ahmet taner kışlalı siyasal çatışma ve uzlaşma

Ahmet Taner Kt ~ lalt . Siyaset Bi!imi adlt geni~ ilgi goren kitabtntn bir uzanttst nite lig indeki bu kitabtnda siyasal

~att~ma ve uz l a~ma surecini anlattyor.

"~i ddetin Psikolojisi" ve "Terorun Sosyolojisi " bolumleriyle daha da g u ncel l e~t iril en Siyasa! (:at1:;ma ve Uz!a:;ma. Islam dininin siyasete etkisinden laiklige. Kemalizmden sosyal demokrasiye. fark lt devrimlerden Marksist rejimlerdeki koklu deg i~i k likl ere . diktatorluk

kuramtndan askeri rejim lere kadar bin;;ok "steak" tartt~maya a~ tkltk ve butunluk getiriyor.

ISBN 975-533-008-9

I 9 789755 330082

)>

I $: [T] -j

-j l> z [T] Jj

A <>{f)

r l> r

(/) -· ~ OJ (f)

OJ

< CD

c: N OJ

v<..n

3 OJ

---IMGE kitabevi I

AHM ET TANER KI$LALI

Siyasal ~at1~ma

ve Uzlasma .J

3. BASK!

Ahmet Taner KI~lah, 1939 y1lmda Zile'de dogdu. AD SBF'ni bitirdi. Paris Oniversitesi'nde Siyast't Bilimi ve Anayasa Hukuku dalmda doktora yaph. 1972 yilmda doc;entlige, 1988 yilmda profesorliige yi.ikseldi. 1977'de milletvekili, 1978'de Kiiltiir Bakam oldu. Halen AO ileti(?im Fakiiltesi'nde Siyaset Bilimi dersleri veren K!~lah, Cumhuriyef gazetesinin yazarlan arasmda yer ahyor.

K1~lab'nm ba(?hca yap1tlan: Forces politiques dans Ia Turquie modeme (AU SBF Yaymlan, 1968) Ogrenci Ayaklanmalan (Bilgi Yaymevi, 1974) Atatiirk'c Sahilrmanm Dayamlmaz Hafijligi (9. bask1, imge Kitabevi

Yaymlan, 1993) Kemalizm Laiklik ve Oemokrasi (4. bask1, imge Kitabevi Yaymlan, 1994) Siyaset Bilimi (4. baskJ, imge Kitabevi Yaymlan, 1994) Set;imsiz Oemokrasi (<;agda~ Yaymlan, 1995)

Eskikitaplarim.com

Ahmd Taner KI~;;Jali Siyns11! (-at1~ma ue Uzla~nlll

(()imgc Kitabcvi Yaymlan, 19Srt Ti.im haklan sakhu1r. ISBN 975-533-008-9

1. Bask1: 1991 2. Bask!: 1993 3. Bash 1995

Kapak Resmi Lmc~l (aynntl), afi~. 1926

J\. M. Cassandrc

Kapak Tasanm1 Fatma Korkut

Dizgi Mc,ul Seven

Kap<lk Bask1s1 !'din Of:;ct 41R 70 93

i<; Bask! ve Cilt Zirvc Ofsd 229 66 84

imgc Kitabevi Y ~ymnhk Paz. San. ve Tic. I Jd. ~ti.

1,_,,1\Jr ~wk. "Jo: :'\ Ktztlay 066'10 Ankara 1·, ·I (\ I 7 )4 I 9 46 1 0 - 419 46 1 J

I .•I·. I '·I") .f2:16:l 32

Ahmet Taner K1~iah

SiY ASAL <::A TI~MA VEUZLA~MA

IJJ IMGE kitabevi

Eskikitaplarim.com

i<;iNDEKiLER

BiRiNCi BASIMA ONSOZ .................................................................................. 11

iKiNCi BASIMA ONSOZ ..................................................................................... 13

BiRiNCi BOLUM: SiYASAL ~A TI~MA

BiRiNCi KISIM: SiY ASAL (,~A TI~MADA ARA<;LAR ............................ 1 9

1. ~iddete Dayalt Olmayan Aratrlar .......................................................... 19

a) Pam ............................................................................................................ 19

b) Sayz vc Orgiit .......................................................................................... 22

c) Kitle lletiqim Ara~lan .......................................................................... 24

2. $iddcte Dayalz Ararlar ve Yontemler ................................................... 27 a) Toplumsa/ Giit;lerin Kullandzgz $iddet.. ........................................ 28

b) Siyasa/ jktidarm Kulltmdzgz $iddet.. ............................................... 30

c) $iddetin Psikolojisi ............................................................................... 33

d) Terorizmin Sosyolojisi ......................................................................... 38

iKiNCi KISIM: iNANe;: SiSTEMLERi VE

SiY ASAL <;A TI~MA. ............................................................................................. 4 7

1. Din ve Siyaset ................................................................................................. 48

a) Hzristiyanlzk ........................................................................................... 48

b) Miisliimanlzk ........................................................................................... 52

c) Lniklik ........................................................................................................ 62

2. <;agda§ ideolojiler .... .................................................................................... 72

a) Liberalizm ................................................................................................ 73

b) Sosyalizm ve Komiinizm .. .................................................................... 81

c) Demokratik Sol-Sosyal Demokrasi .................................................... 93

Eskikitaplarim.com

d) Tutuculuk vc Fa~izm .......................................................................... 1 06

e) Milllyetplik ......................................................................................... 111

f) Kcmalizm ............................................................................................... 1 18

b) Siyasal Dcmokrasi ............................................................................... 207

c) Sosyal Demokmsi ................................................................................ 215

2. Tckilci Sistemler ......................................................................................... 222

a) Diktatorhik Kuranu ............................................................................. 223

b) Mark.~ist Rejimler ............................................................................... 227

c) Fa~ist Rejimlcr ..................................................................................... 240

3. Geri Kalmt~ Ulke Sistemleri .................................................................. 245

a) Geri Ka/mzr;;lzgm Nedenleri ve Ozellikleri ................................. 245

b) Az Geli~mi§ Demokrasiler .................. ............................................. 2 4 9

c) Tek Partili Rejimlcr ........................................................................... 253

d) Askcri Diktatorliikler ......................................................................... 256

U(UNCU KISIM: SiY ASAL DE'J[i~ME VE DEVI\iM ............................ 143

1. Etkenler vc Onciiler ................................................................................... 143

a) Dcgi~mcde Belirleyici Etken ........................................................... 143

b) Topllllnsal Smzjlar ve Serkinler ..................................................... 146

c) iktidann El De,~i~tirmcsi ................................................................. 149

2. Devrim Sosyolojisi ..................................................................................... 153

a) Devrimci Dii~iince ve Eylem ......... .................................................. 154

b) Dcvrin1 vc Knr$1-Devrim .................................................................. 157

iKiNCi BOLUM: SiYASAL·UZLA~MA DiZ!NLER .............................................................................................................. 275

BiRiNCi KlSIM: KAMUOYU VE PROPAGANDA. ................................. l69

1. Kamuoyumm Olu§umu ............................................................................ 169

a) Ararlar ve Aracllar ...... ..................................................................... 169

b) Siircrlcr vc Propagamia .................................................................... 172

2. Farkl1 Toplumlarda Kamuoyu ve Propaganda .............................. 176

a) c;ogulcu Sistemlcrde Knnwoyu ....................................................... 176

b) Tckilci Sistemlerde Kamuoyu .......................................................... 178

c) Geri Knlm1~ 0/ke/erde Kamuoyu .................................................... 181

iKiNCi KISIM: SiYASAL KATILMA VE SE(iMLER. .......................... 183

1. Siyasal Kattlma .......................................................................................... 183

a) Katzlmanm /~levi, Birimi ve Diizeyi ............................................. 183

b) Katll11111YI Bclirleyen Etkcnler ........................................................ 186

2. Set;im Sosyolojisi ........................................................................................ 189

a) Oy Vennede Rol Oynayan Etkenler .............................................. 189

b) Scpne vc Serilme E~itli,~ini Bazan Nederllcr ..................... , ....... 192

O<;t!NCO KlSlM: SiYASAL SiSTEMLER .................................................. 197

!. <;ogulcu Sistemler ...................................................................................... 197

a) Dcmokrasi K11rmm .............................................................................. 198

Eskikitaplarim.com

BiRiNCi BASIMA ONSOZ

Bu kitap, giri~ niteligindeki Siyaset Bilimi kitalnmm bir anlamda devamm1 olu~turuyor. Birinci kitapta, siyasal ya§amJ olu§turan i"igeler ele ahnmi§h. Burada ise si.)z konusu olan, dogrudan siyas.al ya~amm kendisi.

Her siyasal sistem, aym zamanda t;aheymayi ve uzla§mayi it;erir. At;lk ya da kapah, yumu§ak ya da se~t, t;ah§m<mm olmad1gJ yerde uzla~madan si"iz edilemez. Her uzla§ma mutlaka bir t;ah§manm iiriini.i oldugu gibi; her <;ah§ma da, t;ok kah ve aCimasiz bir gi"iriiniim altmda olsa bile, mutlaka gelecekteki uzla~manm tohumlanm tasw. En kah bask1 rejimleri bile, belirli bir "enaz" (asgari) _di.izeyde itzla~maya da-· yamrlar. Toplumsal giit;ler arasmda hit;bir uzla~manm olmadJgi yerde, siyasal sistem de olmaz.

Kitabm, "siyasal ratl§ma "mn t;i"iziimlemesine aynlan birinci billi.imiinde, imas1yla, siyasal t;ah§mada arat;lar, t;ah§mada rol oynayan inant; sistemleri, siyasal degi§me ve devrim olgusu ele ahmyor. Siyaset Bilimi kitabumn ilk baskismda da bu ba§hklar vard1. Ama bu kez birt;ok konu -Turk siyasal ya~ammdaki gereksinmeler nedeniylegeni§letilirken, yeni alt ba§hklar da eklendi: Laiklik, sosyal demokrasi, kemalizm gibi... Huistiyanhk, miisliimanhk, liberalizm, sosyalizm ve milliyett;ilikle ilgili billiimlere -geni~ sayllabilecek- ekler yap1ld1. Bu arada ''Tiirk milliyetriliginin kokenleri"ne de i"izellikle egilmek geregi dogdu. "lktidarm el degi§tirme" si.ireci, "Siyasal Degi§me ve Devrim" k1smma, ayn bir alt ba§hkla eklendi. Bu arada, "ihtilal, reform ve devrim" kavramlanna netlik getirilmeye t;ah~!ldi.

"Siyasal Uzla§ma" ba§hgm1 ta§Iyan ikinci bil!Um; kamuoyu ve propaganda, siyasal kahlma ve set;imler gibi konulara egildikten soma,

Eskikitaplarim.com

kitabm da amac1 olan bir sentezle sonw;lamyor: "Siyasal Sistemler". Daha ()nee ele alman konulann hepsi, bir anlamda bu sentezin hazlrhg1 da say1Iabilir. Dogu Avrupa'da marksist rejimle:in_ge<;irmekte olduklan k<'lklii degi~imler ba~ta olmak iizere, d1~ ve I<; s1yasetm ortaya <;Ikard1g1 yeni gereksinmelerle, bu bi'>liimii de, neredeyse yeni ba~tan ele almak geregi dogdu. "Geri Kalmr§ Ulke Sistemleri" gene! ba~hg1 altmda,

bu kez "Askeri Diktatorliik/er" de aynca yer ald1.

Her kitap, uzun siiren bir olu~umun i.iri.ini.idiir. Ailemden, 6grencilerime, beni ()zendiren mes!ekta~lanmdan, <;ah§malanmm tamhimasma ve duyurulmasma yard1mci olan basm mensubu dostlanma kadar, bu olu§uma katk1da bulunan herkese, yiirekten te§ekkiir ederim. Kitaptaki eksikliklerin giderilmesine katk1da bulunacagma inand1g1m

ele§tiriler ise, ku§kusuz ki beni <;ok sevindirecektir.

Ahmet Taner KI$LALI

Ankara, 10 ;>ubat 1991

iKiNCi BASIMA ONSOZ

Bu kitabm ilk bas1mdaki ad1 "Siyasal Sistemler" idi. Ad1 nedeniyle de, baz1 ele§tirilere ugrad1. <;:unkii o ad, aym zamanda, kitapta yer alan alh alt boliimden birisinin de ba§hgiydL

"Siyasal Sistem/er" ba§hgi, kitabm i<;erigini tam yans1tnuyordu.

"Siyasal <;:atr§ma ve Uzfa$ma" ad1 altmda kitab1 ikinci bas1ma haz1rlarken, baz1 ciddi eklemeler yapmak geregi dogdugunu farkettim. "Miis/iimanllk" boliimiine, "Laikfik" boliimiine ve ozellikle de "Kemalizm" b6liimiine -uzunca saYJlabilecek- ekler yap!ld1. Her ii<; konu da, toplumsal-siyasal ya§amJmJzda giderek daha c;ok tarh§Ihyordu. Tarh§manm ve ilginin yaygmla~masiyla da, ac;Ikhga kavu§turulmasi gereken yeni 6geler ortaya <;Jkmi§h.

Biitiin bu eklere kar§m, kitabm eski kahplanna sigdJrmakta zorlandigtm yeni iki alt ba§hk ortaya <;IktJ: "$iddetin Psikolojisi" ve ''Terorizmin Sosyolojisi". iki konu da, hem toplumumuz hem de uluslararasJ diizeyde giderek daha <;ok ()nem kazanmi§h. Kitap eski <;en;evesiyle de, §iddete dayah.ara<;lar ve yontemlerin c;ciziimlemesine yer vermekle birlikte, bu ye~ersiz kalmi§h.

Siyasal yap!lann bu c'>lc;iide h1zla degi§tigi bir diinyada, "~atr~ma ve uzla~ma" siirec;lerine egilen bir kitabm da bu kadarCJk degi§mesini herhalde yad1rgamamak gerekir.

Ahmet Taner KI$LALI Ankara, 30 Agustos 1993

13

Eskikitaplarim.com

BiRiNCi BOLUM

SiYASAL <;ATI~MA

BiRiNCi KISIM:

SlYASAL C::ATI$MADA ARAC::LAR

1. $iddete Dayah Olmayan Ara~lar

2 .. $iddete Dayah Ara~lar ve Yoittemler

iKtNCl KISIM:

iNANC:: SiSTEMLERl VE SiY ASAL C::A TI$MA

1. Din ve Siyaset

2. <;:agda~ ideolojiler

D<;:DNCU KISIM:

StY ASAL DEGi$ME VE DEVRiM

1. Etkenler ve Onciiler

2. Devrim Sosyolojisi

Eskikitaplarim.com

BiRiNCi BOLUM

SiYASAL ~ATI$MA

Siyasal uzla~ma, ancak belirli bir sava~tmm, c;at1~manm sonunda

ortaya <;:tkar. Uzla~may1 belirleyen iige, gi.i<;:ler arasmdaki dengedir. 0

deng<~nin olu~umuna olanak veren siyas<Il c;at1~ma ise, tarafl<Irm elle

rindeki sava~1111 ara<;:l<Inm incelemeden anla~IIamaz. Ama kullamlan ara<;:l<Ir ve yi'>ntemler ne olursa olsun, her siyasal c;at1~ma, aym zaman

da in<m<;: sistemleri arasmdaki bir c;alt~m<~yi da ic;erir. Siyasal degi~me i.~;c, siy,1sal c;ah!-imayt izleyen bir surec;tir Degi~menin belirli bir

a!;arnasmd<I da, clevrim olgusuyla kar~da~tl!r.

17 Eskikitaplarim.com

BiRiNCi KISIM

SiYASAL <;ATI~MADA ARA<;LAR

Siyasal c;atu~mada kullamlan arac;lan, ~iddete dayah olanlar ve ~iddete dayah olmayanlar bic;iminde ikiye ayuarak inceleyebiliriz. Para, sayt ve orgi.it, kitle ileti§im arac;lan ikinci gruba girerler. Siyasal c;ah§mada amacma ula§mak ic;in yumruktan, sopadan ba§layarak en geli§mi~ silahlan ve en geli§mi~ ~iddet yi.intemlerini kullanmaya insanlarm nic;in ba§vurduklanm incelemek ne kadar ilginc;se, ~iddet yolunun sonuc;larma egilmek de o olc;i.ide onemlidir. Bu vesileyle, siyasal ya~amdaki arac;-amac; ili~kisine de deginmi~? olacagrz.

1. ~iDDETE DAY ALI OLMA YAN ARA<;:LAR

(ogulcu demokrasinin, sermaye ile emek arasmdaki dengeyi hedefledigini, iki tarafa e~it katrlma blanaklan sagladrgr olc;i.ide saghkh i§leyebilecegini one si.irenler vardrr. Bu sava§rmda para i§verenin, sayr ve orgi.it ise i§c;inin gi.ici.ini.i olu§turur. Kitle ileti~im arac;lanna ise, i~c;i ve i§veren dahil, ti.im toplum kesimlerinin gereksinmesi bulunur. bzellikle demokratik rejimlerde, farkh c;rkar ve gori.i§lerin ag1rhk kazanmasmda, siyasal kararlan etkilemesinde, kitle ileti§im arac;lannm onemi bi.iyi.ikti.ir.

a) Para 4i

1848'lerin Fransasr'nda Lamennais §i:iyle haykmyordu: "Komt

?abilmek hakklm kullanabilmek ic;in altm gerekiyor, hem de c;ok altm. Biz ise yeterince varllklz degiliz. Yoksullara susmak dil?iiyorf" 0 dbnemde, di.i§i.inceleri yaymamn hemen tek yolu yazrh basmdr. Gazete c;1karmak ve <;;tkan gazeteyi ya§atabilmek ic;in gerekli parasal kaynaklara sahip

19

Eskikitaplarim.com

olmayanlar a<;Ismda_n, dil~ilncelerini savunabilmenin zorlugu bu ciimlelere yansimi~ti.

Paramn siyasal <;ah~madaki 6nemi yadsmamaz. Para, kitle ileti~im ara<;:lanm etkilemenin ya da onlan dogrudan ele ge<;irmenin yolu oldugu gibi, illkeyi y6netenleri ve o y6netenleri se<;enleri dogrudan etkilemenin de olanaklanm saglar.

Paranm sadece, ticaretin ve sanayinin egemen oldugu <;agda~ toplumlarda siyasal ya~am1 etkile~:ligini sanmak aldahCidJr. Kapitalizmden 6nceki d6nemlere gidildiginde de, servet sahiplerinin siyasal agirhklannm fazlahg1 a<;rkhr. Ama derebeylik d6neminde, topraksoylular servetin 6nemini a<;Iktan vurgulamaktan, emu 6n plana <;Ikarmaktan ho~lanmJyorlardi. Silah1, iyi d6vil~meyi, silahh gil<;lere sahip olmayi, siyasal gil<; kazanma a<;Ismdan daha 6nemli sayiyorlardi. Oysa yeterli serveti bulunmayanlann kaleleri, §6valyeleri, dolayisiyla da siyasal etkileri olamazd1.

Ticaret ve sanayinin ekonomiye egemen olmasiyla birlikte, servete a<;1ktan verilen 6nem dearth. Para 6n plana <;1kmaya ba~lad1. Zamanla, paras1 olanlar kendi g6ri.i§ ve <;Ikarlanm savunanlann adayhg1m destekleyip, onlarm se<;im masraflanm kar~Jlad1lar. Se<;ilmi§ olanlan, servetin sagladigi olanaklarla etkilemeye <;ah§hlar. Kamu bi.irokrasisindeki i~lerini gi'>rdilrmek i<;in benzer yollar kulland1lar. Kitle ileti§im ara<;lanm kullanarak halka da etki yapmay1 istediler. Hatta kendi gi)ril~lerine uymayan hilkilmetler i§ba~ma geldiginde, hilkilmetleri ekonorhik a<;Idan gil<; duruma dil~i.irecek, ba~ans1z gibi g6sterecek yollan denediler.

Tiirkiye'nin en geri kalmi§ bi'>lgelerinde, eski toplumsal yapmm henilz tan~amen <;6zillmedigi ortamlarda, bilyi.ik toprak sahiplerinin siyasal etkileri-<;arpicidir. Servete ek olarak, ku§aklar boyu silren servetin sagladJgJ saygmhk, on lara bilyi.ik bir siyasal. ag1rhk kazandir-11U§tlr. <;agda§ toplumlarda se<;men davram§lan genellikle istikrarh oldugu halde, "aga"mn parti degi~tirmesiyle birlikte oylarm ybnilni.in bilyiik 6lc:;i.ide degi§tigi bolgeler, giderek azalmakla birlikte vard1r.

Para, etkisini, basit se<;menden ba§layarak en yi.iksek karar sahiplerine kadar gosterebilir. Servet sahipleri, gazetelere yalmzca iirLin·· lerini satmak i<;in reklam vermezler. Gun olur, kendi di.i~i.incelerini satmak i<;in de rek!am verirler. Hatta gazetc sayfalanm kiralayarak, pa··

20

rah ilanlar yoluyla hi.iki.imete bile sava§ a<;abilirler. Amerikan gelenegi olan bu yontemin ()rnekleri, 1979 y11I ilkbahannda kendi toplumumuzda bile goriilmii~ti.ir.

Para silah1, belirli partilere veya belirli siyaset adamlanna destek saglamak i<;in de kullamlabilir. Parti kurmak, tum yurda yay1lan bir orgi.it olu§turmak, pahah se<;im kampanyalanm yi.iriitmek i<;in ciddi parasal kaynaklara gerek vardu. Ki§iler ya da <;Ikar gruplan, para yard1m1 yaparken elbette ki kendi <;tkarlanna gi.)re hareket ederler. Bu nedenle de, servet ve sermaye sahibi ki§ilerin goril§lerine yakm olan partiler kolayhkla parasal destek saglayabilirken, sol egilimli partiler ilyelerinin odentileri sayesinde bu eksikliklerini gidermeye <;ah§Irlar.

Para yardtrnmi yapanm, sonunda bunun kar§Ihgtm: istememesi beklenemez. Bunun bir ad1m otesi ise, ki§isel ri.i§vete girer. Istege uygun bir karann <;tkmast i<;in verilecek ril§vet herhangi bir kamu gorevlisine olabildigi gibi, bir milletvekili ya da bakana da olabilir. Bakanlara kadar uzanan skandallara yalmz geri kalmt§ illkelerde degil, kokli.i demokratik geleneklere sahip, geli~rni§ i.ilkelerde de rastlanabilmektedir. Kapah baskz rejimlerinde ise, bu ti.ir ri.i~vet olaylannm gizli kalmas1 · daha kolay oldugu i<;in, daha sikhkla ba~vurulrnas1 olasihgJ yilksektir.

Yasama organmdaki <;ok onemli bir oylamay1 etkilemek, bir hilkumeti di.i§ilrmek, ya da ba§ka egilimlerde bir hiikilmet olu§umunu kolayla~tmnak i<;in de para dogrudan bir silah olarak kullamlabilir. Oyla~ maya kahlmayacak veya partisinden istifa ederek ba§ka bir partiye ge<;ecek milletvekilinin <;ok ~eyi degi§tirebilecegi ortamlar vardrr.

Marksistlerin 6nemli bir kismi, para kimde ise siyasal iktidarm da onda olacag1 gorii§ilndedir. Bu nedenle de, kapitalist bir sistern h;:inde ger<;ek bir demokrasinin var olamayacag1 inancm1 savunurlar. Kapitalist kuramczlar ise, paranm siyasal etkisini dogal ve hatta saghkh saymak egilimindedirler. (:'ah§kan ve yetenekli olan herkes para kazanabilir ve siyasal ya§amda etkili olabilir. En ak1lh, en <;aheykan, en yetenek-. lilerin bu yoldan etkisinin artmas1 ise toplumun yararmad1r. Serbest rekabete dayah dilzenin erdemleri elbette ki siyasete de yans1yacakt1r.

Para silahtm dengeleyecek diger ara<;lan hemen sonra gorecegiz. Ama servet sahibi olmanm aktl, bilgi, yetenek ve <;ah~kanhga bagh bulundugu goril~iini.in ger<;ekleri her zaman yansitmadtgmi vurgulamak gerekir. Kapitalizmin olu§um donemi i<;in ge<;erli olabilecek bu sav,


giderek kof:iullara ters dii§IDiif:iti.ir. Babalanndan servet devralanlarla, if:ie sJfirdan baf:ilayanlar arasmda da bir serbest rekabetin var olamayacagi anla~JlmJ~hr.

b) Say1 ve Orgiit

Nasi! ki para; servet sahiplerinin, i~veren kesimlerinin siyasal mucadeledeki en onemli silah1 ise, say1 ve orgi.it de i~c;ilerin ve onun da otesinde genif:i halk kitlelerinin gi.icuni.i olu~turur. Serveti olan her kif:ii, tek ba~ma bile siyasal ya~amda etkili olabilir. Ama i.icretli ya da dar gelirli toplum kesimlerinin siyasal ya~amda ag1rhk ta~Iyabilmeleri, say1lanna ve orgutlenme di.izeylerine baghd1r. Teker teker hic;bir agirhk ta~Jmayan bu ki~iler, kalabahk orgi.itler olu~turduklarmda siyasal kararlan etkileyebilirler. Hatta kendilerinden yana siyasal iktidarlann ortaya <;Ikmasmi saglayabilirler.

~ogulcu bir demokraside para if:iveren ic;in ne ise, orgi.it de if:~<;i ic;in odur. Saghkh bir gi.i~ dengesinin olu~abilmesi, iki tarafm da elindeki mi.icadele C).raCJm e~it ko~ullarda kullanmasma baghd1r. Paranm siyasal amac;la kullamlmasma kap1lan a~arken, orgi.itlenmeye sm1rlar getirirseniz, denge bozulur. Servet sahipleri siyasal ya~amda ag1r basmaya ba~larlar. ~1karlanm ve gori.i~lerini yeterince savunamayan toplum kesimleri ise bunahma itilmi~ olur. Toplum c;alkanhlara gebe hale gelir.

Varhkh toplum kesimlerinin olu~turduklan kadro partileri, az sayJda uyeden olu~an komitelere dayamyordu. ~iinki.i birkac; topraksoylu ya da kentsoylunun biraraya gelmesiyle, partinin masraflanm kar~Ilamak olanakhyd1. Oysa benzeri bir olanag1 kendilerinden yana partilere saglayabilmeleri ic;in, onbinlerce dar gelirlinin kii~uk 6dentilerinin i.ist i.iste konmas1 gerekiyordu.

Sendikalar ve kitle partileri, emekc;i ve dar gelirli kitlelerin siyasal ya~amdaki ag1rhklannm artmasmda iki onemli a~amay1 olu!?turmu!?tur. Grev ve toplu sozle~me hakk1 sendikalann, oy hakkmm geni~lemesi ise, kitle partilerinin gi.icuni.i arthrrru~hr. Sendikalarm ve benzeri meslek brgi.itlerinin partilerle dogrudan ili!?ki kurmalanyla da, para gi.icuni.in kar~1sma bir say1 ve 9rgi.it gi.ici.i <;Ikrru~hr. ~ogulcu demokrasiler i!?te bu dengenin i.izerinde durabilmektedirler. Ozgi.irli.ikler bu denge olc;i.isi.inde ger~eklik kazanabilmektedir.

Say1 ve brgi.it gi.ici.i, sava~ teknolojisinin c;ok geri oldugu, teke tek

22

~arp1~mamn sava~larm sonucunun belirlenmesinde ba~ rolu oynadigi dbnemlerde, uluslararas1 siyaset alamnda ~ok iJnemliydi. Ama kitlelerin asker olarak bnem ta~Idigi o diJnemlerde, say1sal ~okluk i~ siyasette fazla bir ag1rhga sahip degildi. Siyasal ~ah~ma, hemen yalmzca se~kinler arasmda oynanan bir oyun gibiydi. Zamanla sava~ teknolojisi geli~tik~e saymm d1~ siyasetteki iJnemi azahrken, tersine ic; siyasetteki onemi arttJ. Tum yurtta~lara e~it oy hakkmm tamnmas1yla da, bu onem doruk noktasma vard1.

