ahmet taner kiŞlali-siyasal sistemler

8/13/2019 Ahmet TANER KILALI-siyasal sistemler

1/175

Ahmet Taner Klal

Siyasal Sistemler Siyasal Uzlama ve atma

1


2/175

Ahmet Taner Klal, 1939 ylnda Zile'de dodu. Kabata Lisesi'nden sonra ASBF'yi bitirdi. Paris niversitesi'nde Anayasa Hukuku ve Siyaset Bilimi dalnda doktorayapt. 1972 ylnda doent oldu. 1977'de CHP listesinden zmir milletvekili seildi. 1978'deBlent Ecevit hkmetinde Kltr Bakan olarak yer ald. 12 Eyll sonrasnda niversiteyednerek 1988'de profesrle ykseldi. Uzun sre A letiim Fakltesi'nde Siyaset Bilimi

dersleri veren Klal, Nokta dergisinde ve Cumhuriyet gazetesinde ke yazlar yazd.Ahmet Taner Klal 12.10.1999'da bombal bir suikast sonucu ldrld.

Ahmet Taner Klalnn eserleri:

Forces Politiques dans la Turquie Moderne (A SBF Yaynlar, 1968)

renci Ayaklanmalar (Bilgi Yaynevi, 1974)

Siyaset Bilimi (mge Kitabevi Yaynlar, 1994-3 bask, 1995, 1997, 1999,2000)

Kemalizm Laiklik ve Demokrasi (mge Kitabevi Yaynlar, 1994-3 bask,1995, 1997, 1999, 2000)

Atatrk'e Saldrmann Dayanlmaz Hafiflii (mge Kitabevi Yaynlar, 1.-4. bask: 1993, 5.-8. bask: 1994, Gzden Geirilmi 9. bask 1995, 1996, 1997,1998, 1999, 2000)

Seimsiz Demokrasi (ada Yaynlar, 1995) Bir Trkn lm (mit Yaynclk, 1997)

Ben Demokrat Deilim (mge Kitabevi Yaynlar, 1999-2 bask, 2000 -2 bask)

mge Kitabevi Yaynclk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti.

Konur Sok. No: 3 Kzlay 06650 Ankara Tel: (312) 419 46 10 - 419 46 11

Faks (312) 425 29 87nternet:www.imgekitabevi.com

E-posta: [email protected]

2


3/175


4/175

2. Farkl Toplumlarda Kamuoyu ve Propaganda..107 a) oulcu Sistemlerde Kamuoyu..107 b) Tekilci Sistemlerde Kamuoyu..108 c) Geri Kalm lkelerde Kamuoyu..110

KNC KISIM: SYASAL KATILMA VE SEMLER ..111 1. Siyasal Katlma..112 a) Katlmann levi, Biimi ve Dzeyi..112 b) Katlmay Belirleyen Etkenler ..114

2. Seim Sosyolojisi..115 a) Oy Vermede Rol Oynayan Etkenler ..116 b) Seme ve Seilme Eitliini Bozan Nedenler ..118

NCKISIM: SYASAL SSTEMLER ..120 1. oulcu Sistemler ..120

a) Demokrasi Kuram..121 b) Siyasal Demokrasi..127 c) Sosyal Demokrasi..132

2. Tekilci Sistemler ..136 a) Diktatrlk Kuram..137 b) Marksist Rejimler ..140 c) Faist Rejimler ..148

3. Geri Kalm lke Sistemleri..152 a) Geri Kalmln Nedenleri ve zellikleri..152 b) Azgelimi Demokrasiler ..154 c) Tek Partili Rejimler ..157 ) Askeri Diktatrlkler ..159

Seilmi Kaynaka..169

4


5/175

rencilerime

A.T.K.

Birinci Baskya nsz

Bu kitap, giri niteliindeki Siyaset Bilimi kitabmn bir anlamda devamn oluturuyor.Birinci kitapta, siyasal yaam oluturan eler ele alnmt. Burada ise sz konusu olan,dorudan siyasal yaamn kendisi.

Her siyasal sistem, ayn zamanda atmay ve uzlamay ierir. Ak ya da kapal,yumuak ya da sert, atmann olmad yerde uzlamadan sz edilemez. Her uzlamamutlaka bir atmann rn olduu gibi; her atma da, ok kat ve acmasz bir grnmaltnda olsa bile, mutlaka gelecekteki uzlamann tohumlarn tar. En kat bask rejimleri bile, belirli bir "enaz" (asgari) dzeyde uzlamaya dayanrlar. Toplumsal gler arasndahibir uzlamann olmad yerde, siyasal sistem de olmaz.

Kitabn, "siyasal atma"nn zmlemesine ayrlan birinci blmnde, srasyla, siyasalatmada aralar, almada rol oynayan inan sistemleri, siyasal deime ve devrim olgusuele alnyor. "Siyaset Bilimi" kitabmn ilk basksnda da bu balklar vard. Ama bu kez birok konu -Trk siyasal yaamndaki gereksinmeler nedeniyle- geniletilirken, yeni alt

balklar da eklendi: Laiklik, sosyal demokrasi, Kemalizm gibi... Hristiyanlk, Mslmanlk,liberalizm, sosyalizm ve milliyetilikle ilgili blmlere -geni saylabilecek - ekler yapld. Buarada "Trk milliyetiliinin kkenleri" ne de zellikle eilmek gerei dodu, "iktidarn eldeitirme" sreci, "Siyasal Deime ve Devrim" ksmna, ayr bir alt balkla eklendi. Buarada, "ihtilal, reform ve devrim" kavramlarna netlik getirilmeye alld.

"Siyasal Uzlama" baln tayan ikinci blm; kamuoyu ve propaganda, siyasal katlmave seimler gibi konulara eildikten sonra, kitabn da amac olan bir sentezle sonulanyor:"Siyasal Sistemler." Daha nce ele alnan konularn hepsi, bir anlamda bu sentezin hazrlda saylabilir. Dou Avrupa'da Marksist rejimlerin geirmekte olduklar kkl deiimler

bata olmak zere, d ve i siyasetin ortaya kard yeni gereksinmelerle, bu blm de,neredeyse yeni batan ele almak gerei dodu. "Geri Kalm lke Sistemleri" genel balaltnda, bu kez "Askeri Diktatrlkler" de ayrca yer ald.

Her kitap, uzun sren bir oluumun rndr. Ailemden, rencilerime, beni zendirenmeslektalarmdan, almalarmn tantlmasna ve duyurulmasna yardmc olan basnmensubu dostlarma kadar, bu oluuma katkda bulunan herkese, yrekten teekkr ederim.Kitaptaki eksikliklerin giderilmesine katkda bulunacana inandm eletiriler ise, kukusuzki beni ok sevindirecektir.

Ahmet Taner KILALI Ankara, 10 ubat 1991

5


6/175

BRNC BLM

Siyasal atma

Siyasal uzlama, ancak belirli bir savamn, atmann sonunda ortaya kar.Uzlamay belirleyen e, gler arasndaki dengedir. O dengenin oluumuna olanak verensiyasal atma ise, taraflarn ellerindeki savam aralarn incelemeden anlalamaz. Amakullanlan aralar ve yntemler ne olursa olsun, her siyasal atma, ayn zamanda inansistemleri arasndaki bir atmay da ierir. Siyasal deime ise, siyasal atmay izleyen birsretir. Deimenin belirli bir aamasnda da, devrim olgusuyla karlalr.

BRNC KISIM

Siyasal atmada Aralar

Siyasal atmada kullanlan aralar, iddete dayal olanlar ve iddete dayalolmayanlar biiminde ikiye ayrarak inceleyebiliriz. Para, say ve rgt, kitle iletiim aralarikinci gruba girerler. Siyasal atmada amacna ulamak iin yumruktan, sopadan balayaraken gelimi silahlar ve en gelimi iddet yntemlerini kullanmaya insanlarn niin bavurduklarn incelemek ne kadar ilginse, iddet yolunun sonularna eilmek de o ldenemlidir. Bu vesileyle, siyasal yaamdaki ara-ama ilikisine de deinmi olacaz.

1. DDETE DAYALI OLMAYAN ARALAR

oulcu demokrasinin, sermaye ile emek arasndaki dengeyi hedeflediini, iki tarafaeit katlma olanaklar salad lde salkl ileyebileceini ne srenler vardr. Busavamda para iverenin, say ve rgt ise iinin gcn oluturur. Kitle iletiim aralarnaise, ii ve iveren dahil, tm toplum kesimlerinin gereksinmesi bulunur. zellikledemokratik rejimlerde, farkl kar ve grlerin arlk kazanmasnda, siyasal kararlaretkilemesinde, kitle iletiim aralarnn nemi byktr.

a) Para

1848'lerin Fransasnda Lamennais yle haykryordu: " Konuabilmek hakknkullanabilmek iin altn gerekiyor, hem de ok altn. Biz ise yeterince varlkl deiliz.Yoksullara susmak dyor.!" O dnemde, dnceleri yaymann hemen tek yolu yazl basnd. Gazete karmak ve kan gazeteyi yaatabilmek iin gerekli parasal kaynaklara sahipolmayanlar asndan, dncelerini savunabilmenin zorluu bu cmlelere yansmt.

6


7/175

Parann siyasal atmadaki nemi yadsnamaz. Para, kitle iletiim aralarnetkilemenin ya da onlar dorudan ele geirmenin yolu olduu gibi, lkeyi ynetenleri ve oynetenleri seenleri dorudan etkilemenin de olanaklarn salar.

Parann sadece, ticaretin ve sanayinin egemen olduu ada toplumlarda siyasal

yaam etkilediini sanmak aldatcdr. Kapitalizmden nceki dnemlere gidildiinde de,servet sahiplerinin siyasal arlklarnn fazlal aktr. Ama derebeylik dneminde,topraksoylular servetin nemini aktan vurgulamaktan, onu n plana karmaktanholanmyorlard. Silah, iyi dvmeyi, silahl glere sahip olmay, siyasal g kazanmaasndan daha nemli sayyorlard. Oysa yeterli serveti bulunmayanlarn kaleleri, valyeleri,dolaysyla da siyasal etkileri olamazd.

Ticaret ve sanayinin ekonomiye egemen olmasyla birlikte, servete aktan verilennem de artt. Para n plana kmaya balad. Zamanla, paras olanlar kendi gr vekarlarn savunanlarn adayln destekleyip, onlarn seim masraflarn karladlar.Seilmi olanlar, servetin salad olanaklarla etkilemeye altlar. Kamu brokrasisindeki

ilerini grdrmek iin benzer yollar kullandlar. Kitle iletiim aralarn kullanarak halka daetki yapmay istediler. Hatta kendi grlerine uymayan hkmetler ibana geldiinde,hkmetleri ekonomik adan g duruma drecek, baarsz gibi gsterecek yollardenediler.

Trkiye'nin en geri kalm blgelerinde, eski toplumsal yapnn henz tamamenzlmedii ortamlarda, byk toprak sahiplerinin siyasal etkileri arpcdr. Servete ekolarak, kuaklar boyu sren servetin salad saygnlk, onlara byk bir siyasal arlkkazandrmtr. ada toplumlarda semen davranlar genellikle istikrarl olduu halde,"aa"nn parti deitirmesiyle birlikte oylarn ynnn byk lde deitii blgeler,giderek azalmakla birlikte vardr.

Para, etkisini, basit semenden balayarak en yksek karar sahiplerine kadargsterebilir. Servet sahipleri, gazetelere yalnzca rnlerini satmak iin reklam vermezler.Gn olur, kendi dncelerini satmak iin de reklam verirler. Hatta gazete sayfalarnkiralayarak, paral ilanlar yoluyla hkmete bile sava aabilirler. Amerikan gelenei olan buyntemin rnekleri, 1979 yl ilkbaharnda kendi toplumumuzda bile grlmtr.

Para silah, belirli partilere veya belirli siyaset adamlarna destek salamak iin dekullanlabilir. Parti kurmak, tm yurda yaylan bir rgt oluturmak, pahal seimkampanyalarn yrtmek iin ciddi parasal kaynaklara gerek vardr. Kiiler ya da kargruplar, para yardm yaparken elbette ki kendi karlarna gre hareket ederler. Bu nedenle

de, servet ve sermaye sahibi kiilerin grlerine yakn olan partiler kolaylkla parasal desteksalayabilirken, sol eilimli partiler yelerinin dentileri sayesinde bu eksikliklerinigidermeye alrlar.

Para yardmn yapann, sonunda bunun karln istememesi beklenemez. Bunun bir adm tesi ise, kiisel rvete girer, istee uygun bir kararn kmas iin verilecek rvetherhangi bir kamu grevlisine olabildii gibi, bir milletvek ili ya da bakana da olabilir.Bakanlara kadar uzanan skandallara yalnz geri kalm lkelerde deil, kkl demokratikgeleneklere sahip, gelimi lkelerde de rastlanabilmektedir. Kapal bask rejimlerinde ise, butr rvet olaylarnn gizli kalmas daha kolay olduu iin, daha sklkla bavurulmasolasl yksektir.

7


8/175

Yasama organndaki ok nemli bir oylamay etkilemek, bir hkmeti drmek, yada baka eilimlerde bir hkmet oluumunu kolaylatrmak iin de para dorudan bir silaholarak kullanlabilir. Oylamaya katlmayacak veya partisinden istifa ederek baka bir partiyegeecek milletvekilinin ok eyi deitirebilecei ortamlar vardr.

Marksistlerin nemli bir ksm, para kimde ise siyasal iktidarn da onda olacagrndedir. Bu nedenle de, kapitalist bir sistem iinde gerek bir demokrasinin varolamayaca inancn savunurlar. Kapitalist kuramclar ise, parann siyasal etkisini doal vehatta salkl saymak eilimindedirler. alkan ve yetenekli olan herkes para kazanabilir vesiyasal yaamda etkili olabilir. En akll, en alkan, en yeteneklilerin bu yoldan etkisininartmas ise toplumun yararnadr. Serbest rekabete dayal dzenin erdemleri elbette ki siyasetede yansyacaktr.

