iskan edilebilmi, buna ramen dank olarakbulunduklar yerler "nahiye" itibar edilmeye devam edilmitir?O Bu sebeple buuygulamaya mar zaruretierin ortaya kartt bir uygulama olarak bakmaktafayda vardr.

Yukarda belirtildii zere balangtan itibaren Diyarbakr eyaletininierisinde yer ahin ve XVIII. yzylda idar taksimat ierisinde varlna rastlanan"Yurtluk-Ocaklk" ve "Hkmet" tabir edilen sancaklarn, bu yzylda sayilarnnazald grlmektedir. Bu ise szkonusu. uygulamann zayfladnn emareleriolarak kabul edilmelidir. '

XVIII. yzyla ait yukarda ve}ilen idar taksimatla ilgili tabloda yeralmayan baz sancaklarn varln ise eitli belgelerden tesbit etmek mmknolmutur. Sincar-Harput-Palu-Mahal.arsancak sancaklar da XVIII. yzyldaDiyarbakr eyaletine bal dier sancaklar tekil etmekteydi.

21Bu dnemde

Diyarbakr eyaletinin snrlr klm olmakla beraber bata kuruluundanitibaren Diyarbakr eyaletinin Paa Sanca olan Amid Sanca ve haz blgelernemlerini korumulardr.

XVIII. yzylda gemi yzyllarla mukayese edildiinde, Diyarbakreyaletinin snrlar biraz klm ise de, yine olduka geni bir alana ihtiva ettiisylenebilir. Bu dnemde idar taksimatt~ dikkati eken dier nemli bir hususise, idar adan Dyarbakr eyaletine bal olan Palu, arsancak, Harput, eil,ermik, Ergani ve ng kazalarnn "Ma den-i Hmayiin merbutatndan"saylmalardr?2 Sz konusu kazalar XVIII. yzylda mal adan "Maden-iHmaYln" idaresine bal olmakla beraber, idari adan Diyarbakr eyaletinebal olma statlerini devam ettiriyorlard.23 Sonu olarak ise XVIII. yzyldaDiyarbakr eyaleti snrlar klm olmakla beraber, nemini korumuturdenilebilir.

3- ~IX. Yzyln lk Yarsnda dar Taksimat

XIX. yzyln balarnda Diyarbakr eyadtinin idari taksimatnabakldnda, XVIII. yzyldaki idari taksimata pek fazla bir ayrlk arzetmediigrlmektedir.

icab idi ..." demektir. Bkz. M.Akda~, Trkiye 'nin iktisadi ve itimai Tarihi, C. 2, stanbul, 1979,s.83.

211 Diyarbakr er. Sic. No:607, s.3- i5-59, No:352, s.50.21 Ayrntl bilgi iin bkz. Palu-Sincar-Harput ve arsancak in. Diyarbakr ~r Sic. No:626, s.20-

21 (1792), Mahal iin bkz. B.A, Cevdet Dahiliye, No:2645 .22 Ayrntl bilgi iin bkz. BA., Cevdet Dahiliye No:2645, Diyarbakr er. Sic. No:626, S.20. 'Ayrca

bkz. Hasan Yksel, H.I 190-H.1209 (1794) Tarihli Keban er'iyye Sicilinin Transkripsiyon veDe~erendirilmesi Ankara n. Sosyal' Bilimler Es. Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara,1987, s.54-57-60-65.

2J SA. Cevdet Timar. No:4860.

DiYA.RBAKIR EYALETiNN iDARi YAPS 225

XiX. yzyln hemen balarnda Diyarbakr eyaleti u kazalardan24olumaktayd.

1- Amid4- Meyararikin (H)

7- Tercil (H)

10- ska13- Salat

16- Kulb20- Savur (H)

23- apakur27- Saman

30- ng33- Palu

2- Siverek5- Hasankeyf8- Behraki

ll-Telbisme14- Birazi17- Atak (Y)21- Eil (H)24- emigezek

28- Derik31- Sincar

34- arsancak

3- ermik6- Beiri9- Hani (Y)

12- Mardin15- Birecik18- Siird22- Karakel26- Musul- Atik ve Cedid

29- Ergani32- Harput

35- Mahal

Yukardaki tablodan da anlalaca zere XiX. Yzyln hemenbalarnda Diya;bakr eyaleti 35 sancaktan olumaktayd.