Bir gbru~e gore; her bireyin tek oya sahip oldugunu bir siyasal rejimde, say1 gucu para gi.ici.inden daha buyi.ik ag1rhga sahip olmaktad1r. Sagcz hiikiimetler bile, iktidarlanm koruyabilmek ic;in geni~ halk kitlelerinin istem ve egilimlerine oncelik tammak zorundad1r. Kar~1t gbru~ ise, halk1 etkileyecek kitle ileti~im arac;larmm para sahiplerinin denetiminde oldugunu, bu nedenle de oylann onlann c;Ikarlan dogrultusunda ybnlendirilecegini savunmaktad1r.

Geni~ halk kitlelerinin yeterince bilinc;li ve orgutlu olmadiklan ortamlarda, para guci.ini.in siyasal c;ah~mada belirleyici olmas1 beklenebilir. Ancak, sendika, kooperatif, dernek ve nihayet siyasal partiler aracrhgryla orgutlenmi~, kuc;i.ik odentilerin biraraya gelmesiyle belirli bir parasal gu<; olu~turmu~ kitleler sbz konusu oldugunda durum farkhdir. Say1sal ~okluk, ancak bilin<;li ve orgi.itli.i oldugunda toplumsal ve siyasal bir gi.ice doni.i~i.ir. Yoksa, ornegin tek i~veren kar~Ismda tek if:i<;inin, tek ti.iccar karf:iiSmda tek kuc;i.ik c;ift~inin hic;bir agJrhgi olamaz. Siyasal c;ah~manm yalmzca sec;kinler arasmda gec;tigi donemlerde, bilinc;siz kalabahklann zaman zaman kendiliginden olu~an ayaklanmalan bile, onlar lehine hemen hic;bir ~eyi degif:~tirmemi~tir.

Say1 m1 yoksa iJrgi.it mu daha onemlidir? Bu soruyu, orgi.itsi.iz c;okluga kar~I brgi.itlu azhgm daha etkili olacag1 bic;iminde yamtlayabiliriz. Bunda birincinin bilinc;siz, ikincinin bilinc;li olmasmm da roli.i bi.i yi.ikti.ir.

Gi.ini.imuz toplumlannda, kitleler brgi.itlendikc;e varhkh toplum kesimleri de brgutlenmek geregini duymaktad1r. Orgi.itlenenin siyasal ya~amda daha etkili oldugunun gori.inmesi, orgi.itlenmemi~ toplum kesimlerini de orgi.itlenmeye zorhimaktad1r. Siyasal c;ah~ma, arhk orgutlerarasi bir c;ah~madJr.


c) Kitle iletif?im Ara~lan

Demokratik olsun olmasm, bir rejimde etkili olmak isteyen siyasal gi.i<;ler a<;rsmdan, kitle ileti~im ara<;lan her zaman bi.iyiik bnem ta~1r. <;:ogulcu bir demokraside, halkm gene! <;tkarlannm ekonomik giicii elinde bulunduran azmhgm ()zel <;Ikarlanna feda edilmemesi, kitle ileti~im ara<;lan iizerinde ikincilerin dogrudan ya da dolayh bir penetim tekeline sahip bulunmamasma baghd1r. Paramn say1ya, ya ~a ba~ka bir deyif?le sermayenin ernege egemen olmamasr, kitle ileti~im ara<;lanmn konumuna baghd1r.

Dii~iince i)zgiirliigi.i, dii~iincelerini yayabilme olanaklan bulunmadrgi zaman fazla bir anlam ta§Irnaz. Siyasal gii<;lerin, kitlelere ula~abilmek, kendilerine yanda~ bulabilmek i<;in kullanabilecekleri ara<;lann say1si, giiniimiizde i.i<;tiir: Yazi11, sil,Zli.i ve g6riintiili.i basm; yani gazeteler, radyo ve televizyon. Ornegin biiyiik a<;rkhava toplanhlan, daha onceden bunlar aracrhgryla ortam hazrrlanmad1k<;a ve daha sonra gene bunlar aracihgiyla degerlendirilmedik<;e fazla bir anlam ta~Imayabilir. Yapsalar bile, etkileri ge<;ici olur.

Kapah bask1 rejimlerini bir kenara b1rakrrsak; <;ogulcu bir demokrasi, yalmz birbirinden farkh partilerin bulunrnasm1 degil, kitle ileti~im ara<;lannm da birbirinden farkh ellerde olmasmr gerektirir. <;:ogulculuk, kamuoyunu olu~turacak arat;lann da <;ogulcu olmasm1 gerekli k1lar. Bunlar iizerinde devletin tekeli oldugunda a<;Ik bir bask1 rejimi soz konusu iken, ozel ki~ilerin tekeli olu~tugunda iirtiilii, dolayh bir· baskr rejimi akla gelebilir. Demokrasi sadece g6riinii~te kahr. Yeni di.i~iincelerin yayilmasr, yeni toplumsal gii<;lerin siyasal ya~amda agrrh'gmr duyurmasr zorla~tr.

Demokratik bir toplumda her isteyen gazete <;Ikarabilir. Ama geli~··n teknolojinin gerekleri ba~ta olmak iizere, bir<;ok ko~ul, b6yle bir 1•,iri~imi her get;en gun daha pahah kilmaktad1r. Georges Burdeau'nun d,, d<·digi gibi; "Sermayesi olanlar dii§iinceleri se~ebilirler, ama dii§iincelo ·:,·mwye bulamazlar." Dar gelirli toplum kesimleri, biraraya gelerek l..-lul1 hi r sermaye olu~tursalar bile sorun <;6zi.ilmii~ saplmaz. <;:unkii l'.""'''''u)r.dt• bir gazetenin sahf? fiyah, onun maliyet fiyatmm <;ok altmd.uill /li'IIIOkmtik ii/ke/erde gazete[er ozellikJe oze[ i]an[ar ve rek[am-1.11 ···'Y"Nindt· yaljar ve kazan<; saglarlar. 0 reklamlan verenler <;ogun'"~ 1.1 itJ'I'I p,irltjlmlt>rdir. Onlar da, kendi <;rkarlarma ters dii~iinceleri

'""'''"'"' Y•'Y'" organlanm desteklemek istemezler.

Serbest rekabete dayah bilyle bir ileti~im ve haber alma sisteminin ne sonu<; verdigini Duverger ~6yle i>zetliyor: "(:o,~ulcu bir rejimde kitle ileti§im ara~·lan devlet kar§zsmda ozgiirdiir, ama para karf?zsmda iizgiir de,~ildir. Kapitalist ileti§im, normal zamanda yurtta§lan uyutmak, galeyan lzalinde o/duklamzda da on/an kz§kzrtmak ,egilimindedir. Oysa normal zamanda yurtta§lan uyanzk tutmak, kzzgmlzga kapzldzgmda da yatz§tzrmak gerekir."

Sermaye sa/zipleri, ya dogrudan kendileri gazete t;tkarabilir, ya da 6zel ilanlat yoluyla gazeteleri etkilemeye <;ah~abilirler. Kendileri gazete <;rkardtklannda, bu siyasal amat;h olabilecegi gibi, ticari amat;h da olabilir. Bazr i)rnekleri Tiirkiye' de de goriildiigii gibi, yiiksek tirajh gazeteleri satm alarak, onlan kamu yonetimi iizerinde bir bask1 aracr gibi kullamp kendi ekonomik giri~imlerini daha rahathkla yiiriitmeyi de deneyebilirler.

Bir<;ok bahh iilkede ve bu arada Tiirkiye'de de, basmda belirli bir tekelle~me egiliminin goze <;arphgmr stiyleyebiliriz. Tekelle~me olmadan da yazrh basm sermaye <;evrelerinin etkisine bu Olt;iide a9kken, bir tekelle§rnenin durumu daha da agirla~trrdrgi, t;:ogulcu demokrasi a<;tsmdan tehlike yarathg1 savunulabilir. Ama bu geli~meyi dengeleyebilecek ba~ka siire<;ler gozden uzak tutulmamahqtr.

Biitiin yiiksek tirajh yaym organlan tek elde toplanmadtk<;a, aralarmda belirli bir rekabet olacak ve biiyiik kitle 6rgiitlerinin etkinliklerine ve dii§iincelerine ister istemez be!irli bir 6nem verilecektir. Ornegin milyonlarca yanda~1 bulunan bir sol partinin diizenledigi biiyiik bir a<;rkhava toplanhsma gereken ilgiyi gostermeyen biiyiik bir yaym orgamnm, o egilirpdeki_okuyucusunu uzun sure koruyabilmesine olanak yoktur. ·

Sol egilimli, yiiksek tirajh bir gazeteye i~veren <;evrelerinin ilan vermeyecekleri iddiasr da tarti~mahdir. 0 gazete tiraj1 oranmda ilan alamayabilir, ama onun okuyucu kitlesine mahm satmak isteyen sermaye <;evrelerinin onu tiimden yok saymas1 da olanakstzdtr. Ote yandan, parasal basktlarla bir gazetenin yaym siyasetini degi§tirmenin beklenen sonucu vermedigini kamtlayan bir<;ok ornek g6sterebi!iriz. Yaym organmm y6niinde yap1lan hrzlt ve kokli.i degi§iklikler, okuyucunun bilinci iil<;i.isiinde tiraj kaybma neden olur. (12 Mart d6neminde Cumhuriyet Gazetesi ve 12 Eyliil doneminde de Y ANKI Dergisi bu ti.ir y6netim ve dogrultu degi~ikligi ge<;irdiginde, tirajlarmdaki h1zlt fark-


hla~ma c;arptct olmu!?tur.)

Dcmokrasilcrde yurtta~larm dogru sec;im yapabilmeleri, dogru bilgi edinmelerine baghdtr. Yazth basmm yiiksek tiraj ve c;ok kazanc; pe~inde ko~arken bu i~levi yeterince yerine getirememesi beklenebilir. Onemsiz bir cinayet, bir film ya da sahne sanatc;tsmm iizel ya~am1, falanca iilke prensesinin ~ocuk yapmas1, geni~ kitlelerin ilgisini c;ekmek i~in ~i~irilerek, biiyiik fotograflar ve ba~hklarla verilebilir. Halkm sevin~ ya da ktzgmhklan, gene aym amac;la kJ~ktrttlabilir. Hi~ yoktan siyasal kahramanlar yaratllabilir. Verilen bilgilerle halka bir tiir c;ocuk muamelesi yaptlabilir. Bu, baztlanmn iine siirdiikleri gibi, bilinc;li ve kastth bir uyutma taktiginin degil, daha ~ok okuyucu ve kazanc; saglama arayt~lannm sonucudur. Bunu dengeleme gorevini de, genellikle radyo ve televizyon yaymlan iizerinde giic;lii bir etkiye sahip bulunan devlet yiiklenir.

ABD dt~mda, radyo ve televizyon yaymlarmm da ti.imden ozel kesimin elinde bulundugu bir iilke yoktur. Kamunun elindeki radyo ve TV ile ozel ki~i ve kurulu~lann elindeki yazth basm c;ok zaman bir denge olu~turur. Btiyle bir denge ic;erisinde, yamlhct bir haber siyaseti izleyen yaym organmm etkisi azalacakhr. Ornegin Demokratik Parti iktidan 1954-60 ytllan arasmda radyoyu fazla tek yanh kullandtgmda, bu giic;lii silahm zamanla i~lemez hale geldigi giiriilmii~tiir. Buna kan~tltk, siyasal iktidann etkisine biiyiik olc;iide kapah, (izerk bir kamu kurulw~u konumundaki ingiliz BBC radyo ve televizyonu c;ok biiyiik bir etkiye ve saygmhga sahiptir. Sezer Akarcah'nm da vurguladtgt gibi; 2. Diinya Sava~t strasmda, "Almanya, sava§m ba:jlanndaki ilerlemesi yenilgiye di.inmeye ba:;laymca, moral yiikscltmek ir;in abartzlz haberleri on plana r;zkarmca, Alman halkmzn sava§ hakkmda tlogru haberler a/abilmek ir;in BBC'yi dinlcdigi bilinmektedir."

Kitle ileti~im arac;lan iizerindeki stkt denetim c;agda~ baskt rejimlerinin en biiyiik i.izelliklerinden birisini olu§turur. Ama gii~iimlii bir basmm ilginc;ligi ve dolaytstyla da etkisi kendiliginden azahr. Almanya 'da Nazilerin iktidarmm ilk ytllannda gazete satt§larmdaki biiyiik dii~ii§ler dikkati c;ekmi§ti. Tiirkiye' de de, yan askeri yiinetimlerden demokrasiye gec;i§lerde hep tirajlarda yiikseli§ler oldu. Bu iirnekler c;ogalttlabilir. Ama hemen her iktidar, elindeki olanaklan kullanarak basmt denetlemek, yiinlendirmek ister. Yanda§ basma yardtm, mul\alif basma baskt egilimleri gene 1954-60 doneminde Tiirkiye'de c;ok belir-

26

gindi. Kagtt ve matba<1 miirekkebi tahsislerinde, resmi ilanlann denetiminde yanh davramlmast yetmeyince, hukuksal bask! yollanna ba~vurulmu~, ama beklenen sonu~ elde edilememhjti. Hapse giren gazeteci saytst artttk~a, halkm resmi bilgilere giiveni de azalmt~h.

Nazi rejiminin propaganda sorumlusu Gobbets, "Hzristiyan/1k etkili, r;iinkii iki bin yzldzr ay111 §eyi tekrarlzyor" derni§ti. Kapalz rejimlerin tek merkezden yiinetilen yaymlan tatstzdtr, ama belirli bir iil~iide etkilidir. Hep aym §eyi duyan insanlar, giderek onun dt§tnda bir dogrunun bulunabilecegini bile unuturlar. BCiylece, dii§iinen kafalarm olu§turdugu c;ok kiic;iik bir azmhk dt§tnda, biiyiik c;ogunlugun beyni ytkanabilir. Bu nastl ki o sistemin manttgt geregiyse, c;ogulcu bir kitle ileti§irni de iizgiirliik~ii demokrasinin mantlgt geregidir.

Demokratik toplumlar, ic;te haber kaynaklanmn ~ogulculugunu saghkh bir kamuoyu olu~umunun vazgec;ilmez ko~ulu saytyorlar. Oysa uluslararast kamuoyunun olu§umunda birkac; dev haber ajansmm tekelinin siiz konusu olmaya ba§ladigt, ozellikle bir ktstm geri kalmi~ iilke tarafmdan cine siiriiliiyor. Uluslararast haber akt§tmn bazt biiyiik devletlerin yaranna olarak zaman zaman yanh bir bic;imde yiiriimesine kar§I c;oziimler aramyor.

"Diirdiincii giir;'' saytlan kitle ileti§irn arac;lanmn, onemini giiniimiizde de korudugunu ve hatta arthrdtgmt s6yleyebiliriz.

2. $iDDETE DAYAL! ARA<::LAR VE YONTEMLER

Tarih boyunca §iddet, ,siyasal c;atl~manm yaygm bir aract olmasaydt, §atolara, kalelere gerek kalmaz, saraylann etraft yiiksek duvarlar ve surlarla ~evrilmezdi. Devletin amact §iddeti yoketmek degil, §iddetin yurtta§larca birbirlerine ve devlete kar§t kullamlmastm iinlemektir. Devlet, gerektiginde §iddete ba§Vurmak tekelini elinde tutmak ister. Ama §iddet olanaklanm yitirirse, otoritesini ve etkisini de yitirecegini bilir.

Toplumsal gi.ic;lerin birbirlerine, halka ve siyasal iktidara kar§I kullandtgt ~iddetle, siyasal iktidann onlara ve halka kar§t ba§vurdugu §iddeti birbirinden aytrarak inceleyecegiz.

insanlan "~iddet" kullanmaya iten nedenler sadece toplumsal degil, aym zamanda ruhsaldtr. Aym ko§ullar ic;inde bulunan bazt bireyler l?iddete ba!?vururken, bazdan tepkilerini ba§ka yollardan gostermeyi


sec;erler. "~iddetin Psikolojisi" bu nedenle konumuz ac;tsmdan onem kazamyor.

"Siyasal ~iddet" denince hemen akla "terbrizm" gelir. Ter6rizmin anlammt, amacm1, tiirlerini, nedenlerini ve "terbrizme kani' sava~1m1 da son bbliim olarak ele alacagtz.

a) Toplumsal Gii~lerin Kulland1g1 $iddet

Tum siyasal rejirnlerin istikran, siyasal iktidann toplumdaki giir; dengesini iyi yansltmasma baghchr. En biiyiik toplumsal giic;lerin temsilcileri iktidarda oldugu zaman, devlet otoritesinde bir bo~luk ve rejimde de ciddi bir zaytfhk soz konusu olmaz. Tersi bir durumda ise, iktidann dt~mda kendisinden daha biiyiik bir giic; bulunacag1 ic;in, iktidar otoritesini tiim topluma kabul ettirmekte giic;liik c;eker. Bir bunahm ba~lar.

Toplumdaki giic; dengesi duragan degil, degi§ken ~ldugu ic;in, degit~en giic; dengesine bagh olarak iktidann el degi§tirebilmesi, ya da yiikselen toplumsal giic;lerin giic;leri oranmda iktidan etkileyebilmeleri gerekir. Rejimin iktidara ulat~mak ve siyasal kararlan etkilemek ic;in koydugu kurallar buna elveriyorsa, gu'~ dengesinin degi~mesinin yarathgt bunahm rejim ic;inde kahr. Siyasal iktidar, yeni dengeleri yansttacak bic;imde el degi§tirir. Ama rejim bu yolu hkamt§Sa, siyasal iktidann dt§mda daha biiyiik bir giic; ya da giic;ler birliginin olw~masma kar~m, rejimin c;erc;evesi bu yeni durumun siyasal iktidara yans1masm1 engelliyorsa, bunahm rejim iizerine kayar. Ban~c;1 yollardan elde edilemeyen c;oziim, ~?iddete dayab yontemleri gi.inderne gelirir. Yiikselen yeni gi.ic;:lerin iktidanm saglayacak yeni bir rejim kurulur.

Degi~en toplurnsal giic; dengesine bagh ola~ak siyasal iktidarm el degi~tirmesine olanak veren rejim, saglam ve istikrarh bir rejimdir. Toplumsal barz~, giic;-ler dengesinin siyasal iktidara yanstmasma baghdtr. Giic;ler dengesindeki degit~me, siyasal iktidarm el degi~tirmesini gerekr1

tirecek blc;:iide olmayabilir. Ama gelit~en her toplumsal giice, giicii oranmda siyasal iktidan etkileme olanag1 tammayan bir rejir;t, toplumsal ban§! ve giderek siyasal istikran bozacak tohumlan ic;inde ta§tyor demektir.

Ser;im, giic;ler dengesinin belirlenmesinde bat~vurulan bant~c;t bir yoldur. Sec;imler bu amaca hizmet etmekten uzaklat~hkc;a, ban§c;I olma-

2R

yan arac; ve yontemler de devreye girer Ban~c;1 arac;lar etkisini yitirdikc;e, ~iddete dayah arac;lar, giic;ler dengesinin siyasal iktidara yanSihlmasmda daha c;ok kullamlmaya ba§lamr.

Gelit~rni§ silahlan biiyiik Olc;iide devlet tekelinde bulundugu c;agda~ toplumlara gelinceye kadar, toplumsal giic;lerin birbirlerine veya cjevlete kar§I §iddet kullanmalan daha kolay ve dolaytstyla da daha c;ok ba~vun.Iian bir yoldu. Giiniimiizde bile baz1 geri kalmr§ iilkelcrde ya da geri kalml$ bolgelerde, a§iretler siyasal ve toplumsal ya~amdaki agnhklanm silahh giic;leri sayesinde koruyabiliyorlar.

<,:agda§ toplurnlarda, devletin elindeki §iddet olanaklanmn biiyiikliigii, siyasal c;ah§rnalarda toplurnsal giic;lerin §iddete ba~vurmalanm c;ok zorla§hnyor. ~iddet, ancak tiim ban§c;t yollann hkandtgt, hak ve dii§iincelerini savunmak ya da iktidara ula§mak ic;in bat~ka bir aracm kalmadtgt inancmm yaygmla.~hgt ortamlarda etkili ve gec;erli olabiliyor. Eger ordunun bir kesimi de, bu silahh harekete destek veriyorsa, siyasal iktidann ktsa say!labilecek bir darbe ile el degi§tirdigine tamk olunabiliyor. Tersi durumlarda ise uzun bir ic; sava~ ba§hyor. Muhalefetteki giic;ler, diizenli orduya kar§l sava~unlanm k1r ya da kent c;-eteleriyle yiiriitiiyorlar.

<;a1~da§ toplumlarda, siyasal iktidarlara kar~I kullanilan §iddetin ba§anya ula~abilmesinin, biiyiik blc;iide ordunun durumuna bagh oldugunu si'lyleyebiliriz. Sovyet Devrimi, Birinci Diinya Sava$1 kot~ul

lannm maddi ve manevi ac;tdan c;6kerttigi bir orduya kar§I ba§anldt. (:in ve Vietnam'da devrim, t1pk1 Kemalist devrimde de oldugu gibi, ulusal bagirnSizhk sava§ma ko§ut olarak, onunla birlikte olu~tu. Bagunsiziik ic;in savat~an giic;ler, dogal olarak orduyla buti.inlet~rni§lerdi. jkinci Dii mta Sava~1 sonunda DoRu Avrupa' da komiinist rejimlerin kurulmasJ, bu. kez -baz1 duruml~rda kurtanc1 roliini.i de oynayan- Sovyet ordusunun etkisiyle gerc;ekle§ti. Dt§ giiciin dogrudan kan~mas1yla, ic;teki dengeler de degi§ti. Castro'nun silahh miicadelesinin Kiiba devrimine kadar uzanmas1 ise, Batista'nm amans1z diktatorliigiiniin, ~iddet di§mdaki biitiin c;oziim yollanm hkamas1 sayesinde oldu. Silahh rniicadele, o ortam ic;inde yasalhk kazand1.

Toplumsal giir;ler arasmdaki miicadelede §iddete ba§vurulmasmda, baZI durumlarda dogrudan siyasal iktidann bilinc;:li tutumu da rol oynayabilir. 1930'lu yt!larda, Almmzya 'da Nazilrrin askeri yaptda orgiit kurmasma ve t~iddete dayah ybntemler kullanrnasma hiikiimetin goz

29

Eskikitaplarim.com

yummas1, sol partilerin de kendilerini korumak i<;in benzeri bir yola girmesine neden olmu~tu. 1960'dan sonra Tiirkiye'deki baz1 gelifimeler de aym <;er<;evede degerlendirilebilir.

$iddete dayah ara<; ve y6ntemler, ku~"kusuz ki silahh sava~1mdan ibaret degildir. Yasal olmayan her zorlama ve yiintemi bu s1mfa soka-

1 biliriz. 1968'lerde <;e~itli ulkelerde iigrencilerin bafiVU~duklan "boykot vc i~galler" de baz1 durumlarda ~iddete dayah ara~lar olarak nitelendirilebilir. istemeyen iigrenciler de boykota zorlandiklannda, ders yapilmasma zorla engel olundugunda, artJk ban~<;:! arac;:lardan siiz edilemez. ('.iftr;ilerin bir karayolunu kesip trafigi engel!emeleri, giistericilerin baz1 arabalan yakmalan, patlayici madde ta~llyan yazilar asmalan da ban~<;:I ybntemler degildir.

Ban~<;I yollardan dile getirilen istek ve du~uncelere kamuoyunun ve siyasal iktidarlann ilgi gdstermemesi, bu ti.ir silahs1z ~iddet eylemlerine neden olabilmektedir. Ban~<;:I eylemlere bnem vermeyen kitle ileti~im arac;:lan, ~iddete dayah arac;:lar kullamldigmda tutum de$iAtirebilmektedir. $iddete dayah yiintemler biiylece 6zendirici olmaktad1r. Filistin davasma kapah olan gazete sayfalan ve televizyon ekranlan, ancak bir dizi u~ak kac;:Irmalar nedeniyle tutum degi~tirmi~tir.

b) Siyasal iktidann Kullandtgt $iddet

$iddet ~iddeti dogurur. Siyasal iktidara kar~I ~iddet kullananlar, siyasal iktidan da kendilerine kar~I ~iddet kullanmaya zorlam1~ olurlar. Hele bu ~iddet, iktidann da (itesinde rejimin kendisine ybnelmi~se, tehdidin buyuklugu bl~usunde rejim de ~iddete ba§vurur. iktidan ele get;:irecek guce sahip olmadan ~iddet kullananlar, sonunda bir baskz reiiminin gerekc;:elerini ve ortamm1 hazirl<lJTli~ durumuna du~ebilirler.

Tum bask1 rejimlerinin mantigi, Cromwell'in ~u cumlelerinde gizlidir: "On yurtta~tan dokuw benden nefrel mi ediyor? Eger yalnzzca OllllllCIISll si/ahlz ise, bll1lll1l hir;bir Ol!C11li yokt11r ... "

Siyasal iktidann yurtta~lara kar~1 !!iddet kullanmasmi yasalla!jtJran bask1 rejimleri, genellikle toplumsal bunahmlar sonucunda ortaya <;Ikar. Bu bunahmlann bazdan yap1sal, bazdan ise gec;:ici it;: ya da d1~ kofiullann yarathgi bunahmlard1r. Yaptsal bunalzmlar, i)zellikle toplumsal-ekonomik yap1daki geli~melere siyasal kurumlarm ayak uyduramadiklan durumlarda olu~urlar. Ekonomik ve toplumsal guc;:lerin

30

el degi~tinnesine kar~1hk, siyasal iktidar guctinu yitirmi!i toplum kesimlerinin uzantisi olmayi surdtirebiliyorsa, buna olanak veren siyasal kurumlar varhklanm surdurmekte direniyorsa, bu bir yaptsal bunahmdtr. Ya eski di.izeni korumak ic;:in bir bask! rejimi kurm<~k gerekir, ya d.1 eski rejimi ~iddet kullamrak devirenler, yPni duzen yerle~inceye kadar bir bask1 rejimi kurmak zorunda kahrlar.

Yapts,ll olm.1yan bunahmlann en iyi iirnegini gec;:ici cko110111ik bunalulllar olu~turur. Kitlelerin ya!jam duzeyindcki gerilerne, bunaltmm ytiktiniin d<Jha c;:ok hangi toplum kesimlerince ..,:ekilecegi gibi sorunlar, basklct bir y(lndimi gundemc getirebilir. Toplumda ort,1ya <._:Jkan karga~phklar, ancak siyasal iktidann ~iddet kullanmasiyl<~ dizginlenebiJ,., <'"- hi r noktaya varabilir. Duzene kar!il olanlar, bunahmm yarattigi ho~nubu/lu.~u bu ,Jma,;;la kullanmaya c;:ah!?Irken, ayncahkh toplum kesimleri de bu ayncahklanm korumak ic;:in siyasal iktidan bask1 ve ~iddet kullanmaya itebilirler.

Kendi <;:1karlarma yardtmct olacak basktct bir yonetimin olu~masma y<HdJmcJ olmak amaCiyla, baz1 i<; ve dt~ guc;:lerin bunahm1 kt~k1rtm,1k it;in ..;aba g6sterdikleri durumlar da vard1r. 1-bzirlanan ortamdan yararl<marak ya sivil yiinetimin sertle~mcsi, ya da askeri bir yiinetimin kurulmas1 saglanabilir. Demokratik kurallar i<;:inde ger<;:ekle!itirilemeyen baz1 bnlemler, atilamayan baz1 adunlar biiylece gundeme getirilebilir. Bunahmm sorumlulugu baz1 toplumsal gti<;lere ytiklenerek, bu gtit;lere kart~I !jiddet kullamlmasi da bir iilc;:ude me~rulat~tmlabilir.