Para silahn dengeleyecek dier aralar hemen sonra greceiz. Ama servet sahibiolmann akl, bilgi, yetenek ve alkanla bal bulunduu grnn gerekleri her zamanyanstmadn vurgulamak gerekir. Kapitalizmin oluum dnemi iin geerli olabilecek bu

sav, giderek koullara ters dmtr. Babalarndan servet devralanlarla, ie sfrdan balayanlar arasnda da bir serbest rekabetin var olamayaca anlalmtr.

b) Say ve rgt

Nasl ki para; servet sahiplerinin, iveren kesimlerinin siyasal mcadeledeki en nemlisilah ise, say ve rgt de iilerin ve onun da tesinde geni halk kitlelerinin gcnoluturur. Serveti olan her kii, tek bana bile siyasal yaamda etkili olabilir. Ama cretli yada dar gelirli toplum kesimlerinin siyasal yaamda arlk tayabilmeleri, saylarna ve

rgtlenme dzeylerine baldr. Teker teker hibir arlk tamayan bu kiiler, kalabalkrgtler oluturduklarnda siyasal kararlar etkileyebilirler. Hatta kendilerinden yana siyasaliktidarlarn ortaya kmasn salayabilirler.

oulcu bir demokraside para iveren iin ne ise, rgt de ii iin odur. Salkl birg dengesinin oluabilmesi, iki tarafn da elindeki mcadele aracn eit koullardakullanmasna baldr. Parann siyasal amala kullanlmasna kaplar aarken, rgtlenmeyesnrlar getirirseniz, denge bozulur. Servet sahipleri siyasal yaamda ar basmaya balarlar.karlarn ve grlerini yeterince savunamayan toplum kesimleri ise bunalma itilmi olur.Toplum alkantlara gebe hale gelir.

Varlkl toplum kesimlerinin oluturduklar kadro partileri, az sayda yeden oluankomitelere dayanyordu. nk birka topraksoylu ya da kentsoylunun bir araya gelmesiyle, partinin masraflarn karlamak olanaklyd. Oysa benzeri bir olana kendilerinden yana partilere salayabilmeleri iin, onbinlerce dar gelirlinin kk dentilerinin st ste konmasgerekiyordu.

Sendikalar ve kitle partileri, emeki ve dar gelirli kitlelerin siyasal yaamdakiarlklarnn artmasnda iki nemli aamay oluturmutur. Grev ve toplu szleme hakksendikalarn, oy hakknn genilemesi ise, kitle partilerinin gcn arttrmtr. Sendikalarnve benzeri meslek rgtlerinin partilerle dorudan iliki kurmalaryla da, para gcnnkarsna bir say ve rgt gc kmtr. oulcu demokrasiler ite bu dengenin zerinde

durabilmektedirler. zgrlkler bu denge lsnde gereklik kazanabilmektedir.

8


9/175

Say ve rgt gc, sava teknolojisinin ok geri olduu, teke tek arpmannsavalarn sonucunun belirlenmesinde ba rol oynad dnemlerde, uluslararas siyasetalannda ok nemliydi. Ama kitlelerin asker olarak nem tad o dnemlerde, saysalokluk i siyasette fazla bir arla sahip deildi. Siyasal atma, hemen yalnzca sekinlerarasnda oynanan bir oyun gibiydi. Zamanla sava teknolojisi gelitike saynn d siyasetteki

nemi azalrken, tersine i siyasetteki nemi artt. Tm yurttalara eit oy hakknntannmasyla da, bu nem doruk noktasna vard.

Bir gre gre; her bireyin tek oya sahip olduunu bir siyasal rejimde, say gc paragcnden daha byk arla sahip olmaktadr. Sac hkmetler bile, iktidarlarnkoruyabilmek iin geni halk kitlelerinin istem ve eilimlerine ncelik tanmak zorundadr.Kart gr ise, halk etkileyecek kitle iletiim aralarnn para sahiplerinin denetimindeolduunu, bu nedenle de oylarn onlarn karlar dorultusunda ynlendirileceinisavunmaktadr.

Geni halk kitlelerinin yeterince bilinli ve rgtl olmadklar ortamlarda, para

gcnn siyasal atmada belirleyici olmas beklenebilir. Ancak, sendika, kooper atif, dernekve nihayet siyasal partiler araclyla rgtlenmi, kk dentilerin biraraya gelmesiyle belirli bir parasal g oluturmu kitleler sz konusu olduunda durum farkldr. Saysalokluk, ancak bilinli ve rgtl olduunda toplumsal ve siyasal bir gce dnr. Yoksa,rnein tek iveren karsnda tek iinin, tek tccar karsnda tek kk iftinin hibirarl olamaz. Siyasal atmann yalnzca sekinler arasnda getii dnemlerde, bilinsizkalabalklarn zaman zaman kendiliinden oluan ayaklanmalar bile, onlar lehine hemenhibir eyi deitirmemitir.

Say m yoksa rgt m daha nemlidir? Bu soruyu, rgtsz oklua kar rgtlazln daha etkili olaca biiminde yantlayabiliriz. Bunda birincinin bilinsiz, ikincinin

bilinli olmasnn da rol byktr. Gnmz toplumlarnda, kitleler rgtlendike varlkl toplum kesimleri de

rgtlenmek gereini duymaktadr. rgtlenenin siyasal yaamda daha etkili olduunungrnmesi, rgtlenmemi toplum kesimlerini de rgtlenmeye zorlamaktadr. Siyasalatma, artk rgtleraras bir atmadr.

c) Kitle iletiim Aralar

Demokratik olsun olmasn, bir rejimde etkili olmak isteyen siyasal gler asndan,kitle iletiim aralar her zaman byk nem tar. oulcu bir demokraside, halkn genelkarlarnn ekonomik gc elinde bulunduran aznln zel karlarna feda edilmemesi,kitle iletiim aralar zerinde ikincilerin dorudan ya da dolayl bir denetim tekeline sahip bulunmamasna baldr. Parann sayya, ya da baka bir deyile sermayenin emee egemenolmamas, kitle iletiim aralarnn konumuna baldr.

Dnce zgrl, dncelerini yayabilme olanaklar bulunmad zaman fazla biranlam tamaz. Siyasal glerin, kitlelere ulaabilmek, kendilerine yanda bulabilmek iin kullanabilecekleri aralarn says, gnmzde tr: Yazl, szl ve grntl basn; yanigazeteler, radyo ve televizyon. rnein byk akhava toplantlar, daha nceden bunlar

araclyla ortam hazrlanmadka ve daha sonra gene bunlar araclyla deerlendirilmedike fazla bir anlam tamayabilir. Yapsalar bile, etkileri geici olur.

9


10/175

Kapal bask rejimlerini bir kenara brakrsak; oulcu bir demokrasi, yalnz birbirinden

farkl partilerin bulunmasn deil, kitle iletiim aralarnn da birbirinden farkl ellerdeolmasn gerektirir. oulculuk, kamuoyunu oluturacak aralarn da oulcu olmasn gerekliklar. Bunlar zerinde devletin tekeli olduunda ak bir bask rejimi sz konusu iken, zel

kiilerin tekeli olutuunda rtl, dolayl bir bask rejimi akla gelebilir. Demokrasi sadecegrnte kalr. Yeni dncelerin yaylmas, yeni toplumsal glerin siyasal yaamdaarln duyurmas zorlar.

Demokratik bir toplumda her isteyen gazete karabilir. Ama gelien teknolojiningerekleri bata olmak zere, birok koul, byle bir giriimi her geen gn daha pahalklmaktadr. Georges Burdeau'nun da dedii gibi; "Sermayesi olanlar dnceleri seebilirler,ama dnceler sermaye bulamazlar." Dar gelirli toplum kesimleri, biraraya gelerek belirli bir sermaye olutursalar bile sorun zlm saylmaz. nk gnmzde bir gazetenin satfiyat, onun maliyet fiyatnn ok altndadr. Demokratik lkelerde gazeteler zellikle zelilanlar ve reklamlar sayesinde yaar ve kazan salarlar. O reklamlar verenler ounlukla

zel giriimlerdir. Onlar da, kendi karlarna ters dnceleri savunan yayn organlarndesteklemek istemezler.

Serbest rekabete dayal byle bir iletiim ve haber alma sisteminin ne sonu verdiiniDuverger yle zetliyor: " oulcu bir rejimde kitle iletiim aralar devlet karsndazgrdr, ama para karsnda zgr deildir. Kapitalist iletiim, normal zamanda yurttalaruyutmak, galeyan halinde olduklarnda da onlar kkrtmak eilimindedir. Oysa normal zamanda yurttalar uyank tutmak, kzgnla kapldnda da yattrmak gerekir."

Sermaye sahipleri, ya dorudan kendileri gazete karabilir, ya da zel ilanlar yoluylagazeteleri etkilemeye alabilirler. Kendileri gazete kardklarnda, bu siyasal amal

olabilecei gibi, ticari amal da olabilir. Baz rnekleri Trkiye'de, de grld gibi, yksektirajl gazeteleri satn alarak, onlar kamu ynetimi zerinde bir bask arac gibi kullanp kendiekonomik giriimlerini daha rahatlkla yrtmeyi de deneyebilirler.

Birok batl lkede ve bu arada Trkiye'de de, basnda belirli bir tekellemeeiliminin gze arptn syleyebiliriz. Tekelleme olmadan da yazl basn sermayeevrelerinin etkisine bu lde akken, bir tekellemenin durumu daha da arlatrd,oulcu demokrasi asndan tehlike yaratt savunulabilir. Ama bu gelimeyidengeleyebilecek baka sreler gzden uzak tutulmamaldr.

Btn yksek tirajl yayn organlar tek elde toplanmadka, aralarnda belirli bir

rekabet olacak ve byk kitle rgtlerinin etkinliklerine ve dncelerine ister istemez belirli bir nem verilecektir. rnein milyonlarca yanda bulunan bir sol partinin dzenledii byk bir akhava toplantsna gereken ilgiyi gstermeyen byk bir yayn organnn, o eilimdekiokuyucusunu uzun sre koruyabilmesine olanak yoktur.

Sol eilimli, yksek tirajl bir gazeteye iveren evrelerinin ilan vermeyecekleri iddiasda tartmaldr. O gazete tiraj orannda ilan atamayabilir, ama onun okuyucu kitlesine malnsatmak isteyen sermayeevrelerinin onu tmden yok saymas da olanakszdr. te yandan, parasal basklarla bir gazetenin yayn siyasetini deitirmenin beklenen sonucu vermediinikantlayan birok rnek gsterebiliriz. Yayn organnn ynnde yaplan hzl ve kkldeiiklikler, okuyucunun bilinci lsnde tiraj kaybna neden olur. (12 Mart dnemindeCumhuriyet Gazetesi ve 12 Eyll dneminde de YANKI Dergisi bu tr ynetim ve dorultudeiiklii geirdiinde, tirajlarmdaki hzl farkllama arpc olmutur.)

10


11/175

Demokrasilerde yurttalarn doru seim yapabilmeleri, doru bilgi edinmelerine baldr. Yazl basnn yksek tiraj ve ok kazan peinde koarken bu ilevi yeterince yerinegetirememesi beklenebilir. nemsiz bir cinayet, bir film ya da sahne sanatsnn zel yaam,f alanca lke prensesinin ocuk yapmas, geni kitlelerin ilgisini ekmek iin iirilerek, bykfotoraflar ve balklarla verilebilir. Halkn sevin ya da kzgnlklar, gene ayn amala

kkrtlabilir. Hi yoktan siyasal kahramanlar yaratlabilir. Verilen bilgilerle halka bir trocuk muamelesi yaplabilir. Bu, bazlarnn ne srdkleri gibi, bilinli ve kastl bir uyutmataktiinin deil, daha ok okuyucu ve kazan salama araylarnn sonucudur. Bunudengeleme grevini de, genellikle radyo ve televizyon yaynlar zerinde gl bir etkiyesahip bulunan devlet yklenir.

ABD dnda, radyo ve televizyon yaynlarnn da tmden zel kesimin elinde bulunduu bir lke yoktur. Kamunun elindeki radyo ve TV ile zel kii ve kurulularnelindeki yazl basn ok zaman bir denge oluturur. Byle bir denge ierisinde, yanltc birhaber siyaseti izleyen yayn organnn etkisi azalacaktr. rnein Demokratik Parti iktidar1954-60 yllar arasnda radyoyu fazla tek yanl kullandnda, bu gl silahn zamanla

ilemez hale geldii grlmtr. Buna karlk, siyasal iktidarn etkisine byk ldekapal, zerk bir kamu kuruluu konumundaki ngiliz BBC radyo ve televizyonu ok byk bir etkiye ve saygnla sahiptir. Sezer Akarcal'nn da vurgulad gibi; 2. Dnya Savasrasnda, " Almanya, savan balarndaki ilerlemesi yenilgiye dnmeye balaynca, moral ykseltmek iin abartl haberleri n plana karnca, Alman halknn sava hakknda doruhaberler alabilmek iin BBC'yi dinledii bilinmektedir."

Kitle iletiim aralar zerindeki sk denetim ada bask rejimlerinin en bykzelliklerinden birisini oluturur. Ama gdml bir basnn ilginlii ve dolaysyla da etkisikendiliinden azalr. Almanya'da Nazilerin iktidarnn ilk yllarnda gazete satlarndaki byk dler dikkati ekmiti. Trkiye'de de, yar askeri ynetimlerden demokrasiyegeilerde hep tirajlarda ykseliler oldu. Bu rnekler oaltlabilir. Ama hemen her iktidar,elindeki olanaklar kullanarak basn denetlemek, ynlendirmek ister. Yanda basna yardm,muhalif basna bask eilimleri gene 1954-60 dneminde Trkiye'de ok belirgindi. Kt vematbaa mrekkebi tahsislerinde, resmi ilanlarn denetiminde yanl davranlmas yetmeyince,hukuksal bask yollarna bavurulmu, ama beklenen sonu elde edilememiti. Hapse girengazeteci says arttka, halkn resmi bilgilere gveni de azalmt.