XIX. Yzyln hemen balarnda, Diyarbakr Merkez Sanca ise her biribirer ayr adli-idari birim olan u 22 kazadan olumaktayd.

25

1- Amid4- Meyafarikin (H)7- Tercil (H)10- ska13- Salat16- Kulb20- Savur (H)

2- Siverek5- Eil8- apakuri1- Telbisme14- Birazii7- Atak (Y)21- Eil (H)

3- Mihrami6- Beiri9- Hani (Y)12- Mardin15- Mahal18- Siird22- KarakeUi

Yukardaki tablolardan da anlalaca zere incelenen dnemin hemenbalarnda Diyarbakr eyaleti olduka geni bir alan ihtiva etmekteydi. Butarihlerde idari taksimatta Diyarbakr eyaletine bal olan Palu, arsancak,Harput, Eil, ermik, emigezek, Ergani ve ng kazalar, Maden-i

24 Ayrntl bilgi iin bkz. Tablo Irve Diyarbakr, erSic. No:626, s.20-21 (1792).25 Diyarbakr er Sic. Noj13, s.30; No:626, s.l, No:355-11; No:3 13, s.7; .No:355, s.44; No:352, 25.

27.

226 BRAHM YILMAZELK

Hmdyun merbutatndan sayllyorlard.26 Sz konusu kazalar mali adan"Maden-i Humayun"a bal olmakla birlikte idari adan Diyarbakr eyaletinebal olma statlerini devam ettiriyorlard.27

XIX. yzyln ilkyarsnda 1847 ylna kadar idari taksimatta pek fazlanemli bir deiiklik olmam ve bu tarihe gelinceye kadar XVIII. yzyldakiidari yap aayukar muhafaza edilmitir. 1847 ylna kadarki belgelerderastlanmaktadr. Ancak XVIII. yzyl idari taksimat ierisinde grlmeyenMaden ve Karaor kazalarnn 1817 ylndan sonraki belgelerde Diyarbakreyaletine balandklar anlallmaktadr.28

Diyarbakr eyaleti' i820-1825 ylnda u sancaklardan meydanagelmekteydi. 29

1- Amid2- Beir3- apakur

4- ska

5- EiI6- Harput7- Karakel8- Mazgird9-Palu (H)10- Salat

11- Sincar12- Tercil (H)

13- Atak (Y)

14- Birazi15- emigezek

16- Hani (Y)17- Ergani18- Hasan-keyf

19- Kulb20- Meyafarikin (H)

21- Pertek22- Savur (H)

23- Siverek

24- Bakos25- Cizre (H)26- ernik

27~ ng28- Gence 29- Hazzo (H)30- Mardin

31- Mihrani32- Saman33- Siird

34- Telbisme

Yukardaki tablodan da anlalaca zere daha nceki yllarda Diyarbakreyaletinin idari taksimat ierisinde grlen Behramki, Birecik, Musul- Atik veCeddid, Derik sancaklarna 1820-1825 idari taksimatnda rastlanmamaktadr.Btn bu deiikliklere ramen Mirliklerin ihdasna kadar esasl bir deiiklikolmamtr. Bu dneme gelinceye kadar Mardin'in Diyarbakr eyaleti ile Musul"eyaleti arasnda el deitirdii ve neticede 1839 tarihinde Diyarbakr'a balandgrlmektedir .

26 Bu koimda ayrntl bilgi iin bkz. BA, Cevdet Dahiliye No 2645, Diyarbakr er Sic. No: 626,s.20, Ayrca bkz., Hasan Yksel, H.I 190-H.I209 (1794) Tarihli Keban er'iyye SicilininTranskripsiyon ve Deerlendirilmesi 1987, s.54, 57, 60, 65.

27 BA, Cevdet Tmar, NO:4860.28 BA. Cevdet Askeriyye, No: 14923, BA, Maliyeden Mdevver, No:2985.29 .Ylmazelik a.g e.s. 133-134. .

DYARBAKIR EYALETNN DAR YAPS 227

XiX. yzyl ierisinde Diyarbakr eyaletinin idari taksimatnda nemlideiikliklerin olduu dnemin balangcni Diyarbakr Mirliinin kurulmastekil etmektedir. Takvim-i vekati say: i72 de yer alan bir kayda gre 21 Ekimi838 de Diyarbakr Mirlii kurulmutur. Bu konudaki bilgiler aada ayrntlolarak ele alnacaktr. bolaysyla burada sadece Diyarbakr Mirliininkurulmasndan sonra idari taksimatta meydana gelen deiiklikler szkonusuedilecektir.