Siyasal iktidarlann ge<;ici ya da surekli bic;:imde ~iddl'l kullanmalanm <;:e!jitli ideolojiler at;:Ismdan da degerlcndirebiliriz. Fa~izmc kadar uzanan sagcz ideolojiler, insamn dogufitan kiiti.i oldugunu savunurlar. Ancak dogu!jtan iyi ve iisti.in yaratdmt!j olan kut;:i.ik bir az1nhk bu <;:erc;:evenin di~mdadir. Dogu~tan bencil ve vah~i olan insanm kendi ba!?ma serbest birakilmasi, toplumlann ve tum olarak insanhgm aleyhine sonu<;lar verir. Uygarl!gm ilerlemesi, o kut;:i.i.k se<;:kin azmhgm, geni~ ha!k kitlelerini bask! ile egitmelerine ve gerektiginde !!iddet kullanarak iyiye ve dogruya dogru ybnlendirmelerine baghd1r. T1pki bir t;:obanm ve c;:oban kiipeklerinin koyunlan yiinlendinnesi gibi.

. Biiyle bir du~unce sistemi i<;:inde elbette ki dcmokrasiye yer olamaz ve siyasal iktidium me!jrula~tmlan ~iddetinin ge•;ici olmas1 dti~i.ini.i.lemez. <;unku e~it olarak yarahlmami~ olan insanlarm buyuk <;:ogunlugu


kiitudur. iyi olan azmhgm onlara kart?! geldiklerinde ~iddet kullanmasi

ise, bizzat onlann da yarannad1r.

So/cu ideolojilerin hareket noktas1 ise tam tersinedir. Hobbes, "insan insanm kurdudur" derken, Rousseau, "insan iyi do,~ar, topltmt onll bozar" du~uncesindedir. Oyleyse ~iddeti insana kar~1 degil, onu bozan toplumsal di.izene, yani toplumsal kurumlara ve all~kanltklara kar~t kullanmak gerekecektir. Bu nedenle de devletin kullanacagt ~iddetin surekli degil, ge<;:ici olmas1 siiz konusudur. Marksisllerin dcyimiyle, "insanm in sam somiirdiigii, insam yabmlCila:;;tzran" ko:'lullann degi~mesinden sonra tum bask1 ve ~iddet son bulacaktlr.

Devletin kulland1gi bask1 ve !iiddet, fa:'list rejimin vazgc<;:ilmez bir pan;asidir. Oysa "proleterya diktatorliigii "nu marksistler, zorunlu am a ge<;:ici bir a~ama saymaktad1rlar. Fa~istler, toplumu insandan gelebilecek kt1tu!Uklere kart?! koruduklan du:'luncesindedirler. Solcu bakvi a<;:1smda ise, insanm toplumsal kiitu!Uklere kar~t korunmast iincelik ta~1r. Marksistlere gbre; o kiitU!i.ikleri yaratan kurumlann tcmizlenmesinden scmra, artlk devlete bile gerek kalmayacakt1r. Daha dogrusu devletin polisine, jandarmasma, askerine, yani bask1 ve ~iddet olanak

lanna gerek kalmayacaktir.

<;:1k1~ noktasmda solcu giirut?e yakm olmakla birlikte, <;:agda~ li

beral dii"iincenin bu iki u<;: arasmda yer aldigm1 stiyleyebiliriz. <;:agda~ Jiberaller de insanm dogu~tan iyi oldugu kamsmdad1r ve bu ncdenle de gene! ve surekli bir bask1 ve ~:~iddet kullamlmasma kar~ldirlar. Ama devletin ~iddet kullanmaktan ti.imden vazge<;:mesi de du~i.ini.llemez. <;:i.inku her toplumda, topluma uyamayan, toplumun diger bircylerine zarar verebilen kit?iler bulunabilir. Onlann varhgmdan hareketle bir bask1 rejimi kurmak ne kadar yanht?sa, toplumu onlara kar!?l koruma

mak da o cil<;:ude yanh!?tlr.

Konuyu kapamadan iince, ara<;:-ama<;: baglantJsma da egilmek gerekir. ~iddetin bir ara<;: olarak kullamlmasl, se<;:ilen amaci da etkiler mi? Ama<;: m1 araCI belirler, yoksa ara<;: m1 amaCI? Ornegin ban~<;:1.bir ama·· ca, §iddete dayah ara<;:lardan hareketle ula§mak olanakh m1dJr?

Hemen tUm incelemeler, ara<;:la ama<;: arasmda bir uyumun bulunmasi gerektigini gi.'lsteriyor. Devletin tum bask1 ve ~iddet olanaklannm yok olacagt til<;:ude ban§<;:I ve demokratik bir amao hedefleyen Lenin ve yoldat?lan, o amaca ula~mak i<;in "ger;ici" bir bask! rejimini (proleterya

32

diktatOrliigii) ara<; olarak se<;:mi~lerdi. 1917'den bu yana, toplum bireyi yabancilat?hran, bozan kurumlarmdan temizlendi, ama ge<;:ici olmas1 gereken bask1 rejimi, bir olc;ude yumu~ayarak da olsa si.ireklilik kazand1. Daha demokratik bir a~amaya ulat?manm belki de en buyuk engelini, o amaca ula!?mak i<;:in s~ilen arac; ol~turdu.

Tersi bir ornegi de Bahh komiinist partilerinde gi:iruyoruz. <;:!kl§ta marksizm-leninizme s1k1 s1k1ya bagh olan bu partiler, her zaman ac;1k<;:a si:iylemeseler bile ilk amac; olarak proleterya diktati:irlugune benzer bir kurumlat?map i:ingoruyorlard1. Bant?<;l olmayan bu amaca ulat?mak i<;:in sec;tikleri ya da kabul ettikleri arac;lar ise barJ§\!Yd!. iktidara silahla degil, parlamenter demokrasi c;erc;evesinde, serbest genel sec;irnlerden yararlanarak geleceklerdi. Ama giderek arac; amac1 kendisine uydurdu. Proleterya diktatorlilgu hedefinden vazgec;tiklerini, sosyalizmi liberal demokrasinin kurumlanm koruyarak ger<;:eklet?tireceklerini ac;1ktan si:iyleyecek bir noktaya vardilar. Se<;:ilen ban!?t;l arac;lar, bu partilerin yap1lannm ve ideolojilerinin de daha bant?t;I yonde degit?mesine katklda bulundu.

Fa!iist ideoloji bant?<;l arac;lan bat?tan reddetmekte, devleti ele gec;irirken de, onu korurken de ~iddete dayanmay1 ongi:irmektedir. Bir ~iddet ve bask1 rejimini gene t?iddete dayanarak kurmak si:iz konusu · oldugu ic;in, kendi ic;inde arac;, amac; uyumunu saglarrut?tlt. Kurdugu rejimle ideolojisi arasmda bir tutarhhk vardtr. Oysa aym t?eyi marksist rejimler ic;in soyleyemeyiz. Basktya dayanmayan bir rejime heni.iz ulat?amamt§ olmay1, onlann ideolojileriyle tutarh olarak savunmalan zordur.

c) ~iddetin Psikolojisi

insan nic;in ~iddete ba§vurur? insam, tammad1g1 insanlan bile aclmasizca oldiirmeye iten etkenler neler olabilir?

Ti.im siyasal du§iince tarihi, aym zamanda, iki dii~unur kesimi arasmdaki bir kar§lthgm tarihidir: lnsan.lann dogut?tan "kotU" olduklanna inan.anlarla, insanlarm "iyi" ya da "kotii" olmalarmm ko~ullara bagh olduguna inananlar arasmdaki bir kart?lthkhr bu. Ama insanlann dogu§tan ozellikleri ne olursa olsun; i<;:inde bulunduklan ko:'lullann, "kotii" davranJ.t?larm ortaya <;:1klp <;:tkmamasmda etkili oldugu da bir gerc;ektir.


Erich Fromm, ruhsal kaynaklanm ara!jhnrken, ·bizi ilgilendiren ~iddet tiirlerini ii~ a}'l.I'arak inceliyor: Tepkisel ~iddet, odiinleyici fiiddet ve "kana susamz~l1k.",

1. "Tepkisel ~iddet", insanm -kendisinin ya da 'ba!?kasui.ui.- "ya!?ammt, ozgiirliigunii, onurunu ve mahm korumak" ic;in ba!?vurdugu bir !?iddeftiirii. Tehdit edilme duygusundan, yani ."korku"fan kaynak- . laruyor. · · · · . ) , .

Tepkisel fiiddetiri de kendi ir;inde dort ayn tiirii var.

insanlann -gerc;ek ya da goriintiide- bir "saldm" kar§tsmda bulunduklan izlenimini almalar1, onlan "korunma amac;h §iddet"e itebiliyor. c;a~da§ sava~larm c;o~da da, "sav~" halkm g6ziinde bu g~ek ile "yasalhk" kazamyor.

Tepkisel §iddetin bir b~ka tiirii c:J.e, "engellemelerden kaynaklanan • ~iddet". GerekSinmelerinin kar§llanmast engellendiginde, hayvanlarm,

c;ocuklarm ve hatta ergin ki~ilerin saldtrganla~ttgmt goriiyoruz. Bu "yok etmek" amacma de~il, "ya~amak" amacma yonelik bir salduganhktlr. (Sevilen, gereksinme duy~lan ~eye bir ba§kasmm sahip olmasnun yaratbgl "ktskanc;hk"tan kaynaklanan saldtrganhk da, bu tiire girer.)

"()' altcz ~iddet" de, tepkisel §iddet ir;erisinde yer ahr: Fromm, bu !jiddet tiiriinii !j6yle tannnhyor: "G~siizlerin, sakatlarm, zarar gOrerek ytktlnu!jlarsa, kendilerine saygilanm onilrmak ic;in b&!jvura:.. bilecekleri bir tek yol vardu; 'goze goz, ~e di!j' kurahna gare Oc; almak. Yaratlct bic;imde ya§ayan bir insan hie; de boyle bir gereksinme duymaz. A~agdanmt§, incinmi~ olsa bile iiretici ya§ama siireci ona gecrmiljte gordiigii zararlar1 unuttuiur. Dretme yetenegi, oc; alma istegine a~tr basar ... En geri topluluklarda oc; alma duygusunun c;ok guc;lii oldugunu gorebiliriz. Bu yiizden, sanayile~mi§ uluslarm en c;ok ezilen alt-orta smtflan, trksal ve ulusal duygularm odaklandxg1 smiflar ol~ · duklan gibi, oc; alma duygular1mn da toplandt~ suuflarthr.:."

Tepkisel §iddet grubu ic;inde, bizi belki de en c;ok ilgilendiren . §iddet tiirii, "inancm -ve umu.dun- ytkdmasmd4n dofan" §iddettir. "Biiyiik oz,ade ald4tzlmz~ ve dii§ kznklzgma ugtamz~ bir ki~i . ya~md4n . nefret de edebilir. Y~amtn kiitiilii.k dolu, insanlann kiitil, lcendisinin de kiitii oldugunu. kanttlamalc. ister. Y.,ma inanan, y~mz seven ama dii§ kmkltgzna ugram~ olan ki~i boylece sinik, yzkzct biri olup pkar. Ytkzczltk

34

umutsuzluktan dogmu~tur; ya~amda ka~zla~zlan umut kmklzgz ya~amdan nefrete yol afmZ~flr."

2. Erich · Fr:omm, "i.idiinleyici ~idderi, "i.iliim sevgisi"nden daha hastahkh bir §iddet tiirii olarak . nitelendiriyor. Odi.inleyici §iddet, "giirsiizliigii" gizlemeye ya da guc;siizlii~ii "telafi" etmeye yonelik bir §iddet tiirii ol~rak ortaya ~tktyo.r.

tnsan "zayiflzk, kaygz, yetersizlik~ gibi nedenlerle eyleine ·gec;emiyorsa "giifSi.iz"diir. GiiQ>iizlii~iinii hissetmenin verdigi act, ruhsal dengesini bozar. Giic;siizlAgiinii kabullenememesi nedeniyle ba§vurabilece~i iki yol vard1r: Ya giic;lu bir ki!ji veya topluluga boyun egip onunla ozde§le§meye c;alujmak, ya da b~kalarzm oldiirerek yok ederek kendini karutlamak. Fromm bu durumu §Oyle anlabyor:

•ya~m yaratabilmek, gii,siiz insanda bulunmayan birtakzm nitelikler gerektirir. Ya~am1 yok etmek irinse, yalmzca bir tek nitelik -7iddete ba~vurmak-· yeter: Boylece kendisini yadszyan ya~amdan or alnzz~ olur. Odiinleyici ~iddet, giirsiizliikten dogan, giirsii:tliigii odiinleym bir ~iddet tiiriidiir. Yaratamayan insan yok etmek ister ... Odiinleyici ~iddet, ya~anmamz~, sakat bir ya~amm sonunda dogan bir ~iddet tiiriidiir. Bu ~iddet, cezalandmlma lrorkusuyla bastmlabilir ( ... ), ancak insanz ya~ama baglayan ko~ullarla ortadan kaldzrzlabilir. Odiinleyici ~iddet, tepkisel ~idd!t gibi ya~mtn ltizmetinde degildir; yQ.§amtn yerini alan hastalzklz

. 'b!~eydir; onun sakatlzgmm, bo~lugztnun kanztzdzr."

3. Erich Fromm'a gore, "ktina susamz~lik" da bir §iddet tiirii. Ki~i "lean akztarak kendisini canlz, giiflii, e~siz ve ba~kalarmdan iistiin" duyuyor. Gerc;i bu daha c;ok ilkel topluluklarda goriilen bil' durum ise de, ,c;<~gda:j diinyada tiimden yok oldugunu da soyleyemiyoru,z.

"Oldiirmek, en ilkel diizeyde rm 6'iiyiik sarho§luk; en biiyiik kendini dogrulama yolu olur.' "llkel anlamda ya~amtn dengesi ~oyle kurulur: Oldilrebildigince oldilrmek, yeterin~e .kana 'doyduktan SOPITa da oldiiriilmeye hazzr C?lmak ... "

!liddet tiirlerini boylece sJmflandtran Fromm; "§iddet "e ya da "barz~"a yatkm ruhsal yapdar1 da ikiye ay1r1yor: "Oliim severlik" ve "ya§ltm severlik.".

Oliimseverler ic;in, gelecek degil gec;mi§ anemlidir. Hic;bir zaman gelecekte ya§amaz, hep ge~miljte yal}arlar. Onlara gore, yalmzca iki

. "cins" insan vardu: Gii~liilerle giiQ>iizler, oldiirenlerle oldiiriilenler.


"Katzkszz bir oliimscver" tipinin en a~Ik Cirnegi ise Hitler'dir.

"0/iimsever onderlerin etkili olmalarz, smzrszz oldiirme yetilerinden ve isteklerinden gelir. Onlarm oliimsever kif?iler tarafmdan tutulmalarz bzmdandzr. Oliimseverlerin dtf?mda kalanlara gelince; onlar, bu kif?ilerden korkar, korkularmm bilincine varmaktansa onlara hayranlzk duymayz yeglerler ... Oliimsever ki:;i denetime tutkzmdur; denetlerken yaf?amz oldiiriir. Yaf?ama kar$1 derin bir korku duyar; 9iinkii yaf?am, yapzsz geregi diizensiz ve denetimsizdir ... "

Bir toplumda "()\i.imsever" ki~ilik yap1smm yaygmla~mas1 Cil~iisiinde ~iddet ve baskiyi 6nlemenin, ho~goriilii ve ban~<;! bir ortam yaratmanm zorla~acagm1 soyleyebiliriz. Saghkh bir khzilik, "ya:;am sevgisi"nin ag1r bashgi ki~iliktir. Ki~iligin olu~umunda <;:ocukluk yillan belirleyici olduguna gore; <;:ocukta ya~am sevgisinin geli~ebilmesi i<;:in en 6nemli ko~ul, onun "yaf?amz seven insanlarla birlikte" bulunmasidir. "insan enerjisinin rogu, saldmlara karf?Z ya$amz savunmak, a~lzktan kurtulmak irin harcamrsa, yaf?ama sevgisi engelenir ve oliim sevgisi gii~lenir."

Fromm, bir toplumu olu~turan bireylerde ya~am sevgisinin geli~ebilmesini, en <;:ok ~u i.i~ ko~ulun varhgma baghyor: Giiveulik, adalet ve ozgiirliik ... Yani, toplumu olu~turan bireylerin canlan ve onurlu bir ya~ama elverecek "maddesel ko~ullarz" tehlike i<;:inde olmamahdu. Hi~bir birey, ba~kalanmn ama<;lan i<;:in "ara<;:" olarak kullamlamamahdu. Herkese toplumun "etkin ve sorumlu bir i.iyesi" olma olanag1 saglanmahd1r. Ya~ama kar~1 ilgisini yitirmi~ bir insamn "iyiligi se<;:ebilmesi"nin umulamayacal?;l unutulmamahdrr ...

...... Son y1llarda diinyada -gide,~ek artan 6l<;:iilerde- tamk oldugumuz

"milliyetri ~iddet" ve "etnik teror" olgulanmn gerisinde acaba ne gibi ruhsal etkenler var?

Her canh kendi varhg1m koruyabilmek i<;:in "<;:evre"ye kar~1 bir sava~Im verir. "Dost" ve "dii~man" kavramlan da, bu si.ire<;: i<;:inde ortaya <;:Ikar. 1nsan, varhgm1 koruyabilmesi a<;:Ismdan "engel" olarak algiladigi ogeleri "dii~man", kendini "destekleyici" gordiigii ogeleri de "dost" olarak alg1lar.

Yurtseverlik, iizerinde ya~anan topraklan ve o topraklarda ge<;:erli "belirli bir ya~am birimi"ni benimseme ve koruma egilimidir. Oysa milliyet<;:ilik, par<;:asi olunan "ulus" ve "etnik grup" adma "gii<;: ve

36

saygmhk" kazanma amaC!m da i~erir.

George Orwell'e gbre kendi kesiminin "a~a,~zhmmasz, kiiriimsenmesi ya da rakiplerin oviilmesi", milliyet~i ki~ide huzursuzluk yC!ratJr. Bu durumdaki ki~inin rahatlayabilmesi, "serf bir tepki"nin verilmesine baghd1r. Milliyet<;:i ki~i, kendi tarafma yap1lan "zuli.im" ve haks1zhga sert tepki gbsterirken; kar~I tarafa yap1lan "zuliim" ve haksizhgi algilamakta ve kabul etmekte zorlamr.

Etnik gruplar ise, "farkll bir kimlik" duygusunun ve bu duygunun gelecek ku~aklara aktanlmasmm iiriiniidiir. Bu durum, bir yandan grup iiyelerinin kayna~masm1 ve dolayisiyla grubun devamhhgm1 saglarken, bte yandan, diger gruplardan ay1rarak gelecegini tehlikeye sokar. <;unkii bir grubun varhgmi siirdiirebilmesi i~in, aym zamanda "di.i~man"a gereksinmesi vard1r. Ger~ek ya da "varsay1lan" dii~man, grup i~i dayam~may1 ve birligi kolayla~tmr. Birey, genellikle grup i~inde "kendi ozelliklerini yitirir" ve "grubrt grup yapan iizelliklere gore" davramr.

Birey, i~inde bulundugu grubun degerini abartmak, kendi yeteneklerini ve guciini.i "askzya almak" egilimi i~ine girer. Freud'a gC>re, "insan gii(:lii bir onder tarafmdan yiinetilcn gii(:lii bir gnrp irinde o/mak isteyen diizcnsiz bir hayvandzr". Birey, iinderi "yiiceltirken" kendisini "yetersiz" olarak algilar.

Unutmamak gerekir ki; etnik grup i~indeki "ortak kimlik" duygusu, bireyin "zedclcncn benligi"ni koruyan duygusal bir i~levi de yerine getirir. Dii~man grup "psikolojik olarak bir uzaklzkta tutuldukra" etnik grubun kayna~mas1m saglar. Ama "diif?mmim bize benzcdigini" di.i~iinmek bunahm yarahr. Varhgm1 si.irdiirmek isteyen grup, aradaki "kii~iik" farkhhklan biiyiitmek, hatta yeni farkhhklar yaratmak aray1~1 i~ine

girer.

"Etnik r?iddct "e kahlma egiliminin en ~ok gen~ler arasmda bulunmasmm bir nedeninin de ruhsal oldugunu sbyleyebiliriz. Ergenlik ~agmdaki en Cinemli sorunlardan birisi, "ben kimim" sorusundan kaynaklamyor. Yaruh bulamamak ya da "net" bir yamt verememek, bunahm yC~rahyor. Ornegin Almanya'da ya~ayan Tiirk ailelerin ~ocuklan, bu bunahm1 a~abilmek ve dolayisiyla "a~Ik~a farkh" bir kimlige sahibolabilmek i~in, "dinci" ya da "a~m milliyet~i" gruplar i~inde daha kolayhkla yer alabiliyorlar.

Giineydogu'daki "etnik teror" olgusunun gerisinde de, bu ruhsal et-

37

Eskikitaplarim.com

kenden siiz edilebilir. Ozellikle askeri y<>netim donemlerinde artan "Kiirt kiiltiirel kimligi" iizerindeki baskdarm, i'mcelikle· genc;ler fizerinde "olumsuz" etki yaptlgt ac;tkhr. Buradaki "direnme", bir tiir "ki~!ligini savunma" dogal mekanizmast:r).m uriinudur. Ancak ''bireysel ki.mlik" kar§JSmdaki tehditin kalkmasmdan sonra da "savunma mekanizlll!llan"run siirmesi duruinunda, saghksiZ bir ruhsal durumd~ saz etme olanag1 vardtr.

"Siyasal psikoloji" alanmda uzman olan Prof. Vam1k D. Volkan,. "etnik duygu· olu§up yerle§tikten sonra, onu degi§tirmenin c;ok giic;,

hatta hazen olanakstz oldugunu one si.iriiyor. Etnik ~mli~in de~i!jtirilmesi yiiniinde bask1larm artmasmn, etnik grubun kelldi kimli~ine daha s1k1 baglanmas1 sonucunu yaratttgmt ve gerekir~e "iilmeyi giize alabilecek" noktaya gelinebildigini anlahyor. "Farkhhgt koruma"nm onemini vurguJayan §U (knegi Veriyor:

"Krbns Tiirk ve Rum fiftr;ileri, siyah pan talon ve siyah giimlek giyl'rlerdi. Bellerine biri kzrmrzz, biri mavi kemer takard1. Gerginlik durunwnda, her iki toplum da, renklerini degi~tireceklerine Olmeyi gaze altrlardr. Bu mantrks1z giirunen ~ey ya~amm gerr;egidir. Burada psikolojik dzmmwn insau davranz~larmz naszl yonll!lldirdigini apkfa gormekteyiz."

d) Terorizmin Sosyolojisi

Latince ki>kenli "teror" sozci.igu, "biiyiik korku" ya da "korkudan titreme" anlam1 ta!jir. Terorizm ise, "siyasal ~iddet" ve "yzldzrlClllk" anlammda kullanthr. Toplum~ -ve dolaytstyla toplumu yonetenlerindirencini ktrmak ic;in "orfak korku yaratmak", daha dogrusu "deh~ef salmak" amacma yoneliktir.

Teri:irizm, "zay1r olanm sec;tigi bir tiir "siyasal ~iddet" bic;imidir. Terorist -zaytf oldugu ic;in- kendini gizler. Beklenmeyen bir anda ve beklenmeyen bir yerde "vurup kac;maya" c;ah!jtr. f;iinkii devletin giivenlik giic;leri, saytca ve silahc;a kendisinden iistiindiir.

"Adi ~idcl"et"te, ama~ bir varhga zarar vermek ya da onu yok etmektir. Oysa terdrist ic;in, !jiddet bir amac; degil "ara~·hr. O~negin s1radcm bir katil, bir insam "i:ilmesini istedigi ic;in" i:lldiirur. Terorist ic;inse, i:in.emli olan o insan ya da insanlar degil, onlart oldiirdugi.i zaman toplurnda "yaratacagt etkidir. Bir trene bomba koydugunda, trende

38

kimlerin oldugu, Olecek olanlann kimligi "dogrudan" bir 6nem ta~tmaz.Bu nedenledir ki; !jiddetsiz teror olmaz, ama her !jiddet de teror degildir. Atilla Yayla 'mn da altlm c;izdi~ gibi; "teror eylemlerinde, psikolojik sormr;lar fiziksel 1u:deflerden r;ok dalza iinemlidir·.

Terorizm "llesaplt .. bir §iddettir. Amact olabildigince c;uk insan tlldurmek de~il, kitlelerin "eylemlerinden etkilenmesini" sa~lamakhr. Kitlelerin "delz~ete" kaptlmastm, bir umutsuzluk ic;inde "teroristin isteklerine boyun e~ilmesi"nden ba§ka c;are olmadtgim di.i§iinmesini saglamakhr.

Tarihteki ilk terorist gruplann, M.6. 73-66 ytllart arasmda ya!jamt~ "Sicarii"lere kadar uzandt~mt biliyoruz. Romalilara kar§J sava§tm veren ·sicariiler, dil§manlarmt i!jlek yerlerde oldiirdi.ikten sonra kalabahga kart!jtp kayboluyorlardJ. Manashrlart ve Kudiis'iln su kanallartru ytktp, bugday ambai-lanm yaknu§lardt. Tefeci senetlerini ve devlet aqivlerini ortadan kaldtrmt~lardt.

Ama ~a~da§ anlam1 ile terorizmin kurucusunun Hasan Sabbah oldu~u soylenebilir. Selc;uklu doneminde terorii "sistemli bir arac;" haline getiren Hasan Sabbah (1049-1134), Batmi tarikatuun kurucusuydu. Korkunun di.i§iince ve manhk silr~lerini bozarak, insanlar1 silriile~tirecegini anlamt§h. Mustafa Cotturoglu 'nun deyimiyle, "insan iildiirmeyi bir sanat" yapmt!jh.

Sabbah, 6rgi.itiiniin iiyelerini dokuz a!jamah bir deneyim ve egitim si.izgecinden ger;irerek sec;iyordu. Katt disiplin ir;inde, verilen buyruga uyarak "dii~iinmeden" Oliime ahlmak temel ilkeydi. Hasan Sabbah, disipline uymad1 diye, kendi oglunu bile actmastzca 6ldiirtmii§tii. "Kurtarilml~ bOlgeler" deyimini ve "vur-ka~" taktigini terorizme kazand1~an da oydu. Amacma ula!jmak il;:in, Har;lz Ordusu na bile yardm1 etti. Kendi ba§lathgt teroril si.irdiirebilmek ve ona taban kazandtrabilmek io:;in, devleti de halka ~~ benzer yontemler kullanmak zorunda btraRmaya c;alU}tyordu. Amao, devleti halkln gozilnde "zalim" konumuna iterek, kendi yaphklanm yasalla§brmakh. En degerli vezirleri oldiirtiiyor ve bOylece, devletin kendi kendisini bile koruyamadtgtru halka gastermeye c;ab§tyordu. · ·

Giini.imiizden yaklit§tk 9 yy. 6nceki terorizmin ilke .ve yontemleriyle ~gda§ terorizm arasmdaki benzerlikler c;arptctdtr.

Devletin de "terorii bastJrmak" amactyla zaman zaman benzer.•

39

Eskikitaplarim.com

Y.i1ntemler kuiiandtgmt ve buna "devlet terorii" denildigini biliyoruz. Ozellikle demokratik olmayan siyasal sistemlerde daha yaygm olarak bu uygulamaya rastlanmakla birlikte; "terorizm" denince astl akla gelen, devlet ve sivil halka kar~t kullamlan "sistemli $iddet" tir. Bu a<;tdan teri'lrii, ama<;larma ya da eylem alanlarma gcire stmflandtrmak olanakhdtr.

Ter6rlin amact, varolan toplumsal-ekonomik-siyasal diizeni ytktp, yerine "dal!a ileri" bir diizen kurmak ise, bu "solcu" ya da "devrimci teror'' olarak adlandmhr. Amac; kurulu duzeni korumak ya da "geriye doniik" bir diizen olu~turmak ise, veri len ad "sagcz teror" d ur. "Dinci teror" de genellikle bu c;erc;eveye girer. Ter6rizmi amaca g<ire stmflandtrmada iic;iincii grubu da "etnik teror" olu~turur. "Boliicii terar" ise "etnik teriir"iin bir tiiriidiir. (Ermeni terorii gibi, "boliicii" olmayan etnik teriJr de vardtr.)

