AKCIONA ISTRAŽIVANJA

Mirjana PešićAKCIONO ISTRAŽIVANJE

I KRITIČKA TEORIJA VASPITANJAPedagogija, 90, br.3, 275-299

AKCIONO ISTRAŽIVANJE KAO METOD

Temelje svake naučne discipline činepredmet imetodkoji su uzajamno povezani i uzajamno se određuju

Akciono istraživanje je metod “kritičke pedagoške nauke” čiji je predmet pedagoška praksa u konkretnom kontekstu i

konkretnoj društveno-istorijskoj situaciji.

POREKLO AKCIONOG ISTRAŽIVANJA

• Preteče ovakvog pristupa – pedagoški klasici koji su teorije gradili paralelno sa stvaranjem i razvijanjem škola (npr. Marija Montesori)

• Tvorac – Kurt Levin, 1946. (istraživanja društvenih problema, npr. diskriminacije manjinskih grupa) – to je istraživanje koje treba da vodi do socijalnih promena

STRATEGIJA AKCIONOG ISTRAŽIVANJA(Levin)

Sastoji se od ponovljenih ciklusa čije su faze:1.Planiranje2.Izvođenje (akcija)3.Prikupljanje podataka, koje ima 4 funkcije: osnova za evaluaciju izvedene akcije osnova za planiranje sledećeg koraka osnova za modifikovanje opšteg plana akcije prilika za učenje, za sticanje novih uvida

AKCIONO ISTRAŽIVANJE U PEDAGOGIJI

• Početkom 50-tih godina prošlog veka Levinova metoda primenjena u domenu pedagoških istraživanja u SAD (razvijanje kurikuluma i profesionalni razvoj nastavnika)

• Već krajem 50-tih godina ova metoda je potisnuta; u pedagoškim istraživanjima dominira pozitivistička orijentacija (evaluacija programa na osnovu taksonomije ciljeva)

• Sredinom 70-tih godina – ponovno otkriće akcionog istraživanja koje istovremeno vodi menjanju vaspitne prakse i razvoju utemeljene pedagoške teorije

UVIDI KOJI SU PODSTAKLI POJAVU INTERPRETATIVNOG PRISTUPA

• Kritičko preispitivanje evaluacionih studija eksperimentalnih kompenzatornih programa pokazalo je da se obrazovni proces ne može

posmatrati kao “tretman” meriti objektivno oblikovati spolja, primenom psiholoških teorija i saznanja

Kao reakcija na ograničenja klasične kvantitativne metodologije u evaluaciji, javljaju se nove strategije evaluacije koje se zasnivaju na interpretativnom pristupu.

Interpretacije praktičara postaju centralni predmet istraživanja (njihove praktične teorije obrazovanja i vaspitanja)

OSNOVNE ODLIKE AKCIONOG ISTRAŽIVANJA - 1

• Akciono istraživanje je istovremeno i akcija i istraživanje (proces menjanja prakse i konstrukcije saznanja)

• Ova karakteristika proističe iz određenja predmeta istraživanja:vaspitno-obrazovna praksa u konkretnoj društveno-istorijskoj situaciji, a ne izdvojeni vaspitni fenomeni (metode, sadržaji ili programi), kao varijable koje se istražuju nezavisno od učesnika i konteksta

OSNOVNE ODLIKE AKCIONOG ISTRAŽIVANJA - 2

• Socijalni – participatorski karakter:Učesnici u socijalnoj situaciji koja se istražuje

su učesnici u svim fazama istraživanjaIstraživači ne ostaju izvan, niti su neutralni u

odnosu na vaspitno-obrazovnu praksu koju istražuju

Akciono istraživanje istovremeno predstavlja pokušaj menjanja prakse i način saznavanja

same prakse i situacije u kojoj se odvija.

OSNOVNE ODLIKE AKCIONOG ISTRAŽIVANJA - 3

• Demokratski karakter:Cilj akcionog istraživanja je demokratizacija

obrazovnog sistema, emancipacija svih učesnikaAkciono istraživanje pretpostavlja primenu

demokratskog principa (ravnopravno učešće svih u svim fazama)

Akciono istraživanje je oblik angažovanog istraživanja.