Diyarbakr Mirliinin kurulmasndan sonra Diyarbakr eyaletinin idaritaksimatnda nemli deiiklikler meydanagelmitir. Aada. 1840 ylna aitDiyarbakr eyaletinii idari taksimatn gsterir tabloya bakldnda bu durumdaha iyi anlallacaktr.30

TABLO III1840 Ylnda Diyarbakr Eyaleti

1- Amid (Merkez) 15- Birazi. 29- Zkn

2- Mardin 16- Bakos Boat. 30- Bohtan

3- Siverek 17- Peear 31- Raho

4- Eil 18- Gene 32- Lice

5- Hasankeyf 19- Hazro 33- Kulb

6- Beiri 20- Hani 34- Koda.

7- Hasankeyf 21- Silvan 35- Hayan .

8- Savur 22- Garzan 36- Grdilan -9- Hani 23- irvan 37- Rasulavn

10- Atak 24- Siird 38- Badkan

11- Mihrani 25- Cizre 39- Havidan

12- Miyafarikin . 26- Rahta 40- eyhkik

13- apakur 27- Nehtan 41- Ebgr

14- Salat 28- Midyat

1840 ylna ait idari taksimat, 1847 ylna kadar baz kk deiikliklerledevam etmitir. Bu arada 1838 ylnda Diyarbakr Mirliinin kurulmas ilebirlikte, Maden-i Nmayun emanetine bal kazalarn da yine i845 ylna kadaridari taksimat ierisinde Diyarbakr eyaletine bal olduklar grlmektedir. 1845Ylnda Harput eyaleti tekil edilmi ve bu kazalar Harput eyaletine

30 Diyarbakr er Sic. No:607 s.3 (19 Temmuz 840). s.15 (Mart 1840), s.59 (25 Aralk (840),No:352, s.4 7 (1840)

.228 BRAHM YILMAZELK

balanmtr.3 1838- i845 yllar arasnda Diyarbakr eyaletine bal Maden-iHmayun Kazalar ise unlardr.32 .

1- Harput2- Palu3- Kuruay

4- Ayvaldere

5- Malatya6- ermik7- Ebutahir

8- Maden9- Samsat

iO~emigezek

11- Kemah12- Ergani

13- Ein14- Akahan

15-Maden-i Ergani16- Sivereki7- Gerger18- Hsn- Mansur

19- Maden-i Keban20- Grcanisc21_Hakimhan

22- arsancak

23- Behisn24- ng

25- Arabgir26- im

Aralk 1847 ylnda Diyarbakr eyaleti, Osmanl devletindeki yeni idaritekilatlanma erevesinde yeni bir idari dzenlemeye tabi tutulmutur. Budzenleme ierisinde Diyarbakr eyaleti, 1- Mardin 2-Siirt 3- Diyarbakr olmakzere livadan olumaktayd.

XIX. Yzyldaki idar~ taksimat incelendiinde, gemi yzyllara nazaranDiyarbakr eyaletinin snrlarnn kld sylenebilir. Bununla birlikte budnemde de, Diyarbakr eyaleti nemini eitli alardan muhafaza etmitir. Yinebu dnemde dikkati eken bir dier gelime de, gemi yzyllarda Diyarbakreyaleti ierisinde varln tesbit ettiimiz, Yurtluk-Ocaklk, Hkmet denenynetim biimlerinin saylarnn olduka azalmasdr. Ayrca idari taksimatierisinde ve~jlebilecek olan Diyarbakr'a bal kyler ve airetler konusu da, telbana bir aratrma konusudur. .

11- ,XVIII. Yzyl le-XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr dariTekilatlanmasBilindii zere klasik Osmanl idari sisteminde lke "Vilayet" ,veya

"Eyalet" diye' adlandrlan byk idari nitelere blnm olup, eyaletleri iseSancaklar oluturmaktayd. Eyalet ve sancaklarn merkezi durumunda olan~hirler, ayn zamanda idari bir merkez olma zelliine sahiptirler. KlasikOsmanl idari yaps ierisinde Beylerbeyi kendisine verilen ve eyalet merkeziolan sancaklardaki ehirlerde oturmutur.

Diyarbakr eyaletinin kurulduu tarih olan i5 i5 tarihinden itibaren AmidSanca "Paa Sanca" olmu ve bu eyaletin idaresini stlenen Vezir rtbesindekiBeylerbeleri bu ehirde oturmulardr. Diyarbakr bylece tarihi dnemlerierisinde devamlolarak merkez olmutur.