Eylem alanlarma giJre de, terorii "kzr terorii" ve "kent terorii" olarak ikiye aytrabiliriz. Birinci tiirden teriJr, daha c;ok geri kalmt~ iilke ve yiirelerde rastlamlan bir teriir tur~diir. Ozellikle sarp daglar ve ormanlarla kaph yiireler, "kzr terorii "ne elveri~li bir ortam olu~tururlar. "Kent terorii" ise, daha c;ok geli~mi~ iilkelere ve geli~mi~ yorelere ozgu bir ter(ir ti.iriidiir. Aslmda ter6r kendisini sadece ktr ya· da kent ile stmrlamaz. Ama lilkenin ve toplumun ko~ullan, bu iki teror tiiriinden birisine daha uygun bir alan yaratabilir.

Kentler sadece c;ok kiic;iik "hiicre"Ierin terorlst eylemlerine uygundur. Oysa uygun ko~ullarda, ktrsal kesimde biiyuk c;eteler ve kamp yerIeri v arhklanm siirdiirebilirler.

Hangi tiirden olursa olsun, teror 6rgiitiiniin varhgtm siirdiirebilmesi, 6ncelikle i<; ve dt~ desteklere baghdtr. lc;te belirli bir toplumsal destek "onko$ul"dur. 0 devletin zaytflamasmt isteyen dt~ giic;lerin destegi ise, olaym boyutlannm belirlenmesinde rol oynar. Eger dt~ destek kom~u devletlerden geliyorsa, ayn bir onem ta~tr. <;unkii boyle bir destek, teriir iirgiitiine stgmma kolayhg1 ve dolaytstyla daha geni~ hareket serbestligi saglar.

***

Terorizmde ideolojinin ve kultiirel etkt!nlerin rolii nedir?

Terbrizm iizerinde uzmanla~mt~ birc;ok ara~hrmact, sag ve sol terbrizm arasmda temelde bir fark olmadtgt kamsmda. Hangi ideolojik

40

kesimden olursa olsunlar, teroristlerin inanc;lan arasmda "karmaf?zklzk, soyutluk ve esneklik" ac;tsmdan benzerlikler bulunduguna inamyorlar.

Omegin, ister sagct ister solcu teriJristin gozunde "dii~man" benzer bir g6riinii.mdedir: Ki~iligi ortadan kaldmlmt~ bir varhkttr. Du~man, teri:iristin goziinde, c;ogunlukla "in san" bile degildir. Bu nedenle de, oldiiriirken fazla dii~iinmez. Ama yapttlanm hakh gosteren bir "if bilin(' gereksinmesi vardtr.

Solcu teroristler ac;tsmdan, hakhla~ttrma sorunu, devletin zaytf ve savunmastz topluluklara yapttgma inandtgt hakstzhklara baglamr. On!ar ac;tsmdan, ter6rist eylem, bu hakstzhklann intikammt aldtgt ic;in yasaldtr. Ama eylemlerin istenilen sonuc;lan saglamadtgmt -ve c;ogunlukla, o savunulan kesimlerin bile destegini degil tepkisini c;ektiginigormek, teroristleri bir siirec; ic;inde "somut gerc;ekler"den uzakla~tmr.

Ornegin K!Zll Tugaylar, ba~Iangtc;ta Milano'daki kitle ta~tmacthgt benzeri toplumsal sorunlarla ilgileniyorlardt. Giderek, emekc;ilere yaptlan hakstzhkk ·m intikamt ic;in ~idL'iete yoneldiler. Kendilerini hakit gostermek ic;in, soyut ideolojik gerekc;eler kullamyorlardt. Oysa yukanda soziinii ettigimiz siirec;, zamanla onlan somut hedeflerden uzakla~tmp "kiir teror" e iterken; hareketin yasalhgmt kamtlamak ic;in ba~vurulan ideolojik gerekc;eler de "entelektiiel irerikten yoksun, kaba ve aptalca" hale geldi. Arttk kurbanlar "belirli bir katiiliik ile ilgili degil" di. Amac;lar daha az gerc;ekc;i, daha c;ok .duygusal oldu.

Sagct teroristler ise, eylemlerini "llalk"Ja baglantt kurarak hakh gostermek gibi bir c;abayt fazla gostermezler. Onlar "yasalla$ma"yt ya tarihte ya da doga iistii giic;lerde (dinsel inanc;lar. dahil) ararlar.

Martha Crenshaw -hangi ideolojiden olursa olsun- terikist ic;in diinyanm ikiye aynl<;hgmt s6yliiyor: "lyi" ve "kotii ". iyiyi terorist orgiit temsil eder. KcHii ise devlet ve onu destekleyen toplumsal stmflardtr. K6tii, c;ok daha gii<;liidi.ir:

"Teroristler, kendi{erini, iistiin bilin9 ve duygu sahibi serkinler olarak goriirler. Oyle ki, bu serkin kitle, yalmzca gerekli v.e yasal $iddete baf?vurmakta ve son zafer kendilerine tarihin giirlerince garanti edilmektedir. Ahliiki hedefler, sol i9i11 halkm ozgiirliigii, sag irinse diizenin, geleneksel ve yafjamsal deger/erin onanlmasl, yerine konmas!dlr. Her iki kanadm ortak ahliiki gorevleri, 9iiriimiifj bir devlet ve toplumu tasfiye etmek-

41

Eskikitaplarim.com

tir ... TaiJlm grregi, kurbanlar sistemin ajanlandtr."

Tc>rbristi ybnlendiren as1l etkenin ideoloji olmadigtm gi)steren c;ok say1da ara~tmna var. "Tcriiristler once bclirli inanr;lar geli!?lirirler ve ardl!ldan uzla~tmla/!ilir kuramlamz parr;alamzm ser;imi yoluyla bu inall~'lan hakh gostermenin yollanm ararlar. En r;ckici dii~iincclcr, bireysel ~iddeti haklz gostcren, yenidcn dogu~pt anlat1111 yapzlarrm kapsayanlardu·. ldeoloji, bu ilwnr;lan iirgiit dl§mdakilere anlatmak ir;in ku/laml1r."

(agel a~ teri)ristlerin "en ideolojik olanlan" sayilan Alman teri)ristleri bile "dcrlemcci"ydiler. Sol ideolojilerin kendilerine uyan yanlanm birle~tiriyor, "en gerr;ekr;i iigeleri" dJ!?arda birakJyorlardJ. ideolojinin terbriste hizmeti, "kendi/crine uymazlzg1 gidcrck artan bir gerr;ek"ten onu uzak tutmak oluyordu. Onun ic;in "tarih" bir aldatmaca idi. Varolan "gerr;ek" di.izeltilemeyecek kadar ki)ti.i oldugu it;in yok edilmeliydi. "Uzla!jma" ise "ihanct"ti.

Baz1 dinlerin ic;eriginin teriirizmi kolayla~hrdJgJ savlan da "c;ok" gec;erli degil. Ornegin Miis/iillllllllli!ln ve Yalwdili,zill, "ycnide11 dogu!}t;:ll" bir "Ole diinya" inancma dayanmas1 nedeniyle, "iiliimii gaze alma "y1 kolayla~t1rmastna dikkati c;ekenler var. Ama bu konudaki ara~t1rmaiar da; bu iki dinden teriirist!erin, as !I inanc;tan "sapma" ve "r;arp11111a "y1 temsil cttiklerini ortaya koyuyor.

lrla11da tcriirizmi ve Katoliklik bugtin e~ anlamh say1hyor. Oysa ingiliz yi)netimine kar511 ba~kald1ran ilk 6nderleri Protcstanch ... Petrol zengini Arap iilkeleri, israil'e kar511 siyasal ve askeri bir ba!?an kazanamadtlar. Ama "balzlila;;ma ve laiklefime" gt-irunttisii ile "ahhlki r;iiriime" i.ist iiste geldi. iran'da Humcyni Devrimi ile c;bzi.imiin "saf inanca donii:;;"te oldugu izlenimi dogdu ...

Kiiltiirel bgelerin en c;ok rol oynad1g1 teriir tiiri.i ise, "ctnik teriir" diir. (Bu kitabm yaZildigJ tarihte diinyada 102 "etnik" c;atJ~ma olmas1, sorunun yaygmhgm1 ve iinemini gosteriyor.) Yunanca kiikenli "etni" siizci.igi.i Tlirkc;ede "budun" (kavim) anlamma gelir. Dil, tcire ve ki.iltlirel nitelikleri aym olan, boy ve soy baknnmdan birbirine bagh topluluk dernektir.

Etnik terc)rle ilgili ve onun ic;in anlamh konular, uzak gec;mi~te ya da "vaad edilcn gclecck" te bulunabilir. Gec;rni~ teroristi ic;inde ya~ad1g1 gerc;ege baglayan iinemli bir giic; i~levi g6riir. brnegin Ermeni teriirii nil anlayabilmek ic;in, o gec;mi~in i.iriinii olan kiilttirel degerlerin bilinmesi

42

gerekir. Ermeniler, gec;mi~te ya~and1gma inand1klan bir "ortak hakszzlzk"m ams1m payla!?Irlar. "Soykmm" ve "Vartan'm kahramaniTk cfsancsi"ne ybn~lik duygu ve inanc;lan anlamadan, Ermeni teri)ristini anlamak olanag1 bulunmadJgmi bne siiren ara~tJrmaCJlar vard1r.

***

Teriiristi ybnlendiren bireysel etkenler nelerdir? Terbrist "gcrregi" nasil algilar?

Bu sorulann gene! diizeydeki baz1 yamtlanm "$iddetin Psikolojisi" ile ilgili alt biiliimde de bulabilirsiniz. Ama teri)ristin kendine ()zgii "bireysel nedenleri"ni aynca incelemekte yarar var.

Bir kere, teriirist genellikle kendisini bir "sald1rgan "dan c;ok bir "kurban" olarak algllar. ~iddetin asJ! sorumlusunun "dii!jrnan" oldugunu; ~iddet eyleminin bireysel bir "tercih" degil, tarihsel bir "zorunluluk" oldugunu dii~iiniir. Kendi bzgi.ir iradesi d1~mda, yiice bir otoritenin askeri olarak hareket ettigine inamr. Yoldafilan i)Jdiiriildiigii ya da tutuklandJgJ zaman, kendisini ya~adtgl ve bzgiir oldugu ic;in "sur;lu" hissedebilir.

Teriirizm i.izerinde ara51hrma yapanlar arasmda; genc;lerin teriirizme kaymasmda, ergenlik c;agmm kac;mtlmaz bir parc;as1 olan "ogullann babalara kar$1 tepkisi"nin de rol oynad1gmi savunanlara rasttyoruz. Kendini"a~a.~l vc aciz" giiren gene;, "iyi"yi savunmak ic;in giri!jtigi sava511, kendisini "yiice/tme"nin bir aract olarak gc)rebilir. Kendi "acizli$!ine duydugu ofke", devletin temsil ettigi otoriteye y6-neltilebilir. Crenshaw bu konuda fji)yle diyor:

"0/um/u, toplumsal olarak kabul edile/!ilir bir kimlik edinmetti ba$aramallll$ olan bireyler, kendilcrinc 'kOtii' ya da 'en istenmeyen' olar~k sunu/an rol/eri /!enimserler. Esasen, o/unzsuz bir kimli,~in benimscnnzesi, ailenin ve toplumun reddi demektir."

Alman teroristleri arasmda yapdm1~ bir ara~hrma; genc;lerin terbrizme kaymalannda, bunahmh diinemlerde "ailenin ve toplun11m" yeterli destek vermemesi yiiztinden geli~me giic;liigii ve ac1 c;ekilmesinin rol oynad1gm1 ortaya koydu. Onemli bir b6ltimii eksik ya da dagdm151 ailelerden geliyordu. Terilrist iirgiit, ailenin bo51lugunu dolduruyordu. Kendilerine bagJmSJZ bir kimlik olw~turamayan bu genc;ler, orgiit ic;inde "kollektzj" bir kimlik buluyor ve bir anlamda rahathyorlard1.


Baz1 uzmanlara gore, teroristler ikiye aynlabilir: "Babalanmn diinyasn:11 ytkmak" isteyenler ve "ana-baba.Zan incitenlerden intikam almak" isteyenler. Etnik teror· tier ise, daha r;ok kendilerini "tehdit edi·· len kiiltiirel kimligin bekfileri" olarak alg!larlar.

***

Terorizme kar~1 ne yapmah?

Terorizme kar~1 verilen sava~1mda oncelikle gozoni.ine almmas1 gereken i.ir; temel noktadan sozedilebilir: 1) Tek ba~ma silahh sava§Im hemen hir;bir zaman terori.i sona erdiremeyecegi gibi, terori.in silahs1z r;ozi.imi.i de yoktur. (Bir uzmanm deyimiyle, "Hifbir odiin teroristi tat min etmez!") 2) Gerc;ek di.inya ile "teroristin diinyast" arasmda bi.iyi.ik fark

vard1r. Teroristin inanr;lan ile gerr;ek olaylar ve olgular aras1daki "feli~kiler" somutla~hkr;a, teroristin direnci azahr. 3) Teror grubunun inanc;lanm degi§irmeye r;ah~mak yanh~hr. Ancak tek tek teroristler i.izerinde etkili olunabilir. Bir bi.iti.in olarak grubun degi~ebilmesi r;ok zordur.

Teroristin istemlerini kabul etmek, "~antaj"a boyun egmek anlamma gelir. Ve yeni terorist eylemleri ozendirmekten ba~ka bir i~e ya

, ramaz. Ama silah ve ~iddet kar§Ismda toplumun boyun egdigini gostermek ne kadar yanh~ ise; terciri.i yaratan ortamm degi~mesi ir;in gerekli "demokratik" adimlan atmaktan kac;mmak da, 0 olc;i.ide hatahdir.

Resmi ya da ozel kitle iletieyim arac;lanmn terorizmle ilgili tutumu da, terore kar~1 sava~1mda onem ta~1r. Haberler dogrulara dayanmah, ama ~iddet eylemleri teroristlerin bir "ba~arr"si ya da toplum ar;1smdan bir "panik" havasmda sunulmaktan kac;milmahdir. Terori.i en r;ok ozendirecek anlahm bic;imi ise, terorizmin bir "sava§" olarak nitelendirilmesidir. Bi'>yle bir nitelendirme, teroristin kendisine ve "dava"sma olan saygisim arthracakhr.

Teroristin direnme gi.ici.ini.i k1ran iki temel etken vardu: Temel inanc;larma yonelik ku~kular duymaya ba~lamasi ve silahh sava~Imm ba~ans1zhga "mahk!1m" oldugu bilincine varmas1. .. Terorizmle ilgili haber ve yorumlar ~u i.ir; noktay1 vurguladigi olc;i.ide -bu amaca yonelik olarak- etkili olurlar: 1) Terorizm "masum kurbanlar" a zarar verir; 2) Terorizmle hedeflenen amaca vanlamaz; 3) Ban~c;1 yollar, siyasal amac;lara ula~mada daha etkili ve saygmd1r.

Son olarak ~unu s6yleyebiliriz: Terorizm, giderek toplumdaki "de-

44

mokratik ileti§im kanallan" m hkar ve bir kutupla~maya neden olur. Manhgm degil duygulann one t;Ikhgi boyle bir ortamda, geni~ kitleler genelikle devletin yanmda yer ahr ve "en sert onlemler" in destekr;isi kesilirler. Bu ko~ullar -ozellikle demokrasi deneyimi az olan toplumlarda- "bask! rejimleri"nin olu~umuna r;ok elveri§lidir.

SE<;iLMi~ KA YNAKLAR

Akarcah, Sezer; Propaganda Aracz Olarak Uluslararasz Yaymlar, Doktora Tezi, Ankara, 1989.

Burdeau, Georges; Les Libertes Publiques, Pichon et Durand-Auzias, Paris, 1961. Cohn-Bendit; Le Gauchisme, retw?de ti Ia maladie senile du communisme, Seuil, Paris,

1968. Co§turoglu, Mustafa; "Tetiirun Tarihsel ve Toplumsal Kiikeni", Birle~m~ Milletler

Turk Demegi Ylihg1, 1984, Ankara-1985. Crenshaw (Martha); "Terotistin Oznel Gerr;egi", Yeni Forum, C. II, Ankara, 1990. Debray, Regis;Che'nin Gerillasz, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1975. Duverger, Maurice; DiktatiirlUk UstUne (<;:ev. B. Tanor), Donem Yaymevi,

lstanbul, 1%5. Duverger, Maurice; Sociologic Politique, PUF, Paris, 1966. Fromm, Erich; Sevginin ve !;iddetin Kaynagz, Payel Yaymevi, lstanbul, 1987. Giile~, Cengiz; Turkiye'de KiiltUrel Kimlik Krizi, V Yaymlan, Ankara, 1972. Giivenir, Murat; lkinci Dunya Sava~z'nda Turk Baszm, Gazeteciler Cemiyeti

Yaymlan, 1st., 1991. Lenin, V.i.; Devlet ve llztilal (<;:ev. Gaybikoylti), Bilim ve Sosyalizm Yaymlar1, An

kara, 1969. Malaparte, Gurzio; Hukumet De·virme Teknigi, Varhk Yaymlan, lstanbul, 1966. Mao Zedung; Halk Sava~mda Temel Taktikler (<;:ev. E. Atalay), Ser Yaymevi, An-

kara, 1%9. Martinet, Gilles; La conquete des pouvoirs, SEUIL, Paris, 1968. Prelot, Marcel; Cours de Sociologic Politique, Les Cours de Droit, Paris, 1964-65. Topuz, Htfz1; Tiirk Basm Tarihi, Gerr;ek Yaymevi, lstanbul, 1973. Trotsky, L.; Terreurisme et communisme, Union Generale d'Editions, Paris, 1%3. Volkan, Vam1k D.; Politik Psikolbji, A.O. RektOrlug{i Yaymlan, Ankara, 1993. Yayla. Attila; "Teriirizm; Kavramsal Bir c;:erreve", A. U.- SBF Dergisi, Arahk 1990.


iKiNCi KISIM

iNAN~ SiSTEMLERi VE SiYASAL ~ATISMA

ldeolojilerin de dinler gibi bir inane; sistemleri olduklanm daha once gi1rmii~ti.ik. lster dogrudan siyasal nitelikli olsun, isterse dinler gibi siyasetle ancak dolayh olarak ilgilensin, ti.im inane; sistemlerinin siyasal <;att§maya dogrudan ya da dolayh bir bic;imde yanstmast kac;:mtlmazdtr. 1nsanlann davram~lan her zaman inanc;:lanmn uzantlst olmasa bile, inanc;larla davram~lar arasmda bir baglantmm bulunmast dogaldtr.

lnsamn benimsedigi inane; sistemi, mutlaka kendi sorunlanna, kendi ko~ullanna en uygunu olmayabilir. Siizgelimi, bir i!ic;i, i§verenin <;tkarlanna daha uygun olan bir siyasal ideolojiyi c;e!iitli propaganda yontemlerinin ya da ornegin aile c;evresinin etkisiyle benimseyebilir. Bir kez benimsedikten sonra da, olaylan o inane; sisteminin giizli.ikleriyle degerlendirmeye ba!ilar. Bu gibi durumlarda, benimsenen inane; sistemi, dogru bir bilinc;lenmeyi zorla§tlnr.

inane; sistemleri bir yandan insanlan birle~tirirken, ote yandan da farkh inane; sistemlerini benimsemi~ olanlarla onlann arasmdaki aynmlan arttmr. Ama farkh inane; sistemlerini benimsemi~ toplum kesimleri yan yana ban§ ic;ipde ya~arlarken birden ~iddetli bir c;att~maya tutu!imu~larsa, bunun nedenini inane; sistemlerinde degil, toplumun maddesel ko§ullarmm yarattlgt bunahmlarda aramak gerekir.

Dinlerin ve siyasal ideolojilerin siyasal ya~amdaki yerlerini ayn ayn inceleyecegiz.


1. DiN VE SiYASET

.. ~urkheim'e gore din, toplumsal bi.iti.inle~meyi saglayacak temel o~el~nn b~~I.nda gelir. Dinin, toplumun i~leyi~ini bozacak, varhgm1 surdurmesmt zorla~hracak nitelikteki bireysel davram~lan bashrmak ve ki~iyi toplumn uyumlu hale getirmek gibi onemli bir i~levi vardtr.

Marksizni, diger ideolojiler gibi, dinlerin de s1mf ~ah~malarmm bir i.iri.inii ol~ugun.~ ~avunur. ~ini, bir baktma, kurulu di.izenin ve egemen sm~ft~ tde~loJlSI sayar. ~min, toplumsal sistemin i~lemesini saglayan b1r oge g1bt degerlendtrilmesi a~1smdan, Karl Marx'm Durkheim'le uyu~tugu soylenebilir.

Max Weber ise, dinin toplumdan ~ok i~anm birey olarak baz1 r~~al gereksinmelerini kar~tladigi inancindad1r. Weber'e gore, insamn ~utun davram~larmda akla y,akm nedenler yoktur. insan, oliim gibi bih~el .yakla~Iml~ 5~zi.imleyemedigi olgulara akudt~I yamtlar getirmek egihmmdedir. B1hmsel veriler ve akll yiirii.tme ile a~Iklayamadigt olgulann yamtlanm dinden beklemektedir.

Dinlerin kokeninde, biraraya gelme, dayam~ma, ya~amm oli.imden sonra da -ba~ka bi~imler altmda bile olsa- si.irmesi, bugiin ~ekilen s1kmb ve_a~Ilann ge~ici oldugu ve gelecek ya~amda odi.illendirilecegi umudu gtbl ~ogal gereksinmelerin rolii yadsmamaz. Bilimin a~1klaya

madigi ~eylen, doga iisti.i gil~ ya da gi.i~lere dayanarak a~1klamak da bu ~er~evede sayllabilir.

Dinler, i~lerinden ~Ikhklan ortam degi~tikten sonra da etkilerini belirli ol~iilerde si.irdiiriirler.. Bu etkinin siyasal ya~ama genellikle tutucu yonde yansidigl soylenebilirse de, ~ok sapda istisnamn bulundugu da unutulmamahd1r. <;unki.i dinlerin getirdigi kurallar ve inan~lardan ~ok, din adma konu~anlann yorum ve davra~1~lan onemlidir. Bu yorum ve davraru~lan ise, toplumun o andaki ko~ullan belirler. Nas1I ki aym ideolojiden hareket eden siyasal rejimler arasmda -i~inde bulun~ du~lan topluma gore- biiyiik farklar olu~abiliyorsa, aym dinin gerekl~nne uygun olma iddiasmdaki siyas~l sistemler arasmda da ~ok onemh farklar ortaya ~Ikabilir.

a) Huistiyanhk

Musa Peygamber'in amac1, ulusal bir din kurarak, biiti.in lsrail kabilelerini birle§tirmekti. Bu nedenle de musevilik, evrensel bir din olma iddias1 ve amac1 ta§Imiyordu. Yahudi 1rkm1 yeryiiziine egemen

48

k1lan bir Tann anlayi!?I sbz konusuydu. Hzristiyanilk ise, <;ok daha geni!j kapsamh dayam~ma yaratmaya yi:inelik bir din olarak dogdu. insanlar ve uluslar arasmdaki e~itligi savunarak, <;ok daha geni~ bir

yanda!? kitlesi saglad1.

• isa, ya~adigi d6nemde toplumda var olan haks1zhklan elefitirmi§, ezilenlerin aCilanm azaltmaya ~ah§mi§ti. Ama o haks1zhklann varolmadigi bir toplumsal diizen iizerinde pek durmami§ti. <;:iinkii i:inemli olan dunyasal diizen degil, ruhun ait oldugu Tann'mn duzeniydi. isa, "Sezar'a ait alalll Sezar'a, Tanrz'ya ait alanz Tanrz'ya verirz" derken, huistiyanhga gelinceye kadar var olmayan bir siyasal iktidar-dinsel

iktidar aynm1 olu§turmu~ oluyordu.

isa'ya gi:ire, diinyasal zevklerin de acilann da fazla bir 6nemi yoktu. Ki:ilelik, hastahk, yoksulluk gibi, zenginlik ya da iktidar da, insanm bu di.inyada ge~irdigi smavlard1. Bu a<;Idan bakilc!Jgmda da, i.)rnegin yoksulluk ile zenginlik arasmda bir aynm yapmak yanh§ti. <;:unkii ikisi de insan ya§ammm, pek 6nem ta§Imayan bedensel ko!?ullanyla ilgi-

liydi.

ACJ .:;ekenlere isa Peygamber ~iiyle umut veriyordu: "Ne mutlu size yaksullar, riinkii goklerin krallzgz sizindir. Ne mutlu size, !}imdi ar ala11/ar, 9iinkii tak olacakszmz. Ne mutlu size, §imdi aglayanlar, riinkii giileceksiniz. Fakat vay size en zenginler, 9iinkii tesellinizi almt§Smtz. Ey §imdi tok alanlar, vay size. (:iinkii yas ~utacak, aglayacaksunz."

Diinyada, bedensel ya§am onemsiz o!dugu i<;in, isa ki)tiihi.ge kar§I iyilikle yamt verilmesini istiyordu. "Senin sag yanagma kim vurursa, ana otekini de revir" diyordu. insanlara, bu di.inyada degil, "gokte hazi

rzeler biriktirmeyi" bgiitliiyordu.

Goriiyoruz ki, isa ezilenlere umut ve bu diinyanm acJ!anna dayanma giicii vermi§tir. "Tann goziinde her inscmm, her ulusun C§it

aldugunu" savunmu§tur: Zamamn ege'men gii~lerinin ve Rama'mn e~itliksizci yap1smm bundan rahats1z olmas1 dogald1. isa'nm yap1tmi bir anlamda Aziz Paul'iin ya da Paulus'un tamamladigi ve hiristiyanhgm egemen s1mflarca da benimsenip yayilmasmi kolayla§hrdigl soylenebilir. Paulus §6yle diyordu: "Herkes kendinin iistiindeki otariteye bayun egmelidir; fiinkii Tanrz 'dan kaynaklanmayan atarite yaktur ve var alan biitiin atariteler Tarzn tarafmdan kurulmu§tur. Bu rzederzle de, atariteye kar§t gelen Tanrz'nm kurdugu diizerze kar§! gelmi§ alur."

49

Eskikitaplarim.com

Bi)ylece bir yandan kurulu diizen ve iktidarlar yasalla~tmhrken, Cite yandan siyaset de diinyasal ya!?amm basit bir 6gesi olmaktan <;tkmaktadtr. <;:unkii dogrudan Tann tarafmdan belirlenmifi olmaktadtr.

Paulus'a g6re, tiim toplumlar bir beden gibidir. Nasrl ki, her bedenin birbirinden farkh organlan varsa, bir toplum i<;inde insanlann da farkh giirevler iistlenmesi dogaldtr. Herkes kendine verilmi~ olan gorevi, Tann'ya hizmet eder gibi yerine getirmelidir. Kble efendisine hizmet ederkcn, ashnda Tann'ya hizmet etmektedir.

isa'mn, Roma'nm basktsmdan korktugu i<;in siyasal iktidar-dinsel iktidar aynmt yapt1g1m Cine siirenler de vard1r. ~uras1 a<;Ik ki, kilisenin ba§langt<;ta istedigi tek §ey, siyasal iktidardan bagm1s1z olmakt1. Ama Batt Roma imparatorlugu'nda siyasal iktidar zaylflaymca, bagunsJzhgrm elde etmesinin arkasmdan iistiinliik iddiasma ba§ladJ. Dinse! iktidar ruhu, siyasal iktidar ise bedeni yi)netirdi. Ruh bedenden iistiin olduguna gCire, siyasal iktidar da dinsel iktidara boyun egmeliydi. Dokuzuncu yiizyrldan ba~layarak, "Halk kiilii hiikiimdarlara boyun e,~memelidir." savmm kilise tarafmdan savunuldugunu g6-riiyoruz.

Onii<;iincii yiizyilda italya 'da ya~amt§ olan Aziz Thomas' a gbre; siyasal iktidann kaynag1 Tann'd1r, ama bu iktidan kullanacak olanlan Tann degil toplum belirler. Yasal yollardan iktidara gelenler, zamanla yetkilerini kiiti.iye kullamrlarsa, toplum yaranndan uzakla!?Irlarsa; yasalhklanm yitirirler. Yasal olmayan bir iktidara boyun egmek zorunlugu ise yoktur. Yi:inetici iktidann1 Tann'dan ahr, ama zor ve !?iddet kullanarak olu§an iktidar yasal sayilamaz.