RAZLIČITE EPISTEMIOLOŠKE PARADIGME U PEDAGOŠKIM ISTRAŽIVANJIMA

OSNIVANJE PEDAGOGIJE KAO SAMOSTALNE NAUČNE DISCIPLINE

Marija Montesori

• Naučno zasnivanje škole / vaspitnog procesa se ne može svesti na primenu znanja drugih nauka; neophodna je primena naučnog postupka u rešavanju problema škole

• Pred praktičara se postavlja zahtev da misli na naučni način o svom poslu i da ume da ga istražuje (nije dovoljno da bude samo puki izvođač)

EMPIRIJSKO-ANALITIČKA (POZITIVISTIČKA) PARADIGMA

• Osnovna postavka:Naučna pitanja su samo ona pitanja koja su podložna

empirijskoj proveri pomoću naučnih metoda.

Predmet naučne pedagogije mogu biti samo:sredstva, načini kojima se postižu ciljevi (metode, tehnike,

programi)

Predmet naučne pedagogije ne mogu biti svrha i ciljevi obrazovanja

jer su to vrednosna pitanja koja nisu podložna objektivnoj empirijskoj proveri.

DVA POZITIVISTIČKA MODELA U PEDAGOGIJI

• Inženjerski model – pedagoška teorija i istraživanja treba da obezbede direktnu primenu naučnih saznanja i principa (uglavnom psiholoških) na praktična pitanja tehnologije i organizacije procesa obrazovanja i vaspitanja:

Obrazovanje je tehnologija koja treba da bude što efikasnija Nastavnik je realizator gotovih rešenja

• Medicinski model – pedagogija primenjuje naučni metod i saznanja drugih nauka da bi utvrdila opšte zakonitosti koje važe u sferi vaspitanja i obrazovanja (naučno dijagnostifikovanje problema kao posledica određenih faktora)

KARAKTERISTIKE POZITIVISTIČKE PARADIGME U PEDAGOGIJI

• Pretpostavka da su ciljevi, pojmovi i metode prirodnih nauka primenljivi i na društvene fenomene

CILJ: utvrđivanje opštih zakonitosti – objašnjenje, predviđanje i kontrola

POJMOVI: analitički pojmovi koji se mogu operacionalizovatiMETOD: hipotetičko-deduktivno rezonovanje inherentno klasičnom

eksperimentu

Kriterijum istinitosti naučnog saznanja: empirijski dokazi (nezavisnost posmatranja od teorije)

Kriterijum objektivnosti naučnog saznanja : vrednosna neutralnost istraživača u odnosu na predmet istraživanja

INTERPRETATIVNA PARADIGMA• Pretpostavka da je društvena stvarnost bitno drugačije pirode od

fizičke stvarnosti i stoga metod proučavanja mora biti fundamentalno različit

• Teži razumevanju i interpretaciji umesto kontrole i predikcije• Osnovni pojmovi u interpretativnoj paradigmi:

ZnačenjeAkcijaInterpretacija

Ljudsko ponašanje je intencionalno i smisleno, sastoji se od akcija koje imaju subjektivno značenje za one koji ih izvode.

Stoga se ne može saznati nezavisno od subjekta. Ono se može razumeti otkrivanjem tog subjektivnog značenja za individuu koja se posmatra. Otkrivanje subjektivnog značenja prosvećuje.

Subjektivna značenja su socijalnog porekla (rezultat socijalizacije) i zato je važno saznati i socijalni kontekst u kome se data akcija posmatra.

RAZLIKE IZMEĐU POZITIVISTIČKE I INTERPRETATIVNE PARADIGME U PEDAGOGIJI

- problematika školskog neuspeha dece iz deprivianih sredina -

Pozitivistička paradigmaUzroke neuspeha traži • u deci (manje intelektualne

sposobnosti, rasna inferiornost)• u porodičnoj sredini

(deprivirajuća sredina)

Utvrđuje valjanost programa samih po sebi

Teži kauzalnom objašnjenju

Interpretativna paradigmaIstražuje načine na koje škola sama

stvara neuspeh• Kroz postupke klasifikovanja dece• Kroz valorizovanje samo jedne

vrste znanja

Otkriva i opisuje kako se jedan program interpretira u različitim kontekstima i kod različitih učesnika