)i i. Ylmazelik, a.g.e. 5.136.32 SA, Cevdet Dahiliye, No:70n

DYARBAKIR EYALETNN DAR YAPISI 229

1515 tarihinden itibaren Diyarbakr eyaletf belerbeyliine tayin edilenvezir rtbesindeki beyler 'uzul) bir mddet bizzat kendileri grev yerlerindebulunarak, bu grevlerini devam ettirmilerdir. Bununla birlikte bu kuralnXVIII. yzyldan itibaren bozulmaa balad ve baz valilerin grev yerinegelmeden mtesellimleri vastasyla Diyarbakr eyaletini ynettikleri tesbitd'l . . 33e i mtr.

Diyarbakr eyaletinin idari tekilatlanm~s ierisinde dikkati eken birkonu da, bu eyaletin Maden- Hmayiin Emanet ile olan mnasebetidir.Dolaysyla 1780 tarihinden balyarak, Diyarbakr valilerine ayn zamandaMaden-i HmayOn Emaneti de tevcih edilmitir. Bu tarihlerden itibaren XIX.Yzyln ilk yarsnn sonlarna kadar Maden emanetine bal kazalar idari Jldan .Diyarbakr eyaletine bal olmulardr. dar adan balangta Palu, arsancak,Harput, Eil, ermik, Ergani ve ng kazalar Mali adan Maden-iI.-lmaynidaresine bal olmakla birlikte idari adan Diyarbakr eyaletine bal olulardr.Bu kazalarn saylar yukarda idari taksimat blmnde akland. zerezamanla artmtr. 'Maden-i Hmayun'a bal olan kazalardaki halkn vemadencilerin btn ilerini Maden EminIeri tarafndan grlmesi ve buna kargelenlerin cezalandrlacaklarna dair sk sk gnderilen fermanlar sz konusukazalarn idari statlerinin tam olarak aydnlanmamasndan kaynaklanmaktadr.34

Diyarbakr eyaleti valilerinin eitli tarihlerde ayn zamanda Maden Emini deolmalar sz konusu karkln asl sebebi 0lmaldr.35

Osmanl lke ynetiminde Mirliklerin oluturulmasna kadar (1836)geen sre ierisinde Diyarbakr eyaletinin idari tekilatlanmasnda, lkeynetimine paralelolarak nemli bir deiiklik sz konusu deildir: Ancak 1836ylnda lke ynetiminde yeni bir dzenlemeye gidilmi ve ilk etapta-6 mirlikkurulmutur. 1836 ylnda kurulan Sivas Mirliide bu alt mirlikten bir tanesiol,p, Diyarbakr eyaleti bu mirlie balanmtr.36 Nitekim Kasm sonlar 1836tarihli bir fermandada Hafz Mehmed Paa'ya Asiikir-i Mansure Eyaleti-i Sivas

. Mirlfi nvanyla Diyarbekir 've Rakka ve ber-vech-i muhasslk SivasEyaletleri ve Divrii Sanca ev Maden-i Hmiiyun Emaneti..." nin tevcihedildii anlallmaktadr.37 Bu uygulama Diyarbakr Mirliinin kurulduu Ekim838 tarihine kadar devam etmitir. Diyarbakr mirlii i838 ylndakurulmasna ramen, redif askeri tekilatnn 1'836 ylnda, Diyarbakr eyaletindede tekil edildii grlmektedir.38

J3 . Ylmazelik, a.g.e. s.176- 177.34 BA, Cevdet Darphane ve Meskukat, No:2441.3; Ayrntl bilgi iin bkz. . Ylmazelik, a.g.e. s. 132-134 ve 177- 178.36 Musa adrc, Osmanl Trkiyesi lke Ynetiminde Yenilikler, ADTCF. Basnam Doentlik

Tezi, Ankara, 1979, s.17.37 Harput er. SiCili, No:218, s.78, Ayrca bkz. BA, Cevdet Dahiliye. No:2275.3K Musa adrc, Tansimala Girerken Trkiye 'de ehir Ynetimi. ADTCF, Baslman Doktora

Tezi, Ankara, 1972. s,19.

230 BRAHM YILMAZELK

Ekim 1838 tarihinden itibaren Diyarbakr, Sivas Mirliinden ayrlmaksuretiyle ayr bir mirlik haline getirilmitir .. 1839 tarihinde Sadullah Paa'"Diyarbekir ve Rakka Eyaletleri ve Maden-i Humayun" dan oluan DiyarbakrMirliine tayin edilmitir.39 Bylece bu tarihten itibaren Diyarbakr eyaletivalileri, Mir nvan tamaya balamlardr.