Onaltmct yi.izyilda reform hareketi i<;inde 6nemli bir rol oynamt§ olan Luther, diinyadaki diizenin ya Tann'mn istedigi ya da -en azmdan- izin verdigi bir diizen oldugunu savunuyordu. insan hangi stmftansa, Tann byle uygun goriiyor demekti. Oyleyse Tann tarafmdan saptanan ko~ullardan yakmmamak gerekirdi. Kiile efendisine boyun egmeli, o efendi bir "Tiirk bile olsa", b1rak1p ka.;:marnalrydL

Gene aym dbnemde ya~amifi olan hrristiyan reformculanndan Calvin 'ibyle diyordu: "Adaletsiz ve diktatorce yonetenlcr de, gene Tann tarafmdan, giinah/anndan dolay1 insanlan cezalandmnak ir;in gorevlendirilmi$lerdir." Tann fazla zorbahk yapanlardan br.; al!rd1, ama bu g()rev insilnlara verilmemi~ti.

50

J:rotestanltk, incil'in ulusal dillere <;evrilmesini, ulusal dille ibadet edilm;;;;;;:;;-~;-u.Tusa1 kthse l<'avrarm-ni ge~ri~'i-thk~~;;;:]i. bir deg~lut?turmu~tur.-Max:"Web-;;Te gore; protestanhgm i<;erdigi degerler, Bat1 Avrupa' da sermaye birikirni hizlandmlmt~, burjuvazinin ve dolayisiyla da kapiializmin geli'imesini kolayla§tlrmr~trr. <;:unkii protestanhk, ba§anmn ve <;ah§mamn bir ibadet oldugu inanc1m yaymt§tlr. Tanny1 memnun etmek i<;in .;:ah§mak gerekmekte ve Tann kendisini memnun edenleri zenginle~tirmektedir. Protestan inanctna gCire, <;ah~maya·· nm yemek yemeye bile hakkt yoktur. israf ve li.iks ise kCitiidiir.

Burada yamtlanmas1 gereken soru §Udur: Acaba htristiyanhkta degi~im oldugu i<;in mi kapitalizm geli§mi'itir, yoksa kapitalizm geli§tigi ve l:iurjuvazi gi.i<;lendigi i<;in mi htristiyan dini degi§irn ge<;irmek, yeni ko§ullara uygun yorumlar yapmak zorunda kalmt§hr? Ornegin, protestanhk ni<;in feodal d()nemin ba§lannda dogmamt§ttr da, isa'nm dogumundan 15 yiizytl sonra, derebeylik di.izeninin yikmhlan iizerinde yiikselmi~tir? '

Ahmet N. Yiicekok'i.in de vurguladtgi gibi protestanhk; "eskimeyc vc geli$Cil iiretim gii9lerinc kostek olmaya yiiz tutmu$ bir feodal diizcnc, gcli$el! burjuvazinin ba:;kaldzrmas1 sonttcll bmimsenen ve kendini yeni ekonomik diizene uydurmu$ bir dinsel ogreti vc deger sistemidir."

isa'nm bgretisinin, degi~en ko§ullar i<;inde yorumlanarak, belki de ba~langt<;:takinden c;ok farkh bi<;imlere biiriindiigiinii soyleyebiliriz. 1-firistiyanhgi temsil eden kilise, bir dbnemde derebeylerinin yamnda yer ahp /iberalizme kaq1 sava§ ac;arken; daha sonra, eski di.i§mam burjuvaziyle birle§ip sosyalizmlc miicadele etmi~tir. Genellikle kurulu di.izenden ve egemen guc;lerden yana olmu§tur. Belki de bu nedenle, Napolyon Bonaparte'm kiliseyle ilgili degerlendirrnesi olduk<;a aCJmasJzdir:

"Dinin o/mad1gl bir devlcttc diizen o/abilir mi? Gelirler arasmda c:;itsizlik olmadan !opium, din olmadan da gelirler arasmda e:;itsizlik olamaz. Tzka basa, patlaymcaya kadar yiyen bir adamm yamba:;mda a9l1ktan olen bir adam dii?iiniin. Omm bu farkz kabul edebilmesi i9in yiiksek bir otoritenin :;oyle dcmesi gerekir: Tann boyle istiyor; bu diinyada yoksullar da zcnginler de olmalld1r; ama sonra ve sonsuza kad{Jr payla:;ma ba?ka tiirlii yapzlacakt1r."

Bu s6zlerden sonra Karl Marx'm dinle ilgili degerlendirmesi <;ok


daha yumu~ak gelebilir: "Din, can r;eki§en bir yaralmzn nefes alt$1, kalpsiz bir diinyamn kalbi, ruhsuz bir donemin ruhttdur. 0 halkm afi;onudur."

Ashnda, h1ristiyan inancm1 temsil edenlerin her zaman kurulu duzenden yana tav1r takmdiklan, gu<;IU!eri ve onlann iktidardaki temsilcilerini destekledikleri si"iylenemez. Ornegin bir toplumda, azmhkta olan bir grubun dini ya da mezhebi farkhysa, o azmhgm dinsel inan<; sistemi tutucu degil, kurulu duzene kar!li bir rol oynamaktadrr. <;unkii kurulu di.izene egemen olan <;ogunluk, o azmhga karey1 bir tutum i<;indedir. Ba!lka bir deyieyle, kurulu diizen, <;ogunluktakilerin inan<; sistemine daha <;ok uygundur. Bu yalmz hrristiyan di.inyas1 i<;in degil, ornegin islam di.inyas1 a<;Ismdan da ge<;erli bir gozlemdir.

Dinse/ giir;lerin, tek y6nli.i bir etki yaptJklanm, kendi i<;lerinde bir bi.iti.in olarak hareket ettiklerini de soylemek zorla~Iyor. Latin Amerika i.ilkelerinin onemli bir kesiminde, kilisenin iist diizeyinde yer alanlar kurulu di.izeni desteklerken, gen<; ya da alt tabakalarla siirekli ili!lki i<;indeki din adamlannm, yoksul toplum kesimlerinin davalanna sahip <;Ikhklan bir ger<;ektir. Hatta bu tutum i<;inde olanlara, yiiksek din adamlan arasmda da rastlanabilmektedir. Brezilyah Ba~piskopos Helder Camara, 1970 tarihinde !lUnlan soyluyordu:

"Bugiin belki de bir sendika kurmak, bir kilise kurmaktan daha onemlidir. Yalmz hzristiyanltkta degil, ba§ka dinlerde de, dinin yabanctla!jmlfi ve yabanctla§ttrzct bir giir; olmastm kabul etmeyen gruplar bulunmaktadtr."

Polonya'da buyi.ik bir toplumsal gii<; niteligindeki kilise, kurulu diizenin degil, Dayam§nza Sendikast etrafmda birleeyen biiyiik i~<;i ve aye dm <;ogunlugunun yanmda yer alm1eyhr. Benzeri ornekler <;ogalhlabilir. Ama ti.im bunlar, ornegin bir Papa XII. Pier'nin, Hitler'in milyonlarca insam fmnlarda yakmas1 kar!lrsmdaki sessizligini unutturamamaktadir. Kilise, Alman Nazizmine oldugu gibi, italyan Fa~izmine de en buyi.ik desteklerden birisini olu~turmu!ltur.

b) Miisliimanhk

Buda'dan isa'ya hemen biiti.in dinler, bu di.inya nimetlerinin onemsizligini, hatta koti.iliigunu savunmu~lardrr. Buda'ya gore, insamn ne kadar paras1 pulu varsa, o ol<;iide Nirvana'dan uzaklafirr. lsa'ya gi:ire: "Bir zenginin cennete gitmesi, bir devenin igne deliginden ger;mesi

52

kadar zordur." Oysa islam bunlann tam tersini sayler: "Kazanan Tanrz 'nm sevgilisidir." B6ylece islamiyet, i"ite diinyaya oldugu kadar bu diinyaya da onem veren, bunun dogal sonucu olarak da baz1lanna gore ruhsal iktidar-bedensel iktidar aynmrm tarumayan bir din olmaktadrr.

~u s6zler Hazreti Muhammed'e aittir: "Tanrz diyor ki, ancak emegini topraga sarfeden, ancak toprakta kendisi tarzm yapan o topragm sahibidir."

islamiyete gore, 6zel mi.ilkiyet yasaldrr. Ama bu yasalhk bir dizi kofiula baglanmifihr. Servet, ancak yetenek ve <;aheykanhk iiriinii oldugunda yasaldrr. <;ah!lkanm tembelden daha iyi ya!lamaya hakk1 vard1r. Kazancm helal olabilmesi, emege, alm terine dayah olmasma 'Jaghdrr. Ama servetin alm1eriyle olu!lturulmuey bulunmas1, onun istenildigi gibi harcanmas1 hakkrm da vermez. <;unkii servete sahip olan ki!li, aslmda Tann'ya ait olan bir !leyin korunmas1 g6revini, bek<;iligini yiiklenmi!l demektir. Servetin i<;inden ancak ."nzakul" gereksinme kadanm kendisi ve yakmlan i<;in sarfedip, gerisini, yoksullugun ortadan kalkmasma hizmet i<;in kullanacaktir. Parasm1 har vurup harman savurmaya ya da hak etmeyenlere hesaps1zca dag1tmaya hakk1 yoktur. Mal ve para sahibi olmak ama<; degil, "toplumun huzurunu saglamak it;in" bir ara<;tlr.

islamiyet, mirasr da aym manhk i<;inde degerlendirir. Miras1 birikmi!l bir ahnteri sayar. Mirasr, servetin giderek biiyiimesinin bir arac1 olarak degil, daha saghkh bir toplum yap1smm bir ogesi olarak kabul eder. Miras, ancak bir ifie bafilamaya olanak saglayacak kadar kii<;iik par<;alara b6li.inmelidir. Hazreti Muhammed, yeterli bir duzeyde olmasr durumunda, mirastan yalmz olenin yakmlarmm degil, komeyulanmn da yararlanmasr gerektigini savunmu~tur.

Haks1z bir servet birikimini 6nlemek i<;in, vasiyet hakk1, servetin ii<;te biri ile sm1rlandmlrru!lhr. Kifii istese bile, servetinin ii<;te birinden fazlasmr tek bir ki!liye brrakmak hakkma sahip bulunmamaktad1r. B6ylece bir yandan servetin gereginden fazla birikmesi onlenirken, ote yandan da, fitre, zekat, sadaka gibi yollarla, servetin toplumsal adalet i<;in kullamlmas1 zorunlu k1lmmaktadrr.

Weberci bir yakla!lrmla, islam iilkelerinin geri kalm1!?hg1m dine baglayanlara rastlayabiliyoruz. Bu g6rii!lii payla!lanlara gore, pr?testanhk Batz Avrupa 'da kapitalizmin geli!lmesini kolaylaeytmrken, Islam


dinini benimseyen i.i.lkelerde kapitalizm geli~memi~tir. Bundan, islam dininin kapitalizmin geli~mesini engelledigi gibi bir sonu<;: <;:IkarmaktadJr!ar.

islam di.i.nyasmm d1~mdaki toplumlann <;:ogunda da, Bah Avrupa'da ortaya <;:Ikan geli~meler gorii.lmemi§tir. islamdan once var olan "ka~italis~il~zsi" sekt6r, islam dinini benimseyen i.i.lkelerde kapitalizmin geh§mesmi saglayamami~hr; ama benzer bir sektore sahip Eski Yunam~ta.n ve .Roma 'da, ya da t;in 'de ve ]aponya 'da da kapitalizm geli§eme~~~hr. Fa1z ve tefecilik islamiyette yasaklanmJ§, ama k1hfma uygun bir b1<;:1mde ya da degil, bu yasak <;:ok yaygm olarak delinmi§tir. "Samimi ve diiriist tiiccar, kzyamet giinii peygamberlerin, adillerin ve :;ehitleril! arasmda yer alacak" diyen Hazreti Muhammed, ticareti ozendirmek

i<;:in ~z:l bir <;:~ba sarfetmi~tir. "Eger cennette ticaret olsaydz, kuma$ ticaretzm se~erdzm" s6zii. de O'na aittir.

Maxime Rodinson, "Islam ve Kapitalizm" konulu incelemesinin s~nu~unu. §U cii.mle ile ozetlemektedir: "Islam dini, kapitalist iiretim bzpnune hz~bz~ zaman itiraz etmemi~tir ve bu dinin buyruklan, bu iiretim b1pmmm kap1talist bir sosyo-ekonomik yapmzn olu~turulmasz yoniinde gelz?mesmz engellememi~tir."

~ir ba§k~ sav da, islamiyetin kaderciligi ozendirdigi, inananlan bu dunyanm I§lerine kar§I umursamazhga ittigi ve dolayts1y!a geri kalmi~hga neden olduguyla ilgilidir. Bu sav1 payla§anlar, hiristiyanbgm Jse akJlcthgi (rasyonalizm) kolayla~hrd1gmt savunmaktad1rlar. Oysa inanCJ, birtak1m doga ii.stii. gii.<;:lere ve mucizelere degil, akla dayandirma <;:abas1 sadece islamiyette belirgindir. Hazreti Muhammed inan<;:si~hgi, "insan zihninin bir kusuru" olarak gormek egilimindedir. Kuran. man<;:s1zlan, "Muhammed' in vaazmz dinleyemeyenler, dii$iinmeyen, ak1l yormayan, aklz yatmayan insanlar" olarak degerlendirmektedir.

Museviligin ve h1ristiyanhgm kutsal kitaplannm yakla~1m1 ise farkhd1r. Musevilik, inanc1 yaratmak i<;:in akla degil Tann korkusuna ba§vurur. Israil'in Tanns1 "Rab"in "niifuz edilemez" derin kararlanna inanmak ve O'nun Peygamberler aracihgiyla ilettigi buyruklanm tarh§mamak gerekmektedir. Bu egilim, azalarak da olsa hzristiyanl!,~ta da. sii.recektir. isa, insanlann "belirtiler ve mucizeler gormedzk~e asia Iman etmemelerinden dolay1 ii.zii.lmi.i.§ti.i.r.

54

Kur'an'm diger kutsal kitaplar<1 gore <;:ok daha akJlcJ olu~unu, ak!l yoluyla inandmna yolunu se<;:mesini, baz1 bahh ara§hrmac!lar Yunan felsefesinin etkisine veMekkelilere i)zgi.i. di.i.~iince bi<;:imine baglamaktadJr. Turgut Ozal'm 1988 y!lmda Frans1zca olarak yaymladigi "Avrupa'daki Tiirkiyc" kitab1 da, Yunan felsefesinin etkisini vurgulamaktadJr: "hlam felsefcsi ozgiin vc farkiidzr. Bzmzmla birliktc, ilahiyat ve felsefe apsmdmz, Ylllulll felsefcsinin mirasmz, musevilik ve hzristiyan!Ikla payla~maktadzr. Islam batzlz anlamda Akdeniz/idir. Batz kiiltiiriiniin ilk ve en onde gelen · temellerinden birisini olu$luran Yunan hiltiirii, atflll za-manda islam felscfcsinin de temelini olll$tltrmu$fllr." .

Kendisi de mi.i.sli.i.manhgi se<;:mi§ olan Roger Garaudy ise, baz1 <;:agda~ isla me~ aknnlan sert bir bi<;:imde ele§tirmektedir: "Ne Kur 'an' da, ne de peygamberin ya$ammda goriilmeyen islam onccsi adctler, ornegin kadmlann ~ar~afa biiriinmeleri, baz1 devlctler tarajindan lslam'a malediliyor ... Islam diinyasznm gelenekr;ilcri de Batz $eytanzna kar$1 surlar yiikseltip lslanll hapsetmeye kalk1yor/ar. Baz1 iilkelerde penceresiz, kapzszz, gokyiiziiniin dahi goriilmesini engclleyen duvarlar oriildii. Hazrcti Muhammed bilimi t;in 'c kadar gidip aramak gerektigini soylemi$fi. Iran 'da Ayctullah 'm biri pk1p, Islam Islam 'a yeter dedi. Oysa Islam 'm biiyiikliigii, kcndinden oncckilcri toparlamasz ve tiim biiyiik kiiltiirleri yiiceltmesidir."

Yaygm anlayt§a gore, Kur'an bir <;:e§it degi§mez anayasa gibidir. Ama ko§ullar deg;i~tik<;:e, Kur'an'dan ve Peygamberin sl'izleri ve yapt!klanndan hareketle, uygulama ile ilgili kurallar olu~turulabilir. Bir mi.i.sli.i.man, nas1l hareket edecegini bilemedigi bir dinsel sorun kar~Jsmda, gene! ilke ve ama<;:lan gl'iz(ini.i.ne alarak, kendi gi'lri.i.§i.i.ne gore hareket edebilir. Hazreti Muhammed; "lnananlarm iyi gordiikleri, Allah ka .. tznda da iyidir" demektedir. Ama, kurallan yeni durumlara, degi~en ko§ullara gore yorumlamak ve uygulamak giderek <;:e~itli mezhepleri dogurmll§tur.

Hzristiyanlzkta hi.i.kiimdar, iktidar yetkisini Tann'dan aldigm1 one si.i.rer. Tann bu yetkiyi ya dogrudan ya d~ Papa aracihgiyla verir. Oysa islamiyette iktidar Tann'ya aittir ve kimsenin ana ortak olmas1 siiz kot'usu degildir. Bu di.i.nyay1 geli§tirmek ve di.i.zeltmek gorevini Tann bir ki§iye degil, ti.i.m insanlara vermi§tir. Yeryi.i.zi.i.ni.i. "imar vc islah" etmekte herkes Tann'nm halifesidir. Bu a<;:Jdan bakarsak, h1ristiyanhkta iktidann bireysel, islamiyette ise toplumsal nitelikli oldugunu gori.i.ri.i.z.

55

Eskikitaplarim.com

Htristiyanhkta iktidan Tann bir ki~iye verdigi it;:in, bu iktidar stmrstzdtr ve o ki~i ancak Tann'ya kar~1 sorumludur. islamiyette ise Tann ile kul arasmda araCl yoktur. Tann adma konu§ma yetkisine sahip, kurumlanmt§ bir "kilise", bir Papa yoktur. Bu nedenle de, cirnegin iran'daki gibi ast-ust ili~kileri it;:inde tabandan tepeye brgutlenmi§ bir Mollalar sisteminin islamhga uygunlugu tarh~mahdtr.

islamiyette yurutme gbrevi, Halife ya da !mama aittir. iktidar "emaneten" ehline verilmi§tir. Se\;imle belirlendigi i\;in, onu se\;enlere kar§l sorumludur ve Tann'nm koydugu kurallarla stmrhdtr. Gbrev belirli bir sure i\;in verilmedigi halde, iktidan etdemli bir bi\;imde kullanmayan ki~i gl:irevden almabilir. Halife kural koyamaz, dinsel ilke yaratamaz, Tann adma affedemez. Yalmzca Tann'nm buyruklan ybnunde i§leri yurutmeye \;ah§tr.

Musliimanhkta tum inananlarm siyasal iktidara kahlma hakkma sahip bulunduklan soylenebilir. Ommet kalabahkla§mca, Tann buyruklannm yerine getirilmesi i\;in temsilcilerini se\;ebilir. Se\;imin ge\;erli olabilmesi i\;in, zorbahk ve hilenin bulunmamast gerekir. Se\;imin belirli bir bi\;im ve kurah yoktur. Her toplum kendi ko§ullanna gl:ire bir duzenleme yapabilir. Se\;ilenlerin (emir sahipleri) goru§i.i, Tann'nm ve toplulugun gi'>ri.i§iine uygun sayllmt§hr. Halife bu goru§e (icma-z iimmet) gore hareket etmelidir.

Ki§i islama baglandtk\;a, ki§iye kul olmaktan kurtulup yalmzca Tann'mn kulu olur. Tann'nm koydugu kurallar i\;inde herkes bzgurdur ve herkes e§ittir. insanlar, di.i§uncelerinden degi~ ancak eylemlerinden dolayt SU\;lu saytlabilirler.

Bu ilkeler i.izerine kurulu olan islamhgm htzla yayth§tm ktht;: gucune baglayan bahh du§unur ve tarih.;iler yamlgt ya da saphrma i.;indedirler. Blasco ibanez, bu yamlgtyt .;arptci bir bit;:imde ortaya koyuyor: "Araplar, kendilerinden yedi yiiz yzlda geri a/man fspanya'ya iki yzlda yayzldzlar. Silah zoru ile kabul ettirilen bir i§gal degildi bu ... Her yone kuvvet/i kokler sa/an yeni bir toplum doguyordu. Ulus/arm gerrek biiyiikliigiinii ortaya pkaran kilit ta§t 'vicdan ozgiirliigii' halka sevimli goriinmii§tii. Araplarm sahip olduklarz kentlerde hzristiyanlarm kiliseleri ile yahudilerin sinagoglarz yan yana yer alzyordu ... "

Hz. Muhammed §oyle diyordu: "Bir Htristiyan ktzt ile evlenen Musluman, kansmm kilisede ibadetini yapmasma izin verecektir."

56

Araplar sadece .;oktanncJ-putatapJctlara kar§t holjgiirusi.iz davramrken, yahudi ve htristiyanlara kar§t son derece ho§g6ruliiydiiler. Ornegin Saint-Jean'm (Aziz Jean) bi.iyi.ik babast ibni Sarjun, $am'da Emevi Halifesinin ba§ veziri olabilmi§ti. Aziz Jean'm kendisi de $am imparatorlugu'nun mali i§lerini yuri.itmek gibi bnemli bir gtireve gelebilmi§ti. Roger Garaudy, "islamm sinesinde Harlz duygusu veya Engizisyon mezalimi gibi kavramlan ta§tmadzgmt" vurguluyor ve §oyle diyor: "Islam gerek ilk yzllarmda ve gerekse daha sonra, en parlak ragznda, kendisinden SO/Ira ge/mi§ biiyiik illallf sistemJerini kendi irinde eritmesini bilmi§ ve ayrzca her kiiltiiriin en iyi yonlerini yakalayarak o raga kadar goriilmemi§ bir sentez irinde onlarz en yiiksek noktalarma ula§ttrmt§ttr. lslamm gerileyi§i, biitiin bunlan red edi§inden sonra ba§lamz~tzr." ·

Tiirkiye'de dinirt siyasal ya!?amdaki etkisi .;ok partili duzende de surmi.i§tur. Farkh siyasal .;izgilerdeki bazt partiler bile, dinsel i'>geleri kendi etkilerini arttlrabilmek amaCiyla az ya da <;:ok kullanmtf}lardtr. Ama bir istisna dt§mda, tum programm1 dinsel temele oturtmaya \;ah§an bir parti goriiJmemi§tir. c;ok parti/i donemdeki bir \;Ok ornek, dinin an-· cak bir destek gi.i.; olarak onem ta§tdtgmt, ama yalmzca dine dayanarak siyasal iktidar olunamayacagmt ortaya koymu~tur. Bunun bir.;ok nedeni vardtr ve bu nedenlerin ba§mda da, yanm yi.izyth a!?an bir laikle~me doneminin'etkisi bulunmaktadtr. Dine saygth olan buyuk .;ogunluk, din temeline dayah bir devleti arhk du§unememektedir. Cumhuriyetle birlikte yaygmla§an milliyetrilik ak1m1 ise, ulusal degerlerin yerine dinsel degerlerin benimsenmesini ve ulusun yerini "iimmet"in almasm1 zorla!?tlrmaktad;r. Demokratik hak ve ozgurlukleri kullanma ah~kanhkla· nmn artmast, bir din devleti ugruna bunlardan vazge.;meyi de aym ol.;ude zorla!?tlrmlfjhr.

Laikligin kurumla§madtgl, demokratik deneyim birikimi olma yan, ulusal bag1mstzhga ya da bir diktatorden kurtulmaya, dinsel gi.i.;lerin onculuk ettigi islam i.ilkelerinde durum farkhdtr. <;:agdt§t kalml§ baz1 rejimler de, bir avu\; ayncaltkh ki§inin saltanatmm si.irebilmesi i\;in, ulkenin din kur.allanna gore yonetildigi inanClnt halka vermeye .;ah§maktadtr.

***

Bir toplum, 1400 y1l oncesinin ko§ullanna ve sorunlarma yamt olarak olu§turulmu§ kurallarla yc)netilebilir mi? ·


Bu soru, artlk diinyada ve Tiirkiye'de islam bilginleri arasmda da a<;tktan tartt~t!tyor. Yeni gorii~iin onde gelen temsilcilerinden, Sudanh dinbilimci Prof. Abdullahi Ahmed An-Naim 'e gore; Miisliimanhgm kurallanm ikiye aytrmak gerekir: islam'm dogu~ doneminde Mekke'de inen ayetlerin i<;erdigi kurallar ve Medine di)neminde olu~an kurallar.

Mekke'de inen ayetler; ahlak, adalet gibi "gencl" kavramlan i<;erir. Dii~iince ozgiirliigii ve d.inde zorlama olmamast gerektiginj buyurur. Oysa Medine dbnerninde, artlk Miisli.imanlar kendi devletlerini kurrnaktadtrlar. Somut sorunlara <;bziirn getirrneye yonelik somut hi.ikiimler sbz konusudur. "Cihad" (dini yayrnak i~in saldm sava~t) yaptlrnast, kadmlarm tamkhgmm erkeklere e~deger saytlmamast, kadmm rnirasta erkegin yanst kadar pay alrnast, erkegin dort kadmla evlenebilrnesi ve -eskiye gbre zorla~sa bile- kolay saytlabilecek bir bi<;imde bo~anabilmesi $ibi kurallar, hep aym donemin iiri.ini.idiir. Din i~in "gerektiginde" oldi.irmenin yasal saytlmast, Mi.isli.iman olrnayanlara e~it haklar verilrnemesi benzeri hi.ikiimler de aym <;er<;evede yer ahrlar.

Prof. An-Nairn ~6yle diyor: "$eriat, ikinci donemirz kurallarma dayanzlarak olu;;turulmw;tur. Medine ayetleri ile r;atz;;arz Mekke ayetleri ger;ersiz sayzlmz;;tzr. Oysa bu hiikiimler, gene/ ve ebedf degil, tarihsel ko;;ullarm iiriiniidiir ... Bugiin $erial denilen ;;ey, Kuran 'm bir boliimiiniin benimsenip, digerinin dz;;lanmaszdzr. Tersini yapmak gerekir ... "

<;ah~rnalanm Mtstr'da si.irdiiren, A.O. ilahiyat Fakiiltesi ogretim iiyesi ilhami Giiler'in "tez"i de, aym yakla~tmt destekliyor. Giiler'e gbre; Kuran'daki "Ey inananlar" sesleni~i, ornegin bugiin Ti.irkiye'de ya§ayan Mi.isliimanlan degil, Kuran'm indigi donemdeki "miimin"leri kapstyor. 0 di)nernin toplumsal, ki.iltiirel, siyasal ve ekonornik ko§ullanm payla§anlann uymalan gereken kurallan koyuyor.

Soz konusu "tez"de verilmi§ olan orneklerden birisi de, "Allah ve Peygambere kar;;z sava;;anlara" verilmesi ongbriilen cezalarla ilgili. Kuran'da bu gibi durumlarda uygulanabilecegi belirtilen dort cezadan birisi, el ve ayaklarm <;apraz olarak kesilmesi. Oysa bu cezalandtrma bi<;iminin, Firavun'lara kar~t <;tkanlara uygulandtgt biliniyor. Giiler bunu, toplumsal geleneklerde varolan bir ceza yaptmmmm devarrunda, Tann'nm bir sakmca gi)rmedigi bi~iminde yorumluyor. Kuran'dan once de varhgt bilinen bir ceza ni<;in ''ilahi, yani degi;;mez bir emir" olsun?