Nazi rejiminin propaganda sorumlusu Gbbels, " Hristiyanlk etkili, nk iki bin yldr ayn eyi tekrarlyor " demiti. Kapal rejimlerin tek merkezden ynetilen yaynlartatszdr, ama belirli bir lde etkilidir. Hep ayn eyi duyan insanlar, giderek onun dnda bir dorunun bulunabileceini bile unuturlar. Bylece, dnen kafalarn oluturduu okkk bir aznlk dnda, byk ounluun beyni ykanabilir. Bu nasl ki o sistemin mantgereiyse, oulcu bir kitle iletiimi de zgrlk demokrasinin mant gereidir.

Demokratik toplumlar, ite haber kaynaklarnn oulculuunu salkl bir kamuoyuoluumunun vazgeilmez koulu sayyorlar. Oysa uluslararas kamuoyunun oluumunda birka dev haber ajansnn tekelinin sz konusu olmaya balad, zellikle bir ksm gerikalm lke tarafndan ne srlyor. Uluslararas haber aknn baz byk devletlerinyararna olarak zaman zaman yanl bir biimde yrmesine kar zmler aranyor.

"Drdnc g" saylan kitle iletiim aralarnn, nemini gnmzde de koruduunuve hatta arttrdn syleyebiliriz. nk ada toplumda insan birbirinden kopuk paralargibidir. Bu nedenle de ok daha k olay etkilenebilir bir konumdadr; dolaysyla da kitleiletiim aralarnn etkisine kar ok daha korumaszdr.

11


12/175

Konuyu noktalamadan nce, bir noktann altn izmek gerekiyor: Kendi yayn organnda

kendi karlarn dorudan savunmak yerine, bamsz grnen bir yayn organn ayn amalakullanmak genellikle daha etkilidir. Basn para ile denetlemek, ada tarih boyunca hepdenenmitir. (rnein Abdlhamit II'nin Paris'te yaynlanan 17 gazeteye el altndan para

dattn biliyoruz. Ama, hakknda olumsuz yaz yazlmasn engellemekti, ierde devletzoru ile saladn, darda para gc ile salamt.)

2. DDETE DAYALI ARALAR VE YNTEMLER

Tarih boyunca iddet, siyasal atmann yaygn bir arac olmasayd, atolara, kaleleregerek kalmaz, saraylarn etraf yksek duvarlar ve surlarla evrilmezdi. Devletin amac iddetiyok etmek deil, iddetin yurttalarca birbirlerine ve devlete kar kullanlmasn nlemektir.Devlet, gerektiinde iddete bavurmak tekelini elinde tutmak ister. Ama iddet olanaklarn

yitirirse, otoritesini ve etkisini de yitireceini bilir. Toplumsal glerin birbirlerine, halka ve siyasal iktidara kar kulland iddetle,

siyasal iktidarn onlara ve halka kar bavurduu iddeti birbirinden ayrarak inceleyeceiz. nsanlar "iddet" kullanmaya iten nedenler sadece toplumsal deil, ayn zamanda ruhsaldr.Ayn koullar iinde bulunan baz bireyler iddete bavururken, bazlar tepkilerini bakayollardan gstermeyi seerler. "iddetin Psikolojisi" bu nedenle konumuz asndan nemkazanyor.

"Siyasal iddet" denince hemen akla "terrizm" gelir. Terrizmin anlamn, amacn,trlerini, nedenlerini ve "terrizme kar" savam da son blm olarak ele alacaz.

a) Toplumsal Glerin Kulland iddet

Tm siyasal rejimlerin istikrar, siyasal iktidarn toplumdaki g dengesini iyiyanstmasna baldr. En byk toplumsal glerin temsilcileri iktidarda olduu zaman,devlet otoritesinde bir boluk ve rejimde de ciddi bir zayflk sz konusu olmaz. Tersi birdurumda ise, iktidarn dnda kendisinden daha byk bir g bulunaca iin, iktidarotoritesini tm topluma kabul ettirmekte glk eker. Bir bunalm balar.

Toplumdaki g dengesi duraan deil, deiken olduu iin, deien g dengesine bal olarak iktidarn el deitirebilmesi, ya da ykselen toplumsal glerin gleri oranndaiktidar etkileyebilmeleri gerekir. Rejimin iktidara ulamak ve siyasal kararlar etkilemek iinkoyduu kurallar buna elveriyorsa, g dengesinin deimesinin yaratt bunalm rejimiinde kalr. Siyasal iktidar, yeni dengeleri yanstacak biimde el deitirir. Ama rejim buyolu tkamsa, siyasal iktidarn dnda daha byk bir g ya da gler birliinin olumasnakarn, rejimin erevesi bu yeni durumun siyasal iktidara yansmasn engelliyorsa, bunalmrejim zerine kayar. Bar yollardan elde edilemeyen zm, iddete dayal yntemlerigndeme gelirir. Ykselen yeni glerin iktidarn salayacak yeni bir rejim kurulur.

Deien toplumsal g dengesine bal olarak siyasal iktidarn el deitirmesineolanak veren rejim, salam ve istikrarl bir rejimdir. Toplumsal bar, gler dengesininsiyasal iktidara yansmasna baldr. Gler dengesindeki deime, siyasal iktidarn eldeitirmesini gerektirecek lde olmayabilir. Ama gelien her toplumsal gce, gc

12


13/175

orannda siyasal iktidar etkileme olana tanmayan bir rejim, toplumsal bar ve gidereksiyasal istikrar bozacak tohumlar iinde tayor demektir.

Seim, gler dengesinin belirlenmesinde bavurulan bar bir yoldur.Seimler buamaca hizmet etmekten uzaklatka, bar olmayan ara ve yntemler de devreye girer

Bar aralar etkisini yitirdike, iddete dayal aralar, gler dengesinin siyasal iktidarayanstlmasnda daha ok kullanlmaya balanr.

Gelimi silahlar byk lde devlet tekelinde bulunduu ada toplumlaragelinceye kadar, toplumsal glerin birbirlerine veya devlete kar iddet kullanmalar dahakolay ve dolaysyla da daha ok bavurulan bir yoldu. Gnmzde bile baz geri kalmlkelerde yada geri kalm blgelerde, airetler siyasal ve toplumsal yaamdaki arlklarnsilahl gleri sayesinde koruyabiliyorlar.

ada toplumlarda, devletin elindeki iddet olanaklarnn bykl, siyasalatmalarda toplumsal glerin iddete bavurmalarn ok zorlatryor. iddet, ancak tm

bar yollarn tkand, hak ve dncelerini savunmak ya da iktidara ulamak iin baka bir aracn kalmad inancnn yaygnlat ortamlarda etkili ve geerli olabiliyor. Eerordunun bir kesimi de, bu silahl harekete destek veriyorsa, siyasal iktidarn ksa saylabilecek bir darbe ile el deitirdiine tank olunabiliyor. Tersi durumlarda ise uzun bir i sava balyor. Muhalefetteki gler, dzenli orduya kar savamlarn kr ya da kent eteleriyleyrtyorlar.

ada toplumlarda, siyasal iktidarlara kar kullanlan iddetin baaryaulaabilmesinin, byk lde ordunun durumuna bal olduunu syleyebiliriz. SovyetDevrimi, Birinci Dnya Savas koullarnn maddi ve manevi adan kerttii bir orduya kar baarld. in ve Vietnam'da devrim, tpk Kemalist devrimde de olduu gibi, ulusal

bamszlk savama kout olarak, onunla birlikte olutu. Bamszlk iin savaan gler,doal olarak orduyla btnlemilerdi, kinci Dnya Savas sonunda Dou Avrupa'dakomnist rejimlerin kurulmas, bu kez- baz durumlarda kurtarc roln de oynayan- Sovyetordusunun etkisiyle gerekleti. D gcn dorudan karmasyla, iteki dengeler de deiti.Castro'nun silahl mcadelesinin Kba devrimine kadar uzanmas ise, Batista'nn amanszdiktatrlnn, iddet dndaki btn zm yollarn tkamas sayesinde oldu. Silahlmcadele, o ortam iinde yasallk kazand.

Toplumsal gler arasndaki mcadelede iddete bavurulmasnda, baz durumlardadorudan siyasal iktidarn bilinli tutumu da rol oynayabilir. 1930'lu yllarda, Almanya'da Nazilerin askeri yapda rgt kurmasna ve iddete dayal yntemler kullanmasna hkmetin

gz yummas, sol partilerin de kendilerini korumak iin benzeri bir yola girmesine nedenolmutu. 1960'dan sonra Trkiye'deki baz gelimeler de ayn erevede deerlendirilebilir.

iddete dayal ara ve yntemler, kukusuz ki silahl savamdan ibaret deildir. Yasalolmayan her zorlama ve yntemi bu snfa sokabiliriz. 1968'lerde eitli lkelerde rencilerin bavurduklar "boykot ve igaller" de baz durumlarda iddete dayal aralar olaraknitelendirilebilir, istemeyen renciler de boykota zorlandklarnda, ders yaplmasna zorlaengel olunduunda, artk bar aralardan sz edilemez. iftilerin bir karayolunu kesiptrafii engellemeleri, gstericilerin baz arabalar yakmalar, patlayc madde tayan yazlarasmalar da bar yntemler deildir.

Bar yollardan dile getirilen istek ve dncelere kamuoyunun ve siyasaliktidarlarn ilgi gstermemesi, bu tr silahsz iddet eylemlerine neden olabilmektedir. Bar

13


14/175

eylemlere nem vermeyen kitle iletiim aralar, iddete dayal aralar kullanldnda tutumdeitirebilmektedir. iddete dayal yntemler bylece zendirici olmaktadr. Filistindavasna kapal olan gazete sayfalar ve televizyon ekranlar, ancak bir dizi uak karmalarnedeniyle tutum deitirmitir.

b) Siyasal Iktidann Kulland iddet

iddet iddeti dourur. Siyasal iktidara kar iddet kullananlar, siyasal iktidardakendilerine kar iddet kullanmaya zorlam olurlar. Hele bu iddet, iktidarn da tesinderejimin kendisine ynelmise, tehdidin bykl lsnde rejim de iddete bavurur,iktidar ele geirecek gce sahip olmadan iddet kullananlar, sonunda bir bask rejiminingerekelerini ve ortamn hazrlam durumuna debilirler.

Tm bask rejimlerinin mant, Cromwell'in u cmlelerinde gizlidir: "On yurttatan

dokuzu benden nefret mi ediyor? Eer yalnzca onuncusu silahl ise, bunun hibir nemi yoktur..."

Siyasal iktidarn yurttalara kar iddet kullanmasn yasallatran bask rejimleri,genellikle toplumsal bunalmlar sonucunda ortaya kar. Bu bunalmlarn bazlar yapsal, bazlar ise geici i ya da d koullarn yaratt bunalmlardr. Yapsal bunalmlar, zellikletoplumsal-ekonomik yapdaki gelimelere siyasal kurumlarn ayak uyduramadklardurumlarda oluurlar. Ekonomik ve toplumsal glerin el deitirmesine karlk, siyasaliktidar gcn yitirmi toplum kesimlerinin uzants olmay srdrebiliyorsa, buna olanakveren siyasal kurumlar varlklarn srdrmekte direniyorsa, bu bir yapsal bunalmdr. Yaeski dzeni korumak iin bir bask rejimi kurmak gerekir, ya da eski rejimi iddet kullanarak

devirenler, yeni dzen yerleinceye kadar bir bask rejimi kurmak zorunda kalrlar. Yapsal olmayan bunalmlarn en iyi rneini geici ekonomik bunalmlar oluturur.

Kitlelerin yaam dzeyindeki gerileme, bunalmn yknn daha ok hangi toplumkesimlerince ekilecei gibi sorunlar, baskc bir ynetimi gndeme getirebilir. Toplumdaortaya kan kargaalklar, ancak siyasal iktidarn iddet kullanmasyla dizginlenebilecek birnoktaya varabilir. Dzene kar olanlar, bunalmn yaratt honutsuzluu bu amalakullanmaya alrken, ayrcalkl toplum kesimleri de bu ayrcalklarn korumak iin siyasaliktidar bask ve iddet kullanmaya itebilirler.

Kendi karlarna yardmc olacak baskc bir ynetimin olumasna yardmc olmak

amacyla, baz i ve d glerin bunalm kkrtmak iin aba gsterdikleri durumlar davardr. Hazrlanan ortamdan yararlanarak ya sivil ynetimin sertlemesi, ya da askeri birynetimin kurulmas salanabilir. Demokratik kurallar iinde gerekletirilemeyen baznlemler, atlamayan baz admlar bylece gndeme getirilebilir. Bunalmn sorumluluu baztoplumsal glere yklenerek, bu glere kar iddet kullanlmas da bir ldemerulatrlabilir. Siyasal iktidarlarn geici ya da srekli biimde iddet kullanmalarneitli ideolojiler asndan da deerlendirebiliriz. Faizme kadar uzanan sac ideolojiler,insann doutan kt olduunu savunurlar. Ancak doutan iyi ve stn yaratlm olankk bir aznlk bu erevenin dndadr. Doutan bencil ve vahi olan insann kendi bana serbest braklmas, toplumlarn ve tm olarak insanln aleyhine sonular verir.Uygarln ilerlemesi, o kk sekin aznln, geni halk kitlelerini bask ile eitmelerine ve

gerektiinde iddet kullanarak iyiye ve doruya doru ynlendirmelerine baldr. Tpk birobann ve oban kpeklerinin koyunlar ynlendirmesi gibi.

14


15/175

Byle bir dnce sistemi iinde elbette ki demokrasiye yer olamaz ve siyasaliktidarn merulatrlan iddetinin geici olmas dnlemez. nk eit olarakyaratlmam olan insanlarn byk ounluu ktdr, iyi olan aznln onlara kargeldiklerinde iddet kullanmas ise, bizzat onlarn da yararnadr.