Osmanl devletinde 1842 ylndaki idari dzenleme ile lke ynetiminde"Eyalet-Sancak-Kaza" eklinde yeni bir idari dzenleme yaplm, eyaletvalilerinin yetkileri nemli lde snrlanmtr. Bylece daha nceden HemDiyarbakr Eyaletinin hem de Diyarbakr Sancann idari bakmdan en batagelen kiisi olan, eyalet valileri zellikle sancak idaresinde ikinci planadmlerqir. Sancak ynetiminde Kaymakam ve kaza ynetimind~ ise kazamdrleri ilk pl~na gemitir.40 .

Diyarbakr eyaleti Mart 1845 tarihinde "Tanzimata Dahil" edilmitir. Butarihten sonra de eyalet valilerinin yekileri snrlanm, eyaletde defterdar dagrev yapmaa balamtr. Sancaklarda kaymakamlarn, kazalarda ise kazamdrlerinin ilk palana gemelerine ek olarak, i gvenliin salanmasi iinZaptiye tekilat, Tanzimatn getirdii yenilikler ierisinde Diyarbakr'da daoluturulmutur. Ayrca 1849 ylndan itibaren Eyalet ve Sancak Meclisleri deynetiminde sz sahibi olmaya balamlardr.

te yandan Diyarbakr eyaletinin merkezini tekil eden Diyarbakrsanca ierisindeki bir idari uygulama da burada ksaca deinmek istiyoruz.Diyarbakr sancann idari taksimatna bakldnda, Diyarbakr'n kylerinin15) 5 ylndan itibaren ark ve Garb olmak zere ikiye ayrld hemen dikkatekmektedir. Bu uygulama incelediimiz dneme kadar yani XiX. yzyln ilkyarsnn sonlarna ve hatta salnamelerden anlald kadaryla XIX. yzylnsonuna kadar srmtr.41 Bu uygulamann aada da izah edilecei zere idaridurumla da alakas vardr. Ancak hereyden nce bu durumun geleneksel Trkehirlerinin belirgin bir zellii olduunu belirtmek gerekmektedir. Zira ark-Garb (Dou-Bat, Yukar-Aa, Bala-Stla) terimleri Diyarbakr'da olduu gibipek ok Osmanl yerleim nitesinde de bulunmaktadr. Diyarbakr'da Garbkyleri Dicle nehrinin Batsndaki kyleri, ark kyleri ise Dicle'ninDousundaki kyleri gstermektedir. Bu hususun Orta Asya'dan beri sregelenTrk kltrnn bir tezahr olduu aktr ..

Vergi tevzii ve taksimi ile ilgili listelerden anlald kadaryla, 1848ylna gelinceye kadar Diyarbakr'n kyleri ark ve Garb olarak ikiyeayrlmaktayd. Bu kyler idar ve adl adan Diyarbakr Merkez sancana balolup, bu kylerle ilgili meselede, ayn zamanda Eyaet yneticisi olan kiilercezlmekteydi. Ancak adl sahdaki bir husus ayrca dikkat ekmektedir.Diyarbakr mahkemesinde Kad'nn yansra, bir Bab Naibi ve bir de Nahiye

," Takvim-i Vekayi, Defa: i72, H.1254, Defa 182, H.1255.40 Musa adrc. Osmanl Trkiyesi lke Ynetiminde Yenilikler 5.102-1 7.41 i. Ylmazelik. a.ge. 5.142 ve devam

DYARBAKIR-EY ALETNN DAR YAPS 231

Kads bulunmaktayd.42 Bu bab naibi ve naibi ve nahiye kadsnn grevi se - Budnernede Diyarbakr mahkemesine tayin edilen kad veya naiblerin ayntarihlerde grevde bulunduklar tesbit edilmitir- 'bata Diyarbakr'da ark veGarb olarak ikiye ayrlan kylerden gelen kiilerin davalarna bakmakt.

1848 ylndan sonra ise ark ve Garb kylerinin ayr b'ir nahiye olarakkabul edildii grlmektedir. Bu kyler, 15 Ocak 1848 tarihli bir belgeye gre"ark ve Garb Nahiyesi" olarak nahiye itibar edilmektedir.43 H.1273 yl DevletSalnamesinde yer alan ve Diyarbakr eyaleti kazaalrn gsterir idari taksimatlistesinde de, 1856-1857 yllar arasnda bu kyler "Nevahi-i ark ve Garb" adaltnda yine nahiye itibar edilmitir.44 Bu uygulamann daha XIX. yzyldagnmzdeki Bykehir belediyesi uygulamasnn, baz ynleriyle benzeriolduu dnlebilir.