Bu yakla~1m1 savunanlardan birisi de, eski Diyanet i§leri Ba§-

58

kam Prof. Said Yaztctoglu. islam dininin "katt ve degi~mez kurallar" biiti.inii olmadtgmt si)yleyen Yaztctoglu, gtirii~iinii ~tiyle iizetliyor:

"Dinde de,~i$11Zeyen, Kur'anda be/irtilen, gcnellikle i1zanr;la i/gili feme/ kavram/ardzr ... Modem hay at karfi1S111da insanlanmzzzn pck r;ok problem ve ihtiyar;lan soz konusudur. Bun/ann cevabz, aszrlarca once, o donemlerin oze/liklerine ve ;;art/anna gore bulullllll r;oziimlerde aranamaz ... lsltlm din in in sonsuza kadar en miikemmel din olarak kalacagzria inananlar, bzmun gerej;fini yapmak zorundadzr. Aszrlarca once yapzlan yorum/aria, giiniirniiz insamnm sorunlarma r;iiziim bulmak imkiinz yoktur."

islam dinine y6nelik bu bak1~ a<;Jsma, Mustafa Kemal Atatiirk'te de rasthyoruz. Atatiirk'iin el yazJsJ notlan arasmda ~u tiimceler var: "Kuran 'da ogrendigimize gore, Muhammed hir degi~meden ya!jamz~ bir insan degildi; o da lzayat ve hadiseleri11 zaruri icaplarz kar$1Smda ad eta her giin degi$mi~tir." Buradan <;tkan sonu<; <;ok a<;1k: Peygamber bile --bir ya~am siiresince- degi§mek geregini duyduguna gbre; islam'm "gene!" kurallan di§tndaki, "uygulama" ile ilgili kurallanmn, degi§en ko§ullara ko§Ut olarak, "az"e uygun bi~imde degi~mesi dogal saytlmahdir.

Bu bah~ a<;Jstnt payla~anlar arasmda, Pakistanh iinlii dinbilimci Fazlur Rahman ile -Miisliimanhgt sonradan se<;en- Roger Garaudy de var. Rii§tii $ardag ise, "$eriat"m ni<;in degi§mez olmadJgtm anlatmadan 6nce, Kuran'daki ~u "Tann buymklan"m ammsahyor:

"Dinde zorlama yoktur ... Ey Muhammed! Sen ancak uyanctszn ... Kur'an, ancak aranzzda dogru yola gitmeyi dileyene, iilemlere bir ogiitliir ... "

"$eriat"m nasi! degi~tigi iizerine, $ardag'da <;ok say1da brnege rasthyoruz: $eriat "kul hiikiimleri"nden olu§tugu i<;indir ki, islam dininde yetmi~i a~km mezhep olu~mu§tU. Bunlann §eriat anlay1~lan hep birbirinden farkhyd1. Peygamberimizin ii<; halifesi Miisliimanlar eliyle oldiiriilmii~tii. Abbas ogullan zamamnda, Hz. Muhammed'in torunlan mezardan <;Jkanlml§, iskeletleri yerlere ~arptlmt§h. Ve bunlar "~eriat" adma yapilmi§h. Dokuz <;ocugunu oldiirerek tahta ge<;en o·smanh padi~ahlanna da, daha miihriinii yeni almi§ sadrazamlann idamma da, hep "~erial" izin vermi§ti. Farkh tarikatlardan hocalar, 17. yi.izyildan itibaren camilerde sopalarla birbirlerine "fieriat" adma saldirmt~lardt.

Yap1lan ara~tumalar, diinya niifusunun be~te birini olu§turan


Mi.isliimanlann, bilim di.inyasma ve teknik gelieymelere katktsmm hemen hemen "yak diizeyinde" oldugunu gosteriyor. Araplarm bilimsel verimi ise, ancak israil'in yi.izde 4'i.i kadar. Bu durumun nedenlerini, "lslami uyalll~m onciisii" sayt!an Seyid Cemaleddin Afgani 'nin 1882 ythndaki ~u satlrlannda bulabiliriz:

"Ki~i sanmu1ta degin bir bi9imde bakzldzgmda, bilimin diinyayz yonettigi goriilecektir. Diinyada bilimden ba~ka hiikiimdar ol1tzamz~tzr,

halen yoktur ve gelecekte de olmayacaktzr ... Esasmda gerrek bir miimin,, diltinin tiim ahlakz z1e bilimleri irerdigine inandmlnu~ aldugu irin, kendisini ona szmszkz baglar ve Otesine gepnek i9in hi9bir raba harcamaz. Tiimiiyle ana sahip oldugwza inandzktan sonra, gerregi aramanm ne yaran olacaktzr? Bzmdtm dolayz da bilimi hor gormektedir."

Peki, insanoglu bilim ile din arasmda bir sec;im yapmak zorunda m1? Bu sorunun yamhm da, tanmmtti ingiliz fizikc;i ve din adam1 John Polkinghorne tioyle veriyor: "Bilim ve din arasznda herhangi bir 9eli~ki yok. Tam tersine, bilimsel bulu~lar tanrzbilimi ( ilahiyat) giirlendiriyar. Bilim alaylarm naszl meydana geldigini sararken, tannbilim olaylann nirin meydana geldigini ara~tmyor. Tann inancz, bilim ve din arasmda bir serim yapmayz gerektirmiyor ... Diinyay1 bir biitiin olarak kavramak irin, ona hem bilimin hem de din in goziiyle bakabilmeliyiz."

Tarihc;iler genellikle Orta <::ag'I "karanlzk rag" olarak nitelendirirler. Oysa bu degerlendirme, sadece H1ristiyan dunyas1 ic;in gec;erliydi. Toplum yatiamma tamamen e_gemen olan kilise, dinsel dogmalann bask! altmda, ozgur dii.tiii.nenin ve bilimin gelitimesini onlemititi. Aym donemdeki isHl.m dunyas1 ise, birr;ok onemli bilgin yetititirdi. <::unku Htristiyan di.inyasmdaki bagnazhk, o di:inemdeki islam dunyasmda yoktu. Ornegin ibn-i Haldun, tiU diieyunceyi ac;1ktan savunabiliyordu:

"Bitkilerin en yiiksek cinsi, hayvanlarm a~ag1 alan cinsine yakmdzr. Bu a~ag1 tabakadan tiireyerek hayvanm tiirii ve cinsi ragalmz~, a~amall bir birimde dii~iince sahibi alan insamn olu~umuna kadar yiikselmi~tir ... l~te bu hayvanlardan insanm ilk ufku, yani en a~agz derecesi ba~lamz~tzr."

Laik Ti.irkiye'de bile, islamct aktmlar Darwin'in okul kitaplanndan c;rkanlmasr kavgasr veriyorlar. Aradan yaklaey1k 650 yt! ger;tikten soma, yukandaki dueyunceleri, bir bilim adam1 kac; Muslii.man Ulk~-

60

sin de "korkmadan" savunabilir? islam d i.inyasmda bilimin gerileyi:?i, 14. yy'dan soma, dinsel baskliann artmasryla gerr;ekle~mi~tir.

Durum bdyle iken, di.inya 21. yy'a girmeye hazrrlamrken, bazr islam Ulkelerinde "koktendinci" ak1mlann gi.ic;lenmesi nasrl ar;Iklanabilir? fran ve Cezayzr'deki k<'>ktendinci trrmam~m arkasmda ne gibi toplumbilimsel gen,.ekler var?

"Siyasa/ muhalefet"e izin vermeyen baskr rejimleri,'halkm destegini s~glamak ir;in "dinsel giir;ler"e odun verince, beklemedikleri bir durumla kareyt!aeyiyorlar. Yl1netim ve toplumsal-ekonomikko§ullara dogan tepkiler, ancak cami ya da kilisede srgmak bulabiliyor. Ho~nutsuz kitleler, gene; ku§aklar ve baz1 aydmlar ir;in batika bir sec;enek kalmryor. iran, Cezayir ve Polonya i:irnekleri c;ok ar;rk.

Bask1 ydnetimleri, bask1yr biraz gev~ettiklerinde genellikle yrkihrlar. Onlarm yerini hangi gi.ic;lerin alacagmr ise, her toplumun kendme ozg,u ko~ullan belirler. Kemalist tek parti, dinci g.ur;lerin siyasete kahlmalarma izin vermezken, siyasal bir muhalefetrn tohumlanmn kendi ir;inde ye~ermesine ho~gi:iru gdstermi~, hatta bunu ?zendirmi:?ti. Bu nedenle de, 27 y1lhk tek parti donemi sona ererken, Iran ve Cezayir'dekinin benzeri bir durumla kar~rla~rlmamr~tr.

Cezayir'de lslilmi Selamet Cephesi'nin toplumsal desteginin hrzla artmas1 kar~rsmda surgunden r;agnlarak Yuksek Devlet Konsey1 Ba~kanhgma getirilen Muhammed Budiaf ~i:iyle demi~tir: "En ~iiyiik eksigimiz, bizde bir Mustafa Kemal Atatiirk'iin pkma1nz~ olmas1d1r.

iran'daki dinci yonetim bir;iminin, ~ah rejimine gdre daha kahhmc1 oldugunu yadsiyamaytz. Cezayir'de ki:iktendinci akrmlar.m y.i.ik~el.iqi ~e, 30 y1lhk tek parti egemenliginin iirunii.dur. "Petrol gelzrlen butun. Cezayirlilerin rahat yaf?ayabilmeleri i9i11 bir giivence olu$tUrdugu surcce her~ey yolwzdaydz". Petrol fiyatlannm du~mesiyle birlikte duru~ degi~ti. <::agda~laeyma gorunumu altmdaki "riiriimii$liik ve ahlilksrzlzk ' bask! ydnetimi ile i:izdeeyle~mi~ gibiydi.

Cezayir'de 1954'de yuzde 17 olan kentle~me oram, giderek yuzde SS'leri buldu. i~sizlige kareyr kentlere akm eden insanlar, toplumsal degerlerini yitirdiler. Kentte ya~ad1klan "kiiltiir ~aku" onlan tepkiye, yeni bir "kimlik" aramaya ve sonur;ta da isHh:n'a srgmmaya itti. <::unkii s1gmabilecekleri baeyka bir toplumsal kurtJ,m da yoktu. Ya~.adrklan umutsuzluk, bir yandan "kurulu diizen"e, dte yandan da yabanc1


kiiltiirler"in iiriinii olan hemen her~eye kanji iifkeyi beraberinde getiriyordu. Gen-;:ler "daha iyi bir diinya" isterken, onlara bu umudu sadece "dinci giiqlcr" veriyordu.

<;:ok saghksrz bir hrz ve bi-;:imde biiyi.iyen istanbul'da ve bazr kentlerde dinci akrmlann gii-;:lenmesini de, bir iil<;:iide, benzer nedenlere baglayabiliriz.

c) Laiklik

Genellikle din ile devlet itllerinin aynlmast olarak tammlanan laiklik, elbette ki din ve vicdan i!z;;;iirliigiinii de i-;:erir. Ama sadece din ve vicdan iizgi.irli.igi.ini.in tamnmi~ olmasi, o toplum di.izeninin laik oldugu anlarruna gelmez. Ornegin Osman/1 lmparatorlugu 'nda dinsel ho!?gori.i vardr, laiklik yoktu. Laik toplum di.izeni, biitiin din ve inan-;:tan insanlann, etiit ko~ullarla aym kurallara uymak durumunda bulunduklan, hi<;: kimseye dinsel ayncilhk ve i.isti.inliik tammilyan bir toplum di.izenidir. Laiklik, toplum ve dcvlet ya§amznuz akla ve bilimc dayatzlmasrdzr.

Laiklik tarihsel geli:?im ic;inde Avrupa'da dogdu. Feodal diizen yrk!lmt~, tannsal iradenin i.iri.inii olduguna ve dolayistyla sonsuza kadar ya!?ayacagma inamlan toplumsal ve siyasal kurumlar sona ermi§ti. H1ristiyan ki/isesinin yi.izyiilardir yaydtgi dogmalann ge-;:ersizligi -cografi ketiiflerin de etkisiyle- yafianarak gbrtilmti~tti. Ornegin di.inyanm bir tepsi gibi yuvarlak ve di.iz olmadigt anlatiiimr~t!. Pe~inen, smanmadan dogru olduklan varsayiian dogmalann yerini, bilimsel nitelikli bilgiler almaya ba~lamt:jh. 13. yi.izytlda, bir htristiyan di.i~i.ini.iri.i olan Aziz Thomas, devletin insan akhna uygun bi-;:imde di.izenlenmesi gerektigini savunuyordu. Bir yiizyll sonra, bu kez i.inlu bir miisli.iman bilim adam1 olan ibn-i Haldun laik di.i~i.incenin gen;ek bir iinciisi.i olarak ortaya -;:rkh. Devletin varolu~unu ve toplumlann evrimini, tannsal iradeye degil, toplumsal-ekonomik nedenlere dayandrrarak ac;rklad1. Hatta i!?i, insamn evrimini hayvanm en geli!?mi~ ti.iri.ine, hayvamn evrimini de bitkinin en geli§mi~ ti.irCme baglamaya kadar giiti.irdi.i. Yetkisini Tann'dan alan siyasal iktidar anlayr~mm yerini, giderek, gi.ici.inii toplumdan alan ve topluma kartii sorumlu olan bir iktidar anlayr§l ald1. (Franszz Devrimi ile bu anlay1~ evrenselle!?ti.) Zamanla Makyavel, Jean Bodin, Thomas Hobbes gibi di.itji.iniirler de aym yolu izlediler.

62

Belirli bir sure<;: i<;:inde; kapah, kendi kendine yeterli bir tanm ekonomisine dayah feodal beyliklerin yerini -ticaretin geli~mesinin de etkisiyle- ulusal devletler almaya ba~lamJ~tr. Mal air~ veri~i, biilgeler ve insanlar arasrnda dii~iince ah~veri~ini de kolayla~hrmaktaydi. Bolgesel diller latince ile birle~erek ulusa/ diller dogmu::i, giderek ulusal kiiltiirler geli~mi~ti. insanlann benzer bi-;:imde duyup, di.i~iiniip, davranmaya ba~lamalanyla birlikte, rrksal degil ki.ilti.irel birlige dayah uluslar ortaya -;:rkmr~t1. i~te bu ortamdad1r ki; Papa'ya bagh, tek merkezden yonetilen, latince ibadeti zorunlu ktlan Katolik mezhebinin yerini; yer yer, ulusal dillerle ibadeti ongoren Protestanlik aldr. Katoliklerin bu yeni mezhebi benimseyenlere ho~gbrii giistermemesi i.izerine, aym dine bagh, aym ulustan insanlar arasrnda, -;:ok kanh mezhep sava~larma tanrk olundu. Luther hareketi, din ile devlet i!?levini ay1ran bir tutuma yiinelcli. Bu ortamda laiklik, farkli inanqlara sahip !opium kcsimlerinin ban~ iri11dc ya$ayabilmclerinin bir onkO$lllll o/arak da giindcme gcldi. (Bir zamanlar Ortadogu'nun en geli!?mi~ iilkesi ohm Li.ibnan'rn bir i<;: sava~ sonucu yok olma tehlikesiyle kar~1 kar!?rya gelmesinde laik bir devlet olmayr~mm roli.i unutulabilir mi? Nasll ki, Sudan'da animistlerle rniisli.imanlar arasmdaki i<;: sava~ da laik bir devlet olmayr~rnm sonucudur.)

l11risliljallllk ve Miisliimanl1k, bir noktada birbirlerinden -;:ok farkh ko~uilarda ortaya <;:tkmi~lardtr. Hazreti Muharnmed'in -;:agmda, Arabistan yanmadasrnda gii<;:lii bir devlct i'>rgiitlenmesi yoktu. Kabile egemenligine dayah bir siyasal yap! siiz konusuydu. Oysa I-hristiyanllk, 1\oma fmparatorlugu gibi -;:ok giic;lii bir devletin topraklan i.izerinde dogdu. Bu nedenledir ki, Htristiyanhk ba~langt<;:ta siyasal iktidar i.izPrindc hic;bir hak ileri siircmezken, MiislCtmanhk ktsa si.irede kendi devletini kurdu. isa, ''Tann'nm hakkmr Tanrr'ya, Sczar'111 hakkzm Sezar'a veriniz" ilkesi arkasrna stgmmaya c;ah~1rken, Miisliimanhk din ile devlet f~lerini bi.iti.inle~tirmekte zorluk c;ekmedi.

Ba:?langi<; ko~ullannm i.iri.ini.i olan di.izenlemelerin farkhhgma bakarak, <;:iiztimlemeyi bu noktada b1rakmak ve buradan hareketle, Htristiyanhkta din-devlet aymmmm olanakhhgma kar~IItk Mi.isli.imanhkta din ile devletin aynlamayacag1 sonucuna varmak, yanh~ olur. Elbette ki, ilk h1ristiyanlann derdi, i1ncelikle siyasal iktidann baskilanndan, arenalarda aslanlara yem olmaktan kurtulmakh. Hazreti isa'mn "dcvlct bmw karr§masm, bc11 de devlctc" anlamma gelen yuka-


ndaki formi.ilu, boyle bir gereksinmenin iiri.ini.iydu. Ama ne zaman ki ko~ullar degi§ti ve kilise kendini guc;:lu hissetmeye ba~lad1, kullamlan mantJk da degi~ti. H1ristiyanhk adma konu~anlar, "ruh bedene iistiindiir, oyleysc ruha hiikmcden dinsel iktidar, bedcne hiikntcden siyasal iktidara da egemen olmalrdtr" demeye ba~ladiiar. Roma tmparatorlu,~u 'nun yiki!masmdan sonra, sadece "Ote dilnya "nm i~leri degil, bu dunyarun i~leri de dinin duzenleme alanma girdi. Papa'lar krallara tac;: diydirir oldular. Buna kar!iiiik, Osmanlt Padi!?ahlarma da $eyhiilislam kihc; ku~andmyordu. Ama Papa'mn bir krala tac;: giydirmesi, Tann adma ona y6netme yetkisi verme anla,mma gelirken, ~eyhiilislam'm kilt<; ku~atma t6reni, c;:ogunlukla g()stermelikti. (unkii aym padi~ah, kendisine kihc; ku~atan din adammm ba~Im da kestirebiliyordu.

Laikligin h1ristiyanhga 6zgii bir durum oldugunu ve musliimanhkla bagda')mayacagmJ 6ne siirenlerin kullandiklan temel manhgm ~u oldugunu biliyoruz: "!slam dini sadece din i~lerini degil, devlet it?lerini ve ozel hukuk alallllll da diizenlemektedir. Oyleyse bir islam iilkesinde laiklik o/amaz." Oysa bu sav, daha c;:tki§ noktasmda, samldtgi kadar dogru degildir. Miis!Umanhk siyasal sistemle ilgili aynnhh kurallar getirmedigi gibi, i)zel hukuk alamm da aynnhh bir bic;imde diizenlememifitir. Prof. Ne~et <;agatay'm da dedigi gibi; "Kur'an'da hukuksal hiikiim l!ildi ren sadece elli kadar a yet vardtr, gerisi ahlak kurallandtr. Bu nedenlc bu kadar az hiikiim, peygamber zamamnda bil~ yetmemi§, peygamberin kendisi de kural koymu§, gorevli olarak Medine dz§ma yolladzgz ar- · kada$larma da, Kur'an 'da ve siinnette ornek bulunmazsa, kendi gorii$leri dogrultusunda hiikiiin vermelerini onermi§tir." "$eriat" denilen din hukuku sadece evlenme, bo~anma ve nafaka gibi konulan, yani aile hukukunu ic;eriyordu. 0 konuda bile Kur'an sadece ana hiikumleri koyuyor, aynnh getirmiyordu.

Ostelik Hz. Peygamber zamanmda bile Kur'an'daki hukumlerin aynen uygulanmadtgi oluyordu. Ornegin Peygamberin kendisi, bir borcunu bderken iisti.ine faiz anlamma gelebilecek bir ek yapmi~h. Hz. Orner, sava'i ganimetlerinin bb!U~turulmesiyle ilgili bir Kur'an hiikmune uymamt~tl. Bu tiir davram~larm, bzellikle Abbasi halifeleri arasmda c;:ok saytda 6rnegi vard1. Bugun islam dinini benimsemi~ olan toplumlarda c;ok say1da mezhep ve c;ok daha fazla saytda tarikat varhg1m siirdurmektedir. Bu farkh mezhep ve tarikatlar, farkh bir islam yorumuna ve farkh kurallara uymay1 savunmaktad1rlar. Her biri kendi

64

dogrusunun "tek" olduguna inanmakta ve digerlerini kabul etmemekte, yanh~ saymaktad.tr. Laiklige kar~I C,:Ikan, islam hukukunu uygulama savmda olan toplumlarda, birbirlerinden c;:ok farkh kural ve uygulamalara rastlanabilmektedir. Peygamberin sbz ve yaphklarmdan olu§an "Siinnet"in bir hukuk kaynagt olarak yetmeyecegini savunan Kaddafi'nin, unlii "Ye~il Kitap"mm u~ cildinin hic;:bir yerinde Kur'an'dan si:iz edilmemektedir.

Din temeline dayah bir devlet, ister istemez "tek dogru"yu temsil ettigini bne surer. Bu nedenle de, o "tek dogru"yu kendisi gibi anlaytp yorumlamayana bile ho~gorii gi:istermez, gbsteremez. Ornegin Osmanlt Devleti, ba~ka dinden olanlara belirli bir ho'igorii gbsterip, kendi din-· lerinin gereklerini yerine getirmelerine izin verdigi halde, musluman Turk halkma ayru ho~g6ruyii gbstermemi~tir. Onbe~inci yuzy1l ortalarmdan ba~layarak, Osmanh !mparatorlugu'nda Tiirkre Kur'an "giinah" saythp yasaklanml~?hr. Oysa Turk muslumanlarmm buyuk ~ogunlugunun bagh oldugu varsaylian Hanifiligin kurucusu imam-1 Azam Ebu Hanife'ye gbre, Kur'an'm c;:evirisi de Kur'an saydmaktadtr. Ve Tann Kur'an'da ~?Ciyle demektedir: "Sen Arap oldugun irin biz bu kitabt Arapra indirdik. Biz her topluluga kendi diliyle seslenen bir gorevli gonderdik... Biz bu kitabt size okuyasmtz, anlayasmzz, buyruklanmzza, yasaklanmzza gore davranasmtz diye gonderdik." Buna kar~m Musliiman Turk halk1, Kur'an'1 Turkc;e olarak okuyup bgrenebilme olanagma, ancak laik cumhuriyet doneminde sahip olabilmi~tir.

BatJ'da htristiyanhk adma Engizisyon i§kenceleri -yapildtgi ne blc;ude dogru ise, ic;indeki Tann a~k1 yadsmamaz olan bir Hallac-1 Mansur'un derisinin islam adma yuziildiigu de bir gerc;ektir. Laik bir dev lette, orucunu tutana, namazm1 k!lana kimse kan§amaz. Ama bir din devletinde, oruc;: tutmayana, namaz k!lmayana, ba~Im c\rtmeyene bask1 yap1labilir, hatta bu nedenden dolayt blduri.ilebilir. Ornegin Suudi Arabistan 'da, dine uyumu saglama amactyla, halka baskt yapma yetkisine sahip bir "din polisi'' bulunur. Oysa islam dininin kendisi, din adma bask1 yapilmasmi yasaklamakta ve §byle demektedir: "Eger Tann isteseydi, yeryiiziindekilerin hepsi birden inanml!? olurdu. Yine dr sen, insanlan inansmlar diye zorlayzp duracak mzsm?"

Laiklik dini devre d1~1 btrakmak anlamma gelmez; din adma bask1 yapmak zor kullanmak isteyenleri devre d1~1 btrakmak anlamma gelir. Bu nedenle de, bzgiirluk ve demokrasinin bn ko~ulu olarak ortaya

65

Eskikitaplarim.com

<;Ikar. Demokrasinin, ancak birbirlerini dengeleyen gii<;lerin varhg1 oramnda ger<;ekle~ebilecegini biliyoruz. Din ve devlet i~lerinin tek elde toplanmas1, ba~ka bir deyi~le, din giicii ile siyasal iktidann birle~mesi, demokrasiyi zorla~tiran bir etken olarak ortaya <;1kmaktad1r. Batz 'da zaman i<;inde devletten aynlan kilisenin, ayn bir gii<; olarak siyasal iktidan smirland1rmaya yonelmesi, ozgiirliik<;ii bir siyasal sistemin olu~umunu kolayla~hrmi~tlr. Oysa laikligi kabul etmeyen islam iilkelerinde, demokrasiye bir tiirlii yakla~Ilamamaktadir.

Aslmda islam dininin kat! ve degi~mez bir yap1 olu~turdugu soylenemez. Hazreti Muhammed'in kendisi, Kur'an'daki hiikiimlerin, zamana ve yere gore degi~ebilecegini belirtmi~ti. Once gelen bir ayetteki hiikiimlerin somaki bir ayetle degi~tirildigi ve hatta tamamen ortadan kaldmldigi durumlara rastlanabiliyordu. Ornegin ba~lang1<;ta sadece i<;kili iken namaz kilmmayacag1 hiikmii getirilmi~ken, daha somaki bir ayet i<;kiyi tiimden yasakhyordu. Bu konuda oldugu gibi kadmlarm, ba~larmm "cilbab" denilen bir tiir ya~mak ortmeleriyle ilgili hiikiim de, bir anlamda Hz. Omer'in Hz. Peygamber'e onerilerinin sorucuydu: "Tanrz 'ya yalvar da, bu konuda bir hiikiim gelsin."

Kadmlann ba~lanm ortmeleriyle ilgili gelenegin <;Ikl~ noktas!, islam dininden <;ok i>ncelere gitmektedir. Siimerler'de "klttsal fahi$e"lerin sokak kadmlanndan aynlmalan i<;in ba~larm1 ortmeleri zorunluydu. Daha sonra evli ve dul kadmlar da bu smtfa sokuldu ve bu gelenek once Musevilige soma Hzristiyanl1ga girdi. Rahibeler kendilerini belli etmek i<;in kara bir <;ar~a£ giyiyorlard1. Dindar ki~iler de kiliseye ya da sinagoga girerken ba~lanm i.'lrtiiyorlard1. Miisliimanhkta bu kural, "ozgiir kadmlar" m yine miisliiman olan cariyelerden ay1rdedilmesi amaoyla, islam dininin dogu~undan on be~ y1l soma konuldu. O<;gen bi<;iminde baglanan Iran kokenli tUrban ise, lran'da Miisliimanhktan once var olan Zerdii$1 dininin bir uzantlstydi ve Zerdii~t rahibelerinin ba~lanm kapama bi<;imini yansttlyordu.

Osmanh lmparatorlugu, tarihte dinsel ho~goriiniin kurumsalla~hg1 en 6nemli orneklerden birisini olu~turmu~tur. Her dinsel kesim, ekonomik alanda, adalet ve egitim alanmda onemli ol<;iide bir 6zerklige sahipti. Rum ortodoks patrigi, Ermeni patrigi, Yahudi hahamba$1 protokolde i>nde yer ahrlard1. Manashrlar vergi ve angarya bag1~1khgma sahiptiler. Ama miisliiman olmayan topluluklara gosterilen ho~g6rii, siinni olmayan miisliimanlara g6sterilmiyordu.

66

Osmanh devlet ve toplum ya~ammda da, dinsel kurallardan <;ok siyasal iktidar tarafmdan konulan kurallar ge<;erliydi. On!ii "KammllaiiU'"nin yapimCISI Fatih Sultan Mehmet'ten, "Kammi" ad1yla tamnan Sultan Siileyman ·a kadar, bir <;ok Osmanh padi~ah1 gen;ek bir yasa koyucuydu. Osrnanh padi~ahlan Hac'ca gitmezlerdi. Devlet ve toprak diizenini belirleyen yasalar dinsel hukukla uyum i<;inde degildi. $eylziilislamlar 16. yuzyila gelinceye kadar devlet i~lerine ve "orfi lwkuk" alamna kan~mazlard1. Yunanistan' dan heykel getirildigi, Gentile Bellini gibi ressamlann padi~ahlarca korundugu donemler vard1.