Solcu ideolojilerin hareket noktas ise tam tersinedir. Hobbes, "insan insannkurdudur " derken, Rousseau, "insan iyi doar, toplum onu bozar " dncesindedir. yleyseiddeti insana kar deil, onu bozan toplumsal dzene, yani toplumsal kurumlara vealkanlklara kar kullanmak gerekecektir. Bu nedenle de devletin kullanaca iddetinsrekli deil, geici olmas sz konusudur. Marksistlerin deyimiyle, "insann insan smrd, insan yabanclatran" koullarn deimesinden sonra tm bask ve iddet son bulacaktr.

Devletin kulland bask ve iddet, faist rejimin vazgeilmez bir parasdr. Oysa"proleterya diktatrl"n Marksistler, zorunlu, ama geici bir aama saymaktadrlar.Faistler, toplumu insandan gelebilecek ktlklere kar koruduklar dncesindedirler.

Solcu bak asnda ise, insann toplumsal ktlklere kar korunmas ncelik tar.Marksistlere gre; o ktlkleri yaratan kurumlarn temizlenmesinden sonra, artk devlete bilegerek kalmayacaktr. Daha dorusu devletin polisine, jandarmasna, askerine, yani bask veiddet olanaklarna gerek kalmayacaktr.

k noktasnda solcu gre yakn olmakla birlikte, ada liberal dncenin bu ikiu arasnda yer aldn syleyebiliriz. ada liberaller de insann doutan iyi olduukansndadr ve bu nedenle de genel ve srekli bir bask ve iddet kullanlmasna kardrlar.Ama devletin iddet kullanmaktan tmden vazgemesi de dnlemez. nk her toplumda,topluma uyamayan, toplumun dier bireylerine zarar verebilen kiiler bulunabilir. Onlarnvarlndan hareketle bir bask rejimi kurmak ne kadar yanlsa, toplumu onlara kar

korumamak da o lde yanltr. Konuyu kapamadan nce, ara-ama balantsna da eilmek gerekir. iddetin bir ara

olarak kullanlmas, seilen amac da etkiler mi? Ama m arac belirler, yoksa ara m amac?rnein bar bir amaca, iddete dayal aralardan hareketle ulamak olanakl mdr?

Hemen tm incelemeler, arala ama arasnda bir uyumun bulunmas gerektiinigsteriyor. Devletin tm bask ve iddet olanaklarnn yok olaca lde bar vedemokratik bir amac hedefleyen Lenin ve yoldalar, o amaca ulamak iin "geici" bir baskrejimini (proleterya difeititorl) ara olarak semilerdi. 1917'den bu yana toplum bireyiyabanclatran, bozan kurumlarndan temizlendi, ama geici olmas gereken bask rejimi, bir

lde yumuayarak da olsa sreklilik kazand. Daha demokratik bir aamaya ulamann belkide en byk engelini, o amaca ulamak iin seilen ara oluturdu.

Tersi bir rnei de Batl komnist partilerinde gryoruz. kta Marksizm-Leninizme sk skya bal olan bu partiler, her zaman aka sylemeseler bile ilk amaolarak proleterya diktatrlne benzer bir kurumlamay ngryorlard. Bar olmayan buamaca ulamak iin setikleri ya da kabul ettikleri aralar ise baryd, iktidara silahla deil, parlamenter demokrasi erevesinde, serbest genel seimlerden yararlanarak geleceklerdi.Ama giderek ara amac kendisine uydurdu. Proleterya diktatrl hedefindenvazgetiklerini, sosyalizmi liberal demokrasinin kurumlarn koruyarak gerekletirecekleriniaktan syleyecek bir noktaya vardlar. Seilen bar aralar, bu partilerin yaplarnn veideolojilerinin de daha bar ynde deimesine katkda bulundu.

15


16/175

Faist ideoloji bar aralar batan reddetmekte, devleti ele geirirken de, onukorurken de iddete dayanmay ngrmektedir. Bir iddet ve bask rejimini gene iddetedayanarak kurmak sz konusu olduu iin, kendi iinde ara, ama uyumunu salamtr.Kurduu rejimle ideolojisi arasnda bir tutarllk vardr. Oysa ayn eyi Marksist rejimler iinsyleyemeyiz. Baskya dayanmayan bir rejime henz ulaamam olmay, onlarn

ideolojileriyle tutarl olarak savunmalar zordur.

c) iddetin Psikolojisi

nsan niin iddete bavurur? insan, tanmad insanlar bile acmaszca ldrmeyeiten etkenler neler olabilir?

Tm siyasal dnce tarihi, ayn zamanda, iki dnr kesimi arasndaki bir kartlntarihidir: insanlarn doutan "kt" olduklarna inananlarla, insanlarn "iyi" ya da "kt"

olmalarnn koullara bal olduuna inananlar arasndaki bir kartlktr bu. Ama insanlarndoutan zellikleri ne olursa olsun; iinde bulunduklar koullarn, "kt" davranlarnortaya kp kmamasnda etkili olduu da bir gerektir.

Erich Fromm, ruhsal kaynaklarn aratrrken, bizi ilgilendiren iddet trlerini eayrarak inceliyor: Tepkisel iddet, dnleyici iddet ve "kana susamtk."

1. "Tepkisel iddet", insann-kendisinin ya da bakasnn- "yaamn, zgrln,onurunu ve maln korumak" iin bavurduu bir iddet tr. Tehdit edilme duygusundan,yani "korku"dan kaynaklanyor. Tepkisel iddetin de kendi iinde drt ayr tr var.

nsanlarn -gerek ya da grntde- bir "saldr" karsnda bulunduklar izleniminialmalar, onlar "korunma amal iddet"e itebiliyor. ada savalarn ounda da, "sava"halkn gznde bu gerek ile "yasallk" kazanyor.

Tepkisel iddetin bir baka tr de, "engellemelerden kaynaklanan iddet."Gereksinmelerinin karlanmas engellendiinde, hayvanlarn, ocuklarn ve hatta erginkiilerin saldrganlatn gryoruz. Bu "yok etmek" amacna deil, "yaamak" amacnaynelik bir saldrganlktr. (Sevilen, gereksinme duyulan eye bir bakasnn sahip olmasnnyaratt "kskanlk"tan kaynaklanan saldrganlk da, bu tre girer.)

" alc iddet" de, tepkisel iddet ierisinde yer alr. Fromm, bu iddet trn yletanmlyor: "Gszlerin, sakatlarn, zarar grerek yklmlarsa, kendilerine sayglarnonarmak iin bavurabilecekleri bir tek yol vardr; 'gze gz, die di' kuralna gre almak.Yaratc biimde yaayan bir insan hi de byle bir gereksinme duymaz. Aalanm,incinmi olsa bile retici yaama sreci ona gemite grd zararlar unutturur. retmeyetenei, alma isteine ar basar... En geri topluluklarda alma duygusunun ok glolduunu grebiliriz. Bu yzden, sanayilemi uluslarn en ok ezilen alt-orta snflar, rksalve ulusal duygularn odakland snflar olduklar gibi, alma duygularnn da toplandsnflardr..."

Tepkisel iddet grubu iinde, bizi belki de en ok ilgilendiren iddet tr, "inancn -veumudun- yklmasndan do an" iddettir. " Byk lde aldatlm ve d krklna urambir kii yaamdan nefret de edebilir. Yaamn ktlk dolu, insanlarn kt, kendisinin de ktolduunu kantlamak ister. Yaama inanan, yaam seven, ama d krklna uram olan

16


17/175

kii bylece sinik, ykc biri olup cikar. Ykclk umutsuzluktan domutur; yaamdakarlalan umut krkl yaamdan nefrete yol amtr."

2. Erich Fromm, "dnleyici iddet'i, "lm sevgisi"nden daha hastalkl bir iddettr olarak nitelendiriyor.dnleyici iddet, "gszl" gizlemeye ya da gszl

"telafi" etmeye ynelik bir iddet tr olarak ortaya kyor. nsan "zayflk, kayg, yetersizlik" gibi nedenlerle eyleme geemiyorsa "gsz "dr.

Gszln hissetmenin verdii ac, ruhsal dengesini bozar. Gszlnkabullenememesi nedeniyle bavurabilecei iki yol vardr: Ya gl bir kii veya toplulua boyun eip onunla zdelemeye almak, ya da bakalarn ldrerek yok ederek kendinikantlamak. Fromm bu durumu yle anlatyor:

"Yaam yaratabilmek, gsz insanda bulunmayan birtakm nitelikler gerektirir.Yaam yok etmek iinse, yalnzca bir tek nitelik- iddete bavurmak - yeter. Bylece kendisini yadsyan yaamdan alm olur. dnleyici iddet, gszlkten doan, gszl

dnleyen bir iddet trdr. Yaratamayan insan yok etmek ister... dnleyici iddet, yaanmam, sakat bir yaamn sonunda doan bir iddet trdr. Bu iddet, cezalandrlmakorkusuyla bastrlabilir (...), ancak insan yaama balayan koullarla ortadan kaldrlabilir.dnleyici iddet, tepkisel iddet gibi yaamn hizmetinde deildir; yaamn yerini alanhastalkl bireydir; onun sakatlnn, boluunun kantdr."

3. Erich Fromm'a gre, "kana susamlk" da bir iddet tr. Kii "kan aktarakkendisini canl, gl, esiz ve bakalarndan stn" duyuyor. Geri bu daha ok ilkeltopluluklarda grlen bir durum ise de, ada dnyada tmden yok olduunu dasyleyemiyoruz.

"ldrmek, en ilkel dzeyde en byk sarholuk, en byk kendini dorulama yoluolur. ilkel anlamda yaamn dengesi yle kurulur: ldrebildiince ldrmek, yeterince kanadoyduktan sonra da ldrlmeye hazr olmak..."

iddet trlerini bylece snflandran Fromm; "iddet ya da "bar"a yatkn ruhsalyaplar da ikiye ayryor: "lm severlik" ve "yaam severlik."

lmseverler iin, gelecek deil gemi nemlidir. Hi bir zaman gelecekte yaamaz,hep gemite yaarlar. Onlara gre, yalnzca iki "cins" insan vardr: Gllerle gszler,ldrenlerle ldrlenler. "Katksz bir lmsever" tipinin en ak rnei ise Hitler'dir.

"lmsever nderlerin etkili olmalar, snrsz ldrme yetilerinden ve isteklerinden gelir. Onlarn lmsever kiiler tarafndan tutulmalar bundandr, lmseverlerin dndakalanlara gelince; onlar, bu kiilerden korkar, korkularnn bilincine varmaktansa onlarahayranlk duymay yelerler...lmsever kii denetime tutkundur; denetlerken yaam ldrrYaama kar derin bir korku duyar; nk yaam, yaps gerei dzensiz ve denetimsizdir..."

Bir toplumda "lmsever" kiilik yapsnn yaygnlamas lsnde iddet ve baskynlemenin, hogrl ve bar bir ortam yaratmann zorlaacan syleyebiliriz. Salkl birkiilik, "yaam sevgisi"nin ar bast kiiliktir. Kiiliin oluumunda ocukluk yllar belirleyici olduuna gre; ocukta yaam sevgisinin geliebilmesi iin en nemli koul, onun"yaam seven insanlarla birlikte" bulunmasdr, "insan enerjisinin ou, saldrlara kar

yaam savunmak, alktan kurtulmak iin harcanrsa, yaama sevgisi engelenir ve lmsevgisi glenir."

17


18/175

Fromm, bir toplumu oluturan bireylerde yaam sevgisinin geliebilmesini, en ok u koulun varlna balyor: Gvenlik, adalet ve zgrlk... Yani, toplumu oluturan bireylerin canlar ve onurlu bir yaama elverecek "maddesel koullar" tehlike iindeolmamaldr. Hibir birey, bakalarnn amalar iin "ara" olarak kullanlamamaldr.Herkese toplumun "etkin ve sorumlu bir yesi" olma olana salanmaldr. Yaama kar

ilgisini yitirmi bir insann "iyilii seebilmesinin umulamayaca unutulmamaldr...

***

Son yllarda dnyada-giderek artan llerde-tank olduumuz "milliyeti iddet" ve"etnik terr" olgularnn gerisinde acaba ne gibi ruhsal etkenler var?

Her canl kendi varln koruyabilmek iin "evre"ye kar bir savam verir. "Dost"ve "dman" kavramlar da, bu sre iinde ortaya kar, insan, varln koruyabilmesiasndan "engel" olarak alglad eleri "dman", kendini "destekleyici" grd eleride "dost" olarak alglar.

Yurtseverlik, zerinde yaanan topraklar ve o topraklarda geerli "belirli bir yaam biimi"ni benimseme ve koruma eilimidir. Oysa milliyetilik, paras olunan "ulus" ve"etnik grup" adna "g ve saygnlk" kazanma amacn da ierir.

George Orwell'e gre kendi kesiminin"aalanmas, kmsenmesi ya da rakiplerinvlmesi", milliyeti kiide huzursuzluk yaratr. Bu durumdaki kiinin rahatlayabilmesi, "sert bir tepki"nin verilmesine baldr. Milliyeti kii, kendi tarafna yaplan "zulm" ve hakszlasert tepki gsterirken; kar tarafa yaplan "zulm" ve hakszl alglamakta ve kabul etmektezorlanr.

Etnik gruplar ise, "farkl bir kimlik" duygusunun ve bu duygunun gelecek kuaklaraaktarlmasnn rndr. Bu durum, bir yandan grup yelerinin kaynamasn ve dolaysylagrubun devamlln salarken, te yandan, dier gruplardan ayrarak geleceini tehlikeyesokar. nk bir grubun varln srdrebilmesi iin, ayn zamanda "dman"a gereksinmesivardr. Gerek ya da "varsaylan" dman, grup ii dayanmay ve birlii kolaylatrr. Birey,genellikle grup iinde "kendi zelliklerini yitirir" ve "grubu grup yapan zelliklere gre"davranr.

Birey, iinde bulunduu grubun deerini abartmak, kendi yeteneklerini ve gcn"askya almak" eilimi iine girer. Freud'a gre, "insan gl bir nder tarafndan ynetilengl bir grup iinde olmak isteyen dzensiz bir hayvandr". Birey, nderi "yceltirken"kendisini "yetersiz" olarak alglar.