Teži produbljenom razumevanju

KRITIKE INTERPRETATIVNE PARADIGME

SA STANOVIŠTA POZITIVISTIČKE PARADIGME

• Odsustvo generalizacija• Odsustvo objektivnih

kriterijuma za verifikaciju naučnih teorija

SA STANOVIŠTA KRITIČKE PARADIGME

• Tendencije ka individualizmu i neistoričnost (opseg razumevanja i interpretacija koje su dostupne akterima je ograničen)

• Svojevrsni “mentalizam” (socijalna realnost ne postoji nezavisno od subjektivnih značenja) i kulturni i epistemiološki relativizam (sve verzije realnosti koje imaju različiti akteri ili socijalne grupe su jednako vredne, istinite; intervencija onda nije potrebna)

KRITIČKA PARADIGMA

• Nastala u okviru Frankfurtskog fiozofskog kruga (Habermas)

• Polazi od kritike pozitivizma, posebno teze o logičkom i metodološkom jedinstvu prirodnih i drštvenih nauka

• Stav: nijedan oblik saznanja nije vrednosno neutralan; interesi su konstitutivni deo svakog saznanja i nauke, ali su interesi različiti u različitim paradigmama

RAZLIČITI INTERESI / VREDNOSTI U RAZLIČITIM NAUČNIM PARADIGMAMA

INTERES VID SAZNANJA NAUČNA PARADIGMA

TehničkiInstrumentalno

(uzročno objašnjenje)Empirijsko-analitička

PraktičniPraktično

(razumevanje)Interpretativna

EmancipatorskiEmancipatorsko

(refleksija)Kritička

OSNOVNE POSTAVKE KRITIČKE PARADIGME

Prema kritičkoj paradigmi:• PREDMET društvene nauke je sama društvena praksa• FUNKCIJA NAUKE I NAUČNOG ISTRAŽIVANJA nije samo otkrivanje univerzalnih zakonitosti društvenog života

(pozitivistička paradigma), niti samo interpretativno razumevanje subjektivnih značenja

aktera socijalnih situacija i odnosa i njihovo prosvećivanje (interpretativna paradigma),

već emancipacija i menjanje prakse.SAZNANJE SE SHVATA KAO AKTIVNA KONSTRUKCIJA I

REKONSTRUKCIJA TEORIJE I PRAKSE.

KRITIČKA REFLEKSIJA – PUT DO SAZNANJA I EMANCIPACIJE

• Kritička refleksija se ostvaruje u demokratskoj raspravi (diskurs) unutar grupa na koje su usmereni procesi (kooperativno traganje za istinom, zasnovano na snazi argumenata)

Tok i funkcije kritičke refleksije: Formulisanje kritičkih teorema Menjanje svesti (otkrivanje ideoloških zabluda) kroz diskurs Izbor adekvatnih strategija i izvođenje akcije koja vodi ka promeni

Akcija / praksa je osnova za dalju kritičku refleksiju

ULOGA ISTRAŽIVAČA I UČESNIKA U SVETLU KRITIČKE PARADIGME

• Učesnici obrazovno-vaspitne situacije nisu “predmet” istraživanja za objektivnog i neutralno postavljenog istraživača

• Potrebna je puna saradnja između istraživača i praktičara / učesnika proučavane prakse, tako da istraživač postaje učesnik, a praktičari postaju istraživači sopstvene prakse

TIPOVI AKCIONOG ISTRAŽIVANJA U SVETLU RAZLIČITIH EPISTEMIOLOŠKIH PARADIGMI

Kar i Kemis:1) “Tehničko akciono istraživanje” – nije akciono istraživanje

u pravom smislu reči (istraživač unosi sopstveni problem, postupak ili hipotezu i koristi praktičare za njihovu praktičnu primenu ili proveru; to je tzv. socijalni inženjering)

2) “Praktično akciono istraživanje” – zasniva se na interpretativnoj paradigmi (istraživač ima ulogu spoljnog saradnika, stručnog konsultanta – pomaže praktičarima u artikulisanju njihovih problema, u planiranju akcija i evaluaciji; ostaje vrednosno neutralan i akciono neangažovan)

3) “Emancipatorsko akciono istraživanje” – zasniva se na kritičkoj paradigmi (i istraživač i učesnici situacije su uključeni i povezani u zajednicu kritičkih, samorefleksivnih aktera koji bi mogli da menjaju praksu na širem planu)