Gerilemcyi durdurmak isteyen Osmanh devleti, <;agda~la!:jma ahhmlanna, askeri okullatla birlikte hukuk alanmda ba~lad1. 1850 yilmda yiiriirliige giren ticaret yasas1 ile, ticaret davalannda din ve mezhep ayrnm ortadan kalk1yor ve faiz kabul ediliyordu. Bir y1l soma da, yeni ccza yasas1 ilc, mezhep ve din fark1 g6zctilmeksizin, biitiin Osmanh uyruklanna uygulanacak hiikiimler yiiriirliige girdi. 1871 ve 1878'de yapilan diizenlemelerle, miisliiman olmayan halk yerel yi.)netimlere kat!lma hakkl kazand1. 1839 Tanzimat Ferma111 ile ba~layan laiklige dogru y6neli~, 1876 Anayasasz ilc bclirginle~ti.

19. yuzyil ba~lannda gbriilen bir sure<; de laik egitime ge<;i!jle ilgiliydi. Dinse! temelli egitim kurumlarmm d1~mda, <;agda~ ve laik egitim kurumlan da <;t>galmaya ba~lad1. Giderek miisliiman olmayan azmhklar da laik egitime ge~mek gcregini duydular. Bu ikiligin yarattlg1 sonucu ilber Ortayh ~6yle 6zetliyor: "Osmanlz lmparatorlugu, e,~itimin

iki tiir okulda yaptldt,~z, biirokraside iki smzf menm.nm yan yana ralt~tzgz (dalta dogrusu birbiriyle (eki~tigi), iki tiir diinya gorii~iiniin birbiriyle raft$flgt bir top/urn sistemi ltalinde omriinii lamam/adr. Bumm idari ve sosyal lzayatta yaratttgz sanczlan, son nesil Osmanlt aydznlarz rekti/er."

Atatiirk laiklik ilkesini Anayasa'ya koymadan once iki iinemli ad1m atmi~h. Birinci ad1m, 1925'de kabul edilen "egitim /Jirligi" (tevhid-i tedrisat) yasas1yd1. Bu yasa ile laik i)gretim genelle~iyor ve yukanda sbzii ed.ilen biiyiik sakmca ortadan kaldmhyordu. Ama o sakmcah durum, ()zellikle 1950 somasmdan ba~layarak verilen bdiinlerle yeniden dogmaya ba~lad1. Atatiirk'iin laiklige gidi~?te athgi ikinci 6nemli a dun ise, 1926'da ger<;ekle~tirilen hukuk reformu dur. Bu ad1mla, arhk Tiirk hukuk sistemi tamamen laik bir temele oturtulmu~tur.

***


Bati'da laiklik, yukarda da anlattJgJmlz gibi, ekonomik-toplumsal-siyasal bir siire<; sonucunda ortaya <;1ktJ ve kurumla~h. Ama laikligin giiniimiizde de n r;agda§ toplum/ar" i<;in vazge<;ilmez kllan iki temel neden var: 1) Dine dayah devlet, iizgiir dii~iinceyi, bilimsel geli~meyi, deghen ko!:iullara uygun yeni kurum ve kurallann konulmasm1 zorla~tmnakta, hatta engellemektedir; 2) Dine dayah devlet, iktidardaki "tek inanr;" m d!§mdaki in an<; gruplanna aym haklan tanunad1)';1 i<;in, farkh inan<;tan toplum kesimlerinin "ban;; irindc" ya~amalan olanagmJ biiyiik ol<;iide ortadan ka!c!JrmaktadJr. (Din ve mezhep sava~lanm kolayla~hrmaktac!Ir.)

Bu iki neden, sadece I-hristiyanhgm egemcn oldugu toplumlar i<;in degil, belirli bir geli~me diizeyindeki "tiim toplumlar" i<;in ge<;erlidir. c;unkii her iki nedenin de, ~u ya da bu din in i<;erigi ile dogrudan ili~kisi yoktur. Bu anlamda laiklik, farkh inan<;tan bireylerin -e~it haklara sahip- "yurtta{'lar olabilmelerinin, bir "ulus" olu~turabilmelerinin i'>n ko~uludur. Bir "ulus" olmadan "(a,~da;; "la~abilen toplum ise yoktur.

Laikligi bir "toplumsal zomnluk" olarak giindeme getiren bu iki neden, elbetteki Tiirkiye i<;in de ge<;erliydi.

Osmanh Devleti'nin "yiiksclme" diineminde, dinsel iktidar da siyasal iktidara -yani padi~aha- baghyd1. Ama ne zaman ki durum tersine dondu ve siyasal iktidann gii<; yitirmesinden yararlanan dinsel gii<;ler etkilerini arttirdJ!ar; "din" toplumun <;aga ayak uydurmasmi engelleyen bir kurum gi1runumii kazand1.

Ornegin, Gutenberg'den birka<; y1l sonra Tlirkiye'de de ilk baSimevi kuruldugu halde, bunun sadece Museviler ve I-hristiyanlar i<;in kullammma izin verildi. 1566 yiimda, padi~ahm ba~<;evirmeni Ali Bey, Tevrat ve incil'i "halk tiirk(csi"ne <;evirdi ve bas!ld1. Ama Musliiman halkm Kuran'1 kendi dilinden okuyup anlayabilmesi, ancak 1930'lardan sonra -yani laik Tiirkiye'deger<;ekle~ebildi. Musliiman Osmanhlann da bas1mevini kullanabilmeleri i<;in, ~eyhulislam ancak Gutenberg'den 270 yii soma fetva verdi.

ilk gozlemevi, 1580 y1lmda -$eyhiilislamm fetvas1 ile- dine aykm oldugu gerek<;:esiyle yikild!. $eyhiilislam Ebu ishak ismail Efendi, kitaphklardaki astronomi ve felsefe kitaplanm, aym ·gerek<;:eyle athrd1. Felsefe Osmanhda hep zararh say!ld1. Astronorni ve hbbm "yararh bilim" sayilabilmeleri i<;in, 18. yiizy1la kadar beklemek gerekti.

68

Kopernic giine~ sistemini 1543'te aydmlatmJ~h. Dinse! gii<;lerin denetirnine girmi~ olan Osmanh devletinde ise, 1800'lerde bile "diinya merkezli gi.ine~ sistemi" okutuluyordu.

istanbul'da Calata'y1 istiklf\1 Caddesi'ne baglayan k!sa metro, di.:myanm ilk u<;: mdmsundan biriydi. Ama $eyhLilislam "Ya§ayall insanLarlll veraltma girmcsi giinah" dedigi i<;:in, uzun yillar sadece hayvan naklinde kullamld!. (Devlet ve toplum yao,:arnmda dinsel gii<;lerin etkisinin artmas1, "gerileme"yi hJZ!andJrdi.)

Daha (ince de degindigirniz gibi; Osmanh yiinetimi ba~ka dinden olanlara kanji ho~giiriili.i davrand1g1 halde, aym yak!a~m1 Sunni olrnayan Miisliimanlara giisterilmiyordu. Ornegin A/eviler, ancak laikligin kabu!Linden sonra, belirli bir "llllzllr"a kavu~abildiler.

Peki, laiklige kar~I <;1kan ve "§criat" 1 uyguladigmJ (ine siiren islf\m iilkelerinde durum nedir?

Diinyada, kendilerinin islam dininin ilkelerine ve kurallarma giire yiinetildigini iine siiren diirt iilke var: Iran, l'akista11, Suudi Ara/Jislllll ve Sud1111. Ama bunlann hi<;birisinde de "!ieriat" tam anl<llmyla uygulanrmyor. Uygulana1myor.

~enat1 en <;ok uygulayan Suudi Arabistan'da, krahn varisleri ~eriata giire belirlenmiyor. Olen kraltn yerine kimin ge<;ecegine, prensler k<~rar veriyorlar. Suudi Bankas1 -uluslararasi aland«-- tamamen batJh kurallara giire hliyor. iran'da kansmdan bo~anrnak bteyen erkegin "maltkcme karan" almas1 gerekiyor. Yarg1<;lar ~eriat hiikumlerini kendi kafalanna gi.ire uygulayam1yor, ancak yasan·,a orgamnca kabul edilmi~ yasalara gbrc kar;1 r verebiliyorlar.

Bu diirt iilkenin dt>rdi.incic de, ~eriat cil11 bir siyasal sistem ge<;erli. ~?eriat, nc ekonomide ne dl' siyasette uygulamyur. Sadece o toplumlarm "iirf ve adet"lerini etkiliyor. Alkol yasag1 ve c;ar~af zorunlugu gibi, baz1 giistermelik uygulamalann iitesine pek ge<;erniyor!

Ba~ka bir soru da ~u: Acaba laik olmayan bir toplumsal-siyasal di.izende demokrasi olabilir mi?

Ki.iktendinciler bu soruya "hay1r" yamt1m veriyor ve demokrasiyi yads1yorlar. Cezuyir lslami Sclamet Cep!tesi'nin bir yetkilisi, a<;Ik\a "Demokrasi dinsizliktir" diyebiliyor. Bir din devletinde, degi~mez "tek dogiit"iar sbz konusudur_ Dolayis1yla dii!jiince iizgiirhigiine ve demok-


rasiye yer olmamas1 dogald1r. Hatta aym din i<;indeki farkh "vontm"lara bile, genellikle ho:jgi1rii g6sterilmez. Oyleyse laiklik dem:lkrasinin ve farkb inan<;ta olanlann ban:j i<;inde bir arada ya:jayabilmesinin ()n ko~uludur.

~erif Mardin 'in de vurguladigi gibi; demokrasi, y6netenlerle yi1netilenler arasmda bir kopru anlam1 da ta:jir. Oysa bugun, islam dinine dayah olmak savmdaki devlet bi<;imlerinden hi<;birinde bu kbpru kurulabilmi~ degil. Ama ileti~im brgiisunun ulusal simrlan a:jtlgi <;agumzda, "insan haklan" gibi konulan toplumlarm gundemlerinden "sonsuza dek" <;tkarmanm olanaksizbgt ortada.

islam ile demokrasinin bagda~m.1yacag1 savmm yanh~hgmt Kemalist Turkiye kamtlad1. Tiirker Alkan 'm ~u du~uncesine katJlmamak ise <;ok zor: "Orta~aglarda Wm ya~an11 denetimi altmda tuta11 Kilise'llill demokratikle~nu·yc ve laiklc§meye izin vermesi beklenebilir miydi? 0 t;a,~Iar Avrupasma bakzp, .'Demokrasi ilc Hzristiyanlzk bagda§maz' demek ne kadar a/Jesse, $11 mzdaki t;e§itli islam iilkelcrinc bakzp aynz yargzya varmak da u kadar ymzlz:jtzr."

Petrol zengini Arap iilkeleri, parasal guce dayanarak, bir evrimi kendi i<;lerinde geciktirebilirler. Bu olanaga sahip olmayan Miisluman toplumlarda ise, Mistr'dan Cezayir'e kadar, yolsuzluklara, beceriksizliklere, haks1zhklara kanji bir "kitlesel zorlama" kn<;tmlmaz gbriinuyor. Durumlanndan memnun olmayan kitleler, daha ()nee de anlattJgumz nedenlerle, <'ince "kurtulu:j"u dinsel degerlere, "AltJn c;::ag"tn kurallanna yeniclen diinii!?te arayabilirler. Ama ya~anacak di.i~kinkhklan, demokratik sure<;lerin ancak laik bir duzende ifilcyebilecegi gen,:egini <;ok ge<;medcn g6sterecektir.

Demokrasi ve laiklik, insanlann inan<;lanna gi1re ya~amalanna, inan.;lannm geregini yerine getirmelerine engel degil. Biiyle bir toplumda, insanlara namaz ktldtklan, oru<; tuttuklan, camiye gittikleri ir;in bask1 uygulanamaz. Oyleyse koktendinci akunlar nir;in laiklige ve demokrasiye kar:ji r;tkiyorlar? Bu sorunun da yamt1 ar;1k: Bu aktmlar kendileri i<;in {izgurluk istemiyorlar; ba11kalanmn da kendileri gibi davranmaya zorlanmas1 hakkmt, yani ba~kalannm iizgurluklerinin ellerinden ahnacag1 bir duzen istiyorlar. 0 di.izeni bir kez kurduktan soma da, degi~tirilmesine izin vermemeyi "dogal" say1yorlar.

Konuyu kapatmadan yamtlamarmz gereken son bir son1 kald1:

70

Nir;in yirmibirinci yiizpla yakla:jtrken, hala, Tiirkiye benzeri laik-demokratik bir diizeni diger islam i.ilkeleri ger<;ekle~tiremiyorlar? Turkiye'yi onlardan farkh ktlan nedir?

Sorunun "toplumsa/ yapz" ile ilgili yamtlanm "Siyasal Sistcm/er" biili.imunde gcirecegiz. Burada uzerinde durulmas1 gereken yam ise, dinsel ve kulti.irel nedenlerle ilgilidir. Sorunun Orta Asya Turk ki.ilturu ile, Anadolu'da bulunan ki.iltur mirast ile ve Kemalist devrim ile ilgili yanlan var.

Eski Tiirklcr'de, g<'i<;ebe ko:jullannm da katktsryla olu:jan, ilkel demokratik gelenekler ge<;erliydi. Sava:j ya da surek avt nedeniyle boylar biraraya gelince, ger;ici bir sure ir;in "baf?bug" se<;iliyordu. Gii<;: doga ko~ullan, bir kenarda durup sadece emirler yagdtran bir soylular s1mfmm dogmasma izin vermiyordu. Kararlann ahnmasma herkes kahlmakta, yargtlamalar topluluk tmunde yap1lmaktayd1.

Gene aym dc)nemde Tiirkler arasmda yaygm olan $amanizm dini de, i1rnegin islam oncesi iranhlann dini olan Zerdii§t ile karf?lla:jtmldigmda, r;ok daha hm~gf>ruliiydu. ~amanizm kadtm "kutsa/" sayarken, Zerdii~tler kadmt :jeytanm yans1mast gibi gi1ri.iyorlard1. islam 6ncesi Araplarda kadmm bir deve kadar bile degeri yokken, Turk kadmt erkege e~itti. "Emirname"ler Hakan ve Hatun tarafmdan imzalanmadan yururliige giremiyordu. Kadmlar elr;i, kale muhaflZl ve hatta .devlet ba~kam olabiliyordu. (Bu konuda geni~ bilgi ir;in, bkz. Ahmet Taner Klf?lah, Siyaset Bilimi, "lslamda ve Tiirklerde Kadm" bbliimii.)

Ti.irkle"r islam dinini kabul ettikten sonra da, bu farkhhk devam etti. Ornegin Tiirkistan'da Peygamber'den sonra en yuce insan saytlan Ahmet Yesevi (1093-1166), "cemiyette ve dergahta kadzn ve erkck bir/ikteligi"ni savunuyordu. Timurlenk'in 1404 y1lmda Semerkant'ta verdigi bir ziyafete, erkeklerin yamstra .kadmlann da kahldigl, Kastilya El<;isi Klaviya'nm amlannda yaz1hdtr. Tiirklerde kadmm ()rtunmesi olay1 ise, Fatih dbneminden sonra Bizan.s'm etkisiyle ba~lad1. <;ok kadmla evlilik ve "harem" gibi uygulamalar da, daha <;ok saray ve saray <;evrelerinde yerle~ti.

$erial yasalanmn yururliikten kaldmlmas1 ile ilgili uygulamalar ise, daha Kemalist Devrimden bnce ba~lamlf?h. Ornegin 1908 y1lmda padi:jahm t;Ikardigt bir yasa, bir yandan r;ok e:jli evlilige son veriyor, iite yandan kadmlara da bo:janma hakk1 tamyordu. Ama i~galden son-


ra, Ti.irkiye'de ya~ayan Yahudi ve Katolikler i§gal kuvvetlerine ba§vurarak, bu yasanm kaldmlmasm1 istediler. <;:unki.i kendi dinlerinde bo~anma yoktu. Frans1zlann 1905 yllmda Ti.irkiye <;apmda yaptJklan bir ara§hrma ise, <;oke§li evlilik oranmm istanbul'da sadece yiizde 5, Anadolu'da ise yi.izde 8 oldugunu ortaya koymaktayd1.

lran ile Ti.irkiye arasmdaki dinsel etki farkmm bir nedenini de ilber Ortayh vurguluyor: <;:agda§la~ma egitime yans1d1k<;a, Ti.irkiye'de "medrese {:evresi ve ilmiyye Sllu(z" bunun d1~mda kald1 ve toplum ya~ammdaki eski egemen roli.inii yitirmeye ba~ladL Oysa iran' da "ruhban smifz", \agda~ egitimi de alarak yerini koruyabildi ve ~ah'm devrilmesinin ardmdan yonetime tamamen egemen olmas1 zor olmad1.

Tiirkler Anadolu'ya yerle§irlerken, kendilerinden 6nce bu topraklarda ya§ayan insanlar ve ki.iltiirlerle yeni bir sentez olu§turdular. Eski ki.ilti.irlerinde bulunan demokratik ogelerin de yard!ml ile, farkh olana ho§gbru ile bakmasm1 ogrendiler. Arap ve iran k<ikenli tarikatlar "Allah korkusu"na d-ayamrken, Anadolu tarikatlan "Allah sevgisi" i.izerine kuruldu. Mevlevflik, Bekta$flik, Babaflik bunun somut ornekleriyle doludur. Aym kokenden gelen Anadolu Alevlleri ile Orta Dogu $illeri arasmdaki aynm ise <;arp1c1 ve dii§iindiiri.ici.idii.r.

Mustafa Kemal, i§te bu "farklz olu$um"un kaynaklanm degerlendirerek, laikligi de i<;eren "aydmlanma devrimi"ni ger<;ekle§tirdi. Bu ki.iltiirel ve toplumsal kaht olmasaydt, 1slam ii.lkelerinin bugii.n bile ger<;ekle§tirmeye cesaret edemedikleri bir devrim, herhalde <;ok daha zor olurdu.

2. <;:ACDA~ iDEOLOJlLER

ideolojiler, toplumlann ya da toplumlann i<;indeki belirli kesimlerin gereksinmelerine yamt veren, kendi i<;inde tutarh inan<; sistemleridir. Her toplum kesimi, kendi ideolojisine yani kendi inan<;larma uyan bir siyasal iktidan yasal sayar ve ona ba§ egmeyi dogal kabul eder. Halkm <;ogunlugunun inan<;lanna uygun olan bir yonetim bi<;imi yasaldtr. Bu <;ogunluk ne kadar biiyi.irse, siyasal istikrar ve toplumsal ban§ o (il<;ii.de artabilir. Ama toplumun bi.iyii.k bir kesiminin inan<;lanna ters di.i§en bir yonetime ancak korku nedeniyle ba~ egilir. Bu kesimin bi:tyi.imesi ()J<;i.isiinde, rejim giderek daha t;ok basktya dayanmak zorunda kal!r.

72

Gi.ini.imi.izde etkisini korumay1 si.irdi.iren siyasal ideolojileri d(irt grup.altmda ele alacag1z; liberalizm, sosyalizm ve komi.inizm, tutuculuk

ve fa§izm, milliyet<;ilik.

a) Liberalizm

Liberalizm -tarihsel evrim it;inde- Avrupa'daki topraksoylular (Aristokrasi) ile kentsoylular (Burjuvazi) arasmdaki <;ahfimaya ko§ut olarak dogdu. Onuncu yiizy1ldan ba§layarak kentlerde geli~en ticaret ve sanayi, varhk!t, yeni bir toplumsal snufm dogmasma olanak vermi~ti. Zaman bu kentsoylu stmfi ekonomik ve toplumsal a<;tdan daha da gi.i<;lendirirken, kapah tanm ekonomisinin y1ktlmaya yi.iz tutmas1 topraksoylulann giderek zaytflamalanna neden oluyordu. Uyu§mayan <;1karlar, iki stmf arasmdaki bir <;att~mayt kat;tmlmaz klim1~tt. Bu t;ah~ma on birinci ve on ikinci yi.izytllarda belirginle~ti.

Gerek ticaretin geli~mesi, gerekse sanayinin gerek duydugu i~gi.icuni.in saglanmast, derebeylik di.izeninin ytktlmasml ka<;tmlmaz ktlmaktaydt. Bir dizi derebeyinin topraklanndan ge<;erek, onlann koyduklan keyfi kurallara uyarak yap!lan ticaretin zorluklan ortadayd1. Gene aym feodal diizenin kurallan, topraklannda ya~ayan insanlann derebeyinin izni olmadan kalktp kente gitmelerin:i ve i~t;i olmalanm

onli.iyordu.

Kclllsoylulann geli~rnesine en bi.iyiik engel topraksoylulann dogu~tan sahip bulunduklan hukuksal ayncahklardL Onemli siyasal, askeri, ybnetsel ve dinsel g<'irevler topraksoylulann tekeline buaktl-1111~tt. Omegin /ngiltcre'deki Lordlar Meclisi'ncle i.iyelikler babadan ogula ge.;mekteydi. Topraksoylu olmayanlann general olmalan ola

naksJzdL

Liberalizm bu kot~ullar i<;inde, kentsoylulann sorunlanna <;i'>z?m getinnek uzere, iki buyi.ik ilkeye dayah olarak dogdu: E~itlik ve Ozgiirli.ik. Kentsoylulann ekonomik sorunlan bulunmad!gl i<;in, siiz konusu olan yalmzca hukuksal anlamda, yasalar bniinde bir e~itlikti. Yasal e§itsizlikler kalktlgmda, topraksoylular ayncahklanm bildirecekler ve kentsoylulann iinii at;!lmt~ olacaktt. Ozgii.rli.ik ise, kentsoylulann kendi di.i§i.incelerini yayabilmeleri, nas!l bir di.izen kuracaklanm anlatabilmeleri ve dolaytstyb toplumda kendilerine yanda~ bulup, sava~!m

lanm yi.iri.itebilmeleri i<;in gerekiyordu.

73

Eskikitaplarim.com

Devrimden sonra yay1mlanan "Franszz lnsan ve Yurtta§ Hakran Bildirisi" bir anlamda liberalizmin haklar ve ozgi.irli.ikler liste§i say!labilir. 0 !istede "kutsa/ ve dokunulmaz" ilan edilen tek hakkm "miilkiyet hakkr" olu~u ilginc;tir. Kentsoylular, mi.ilkiyet hakkmm tehlikeye di.i~ti.igunii dii~iindiikleri durumlarda ozgiirliiklerden ve hatta yasalar ()nilnde e~itlik ilkesinden bile vazgec;ebileceklerini gostermi~lerdir. Tiim on dokuzuncu ve yirminci yiizyil, Nazizme ve Fa§izme saglanan destek dahil, bunun ornekleriyle doludur. Yasalar 6niinde e~itlik, herkesin e~it oy hakkma sahip oldugu sec;imlerle y6netimin belirlenmesini gerektiriyordu. Oysa 1789 Devriminin hemen arkasmdan ortaya at!lan "Ulusa/ egemenlik" kavram1 ile kentsoylu olmayanlar oy hakkmdan yoksun b!rak!ld!lar. Egemenligin ulusa ait olmas1, bu egemenligi o ulusun her bireyinin kullanacagi anlamma gelemezdi. Ulus adma egemenligi kullanacak olanlar "elkin yurtta§lar"d1. Yani servet sahibi olup, yiiksek diizeyde 6dedikleri vergilerle devlet c;arkmm di:inmesini sag!ayan kentsoylular!

Gene! ve e~it oy ilkesinin kabulii ic;in, 1789'dan 1848'e kadar si.iren biiyiik miicadelelerin verilmesi ve c;ok kan dokiilmesi gerekmi~tir. Once c;ok varhkhlara tamnan oy hakk1, giderek daha az varhkhlara geni§letilmi§, yoksul ve emekc;ilerin oy hakkmt elde etmeleri ise c;ok zor ve bi.iyiik kaytplar pahasma olmu~tur. 1980'lerin ikinci yansmda Giiney Afrika 'da zencilere e§it oy hakk1 tammamak ic;in takm!lan tutumun altmda yatan nedenler, gec;en yiizytlm ba~mda toplumun alt kesimlerine kar~1 bne siiriilen nedenlerden c;ok farkh degildir.

Liberalizm genellikle "siyasal liberalizm" ve "ekonomik liberalizm" olarak ikiye aynlarak degerlendirilir. Siyasal liberalizm, siyasal sistemler bbliimi.inde gi)recegimiz "liberal demokrasi" nin temel felsefesini olu~turur. Ekonomik liberalizm ise, kapitalizmin ideolojisi sayt!abilir. Jean Touchard buna bir de "aydm liberalizmi"ni ya da "zihinsel liberalizmi" ekliyor: "Zihinse/ /iberalizm, lw§gorii ve uzla§ma zihniyetini yanstttr; ama bu i:izgiir/iikr;ii zihniyet, bazllan dikkati r;ekecek kadar ho§gi:iriisiiz alan libera/lerin vazger;ilmez bir parr;asz sayzlamaz. ,.-

On sekizinci yiizy1lda Ball Avrupa 'da kentsoylu smtf c;ok h1zlt bir geli§me gosterirken, onlarla birlikte ekonomi de, toplum da ve dolayisiyla insanlann diinyaya bak1~lan da degi~meye ba~lad1. Zamanla bu yeni baki§ ac;1sma "Aydmlanma Felsefesi", bu felsefenin dogup · geli~tigi dbneme de "Aydmlanma (:agz" dendi. Frans1z diir:~iiniir Vol-

74

taire'in dcyimiyle; "ingiltcre'de yurtla§larz zenginlc~tircn ticarct, on/ann ozgiirfe§lllC/crille katkzda bufundll VC bu i:izgiirfiik de ticardi yaygmla:;tmh; 0111111 sonucurtda da devlct biiyiidii." Liberal ideolojinin temellerinin atJid1gz bu d(inemde, "i:izgiirliik, gc!i:;me vc in san" iin plana <;:lkti. Akla, dogaya ve insan mutluluguna aykm (inyargilar yikzlmaya batiladL insan aklmm dogruyu yanh§tan ay1rdedebilecegi ve en uygun yiinetim bi<;imini bulabilecegi savunuldu. Diderot'un onciili.ik ettigi akim "Yasa, gene/ olarak ycryiiziiniin tiim /zaklanllt yonetm insan aklzdzr" dedi.

ingiliz Locke'u (1()32-1704), liberalizmin ilk temel tar:~lanm koyan dii~iiniir olarak gi.isterebiliriz. Locke'a gbre; uygar topluma gec;meden ()nee, insanlar bir "doga durunw"nda ya~zyorlardL Bu ya~amda, "ba~ka/anna zarar vermcme" kurahna dayah, Tann tarafmdan konmu~ bir "do;{a yasast" egcmendi. insanlar bzgi.ir, e~it ve ban§ ic;indeydiler. Doga yasasma uymaytp sald1rgan davrananlar1 1erkes tek ba§tna ya da ba~kalanyla birlc~erek cezalandzrma hakk1na sahipti. Ama hem davact, hem yarg1c;, hem de ceza uygulayicJsJ olmak toplumda kan§Ikhklara neden olabilecegi i<;:in, insanlar kendi iradeleriyle uygar tnplu

rna ge<;meye karar verdiler.

insanlar bir "!opium sozle:jmesi" ile uygar topluma gec;erken, dogal haklanm degil, ancak yarg1lama ve cezaland1rma haklanm topluma devrdtiler. Locke, "lnsanlarm devletlerde birlc:;;mclerini vc kendilerini t;onctimlcrin altma kovmalarmm aszl amacz, bezzim miilkiyet gene/ adz ~lt111da top!adzgzm, c~nlanmn, i:izgiirliiklerinin ve mallanmn korumasutzr" demektedir. Oyleyse, topfumu ybnetenlerin iktidan mutlak ve szmrs1z olamaz. Eger yiineticiler dogal haklan koruyacaklan yerde <;igncmck durumuna dii§erlerse, sbzle§me bozulmu~ dernektir. Yurtta~l<um biiyle yiineticilere boyun egme yiikiimliiliikleri ortadan kalkar,

"dcvrim hakkz" do gar.

Kadmlan vc ynksullan yurtta§IIk haklarmm d1~mda b1rakan, <;ogunlugun zorbahga kayabilecegini dii§i.inmemi~ olan Locke'u, Bert• rand Russell ~i.iyle ele~tiriyor: "Locke, yeter i:ilr;iidc dii§iinmcksizin r;:o~unluk il/ccsinc saplanmz§llr ... (:ogzll1lllgun tannsal /zakkz, egcr ileri noktalara kadar gMiiriiliirse, kra/larm tannsal Jzakk1 i:ilr;iisiinde tiranca o!abilir."