Unutmamak gerekir ki; etnik grup iindeki "ortak kimlik" duygusu, bireyin "zedelenen benlii"ni koruyan duygusal bir ilevi de yerine getirir. Dman grup "psikolojik olarak biruzaklkta tutulduka" etnik grubun kaynamasn salar. Ama "dmann bize benzediini"dnmek bunalm yaratr. Varln srdrmek isteyen grup, aradaki "kk" farkllklar bytmek, hatta yeni farkllklar yaratmak aray iine girer.

"Etnik iddet"e katlma eiliminin en ok genler arasmla bulunmasnn bir nedenininde ruhsal olduunu syleyebiliriz. Ergenlik andaki en nemli sorunlardan birisi, "ben

18


19/175

kimim" sorusundan kaynaklanyor. Yant bulamamak ya da "net" bir yant verememek, bunalm yaratyor. rnein Almanya'da yaayan Trk ailelerin ocuklar, bu bunalmaabilmek ve dolaysyla "aka farkl" bir kimlie sahip olabilmek iin, "dinci" ya da "armilliyeti" gruplar iinde daha kolaylkla yer alabiliyorlar.

Gneydou'daki "etnik terr" olgusunun gerisinde de, bu ruhsal etkenden szedilebilir. zellikle askeri ynetim dnemlerinde artan "Krt kltrel kimlii" zerindeki basklarn, ncelikle genler zerinde "olumsuz" etki yapt acktr. Buradaki "direnme", birtr "kiiliini savunma" doal mekanizmasnn rndr. Ancak "bireysel kimlik"karsndaki tehdidin kalkmasndan sonra da "savunma mekanizmalar"nn srmesidurumunda, salksz bir ruhsal durumdan sz etme olana vardr.

"Siyasal psikoloji" alannda uzman olan Prof. Vamk D. Volkan, "etnik duygu" oluupyerletikten sonra, onu deitirmenin ok g, hatta bazen olanaksz olduunu ne sryor.Etnik kimliin deitirilmesi ynnde basklarn artmasnn, etnik grubun kendi kimliinedaha sk balanmas sonucunu yarattn ve gerekirse "lmeyi gze alabilecek" noktaya

gelinebildiini anlatyor. "Farkll koruma "nn nemini vurgulayan u rnei veriyor: " Kbrs Trk ve Rum iftil eri, siyah pantolon ve siyah gmlek giyerlerdi. Bellerine

biri krmz, biri mavi kemer takard. Gerginlik durumunda, her iki toplum da, renklerinideitireceklerine lmeyi gze alrlard. Bu mantksz grnen ey yaamn gereidir. Burada psikolojik dur umun insan davranlarn nasl ynlendirdiini aka grmekteyiz."

c) Terrizmin Sosyolojisi

Latince kkenli terr szc, "byk korku" ya da "korkudan titreme" anlam tar.Terrizm ise, "siyasal iddet" ve "yldrclk" anlamnda kullanlr. Toplumun -ve dolaysylatoplumu ynetenlerin-direncini krmak iin "ortak korku yaratmak", daha dorusu "dehetsalmak" amacna yneliktir.

Terrizm, "zayf" olann setii bir tr "siyasal iddet" biimidir. Terrist-zayfolduu iin- kendini gizler. Beklenmeyen bir anda ve beklenmeyen bir yerde "vurupkamaya" alr. nk devletin gvenlik gleri, sayca ve silaha kendisinden stndr.

"Adi iddet"te, ama bir varla zarar vermek ya da onu yok etmektir. Oysa terristiin, iddet bir ama deil "ara"tr. rnein sradan bir katil, bir insan "lmesini istediiiin" ldrr. Terrist iinse, nemli olan o insan ya da insanlar deil, onlar ldrdzaman toplumda yarataca etkidir. Bir trene bomba koyduunda, trende kimlerin olduu,lecek olanlarn kimlii "dorudan" bir nem tamaz. Bu nedenledir ki; iddetsiz terrolmaz, ama her iddet de terr deildir. Atilla Yayla'nn da altn izdii gibi; "terreylemlerinde, psikolojik sonular fiziksel hedeflerden ok daha nemlidir ".

Terrizm "hesapl" bir iddettir. Amac olabildiince ok insan ldrmek deil,kitlelerin "eylemlerinden etkilenmesini" salamaktr. Kitlelerin "dehete" kaplmasn, birumutsuzluk iinde "terristin isteklerine boyun eilmesi" nden baka are olmadndnmesini salamaktr.

Tarihteki ilk terrist gruplarn, M 73-66 yllar arasnda yaam "Sicarii"lere kadaruzandn biliyoruz. Romallara kar savam veren Sicariiler, dmanlarn ilek yerlerdeldrdkten sonra kalabala karp kayboluyorlard. Manastrlar ve Kuds'n su kanallarn

19


20/175

ykp, buday ambarlarn yakmlard. Tefeci senetlerini ve devlet arivlerini ortadankaldrmlard.

Ama ada anlam ile terrizmin kurucusunun Hasan Sabbah olduu sylenebilir.Seluklu dneminde terr "sistemli bir ara" haline getiren Hasan Sabbah (1049-1134),

Batni tarikatnn kurucusuydu. Korkunun dnce ve mantk srelerini bozarak, insanlarsrletireceini anlamt. Mustafa Coturolu'nun deyimiyle, "insan ldrmeyi bir sanat "yapmt.

Sabbah, rgtnn yeler ini dokuz aamal bir deneyim ve eitim szgecindengeirerek seiyordu. Kat disiplin iinde, verilen buyrua uyarak "dnmeden" lmeatlmak temel ilkeydi. Hasan Sabbah, disipline uymad diye, kendi olunu bile acmaszcaldrmt. "Kurtarlm blgeler" deyimini ve "vur-ka" taktiini terrizme kazandran daoydu. Amacna ulamak iin, Hal Ordusuna bile yardm etti. Kendi balatt terrsrdrebilmek ve ona taban kazandrabilmek iin, devleti de halka kar benzer yntemlerkullanmak zorunda brakmaya alyordu. Amac, devleti halkn gznde "zalim" konumuna

iterek, kendi yaptklarn yasallatrmakt. En deerli vezirleri ldrtyor ve bylece, devletinkendi kendisini bile koruyamadn halka gstermeye alyordu.

Gnmzden yaklak 9 yy. nceki terrizmin ilke ve yntemleriyle ada terrizmarasndaki benzerlikler arpcdr.

Devletin de "terr bastrmak" amacyla zaman zaman benzer yntemler kullandnve buna "devlet terr" denildiini biliyoruz. zellikle demokratik olmayan siyasalsistemlerde daha yaygn olarak bu uygulamaya rastlanmakla birlikte; "terrizm" denince aslakla gelen, devlet ve sivil halka kar kullanlan "sistemli iddet"tir. Bu adan terr,amalarna ya da eylem alanlarna gre snflandrmak olanakldr.

Ter rn amac, var olan toplumsal-ekonomik-siyasal dzeni ykp, yerine "daha ileri" bir dzen kurmak ise, bu "solcu" ya da "devrimci terr" olarak adlandrlr. Ama kuruludzeni korumak ya da "geriye dnk" bir dzen oluturmak ise, verilen ad "sac terr "dr."Dinci terr" de genellikle bu ereveye girer. Terrizmi amaca gre snflandrmada ncgrubu da "etnik terr" oluturur. "Blc terr" ise "etnik terr"n bir trdr. (Ermeni terrgibi, "blc" olmayan etnik terr de vardr.)

Eylem alanlarna gre de, terr "kr terr" ve "kent terr" olarak ikiye ayrabiliriz.Birinci trden terr, daha ok geri kalm lke ve yrelerde rastlanlan bir terr trdr.zellikle sarp dalar ve ormanlarla kapl yreler, "kr terr "ne elverili bir ortam

olutururlar. "Kent terr" ise, daha ok gelimi lkelere ve gelimi yrelere zg bir terrtrdr. Aslnda terr kendisini sadece kr ya da kent ile snrlamaz. Ama lkenin vetoplumun koullar, bu iki terr trnden birisine daha uygun bir alan yaratabilir.

Kentler sadece ok kk " hcre "lerin terrist eylemlerine uygundur. Oysa uygunkoullarda, krsal kesimde byk eteler ve kamp yerleri varlklarn srdrebilirler.

Hangi trden olursa olsun, terr rgtnn varln srdrebilmesi, ncelikle i ve ddesteklere baldr, ite belirli bir toplumsal destek "nkoul"dur. O devletin zayflamasnisteyen d glerin destei ise, olayn boyutlarnn belirlenmesinde rol oynar. Eer d destekkomu devletlerden geliyorsa, ayr bir nem tar. nk byle bir destek, terr rgtne

snma kolayl ve dolaysyla daha geni hareket serbestlii salar.

20


21/175

***

Terrizmde ideolojinin ve kltrel etkenlerin rol nedir?

Terrizm zerinde uzmanlam birok aratrmac, sa ve sol terrizm arasndatemelde bir fark olmad kansnda. Hangi ideolojik kesimden olursa olsunlar, terristlerininanlar arasnda "karmaklk, soyutluk ve esneklik" asndan benzerlikler bulunduunainanyorlar.

rnein, ister sac ister solcu terristin gznde "dman" benzer bir grnmdedir:Kiilii ortadan kaldrlm bir varlktr. Dman, terristin gznde, ounlukla "insan" biledeildir. Bu nedenle de, ldrrken fazla dnmez. Ama yaptlarn hakl gsteren bir "i bilin" gereksinmesi vardr.

Solcu terristler asndan, hakllatrma sorunu, devletin zayf ve savunmasztopluluklara yaptna inand hakszlklara balanr. Onlar asndan, terrist eylem, buhakszlklarn intikamn ald iin yasaldr. Ama eylemlerin istenilen sonularsalamadn-ve ounlukla, o savunulan kesimlerin bile desteini deil tepkisini ektiini-grmek, terristleri bir sre iinde "somut gerekler"den uzaklatrr.

rnein Kzl Tugaylar, balangta Milano'daki kitle tamacl benzeri toplumsalsorunlarla ilgileniyorlard. Giderek, emekilere yaplan hakszlklarn intikam iin iddeteyneldiler. Kendilerini hakl gstermek iin, soyut ideolojik gerekeler kullanyorlard. Oysayukarda szn ettiimiz sre, zamanla onlar somut hedeflerden uzaklatrp "kr terr"e iterken; hareketin yasalln kantlamak iin bavurulan ideolojik gerekeler de "entelektel

ierikten yoksun, kaba ve aptalca" hale geldi. Artk kurbanlar "belirli bir ktlk ile ilgilideil "di. Amalar daha az gereki, daha ok duygusal oldu.

Sac terristler ise, eylemlerini "halk"la balant kurarak hakl gstermek gibi birabay fazla gstermezler. Onlar "yasallama"y ya tarihte ya da doa st glerde (dinselinanlar dahil) ararlar.

Martha Crenshavv -hangi ideolojiden olursa olsun- terrist iin dnyann ikiyeayrldn sylyor: "iyi" ve "kt." iyiyi terrist rgt temsil eder. Kt ise devlet ve onudestekleyen toplumsal snflardr. Kt, ok daha gldr:

"Terristler, kendilerini, stn bilin ve duygu sahibi sekinler olarak grrler, yleki, bu sekin kitle, yalnzca gerekli ve yasal iddete bavurmakta ve son zafer kendilerinetarihin glerince garanti edilmektedir. Ahlaki hedefler, sol iin halkn zgrl, sa iinsedzenin, geleneksel ve yaamsal deerlerin onarlmas, yerine konmasdr. Her iki kanadnortak ahlaki grevleri, rm bir devlet ve toplumu tasfiye etmektir... Tanm gerei,kurbanlar sistemin ajanlardr."

21


22/175

Terristi ynlendiren asl etkenin ideoloji olmadn gsteren ok sayda aratrma

var.

"Terristler nce belirli inanlar gelitirirler ve ardndan uzlatrlabilir kuramlarn

paralarnn seimi yoluyla bu inanlar hakl gstermenin yollarn ararlar. En ekicidnceler, bireysel iddeti hakl gsteren, yeniden douu anlatm yaplarnkapsayanlardr. ideoloji, bu inanlar rgt dndakilere anlatmak iin kullanlr."

ada terristlerin "en ideolojik olanlar" saylan Alman terristleri bile"derlemeci"ydiler. Sol ideolojilerin kendilerine uyan yanlarn birletiriyor, "en gerekieleri" darda brakyorlard, ideolojinin terriste hizmeti, "kendilerine uymazl giderekartan bir gerek"ten onu uzak tutmak oluyordu. Onun iin "tarih" bir aldatmaca idi. Var olan"gerek" dzeltilemeyecek kadar kt olduu iin yok edilmeliydi. "Uzlama" ise "ihanet"ti.

Baz dinlerin ieriinin terrizmi kolaylatrd savlar da "ok" geerli deil.

rnein Mslmanln ve Yahudiliin, "yeniden douu" bir "te dnya" inancnadayanmas nedeniyle, "lm gze alma"y kolaylatrmasna dikkati ekenler var. Ama bukonudaki aratrmalar da; bu iki dinden terristlerin, asl inantan "sapma" ve "arptma"ytemsil ettiklerini ortaya koyuyor.

rlanda terrizmi ve Katoliklik bugn e anlaml saylyor. Oysa ngiliz ynetiminekar bakaldran ilk nderleri protestand... Petrol zengini Arap lkeleri, srail'e kar siyasalve askeri bir baar kazanamadlar. Ama "batllama ve laikleme" grnts ile "ahlakirme" st ste geldi. ran'da Humeyni Devrimi ile zmn "saf inanca dn"te olduuizlenimidodu...

Kltrel elerin en ok rol oynad terr tr ise, "etnik terr"dr. (Bu kitabnyazld tarihte dnyada 102 "etnik" atma olmas, sorunun yaygnln ve neminigsteriyor.) Yunanca kkenli "etni" szc Trkede "budun" (kavim) anlamna gelir. Dil,tre ve kltrel nitelikleri ayn olan, boy ve soy bakmndan birbirine bal topluluk demektir.