Osmanl dneminde idari tekilata dnem drtem baz deiiklikleryaplm ve Diyarbakr eyaletinde de bunlar tatbik edilmitir. Sonuta iseqiyarbakr'n bu deiikliklere, ramen nemini koruduunu sylenebilir.

SONUSadece Osmanl mparatorluu> dneminde deil, tarih dnemler

ierisinde nemli bir blge olan Diyarbakr eyaleti, bu nemini Osmanlmparatorluu zamannda da korumutur. 1515 tarihinde btn Dou ve GneyDou Anadolu'yu snrlarierisinde bulunduran Diyarbakr eyaleti Dou'yayaplan seferlerin merkez s's olmutur. Yaplan yeni fetihlere paralelolarak,yeni eyaletierin oluturulmas, bu eyaletinnemini bir miktar azaltmtr. Bunaramen Diyarbakr eyaletinin snrlar ierisinde yer alan yerler uzun bir sre Irakblgesinin hububat ambar olarak, bu blgenin ihtiyalarnn karlanmasndanemli bir roloynamtr. Diyarbakr eyaleti ve bu eyaletin merkezini tekil edenAmid sanca XVIII. yzyla birlikte Dou'daRua tehlikesinin ba gstermesizerine, Erzurum eyaletinin nem kazanmas karsnda bu yzylda eski neminibir miktar kaybetmitir.45 ,

XVIII. yzyl ve XIX. yzylda Diyarbakr eyaletinin' idari yapsbelirlenirken, bu eyaletin sz konusu yzylda snrlar tesbit edilmeye allm,XVI. ve xyI. yzyldaki idari yap ile karlatrmak suretiyle meydana gelendeiiklikler belirlenmitir. Bu karlatrma sonucunda Diyarbakr eyaletininsnrlarnn kld, buna ramen eski nemini kaybetmedii tesbit edilmitir.

XIX. yzylda Diyarbakr eyaletinin idari taksimatnda XVIII. yzylagre uzun bir dnem deiiklik grlmemektedir. Bu dnemin en dikkat ekicitaraf ise, idari bakmdan Diyarbakr eyaletine bal olan baz kaza~arn, mali

42 i. Ylmazelik, a.g.e. s.228-229 ..43 Diyarbakr er Sic. No:352, S.119-121.44 Sz konusu belge Tuncer Baykara tarafndan yaynlanmtr. Bkz. Tuncer Baykara Anadolu 'nun

Tarihi Cografyasna Giri I, Ankara, 888, s.254-255.45 i. Ylmazelik, a.g.e. s.661-662.

232 BRAHM YILMAZELK

adan Maden-i Hmayun Emanetine balanm olmalardr. Uzun bir dnemDiyarbakr eyaleti valileri, ayn zamanda Maden-i Hmayun Emaneti eminliinide birlikte yrttklerinden, bu durum idarede bir ksm karklklar ortayakmasna sebep olmutur. Ancak sonu olarak Maden-i Hmayun Emanetininma bir birim olduu ve Diyarbakr Eyaletine dahil baz kazalarn ma adanburaya bal olduklarn syleyebiliriz.

Diyarbakr eyaletinin idari taksimatndaki en nemli deiiklik ise 1838ylnda Diyarbakr Mirliin kurulmasndan sonra olmutur. i845 ylnda iseHarput ve Maden-i Hmayun kazalar, Diyarbakr eyaletinden ayrlarak yeni birEyalet oluturulmutur. te yandan 1847-1 848 yllarda bir ksm mazaruretlerden dolay Diyarbakr eyaleti Van-Mu, Hakkari sancaklar ile Cizre,Bohtan ve Mardin kazalarn ierisine alacak ekilde yenidentekilatlandrlmtr. Ancak bu .yeni dzenlemenin, zellikle DiyarbakrEyaletinin idari taksimatnda fazla bir deiiklik yapmadn belirtmek gerekir.

Sonu olarak XVIII. yzyl ve xx. yzylOsmanl idari yapsnnaydnlanmasna kaynak tekil edebilecek, baz bilgiler ortaya konulmasnn yansra, Diyarbakr eyaletinin idari taksimat ierisinde nemli bir yere sahip olduuda ortaya kmtr.

00000001000000020000000300000004000000050000000600000007000000080000000900000010000000110000001200000013000000140000001500000016