Etnik terrle ilgili ve onun iin anlaml konular, uzak gemite ya da "vaat edilengelecek"te bulunabilir. Gemi terristi iinde yaad geree balayan nemli bir g ilevigrr. rnein Ermeni terrn anlayabilmek iin, o gemiin rn olan kltrel deerlerin bilinmesi gerekir. Ermeniler, gemite yaandna inandklar bir "ortak hakszlk"n ansn paylarlar. "Soykrm" ve "Vartan'n kahramanlk efsanesi"ne ynelik duygu ve inanlaranlamadan, Ermeni terristini anlamak olana bulunmadn ne sren aratrmaclar vardr.

***

Terristi ynlendiren bireysel etkenler nelerdir? Terrist "gerei" nasl alglar?

Bu sorularn genel dzeydeki baz yantlarn "iddetin Psikolojisi" ile ilgili alt blmde de bulabilirsiniz. Ama terristin kendine zg "bireysel nedenleri"ni ayrcaincelemekte yarar var.

22


23/175

Bir kere, terrist genellikle kendisini bir "saldrgandan ok bir "kurban" olarak alglar.iddetin asl sorumlusunun "dman" olduunu; iddet eyleminin bireysel bir "tercih" deil,tarihsel bir "zorunluluk" olduunu dnr. Kendi zgr iradesi dnda, yce bir otoriteninaskeri olarak hareket ettiine inanr. Yoldalar ldrld ya da tutukland zaman,kendisini yaad ve zgr olduu iin "sulu" hissedebilir.

Terrizm zerinde aratrma yapanlar arasnda; genlerin terrizme kaymasnda,ergenlik ann kanlmaz bir paras olan "oullarn babalara kar tepkisi"nin de rol oynadn savunanlara rastlyoruz. Kendini "aa ve aciz" gren gen, "iyi"yi savunmak iingiritii sava, kendisini "yceltme"nin bir arac olarak grebilir. Kendi "acizliine duyduufke", devletin temsil ettii otoriteye yneltilebilir. Crenshaw bu konuda yle diyor:

"Olumlu, toplumsal olarak kabul edilebilir bir kimlik edinmeyi baaramam olanbireyler, kendilerine 'kt' ya da 'en istenmeyen' olarak sunulan rolleri benimserler. Esasen,olumsuz bir kimliin benimsenmesi, ailenin ve toplumun red di demektir."

Alman terristleri arasnda yaplm bir aratrma; genlerin terrizme kaymalarnda, bunalml dnemlerde "ailenin ve toplumun" yeterli destek vermemesi yznden gelimegl ve ac ekilmesinin rol oynadn ortaya koydu. nemli bir blm eksik ya dadalm ailelerden geliyordu. Terrist rgt, ailenin boluunu dolduruyordu. Kendilerine bamsz bir kimlik oluturamayan bu genler rgt iinde "kolektif" bir kimlik buluyor ve biranlamda rahatlyorlard.

Baz uzmanlara gre, terristler ikiye ayrlabilir: "Babalarnn dnyasn ykmak"isteyenler ve "ana- babalar incitenlerden intikam almak" isteyenler. Etnik terristler ise, dahaok kendilerini "tehdit edilen kltrel kimliin bekileri" olarak alglarlar.

***

Terrizme kar ne yapmal?

Terrizme kar verilen savamda ncelikle gz nne alnmas gereken temelnoktadan szedilebilir: 1) Tek bana silahl savam hemen hibir zaman terr sonaerdiremeyecei gibi, terrn silahsz zm de yoktur. Bir uzmann deyimiyle, " Hibir dnterristi tatmin etmez.") 2) Gerek dnya ile "terristin dnyas" arasnda byk fark vardr.Terristin inanlar ile gerek olaylar ve olgular arasndaki "elikiler" somutlatka,terristin direnci azalr. 3) Terr grubunun inanlarn deiirmeye almak yanltr. Ancaktek tek terristler zerinde etkili olunabilir. Bir btn olarak grubun deiebilmesi ok zordur.

Terristin istemlerini kabul etmek, "antaj"a boyun epmek anlamna gelir. Ve yeniterrist eylemleri zendirmekten baka bir ie yaramaz. Ama silah ve iddet karsndatoplumun boyun ediini gstermek ne kadar yanl ise; terr yaratan ortamn deimesi iingerekli "demokratik" admlar atmaktan kanmak da, o lde hataldr.

Resmi ya da zel kitle iletiim aralarnn terrizmle ilgili tutumu da, terre karsavamda nem tar. Haberler dorulara dayanmal, ama iddet eylemleri terristlerin bir"baar"s ya da toplum asndan bir "panik" havasnda sunulmaktan kanlmaldr. Terr

23


24/175

en ok zendirecek anlatm biimi ise, terrizmin bir "sava" olarak nitelendirilmesidir. Byle bir nitelendirme, terristin kendisine ve "dava"sna olan saygsn arttracaktr.

Terristin direnme gcn kran iki temel etken vardr: Temel inanlarna ynelikkukular duymaya balamas ve silahl savamn baarszla "mahkm" olduu bilincine

varmas... Terrizmle ilgili haber ve yorumlar u noktay vurgulad lde-bu amacaynelik olarak- etkili olurlar:1) Terrizm "masum kurbanlar"a zarar verir;2) Terrizmlehedeflenen amaca varlamaz; 3) Bar yollar, siyasal amalara ulamada daha etkili vesaygndr.

Son olarak unu syleyebiliriz: Terrizm, giderek toplumdaki "demokratik iletiimkanallan"n tkar ve bir kutuplamaya neden olur. Mantn deil duygularn ne kt byle bir ortamda, geni kitleler genlikle devletin yannda yer alr ve "en sert nlemler"indestekisi kesilirler. Bu koullar-zellikle demokrasi deneyimi az olan toplumlarda-"baskrejimleri"nin oluumuna ok elverilidir.

24


25/175

KNC KISIM

nan Sistemleri ve Siyasal atma

deolojilerin de dinler gibi bir inan sistemleri olduklarn daha nce grmtk, isterdorudan siyasal nitelikli olun, isterse dinler gibi siyasetle ancak dolayl olarak ilgilensin, tminan sistemlerinin siyasal atmaya dorudan ya da dolayl bir biimde yansmaskanlmazdr. nsanlarn davranlar her zaman inanlarnn uzants olmasa bile, inanlarladavranlar arasnda bir balantnn bulunmas doaldr.

nsann benimsedii inan sistemi, mutlaka kendi sorunlarna, kendi koullarna enuygunu olmayabilir. Szgelimi, bir ii, iverenin karlarna daha uygun olan bir siyasalideolojiyi eitli propaganda yntemlerinin ya da rnein aile evresinin etkisiyle benimseyebilir. Bir kez benimsedikten sonrada, olaylar o inan sisteminin gzlkleriyledeerlendirmeye balar. Bu gibi durumlarda, benimsenen inan sistemi, doru bir bilinlenmeyi zorlatrr.

nan sistemleri bir yandan insanlar birletirirken, te yandan da farkl inansistemlerini benimsemi olanlarla onlarn arasndaki ayrmlar arttrr. Ama farkl inansistemlerini benimsemi toplum kesimleri yan yana bar iinde yaarlarken birden iddetli biratmaya tutumularsa, bunun nedenini inan sistemlerinde deil, toplumun maddesel

koullarnn yaratt bunalmlarda aramak gerekir. Dinlerin ve siyasal ideolojilerin siyasal yaamdaki yerlerini ayr ayr inceleyeceiz.

1. DN VE SYASET

Durkheim'e gre din, toplumsal btnlemeyi salayacak temel elerin banda gelir.Dinin, toplumun ileyiini bozacak, varln srdrmesini zorlatracak nitelikteki bireyseldavranlar bastrmak ve kiiyi topluma uyumlu hale getirmek gibi nemli bir ilevi vardr.

Marksizm, dier ideolojiler gibi, dinlerin de snf atmalarnn bir rn olduunusavunur. Dini, bir bakma, kurulu dzenin ve egemen snfn ideolojisi sayar. Dinin, toplumsalsistemin ilemesini salayan bir e gibi deerlendirilmesi asndan, Karl Marx'nDurkheim'le uyutuu sylenebilir.

Max Weber ise, dinin toplumdan ok insann birey olarak baz ruhsal gereksinmelerinikarlad inancndadr. Weber'e gre, insann btn davranlarnda akla yakn nedenler

yoktur, insan, lm gibi bilimsel yaklamla zmleyemedii olgulara akld yantlar

25


26/175

getirmek eilimindedir. Bilimsel veriler ve akl yrtme ile aklayamad olgularnyantlarm dinden beklemektedir.

Dinlerin kkeninde, bir araya gelme, dayanma, yaamn lmden sonra da- baka biimler altnda bile olsa- srmesi, bugn ekilen sknt ve aclarn geici olduu ve gelecek

yaamda dllendirilecei umudu gibi doal gereksinmelerin rol yadsnamaz. Biliminaklayamad eyleri, doa st g ya da glere dayanarak aklamak da bu erevedesaylabilir.

Dinler, ilerinden ktklar ortam deitikten sonra da etkilerini belirli llerdesrdrrler. Bu etkinin siyasal yaama genellikle tutucu ynde yansd sylenebilirse ile,ok sayda istisnann bulunduu da unutulmamaldr. nk dinlerin getirdii kurallar veinanlardan ok, din adna konuanlarn yorum ve davranlar nemlidir. Bu yorum vedavranlar ise, toplumun o andaki koullar belirler. Nasl ki, ayn ideolojiden hareket edensiyasal rejimler arasnda-iinde bulunduklar topluma gre- byk farklar oluabiliyorsa, ayndinin gereklerine uygun olma iddiasndaki siyasal sistemler arasnda da ok nemli farklar

ortaya kabilir.

a) Hristiyanlk

Musa Peygamber'in amac, ulusal bir din kurarak, btn srail kabilelerini birletirmekti. Bu nedenle de Musevilik, evrensel bir din olma iddias ve amac tamyordu.Yahudi rkn yeryzne egemen klan bir Tanr anlay sz konusuydu. Hristiyanlk ise, okdaha geni kapsaml dayanma yaratmaya ynelik bir din olarak dodu, insanlar ve uluslararasndaki eitlii savunarak, ok daha geni bir yanda kitlesi salad.

sa, yaad dnemde toplumda var olan hakszlklar eletirmi, ezilenlerin aclarnazaltmaya almt. Ama o hakszlklarn var olmad bir toplumsal dzen zerinde pekdurmamt. nk nemli olan dnyasal dzen deil, ruhun ait olduu Tanr'nn dzeniydi.sa, "Sezar'a ait olan Sezar'a, Tanr'ya ait olan Tanr'ya verin" derken, Hristiyanlagelinceye kadar var olmayan bir siyasal iktidar-dinsel iktidar ayrm oluturmu oluyordu.

sa'ya gre, dnyasal zevklerin de aclarn da fazla bir nemi yoktu. Klelik, hastalk,yoksulluk gibi, zenginlik ya da iktidar da, insann bu dnyada geirdii snavlard. Bu adan bakldnda da, rnein yoksulluk ile zenginlik arasnda bir ayrm yapmak yanlt. nkikisi de insan yaamnn, pek nem tamayan bedensel koullaryla ilgiliydi.

Ac ekenlere sa Peygamber yle umut veriyordu: " Ne mutlu size yoksullar, nk gklerin krall sizindir. Ne mutlu size, imdi a olanlar, nk tok olacaksnz. Ne mutlu size, imdi alayanlar, nk gleceksiniz. Fakat vay size en zenginler, nk tesellinizialmsnz. Ey imdi tok olanlar, vay size. nk yas tutacak, alayacaksnz."

Dnyada, bedensel yaam nemsiz olduu iin, sa ktle kar iyilikle yantverilmesini istiyordu. "Senin sa yanana kim vurursa, ona tekini de evir " diyordu,insanlara, bu dnyada deil, "gkte hazineler biriktirmeyi" tlyordu.

Gryoruz ki, sa ezilenlere umut ve bu dnyann aclarna dayanma gc vermitir."Tanr gznde her insann, her ulusun eit olduunu" savunmutur. Zamann egemenglerinin ve Roma'nn eitliksizci yapsnn bundan rahatsz olmas doald, sa'nn yaptn bir anlamda Aziz Paul'n ya da Paulus'un tamamlad ve Hristiyanln egemen snflarca da

26


27/175

benimsenip yaylmasn kolaylatrd sylenebilir. Paulus yle diyordu: " Herkes kendininstndeki otoriteye boyun emelidir; nk Tanr'dan kaynaklanmayan otorite yoktur ve varolan btn otoriteler Tanr tarafndan kurulmusfur. Bu nedenle de, otoriteye kar gelenTanr'nn kurduu dzene kar gelmi olur."

Bylece bir yandan kurulu dzen ve iktidarlar yasallatrlrken, te yandan siyaset dednyasal yaamn basit bir esi olmaktan kmaktadr. nk dorudan Tanr tarafndan belirlenmi olmaktadr.

Paulus'a gre, tm toplumlar bir beden gibidir. Nasl ki, her bedenin birbirinden farklorganlar varsa, bir toplum iinde insanlarn da farkl grevler stlenmesi doaldr. Herkeskendine verilmi olan grevi, Tanr'ya hizmet eder gibi yerine getirmelidir. Kle efendisinehizmet ederken, aslnda Tanr'ya hizmet etmektedir.

sa'nn, Roma'nn basksndan korktuu iin siyasal iktidar -dinsel iktidar ayrmyaptn nesrenler de vardr. uras ak ki, kilisenin balangta istedii tek ey, siyasal

iktidardan bamsz olmakt. Ama Bat Roma mparatorluu'nda siyasal iktidar zayflaynca, bamszln elde etmesinin arkasndan stnlk iddiasna balad. Dinsel iktidar ruhu,siyasal iktidar ise bedeni ynetirdi. Ruh bedenden stn olduuna gre, siyasal iktidar dadinsel iktidara boyun emeliydi. Dokuzuncu yzyldan balayarak, " Halk kt hkmdarlaraboyun ememelidir." savnn kilise tarafndan savunulduunu gryoruz.

On nc yzylda talya'da yaam olan Aziz Thomas'a gre; siyasal iktidarnkayna Tanr'dr, ama bu iktidar kullanacak olanlar Tanr deil toplum belirler. Yasalyollardan iktidara gelenler, zamanla yetkilerini ktye kullanrlarsa, toplum yararndanuzaklarlarsa, yasallklarn yitirirler. Yasal olmayan bir iktidara boyun emek zorunluu iseyoktur. Ynetici iktidarn Tanr'dan alr, ama zor ve iddet kullanarak oluan iktidar yasal

saylamaz. On altnc yzylda reform hareketi iinde nemli bir rol oynam olan Luther,

dnyadaki dzenin ya Tanr'nn istedii ya da-en azndan- izin verdii bir dzen olduunusavunuyordu, insan hangi snftansa, Tanr yle uygun gryor demekti. yleyse Tanrtarafndan saptanan koullardan yaknmamak gerekirdi. Kle efendisine boyun emeli, oefendi bir "Trk bile olsa", brakp kamamalyd.

Gene ayn dnemde yaam olan Hristiyan reformcularndan Calvin yle diyordu:" Adaletsiz ve diktatrce ynetenler de, gene Tanr tarafndan, gnahlarndan dolay insanlarcezalandrmak iin grevlendirilmilerdir." Tanr fazla zorbalk yapanlardan alrd, ama bu

grev insanlara verilmemiti. Pr otestanlk, incil'in ulusal dillere evrilmesini, ulusal dille ibadet edilmesini ve ulusal

kilise kavramn getirerek, Hristiyanlkta nemli bir deiim oluturmutur. Max Weber'egre, Protestanln ierdii deerler, Bat Avrupa'da sermaye birikimi hzlandrlm, burjuvazinin ve dolaysyla da kapitalizmin gelimesini kolaylatrmtr. nk protestanlk, baarnn ve almann bir ibadet olduu inancn yaymtr. Tanry memnun etmek iinalmak gerekmekte ve Tanr kendisini memnun edenleri zenginletirmektedir. Protestaninancna gre, almayann yemek yemeye bile hakk yoktur, israf ve lks ise ktdr.

Burada yantlanmas gereken soru udur: Acaba Hristiyanlkta deiim olduu iin mi

kapitalizm gelimitir, yoksa kapitalizm gelitii ve burjuvazi glendii iin mi Hristiyandini deiim geirmek, yeni koullara uygun yorumlar yapmak zorunda kalmtr? rnein,

27


28/175

Protestanlk niin feodal dnemin balarnda domamtr da, sa'nn doumundan 15 yzylsonra, derebeylik dzeninin ykntlar zerinde ykselmitir?

Ahmet N. Ycekk'n de vurgulad gibi Protestanlk; "eskimeye ve gelien retim glerine kstek olmaya yz tutmu bir feodal dzene, gelien burjuvazinin bakaldrmas

sonucu benimsenen ve kendini yeni ekonomik dzene uydurmu bir dinsel reti ve deersistemidir."

sa'nn retisinin, deien koullar iinde yorumlanarak, belki de balangtakindenok farkl biimlere brndn syleyebiliriz. Hristiyanl temsil eden kilise, bir dnemdederebeylerinin yannda yer alp liberalizme kar sava aarken; daha sonra, eski dman burjuvaziyle birleip sosyalizmle mcadele etmitir. Genellikle kurulu dzenden ve egemenglerden yana olmutur. Belki de bu nedenle, Napolyon Bonaparte'n kiliseyle ilgilideerlendirmesi olduka acmaszdr:

" Dinin olmad bir devlette dzen olabilir mi? Gelirler arasnda eitsizlik olmadan

toplum, din olmadan da gelirler arasnda eitsizlik olamaz. Tka basa, patlayncaya kadar yiyen bir adamn yan banda alktan len bir adam dnn. Onun bu fark kabuledebilmesi iin yksek bir otoritenin yle demesi gerekir: Tanr byle istiyor; bu dnyada yoksullar da zenginler de olmaldr; ama sonra ve sonsuza kadar paylama baka trl yaplacaktr." Bu szlerden sonra Karl Marx'n dinle ilgili deerlendirmesi ok dahayumuak gelebilir: " Din, can ekien bir yaralnn nefes al, kalpsiz bir dnyann kalbi,ruhsuz bir dnemin ruhudur. O halkn afyonudur."

Aslnda, Hristiyan inancn temsil edenlerin her zaman kurulu dzenden yana tavrtakndklar, glleri ve onlarn iktidardaki temsilcilerini destekledikleri sylenemez.rnein bir toplumda, aznlkta olan bir grubun dini ya da mezhebi farklysa, o aznln

dinsel inan sistemi tutucu deil, kurulu dzene kar bir rol oynamaktadr. nk kurulu dzene egemen olan ounluk, o aznla kar bir tutum iindedir. Baka bir deyile, kuruludzen, ounluktakilerin inan sistemine daha ok uygundur. Bu yalnz Hristiyan dnyasiin deil, rnein islam dnyas asndan da geerli bir gzlemdir.

Dinsel glerin, tek ynl bir etki yaptklarn, kendi ilerinde bir btn olarak hareketettiklerini de sylemek zorlayor. Latin Amerika lkelerinin nemli bir kesiminde, kiliseninst dzeyinde yer alanlar kurulu dzeni desteklerken, gen ya da alt tabak alarla srekli ilikiiindeki din adamlarnn, yoksul toplum kesimlerinin davalarna sahip ktklar bir gerektir.Hatta bu tutum iinde olanlara, yksek din adamlar arasnda da rastlanabilmektedir.Brezilyal Bapiskopos Helder Camara, 1970 tarihinde unlar sylyordu:

" Bugn belki de bir sendika kurmak, bir kilise kurmaktan daha nemlidir. Yalnz Hristiyanlkta deil, baka dinlerde de, dinin yabanclam ve yabanclatrc bir golmasn kabul etmeyen gruplar bulunmaktadr."

Polonya'da byk bir toplumsal g niteliindeki kilise, kurulu dzenin deil,Dayanma Sendikas etrafnda birleen byk ii ve aydn ounluunun yannda yeralmtr. Benzeri rnekler oaltlabilir. Ama tm bunlar, rnein bir Papa XII. Pierre'nin,Hitler'in milyonlar ca insan frnlarda yakmas karsndaki sessizliini unutturamamaktadr.Kilise, Alman Nazizmine olduu gibi, talyan faizmine de en byk desteklerden birisinioluturmutur.

28


29/175

b) Mslmanlk

Buda'dan sa'ya hemen btn dinler, bu dnya nimetlerinin nemsizliini, hattaktln savunmulardr. Buda'ya gre, insann ne kadar paras pulu varsa, o lde Nirvana'dan uzaklar, sa'ya gre: " Bir zenginin cennete gitmesi, bir devenin ine deliinden

gemesi kadar zordur." Oysa slam bunlarn tam tersini syler: " Kazanan Tanr'nnsevgilisidir." Bylece slamiyet, te dnyaya olduu kadar bu dnyaya da nem veren, bunundoal sonucu olarak da bazlarna gre ruhsal iktidar - bedensel iktidar ayrmn tanmayan birdin olmaktadr.

u szler Hazreti Muhammed'e aittir: "Tanr diyor ki, ancak emeini topraa sarfeden, ancak toprakta kendisi tarm yapan o topran sahibidir."

slamiyete gre, zel mlkiyet yasaldr. Ama bu yasallk bir dizi koula balanmtr.Servet, ancak yetenek ve alkanlk rn olduunda yasaldr. alkann tembelden daha iyiyaamaya hakk vardr. Kazancn helal olabilmesi, emee, aln terine dayal olmasna baldr.

Ama servetin aln teriyle oluturulmu bulunmas, onun istenildii gibi harcanmas hakkn davermez. nk servete sahipolan kii, aslnda Tanr'ya ait olan bir eyin korunmas grevini, bekiliini yklenmi demektir. Servetin iinden ancak "makul" gereksinme kadarn kendisive yaknlar iin sarf edip, gerisini, yoksulluun ortadan kalkmasna hizmet iin kullanacaktr.Parasn har vurup harman savurmaya ya da hak etmeyenlere hesapszca datmaya hakkyoktur. Mal ve para sahibi olmak ama deil, "toplumun huzurunu salamak iin" bir aratr.

slamiyet, miras da ayn mantk iinde deerlendirir. Miras birikmi bir alnteri sayar.Miras, servetin giderek bymesinin bir arac olarak deil, daha salkl bir toplum yapsnn bir esi olarak kabul eder. Miras, ancak bir ie balamaya olanak salayacak kadar kk paralara blnmelidir. Hazreti Muhammed, yeterli bir dzeyde olmas durumunda, mirastan

yalnz lenin yaknlarnn deil, komularnn da yararlanmas gerektiini savunmutur. Haksz bir servet birikimini nlemek iin, vasiyet hakk, servetin te biri ile

snrlandrlmtr. Kii istese bile, servetinin te birinden fazlasn tek bir kiiye brakmakhakkna sahip bulunmamaktadr. Bylece bir yandan servetin gereinden fazla birikmesinlenirken, te yandan da, fitre, zekt, sadaka gibi yollarla, servetin toplumsal adalet iinkullanlmas zorunlu klnmaktadr.

Weberci bir yaklamla, islam lkelerinin geri kalmln dine balayanlararastlayabiliyoruz. Bu gr paylaanlara gre, Protestanlk Bat Avrupa'da kapitalizmingelimesini kolaylatrrken, islam dinini benimseyen lkelerde kapitalizm gelimemitir .

Bundan, islam dininin kapitalizmin gelimesini engelledii gibi bir sonu karmaktadrlar. slam dnyasnn dndaki toplumlarn ounda da, Bat Avrupa'da ortaya kan

gelimeler grlmemitir. slamdan nce var olan "kapitalistimsi" sektr, islam dinini benimseyen lkelerde kapitalizmin gelimesini salayamamtr; ama benzer bir sektre sahipEski Yunanistan ve Roma'da, ya da in'de ve Japonya'da da kapitalizm geliememitir. Faizve tefecilik slamiyette yasaklanm, ama klfna uygun bir biimde ya da deil, bu yasak okyaygn olarak delinmitir. "Samimi ve drst tccar, kyamet gn peygamberlerin, adillerinve ehitlerin arasnda yer alacak " diyen Hazreti Muhammed, ticareti zendirmek iin zel biraba sarf etmitir. " Eer cennette ticaret olsayd, kuma ticaretini seerdim" sz de O'naaittir.

29


30/175

Maxime Rodinson, "slam ve Kapitalizm" konulu incelemesinin sonucunu u cmleile zetlemektedir: "slam dini, kapitalist retim biimine hibir zaman itiraz etmemitir ve budinin buyruklar, bu retim biiminin kapitalist bir sosyoekonomik yapnn oluturulmasynnde gelimesini engellememitir."

Bir baka sav da, slamiyetin kadercilii zendirdii, inananlar bu dnyann ilerinekar umursamazla ittii ve dolaysyla geri kalmla neden olduuyla ilgilidir. Bu sav paylaanlar, Hristiyanln ise aklcl (rasyonalizm) kolaylatrdn savunmaktadrlar.Oysa inanc, birtakm doa st glere ve mucizelere deil, akla dayandrma abas sadeceslamiyette belirgindir. Hazreti Muhammed inanszl, "insan zihninin bir kusuru" olarakgrmek eilimindedir. Kuran inanszlar, " Muhammet'in vaazn dinleyemeyenler,dnmeyen, akl yormayan, akl yatmayan insanlar " olarak deerlendirmektedir.

Museviliin ve Hristiyanln kutsal kitaplarnn yaklam ise farkldr. Musevilik,inanc yaratmak iin akla deil Tanr korkusuna bavurur, srail'in Tanrs " Rab"in "nfuzedilemez" derin kararlarna inanmak ve O'nun peygamberler araclyla ilettii buyruklarn

tartmamak gerekmektedir. Bu eilim, azalarak da olsa Hristiyanlkta da srecektir. sa,insanlarn "belirtiler ve mucizeler grmedike" asla iman etmemelerinden dolay zlmtr.

Kuran'n dier kutsal kitaplara gre ok daha aklc oluunu, akl yoluyla inandrmayolunu semesini, baz batl aratrmaclar Yunan felsefesinin etkisine ve Mekkeliler'e zgdnce biimine balamaktadr. Turgut zal'n 1988 ylnda Franszca olarak yaynlad"Avrupa'daki Trkiye" kitab da, Yunan felsefesinin etkisini vurgulamaktadr: " slam felsefesizgn ve farkldr. Bununla birlikte, ilahiyat ve felsefe asndan, Yunan felsefesinin mirasn, Musevilik ve Hristiyanlkla paylamakladr, slam batl anlamda Akdenizlidir. Batkltrnn ilk ve en nde gelen temellerinden birisini oluturan Yunan kltr, ayn zamandaislam felsefesinin de temelini oluturmutur."

Kendisi de Mslmanl semi olan Roger Garaudy ise, baz ada islamc akmlarsert bir biimde eletirmekledir: " Ne Kuran'da, ne de peygamberin yaamnda grlmeyenislam ncesi adetler, rnein kadnlarn arafa brnmeleri, baz devletler tarafndanislam'a mal ediliyor... slam dnyasnn gelenekileri de Bat eytanna kar surlar ykseltipislam' hapsetmeye kalkyorlar. Baz lkelerde penceresiz, kapsz, gkyznn dahigrlmesini engelleyen duvarlar rld. Hazreti Muhammed bilimi in'e kadar gidip aramak gerektiini sylemiti, ran'da Ayetullah'n biri kp, islam islam'a yeter dedi. Oysa islam'nbykl, kendinden ncekileri toparlamas ve tm byk kltrleri yceltmesidir."

Yaygn anlaya gre, Kuran bir eit deimez anayasa gibidir. Ama koullar

deitike, Kuran'dan ve peygamberin szleri ve yaptklarndan hareketle, uygulama ile ilgilikurallar oluturulabilir. Bir Mslman, nasl hareket edeceini bilemedii bir dinsel sorunkarsnda, genel ilke ve amalar gz nne alarak, kendi grne gre hareket edebilir.Hazreti Muhammed; " nananlarn iyi grdkleri, Allah katnda da iyidir " demektedir. Amakurallar yeni durumlara, deien koullara gre yorumlamak ve uygulamak giderek eitlimezhepleri dourmutur.

Hristiyanlkta hkmdar, iktidar yetkisini Tanr'dan aldn ne srer. Tanr buyetkiyi ya dorudan ya da Papa araclyla verir. Oysa slamiyette iktidar Tanr'ya aittir vekimsenin ona ortak olmas sz konusu deildir. Bu dnyay gelitirmek ve dzeltmek greviniTanr bir kiiye deil, tm insanlara vermitir. Yeryzn "imar ve islah" etmekte herkesTanr'nn halifesidir. Bu adan bakarsak, Hristiyanlkta iktidarn bireysel, slamiyette isetoplumsalnitelikli olduunu grrz.

30


31/175

Hristiyanlkta iktidar Tanr bir kiiye verdii iin, bu iktidar snrszdr ve o kiiancak Tanr'ya kar sorumludur. slamiyette ise Tanr ile kul arasnda arac yoktur. Tanradna konuma yetkisine sahip, kurumlanm bir"kilise", bir Papa yoktur. Bu nedenle de,rnein ran'daki gibi ast-st ilikileri iinde tabandan tepeye rgtlenmi bir Mollalarsisteminin islamla uygunluu tartmaldr.

slamiyette yrtme grevi, Halife ya da imama aittir, iktidar "emaneten" ehlineverilmitir. Seimle belirlendii iin, onu seenlere kar sorumludur ve Tanr'nn koyduukurallarla snrldr. Grev belirli bir sre iin verilmedii halde, iktidar erdemli bir biimdekullanmayan kii grevden alnabilir. Halife kural koyamaz, dinsel ilke yaratamaz, Tanradna affedemez. Yalnzca Tanr'nn buyruklar ynnde ileri yrtmeye alr.

Mslmanlkta tm inananlarn siyasal iktidara katlma hakkna sahip bulunduklarsylenebilir. mmet kalabalklanca, Tanr buyruklarnn yerine getirilmesi iintemsilcilerini seebilir. Seimin geerli olabilmesi iin, zorbalk ve hilenin bulunmamasgerekir. Seimin belirli bir biim ve kural yoktur. Her toplum kendi koullarna gre bir

dzenleme yapabilir. Seilenlerin (emir sahipleri) gr, Tanr'nn ve topluluun grneuygun saylmtr. Halife bu gre (icma- mmet ) gre hareket etmelidir.

Kii slama balandka, kiiye kul olmaktan kurtulup yalnzca Tanr'nn kulu olur.Tanr'nn koyduu kurallar iinde herkes zgrdr ve herkes eittir, insanlar, dncelerindendeil, ancak eylemlerinden dolay sulu saylabilirler.

Bu ilkeler zerine kurulu olan islamln hzla yayln kl gcne balayan batldnr ve tarihiler yanlg ya da saptrma iindedirler. Blasco Ibanez, bu yanlgy arpc bir biimde ortaya koyuyor: " Araplar, kendilerinden yedi yzylda geri alnan spanya'ya iki ylda yayldlar. Silah zoru ile kabul ettirilen bir igal deildi bu... Her yne kuvvetli kkler

salan yeni bir toplum douyordu. Uluslarn gerek bykln ortaya karan kilit ta'vicdan zgrl' halka sevimli grnmt. Araplarn sahip olduklar kentlerde Hristiyanlarn kiliseleri ile Yahudilerin sinagoglar yan yana yer alyordu..."

Hz. Muhammed yle diyordu: "Bir Hristiyan kz ile evlenen Mslman, karsnnkilisede ibadetini yapmasna izin verecektir."

Araplar sadece okTanrc- putatapclara kar hogrsz davranrken, Yahudi veHristiyanlara kar son derece hogrlydler. rnein Saint-Jean'n (Aziz Jean) byk babas bni Sarjun, am'da Emevi Halifesinin ba veziri olabilmiti. Aziz Jean'n kendisi deam Imparatorluu'nun mali ilerini yrtmek gibi nemli bir greve gelebilmiti. Roger

Garaudy, " slamn sinesinde Hal duygusu veya Engizisyon mezalimi gibi kavramlartamadn" vurguluyor ve yle diyor: " slam gerek ilk yllarnda ve gerekse daha sonra, en parlak anda, kendisinden sonra gelmi byk inan sistemlerini kendi iinde eritmesinibilmi ve ayrca her kltrn en iyi ynlerini yakalayarak o aa kadar grlmemi bir senteziinde onlar en yksek noktalarna ulatrmtr, slamn gerileyici, btn bunlar redediinden sonra balamtr."

Trkiye'de dinin siyasal yaamdaki etkisi ok partili dzende de srmtr. Farklsiyasal izgilerdeki baz partiler bile, dinsel eleri kendi etkilerini arttrabilmek amacyla azya da ok kullanmlardr. Ama bir istisna dnda, tm programn dinsel temele oturtmayaalan bir parti grlmemitir. ok partili dnemdeki birok rnek, dinin ancak bir destek

g olarak nem tadn, ama yalnzca dine dayanarak siyasal iktidar olunamayacanortaya koymutur. Bunun birok nedeni vardr ve bu nedenlerin banda da, yarm yzyl

31


32/175

aan bir laikleme dneminin etkisi bulunmaktadr. Dine saygl olan byk ounluk, dintemeline dayal bir devleti artk dnememektedir. Cumhuriyetle birlikte yaygnlaanmilliyetilik akm ise, ulusal deerlerin yerine dinsel deerlerin benimsenmesini ve ulusunyerini "mmet'in almasn zorlatrmaktadr. Demokratik hak ve zgrlkleri kullanmaalkanlklarnn artmas, bir din devleti uruna bunlardan vazgemeyi de ayn lde

zorlatrmtr. Laikliin kurumlamad, demokratik deneyim birikimi olmayan, ulusal bamszla

ya da bir diktatrden kurtulmaya, dinsel glerin nclk ettii islam lkelerinde durumfarkldr. ad kalm baz rejimler de, bir avu ayrcalkl kiinin saltanatnn srebilmesiiin, lkenin din kurallarna gre ynetildii inancn halka vermeye almaktadr.

***

Bir toplum, 1400 yl ncesinin koullarna ve sorunlarna yant olarak oluturulmukurallarla ynetilebilir mi?

Bu soru, artk dnyada ve Trkiye'de slam bilginleri arasnda da aktan tartlyor.Yeni grn nde gelen temsilcilerinden, Sudanl dinbilimci Prof. Abdullahi Ahmed An- Naim'e gre; Mslmanln kurallarn ikiye ayrmak gerekir: slam'n dou dnemindeMekke'de inen ayetlerin ierdii kurallar ve Medine dneminde oluan kurallar.

Mekke'de inen ayetler; ahlak, adalet gibi "genel" kavramlar ierir. Dnce zgrlve dinde zorlama olmamas gerektiini buyurur. Oysa Medine dneminde, artk Mslmanlarkendi devletlerini kurmaktadrlar. Somut sorunlara zm getirmeye ynelik somut hkmlersz konusudur. "Cihad " (dini yaymak iin saldr sava) yaplmas, kadnlarn tanklnnerkeklere edeer saylmamas, kadnn mirasta erkein yars kadar pay almas, erkein drtkadnla evlenebilmesi ve -eskiye gre zorlasa bile- kolay saylabilecek bir biimde boanabilmesi gibi kurallar, hep ayn dnemin rndr. Din iin " gerektiinde" ldrmeninyasal saylmas, Mslman olmayanlara eit haklar verilmemesi benzeri hkmler de aynerevede yer alrlar.

Prof. An- Naim yle diyor: "eriat, ikinci dnemin kurullarna dayanlarakoluturulmutur. Medine ayetleri ile atan Mekke ayetleri geersiz saylmtr. Oysa buhkmler, genel ve ebedi deil, tarihsel koullarn rndr... Bugn eriat denilen ey, Kuran'n bir blmnn benimsenip, dierinin dlanmasdr. Tersini yapmak gerekir..."

almalarn Msr'da srdren, A lahiyat Fakltesi retim yesi lhami Gler'in"tez"i de, ayn yaklam destekliyor. Gler'e gre; Kuran'daki "Ey inananlar " seslenii,rnein bugn Trkiye'de yaayan Mslmanlar deil, Kuran'n indii dnemdeki"mmin"leri kapsyor. O dnemin toplumsal, kltrel, siyasal ve ekonomik koullann paylaanlarn uymalar gereken kurallar koyuyor.

Sz konusu "tez"de verilmi olan rneklerden birisi de, "Allah ve Peygambere karsavaanlara" verilmesi ngrlen cezalarla ilgili. Kuran'da bu gibi durumlardauygulanabilecei belirtilen drt cezadan birisi, el ve ayaklarn apraz olarak kesilmesi. Oysa bu cezalandrma biiminin, Firavunlara kar kanlara uyguland biliniyor. Gler bunu,toplumsal geleneklerde varolan bir ceza yaptrmnn devamnda, Tanr'nn bir saknca

32


33/175

grmedii biiminde yorumluyor. Kuran'dan nce de varl bilinen bir ceza niin "ilahi, yanideimez bir emir" olsun?

Bu yaklam savunanlardan birisi de, eski Diyanet ileri Bakan Prof. SaidYazcolu. slam dininin "kat ve deimez kurallar" btn olmadn syleyen Yazcolu,

grn yle zetliyor: " Dinde deimeyen, Kuran'da belirtilen, genellikle inanla ilgili temel kavramlardr...

Modern hayat karsnda insanlarmzn pek ok problem ve ihtiyalar sz konusudur. Bunlarn cevab, asrlarca nce, o dnemlerin zelliklerine ve artlarna gre bulunanzmlerde aranamaz.. slam dininin sonsuza kadar en mkemmel din olarak kalacanainananlar, bunun gereini yapmak zorundadr. Asrlarca nce yaplan yorumlarla, gnmzinsannn sorunlarna zm bulmak imkn yoktur ."

Muhammed Abduh da Kuran'daki hkmleri e ayryor, "inan" ve "ibadet"le ilgiliolanlarn deimeyeceini, "muamelat"la ilgili olanlarn deiebileceini savunuyor. Yani o

gnn koullarnn rn olan sorunlara getirilen zmlerin, zaman ve koullar deitiindedeiebilecei sav bu nl islam dnrnde de var.

slam dinine ynelik bu bak asna, Mustafa Kemal Atatrk'te de rastlyoruz.Atatrk'n el yazs notlar arasnda u tmceler var: " Kuran'da rendiimize gre, Muhammed hi deimeden yaam bir insan deildi, o da hayat ve hadiselerin zaruriicaplar karsnda adeta her gn deimitir." Buradan kan sonu ok ak: Peygamber bile- bir yaam sresince- deimek gereini duyduuna gre; slam'n "genel" kurallar dndaki,"uygulama" ile ilgili kurallarnn, deien koullara kout olarak, "z"e uygun biimdedeimesi doal saylmaldr.

Bu bak asn paylaanlar arasnda, Pakistanl nl dinbilimci Fazlur Rahman ile-Mslmanl sonradan seen- Roger Garaudy de var. Rt arda ise, "eriat "in niindeimez olmadn anlatmadan nce, Kuran'daki u "Tanr buyruklar"n anmsatyor:

" Dinde zorlama yoktur... Ey Muhammed! Sen ancak uyarcsn... Kuran, ancak aranzdadoru yola gitmeyi dileyene, lemlere bir ttr..."

"eriat"n nasl deilii zerine, arda'da ok sayda rnee rastlyoruz: eriat "kulhkmleri"nden olutuu iindir ki, slam dininde yetmii akn mezhep olumutu. Bunlarneriat anlaylar hep birbirinden farklyd.Peygamberimizin halifesi Mslmanlar eliyleldrlmt. Abbas oullar zamannda, Hz. Muhammed'in torunlar mezardan karlm,iskeletleri yerlere arplmt. Ve bunlar "eriat" adna yaplmt. Dokuz ocuunu ldrerek

tahta geen Osmanl padiahlarna da, daha mhrn yeni alm sadrazamlarn idamna da,hep "eriat" izin vermiti. Farkl tarikatlardan hocalar, 17. yzyldan itibaren camilerdesopalarla birbirlerine "eriat" adna saldrmlard.

Yaplan aratrmalar, dnya nfusunun bete birini oluturan Mslmanlarn, bilimdnyasna ve teknik gelimelere katksnn hemen hemen "yok dzeyinde" olduunugsteriyor. Araplarn bilimsel verimi ise, ancak srail'in yzde 4' kadar. Bu durumunnedenlerini, "slami uyann ncs" saylan Seyid Cemaleddin Afgani'nin 1882 ylndaki usatrlarnda bulabiliriz:

" Kii sorununa dein bir biimde bakldnda, bilimin dnyay ynettii grlecektir.

Dnyada bilimden baka hkmdar olmamtr, halen yoktur ve gelecekte de olmayacaktr... Esasnda gerek bir mmin, dininin tm ahlak ve bilimleri ierdiine inandrlm olduu

33


34/175

iin, kendisini ona smsk balar ve tesine gemek iin hibir aba harcamaz. Tmyle ona sahip olduuna inandktan sonra, gerei aramann ne yarar olacaktr? Bundan dolay dabilimi hor grmektedir."

Peki, insanolu bilim ile din arasnda bir seim yapmak zorunda m? Bu sorunun

yantn da, tannm ngiliz fiziki ve din adam John Polkinghorne yle veriyor: "

ahmet taner kiŞlali-siyasal sistemler

Documents