Kcndisi de bir topraksoylu olan Montesquieu (1689-1755),

75

Eskikitaplarim.com

"Gii\'lcr Aymm" kur<1m1 ile siyJsalliberalizme katk1da bulunmu~ bir dii~L!niir. Ancak birbirlerini s1mrlayan ve dengeleyen gi!t;lerin varhg1 durumund<1 i:izgilrluklerin var olabilecegini savunuyor: "Oniimle krndisinc cngcl olacak ba:jka /Jir gii~ bulunmayan /Jir yiinrtici i.izgiirliiklcri ~igncycbilir, yetkilerini a~abilir ... Kuvvct kuvvcti durduramazsa iizgiirliik olmaz." Devletin yasa yapmak , yasalan uygulamak ve y<1salara giire sw,.:lulan cezalandmnak olarak niteledigi lit; giirevinin farkh toplumsal gi.it;ler tarafmdan yerine getirilmesi gerektigini siiyluyor. Amac1 kral, soylular ve halk arasmda bir denge ulu~turmak. Yasa yapmak i~levini yerine getirecek olan temsilcilerin, kendilerini set;enler kartjJsmda bagm1s1zhgmdan yana.

Jean-Jacques Rousseau'ya (1712-1778) giire, en iyi t;iizi.im halkm iktidanm dogrudan kullanmasJd!r. Ulusal egcmenlik pan;alilnn toplanmas1yla olw;1ur; yani her yurtta~ e§it olarak o egemenligin bir pan;asma sahiptir. Eger halk bu egemenligini dogrudan kullanamilzsa (dogrudan demokrasi), set;tigi temsilcilerinin ona tamamen bag1mh olmasJ gerekir. "Ulusun vekillcri, orw11 tcmsilcileri dc,~il, olsa olsa mcmurlan olabilirler". Halk vekilini, istedigi zaman giirevind.en alabilmelidir.

r~ousseau da, (izgurlilklerin gi.lvence altma almabilmesi i<;:in gi.tci.in gi.ici.l dengelemesi gerektigini bir anlamda kabul ediyor. Ama O'nun S<l

vundugu ~ey, guciin tum insanlara e§it olarak dagJttlmasJ. Servet l'!:jitligi d<1hil, insanlar arasmda e§itligin saglanmasm1 savund.ugu noktada liberal dii§Li.nurlerden aynhp, sosyalist (toplumcu) dii~i.mceye kaymaya ba~ladtgmJ siiyleyebiliriz.

Emanuel Sieyes (1748-1836), sadece di.i~i.lnce di.izeyinde dq!;il, uygulama.da da Frans1z Oevrimi'ne katktda bulunmu~ bir isim. Unlii "aktif yurttm;-pasif yurtta:/' forrni.ilunu bulup, gelir diizeyi di.i!:ii.lk olan-larm oy vermesini iinleyen, "ctkin yurtta:;" olarak iktidan soylulara sunan da o. $iiyle diyor: "Bir iilkc yurtfa§larmm liimii pasif yurtta~ hukukcmdan yararlanmalld1r. Kcndisinin, malmm ve i.izgiirliigiinim korunmasl hcrkesin hakk1dzr. Ancak kamu giiciiniin kurulmasma ve i~lemesine kattlmak herkcs i~in hak dcgildir; lzcrkcs aktif yurfta§ dcgildir. Sadece kamu iirgiitiine yardl7ncl oltmlardzr ki, devlct dcnile11 /Jiiyiik toplumsal giri§imin gcrrek payda§/and1r. Ortaklzgm ger~ck iiyelcri, ger~ck aktif yurlta§larcilr." Yurtta§lann bdedikleri vergi di.izeyine, yani servetlerine gbre, aktif-pasif d.iye stmflandmlmastm saglayan Sieyes, temsilcilerin de -·tJpkl Montesquieu gibi-- set;menler kar~Jsmda bagtmstz ol-

76

malanm savunuyor.

Ozd miilkiyetin kentsoylular (burjuvazi) ve d.olayJsJyla libera'lizm a<;:Jsmdan ta~tdtgJ iinem, Frans1z dil!ji.inur Benjamin Constant'm (17h7-l830) !:jU tumcelerinde a<;:tkhkla giirillebilir: "Sadece miilkiycttir ki, ayd111 olabilmck i~in gcrckli bo§ zama111 ve dogru yarg1da bulullabilme olana,~1111 vcrir; dolayzs1yla sadecc miilkiyet insanlarm sit;asal haklan

-kullanabilmrlerini saglar." O'na giire, "kimscnin durduranwyaca,~l" ag1r ve a:;,;amah bir eylemle bzgi.irli.igi.i kuracak olan da ticaret ve sanayidir.

Constant'm, t;ogunluk y6netiminin her zaman demokratik ve i)zgurliik<;:i.i olmayabilecegini g6stermesi gibi bir iinemi var. Ozgi.irlilkleri yok eden baskllann sadece kraldan degil, kitlelerden de gelebileceginin bilincinde. Kitlelerin "ki.ir ve sa,~1r" olabilecegini, baz1 h1rsh ki~ilerin pe§ine rahatt;a takilabilecegini siiyluyor. <;:unku Franslz Oevrimi'ni ya§amJ§, Robespierre ve benzerlerini g6rmu~. <;:ogunluga da dayansa, hit;bir yiinetimin, du::ji.ince ve vicdan bzgurliigi.ine, mi.llk eclinme i:izgurliii?;iine kan§mamasJ gerektigini savunuyor. insan ki§iliginin "girilcmcz Sllllrlan" olmas1 gerektigine inamyor.

Alexis de Tocqueville (1805-1859) de, soylu bir aileden. Siyasal liberalizme ve <;agda§ demokrasi anlay1~ma en buyuk katk1yJ yapan dli§i.ini.lrlerden birisi olduguna ku§kU yok. Toplumsal s1mflara, neredeyse marksistler kadar bnem veren bir liberal di.i::ji.iniir. Du~unceleri toplurnsal s1mflann bit;imlend.irdigini savunuyor ve §i:iyle diyor: "Be11 sunfiardan si.iz ediyorum; tarilzi mc$gul ctmesi gereken sadece onlard11·." Tocqueville demokratik rejimin Amerika'da daha ba!janh olr'nasmt da toplumsal Simflardan hareket ederek at;Ikhyor. Amcrika 'da -Avrupa'daki gibi- eski ayncahkh s~mflann bulunmamasmm ve denge saglayabilecek giit;te bir orta s1mfm varhgmm, demokrasinin i§leyi§ini kolayla§tJrdJguu vurguluyor.

Ozgurli.iklerin gi.ivence altma ahnmasma buyuk 6nem veren Tocqueville, ba§kanhk sistemine kar§I <;Ikmakta ve iki meclisli bir siyasal sistem bnermektedir. Ama bu, i:izgi.irluklerin korunmas1 at;Ismdan siyasal kurumlara pek de fazla bnem verdigi anlam1 ta§nnamaktadJr. Bireycilige kart)! bir liberal olan Tocqueville'e gore, demokrasinin getird.igi sorunlarm t;i1zumu i<;in i.i<;: iinemli oge vard1r: Yerinden yo11etim, kitlc i.irgiitleri vc dcmokratik kiiltiir. Yetkiler, merkezden t;evreye yayJlmah ve yerel yiinetimler gi.it;lendirilmelidir. Siyasal, mesleksel, bilimsel ya da


ki.ilti.irel nitelikli her ti.irli.i kitle brgi.itlenmeleri ozendirilmelidir. Sorumluluk duygusu ve kamu c;1kan gibi C>geler siyasal ki.llti.irde ag1r basmahdir. ilk iki dgeyi degerlendirerek, Alexis de Tocqueville' in bir ti.ir "katzlzmcz denwkrasi" anlayi~ma daha o zamandan sahip bulundugunu si'lyleyebiliriz. En kar~I nldugu ~eyleri bile anlamak ic;in g6sterdigi olagani.isti.i c;aba ise, onu gerc;ek bir "liberal"yapmaktadJr.

John Stuart Mill (1806-1873), devletin "Bzrakmzz. yapstnlar, bzrakmzz gcr;:sinler" ilkesinin gerisinde bir seyirci olmasma kar!?IYdJ. Devletin 6zgi.irli.igi.in ko~ullanm yaratmas1 gerektigini savunuyordu. Devlet c;ogunlugun kar~Ismda bireyi korumahyd1. On!i.i ingiliz di.i~i.ini.ire g6re, c;ogunlugun azmhkta olanlan ezmesine engel olmak dev letin g6reviydi.

Frans1z di.i~i.ini.ir Alain (1868-1951) oldukc;a c;agda~ bir liberal. iktidann, iktidara kahlanlan bozduguna, denetimsiz her iktidarm iktidardakini t;Ilduthgma inamyordu. Sec;men sec;ileni, sec;ilen de bakam siirekli denetlerneliydi. Bask1 gruplarmm etkisi ise olumlu bir ~eydi. "Diizen olmadan ozgiirliik olmaz, diizen ise ozgiirliiksiiz lzir;:bir de,~er.

ta§zmaz" diyor ve ekliyordu: "Yurtta§lll iki erdemi, diren~· vc itaattir. ltaqt ederek diizeni saglar; direnerek de ozgiirliigii giivence alflna alzr. ltaatz yzkarsamz anar~i, direnci yzkarsamz tiranlzk dogar."

Siyasalliberalizmle ilgili olarak deginecegimiz son isim Herbert Spencer (1820-1903). ingiliz di.i~i.ini.iri.in ti.im c;abas1 liberalizmi bilimsel bir temele, daha somut olarak da biyoloji temeline dayandirmaktJ. Toplumlarm da canh organizmalarla aym yasalara uydugunu di.i§iiniiyordu. <;:evreye uyum saglarken yararh organizmalar geli~iyor, yarars1zlar ise kiireliyorlardi. Eger bu dogal si.irec; bozulmazsa, en c;ok say1da ki§i ic;in en bi.iyiik mutluluga eri§mek gerc;ekle§ecekti. Oyleyse bu evrime dJ§ardan kan~mamahyd1. Devlet adaleti gerc;ekle~tirmenin di§mda hic;bir i~e burnunu sokmamahyc!J. Bunun di§mdaki her mi.idahalesi zararhyd1.

' Tanm, baymd1rhk, milli egitim gibi bakanhklann kaldmhp, bu konulann iizel giri~ime bJrakilmasmi savunan Spencer ~i:iyle diyordu: "Ger;:mi$fe libearlizmin i§levi, krallann iktidarmz smzrlamalct1. Gen;ek liberalizmin i§levi gelecekte yasama organlarmm yetkilerini mmlandzrmak olacaktrr ... Genellikle para komzsunda uzagz goremeycnlcr :;nw~az alanda da uzagr gorcmezler; siyasette uzak gorii§lr:i olanlan daha 1' .' :''I

78

raszm iyi kullanmasmr bilenler araf;mda liulnzak olanaklzdzr."

Ekonomik liberalizmde akla ilk gelen ismin, Adam Smith (1723 1790) oldugunu soyleyebiliriz. iskoc;yah dii~iinii.r, insamn mutlulugu, zevki arayan ve andan kac;an bir varhk oldugu kurammdan hareket ederek, bu kuramdaki baz1 c;eli~kileri c;bzi.ime kavu§turdu. O'na gbre, insanlar sadece ki~isel <;Ikarlanyla degil, aym 'zamanda ba!?kalannm kendi eylemleri iizerindeki yargJlanyla hareket ediyor!ardL Ba§ka!annm, ()zellikle de yakmhk duydugu ki~ilerin kendisiyle ilgjli yargJIanna iinem veren birey, <;Ikarlan ile bunlar arasmda bir denge kurmak geregini duyuyordu.

Adam Smith, insanlarm zengin olmak ic;in bzgiir bir bic;imde c;aba g6stermelerini, her tiirli.i ilerlemenin ()n ko~ulu olarak g6riiyordu. B6ylece insan, kendi <;1kan ic;in c;ah~Irken, toplumun geli§mesine de hizmet etmi§ olmaktayd1. Ama bireysel c;tkarlardan hareketle ortaya <;Ikan bu geli~menin toplumsal adaletle c;eli~tiginin de farkmdayd1: "Servet a$zklarz, arw ettikleri konuma ula$abilmek ir;:in, r;:ok szk olarak erdem yolundan uzakla~zrlar; r;:iinkii ne yazzk ki, servet yolu ile erdem yolu r;:o,~unlukla birbirine kar$1tt1r."

Ozgiirliigi.in her tii.rli.i ilerlemenin ('m ko~ulu oldugu kadar, toplumsal e~itsizliklerin de kaynagm1 olu~turdugunu goren Smith, gene de, ekonomik ()zgi.irli.igi.in yaratt1g1 e~itsizliklerin samld1gt kadar 6nemli olmadigi kamsmdayd1. Dstelik toplumlarda varhkhlara ve giic;liilere hayranhk, dolaYJstyla da b6yle olanlara boyun egme egilimi vard1. Toplurnsal di.izen bu gerc;egin i.izerine kurulmu~tu.

· Adam Smith, ekonomik liberalizmin kapitqlizmi hiZla geli§tirdigi bir di.inemin di.i§i.ini.iri.iydi.i. 1929'da kapitalist ekonomiler c;ok bi.iyi.ik bir bunahm ic;ine di.i§i.ince, bu kez Keynes (1883-1946) ortaya <;Iktl. Bunahmm atlahlmasmm yolunu g6steren liberal kuramCJ oldu. Keynes, bzel giri~ime dayah ekonomik sistemi kurtarmak ic;in, devletin seyirciligini savunan kah bir "bzrakmzz'yapsmlar"n g6ri.i~iini.in terkedilmesi·> den yana bir tutum takmd1.

Keynes'e g6re, ekonomik bunahmm nedeni, yatmmlann tasarruflann gerisinde kalmi§ olu§uydu. insanlar yap1lan yatmmdan daha fazla tasarruf ettiklerinde, i.iretilen mallara istem azalacak ve zaranna sah§lar gi.indeme gelecekti. Sonu<; ise iflaslar ve i~sizlikti. Bunahmm sona ermesi ic;in, ti.iketim harcamalanndan arta kalan "llormal tasar-


mf'un yatmma d6nli.fimesi gerekiyordu. Yatmmm azalmasmm nedeni ise istemin azalmas1 olduguna gbre, devlet istemi ve dolayisiyla yatmmlan arthracak 6nlemleri ahrsa, bunahm afidabilirdi. Bu ise devletin seyirciligini degil, miidahaleciligini gerektiriyordu.

1970'li y11lann sonlanna dogru, devletin ekonomiye her ti.irlu mi.idahalesine karfii <;Ikan yeni bir liberal ak1m gli.<; kazand1. Amerikah iktisat<;J Friedman'm temsil ettigi "$ikago Okulu", kamu i§letmelerinin ()zellefitirilmesini, toplumsal adaleti saglamak amac1yla kurulan sosyal sigortalardan vazge<;ilmesini savunmaktad1r. Hemen hi<;bir hizmet karfi1hks1z olmamah ve i.icreti yararlananlar tarafmdan kar§llanmahdir. Devlet ekonomiden elini <;ektik<;e tam rekabet<;i bir piyasa di.izeni olu§acak, insanlar kendi <;Jkarlan dogrultusunda "en iyi"yi se<;ecekler ve ekonomi de saghkh bir bi<;imde buyuyecektir .. Baz1 kar~Itlannca "valv;i kapitalizm" olarak adlandmlan bu g6rii§, ekonomik liberalizmin <;iki§ noktasma yeniden donu§ gibi de yorumlanabilmektedir.

Liberalizmin ekonomideki uzantls1, unlU "Bzrakmzz yapsmlar, btrakmtz gefsinler" formu!Uyle ozetlenebilir. Liberallere gore, devletin ekonomiye kan~mas1 k6ti.i bir§eydi. Devletin kanfjmasi, dogal dengeleri, dogal olarak var olan diizenleyici sure<;leri bozard1. Devlet kan~maymca, en akllhlar, en becerikliler, en yetenekliler, en <;ah§kanlar, en gii<;li.iler ba§anh olacaklardL Onlann -daha <;ok tli.ketebilmek amaCiyla- yapacaklan <;ahijmalann sonucundaki ba§anlan, toplumun da yarannayd1. B6ylece servet onu en iyi kullanabileceklerin elinde birikecek ve ki§isel yarar giderek toplumsal yaran da saglayacaktL Bu ekonomi siyasetini, liberalizmin kar§1tlan "biiyiik balzgm kiifiik balzgz yutmasz" bic;iminde degerlendireceklerdir.

Daha once de g6rdugumuz gibi, liberaller apsmdan siyasal <;ati!~manm nedeni, bireysel payla§ma sorunudur. Olanaklar gereksinmelere gore az oldugu i<;in, yap1lan payla§ma sava§Immda istedigini elde· edebilmenin yolu siyasal iktidardan ge<;mektedir.

Benjamin Constant §oyle diyor: "Yalnzzca miilkiyt:t, aydmlanal!ilmek ve sagllklz karar verebilmek ifin zorunlu olan botj ·zamam saglar; yani, yalmzca miilkiyet insanlan siyasal haklan kullanacak yetenege kavu§turur". Bir yandan e§itlik ve i:izgi.irluk Ulkli.lerinden ho§lamrken, bte yandan bunu geni§ halk kitlelerine de tammay1 i<;ine slndirememek olgusunu, Alexis De Tocqueville'de buluyoruz: "Demokratik kurum-

80

/nrdan /zo:Jlallzyontlll, ama soylu l1ir yaratzlz:jmz o/duu ifill yzf:mlarz kiip'i11zsiiyor vc onlnrda11 fekiniyorz/111. Ozgiirliik, e~it/ik, insan haklarma saygtyz tutlw ilc scviyontlll, ama demokmsiyi scvdi,~im si.iylenemez."

Kentsoylularm parasal bir sorunu yoktu. Devlet yan tutmadigJ, topraksoylulann <1rkasmda yer almadJgJ, ifilere kan~mad1g1 zaman hem ekonomik hem de siyasal mucadeleyi onlar kazanacakt1. Ama aym liberaller, daha sonra siyasct sahnesine i~<;i stmft <;Jkttgmda, bu kez devletin kendi yanlannda yer almasma <;aba gi:istermi::jlerdir. f§<;ilerin biraraya gelerek hrgiitlenmesini, kendilerinin kar~1smda bir gli.<; olu~turma

smi iinlemeye <;ah:jmi~lardir.

Bi.itli.n bu aykm iirneklere kar§m, <;ah§an halk kesimlerinin de ycni'haklar elde etmelerinde, <;ogulculugun temellerinin attlmasmda liberalizmin yadsmamayacak katkilan olmu~tur. "(-c~illilik ya?amdzr, tck l1ir;im isc iiliim" siizu Benjamin Constant'a aittir. John Stuart Mill ise, liberalizmin siyasal iiziinfl fiiiyle ifade etmektedir: "Biitiin insanltk vir fck giirii~ii /Jcllii1JSCSC Z'C ya/mzca /Jir /;irey bu giirii~iill tcrsini dii~iinse bile, ilzsalllzgtn lnt ki~iyi susturmaya hakkz yoktur; tzpk1 onun da insanlz,~z

susturmn lwkkmzn o/madz,qz gibi."

b) Sosyalizm ve Komiinizm

Topraksoylular-kCIZisoylular c;ah§masmda ilgin<;: bir gbrunum vard1. Topraksoylulann ezdigi kby!Uler kilisenin de yard1m1 ile kendilerini ezenlerin, si)mi.irenlerin yanmda yer aldilar. Aydmlar ve bir <;Ikar <;:ati~masi i<;:inde olduklan halde i§<;iler ise kentsoylulan desteklediler. Burada kiiylulerin davramtii bilin<;siz ve kendi <;tkarlanna ters, i~!,·ilerinki iSL' bilinc;liydi. <;:i.inkfl liberalizmin ilkeleri olan e§itlik ve ()zgiir!Uk, i~.;;iler de dahil ti.im halk y1gmlannm yarannayd1. Ama yalmzcl yasalar i1ni.indeki e§itlik ve siyasal hak ve iizgurlukler onlann sorunlanm kar~damaya yetmedigi i<;indir ki, sosyalizm yeni bir ideoloji olarak siyasal <;<lti~malardaki yerini ald1.

Sosyalizmin dilimizdeki tam kar§1hg1 "toplumculuk". Ba!'lka bir deyi~le, sosyalizm, toplum yaranm iizel bireysel yararlann iizerinde tutmak ve toplumu bu ama<;la i:irgi.itlemek anlamma geliyor. Sosyalist dli.§U.nceler, genellikle samldigi gibi kapitalizme tepki olarak dogmad1. Kapitalizmin dogu~undan <;ok daha ()nee, insanlar arasmdaki e~itsizligin nedenleri i.izerine egilinmesi ile ortaya <;Ikmaya ba§ladL Daha hakc;a, daha kusursuz bir toplumsal di.izen arayi§l bic;iminde kendisini

81

Eskikitaplarim.com

ortaya koydu.

<,:agda!J toplumcu du~i.ince Frarzszz Devrimi i.'Jncesine kadar uzamr ve kaynagm1 geni§ halk kesimlerinin ekonomik sikmt!lanndan ahr. Kentsoylulann parasal sorunlan yoktu, tUm gereksinmeleri yasal e~itlik ve i1zgi.irliikti.l. Oysa emek<;i toplum kesimlerinin lemel sorunlan ekonomikti. Liberalizmin sagladigi hak ve i.'Jzgur!Ukler, ancak sahip olunan ekonomik olanaklar i.1l<;i.isunde bir anlam ta§Iyordu. Cebinde paras! olmayan birisi i<;in gezi <'izgurliiguni.in ya da se<;ilme hakkmm somut bir yaran olmamas1 gibi.

Duzeni degi~tirmek amaCJyla ortaya at!lan her ideoloji, kendisinden i)nce var olanlardan daha aynntJh, daha tutarh, daha doktriner olmak zorundad1r. C,::iinku bir yandan kurulu duzeni ele~tirmek, bo:Zukluklan sergilemek, i\te yandan da onun yerine koymay1 i.'Jnerdigi duzeni <;ok ayrmtlh bir bi<;imde anlatmak durumundad1r. Toplumdan sagla·· yacag1 destek, <'inemli i.'Jl<;U.de buna baghd1r. Bu nedenle de, sosyalizm Jiberalizmden de daha ayrmhh ve kapsamhd1r. Bilimsel verilere daha <;ok dayanma c;abasmdadtr.

<;:agda~ sosyalist dl.i.§i.incenin Jean-Jacques Rousseau (1712-

1778) ile ba~lad1gmt soylemek yanh§ olmaz. Du:;:uniirun "hzsanlar Arasmdaki E§itsizligin Kaynagz ve Temeli O.zerine Soylevler" adh kitabJ, sosyalizmle ilgili temel yap1tlardan birisi say1hr. Rousseau, siyasal iktidarm ekonomik alandaki roluni.i ara:;:tlrmaya ba~laymca, c;agda~ toplumcu du~uncenin i.'JncU!erinden birisi olarak kaq1m1za <;tkmaktadir.

Rous~eau'ya g6re, insanlar arasmda iki tl.i.r e:;:itsizlik vard1. Birinci ti.irden e~itsizlikler, fiziksel gu~, enerji, ak1l gibi, buyi.ik blc;i.ide dogu~tan var olan e~itliksizlerdi. tkinci tiirden e:;:itsi.zlikler yapayd1 ve toplumsal ko:;:ullann farkhhgmdan kaynaklamyordu. Toplumun yarattJgJ bu e~itsizliklerin kaynag1 ise 6zel mU!kiyetti. Ozel mulkiyetin ba~langicl cia tanma dayaruyordu.

Rousseau, "servet e§itligi"nin mutlak olamayacagm1 di.ifii.ini.iyordu. A~a "hit;bir yurtta:; ba§ka bir yurtta§l satm alabilccck kadar varlzklz ve kendi kendini satmak zonmda kalamk kadar da yoksul olrnamali n icli. Buyi:tk servet farkhhklanm yok etmek i<;:in, varhkhlarm mallanmn zorla ahnmasm1 6ngcirmuyordu. Ama zenginleqme yollan hkanmahyc!L Amac; "yoksullar irin hastaneler kzmnak de,~il, yurttal}lann yoksul

82

dii::;llu'mclcrini saglamak"tt.

Rousscau'ya giire, P~itligi saglayacak en i)nemli Mil<; VPrgi idi. Vt'r

gilenclirmenin am<Jct, devlete p<1ra saglamaktan <;ok, "scroet e~;if·

si:~li:~inin siirekli bi(·imdc arfiiWSIIll iinlcznck" olmahyd1. Kendisinclen Korsika ic;in bir Zinayasa tasla~~~ hazll'lzmm<lSt istencligmde ise, iizellikle iki nokta i.izL~rinde durmu~tu: 1. Her ailcnin sahip oldugu toprak tutanm e~it hale getirmek; 2. Bu topraklann cia hic;bir ~ckilde sattlamZimalanm, devredilememderini saglamak.

Almanya'da dogan Fichte ("1762-1814), herkesin kendi emegi ile y<~~ayabilmesini saglamanm, bi.itiin httki.imetlerin giirevi olduguna inamyordu. Herkesin <;ah§arak ya§ayabilecegi bir toplumun nastf kurubbilecegini ayrmtllan ile anlatan ilk dij~uni.irdi.i. Ekonomik ya~amm .sosyalist bir di.izen i<;inde nastl i~ler hale getirilebilecegi sorusuna yatitt aramtqtl. Ekonomik-toplumsal planlatn<lCJhkla ilgili ilk dit~i.in·· celer de ona aitti.

Fichte'ye giire, topragm i"tsti.i de <1lt1 da iizel mulkiyL't konusu olmama!Jydt. Her <;ift<;inin, ge<;imini saglamasma yetecek bdar l<,pra~tt bulunrnalt; yer altmd<l <;all:::anlar ise, devletin i~<;ileri konumuna girmeliydiler. T<~nmda ve <;<'fjitli i~letnwlcrde <;'<lli~ilcak i~<;i saytst devlet tarafmdan belirlenecegi gibi, fiyatlar da devlet tarafmd<m saptanmahydt.

Fichte'nin geri kalmt~ Cdkelerle ilgili 'iU degerlendirmesini,n, ne· redeyse iki yi.izytl ()nee yapthm~ olcluguna inanabilmek <;'Ok z.urdur: "insanlar kcndi ulusal topraklarlllda lwrtulanzayacaklan lm Ifoksullu:.;a

kar'51, ba§ka gokleri11 altnzda kcndilerinc> ycr arzyorlar, giiz cdiyorlar. Hiikiimct, IJtlb!lllCI iilkelcrdr:Jl para gclmesi i1:i11, onlardazt bir mal giui yamrlallllfOI".· .. Devlet /Jizzat kendi11i, lmgmzszzli,~zm da satzyor. Bir bru~ka iilkeniz; eyaleti ve lzer tiirlii llllll7[ icin kztlla11acagz bir a/eli alma palmmlll, ana siirekli o/amk /Jorr;:ialltyor. Burada, bir hastali,quz dalza a,~1r bir lzastalzk ile tcdavi edildigi, iiniine gcrilmcz bir siirc~ siiz koiii/Slldm."

Fichte'cle, devletin kit?i etkinlikleri i.ize~indeki s1kl denetiminin ge<;ici olacag1 ve toplumun belirli bir a~ama yapmas1m haztrlayarak, guni."m birinde tamamen llrtadan kalkacagt gbrli'jiiyle de kar~t!a

~Iyoruz. Yani bir an gelecek ve tum toplumsal basktlar, varltk neclenleri ortaclan kalkhg1 ic;in yok olacakt1r. Birey, clevletir;t denetim ve baskrsmclan uzak, claha i.)zgi.ir ve mutlu olacag1 bir a~amaya ula:pcakhr.

83

Eskikitaplarim.com

Bilylece Fichte, "devleti11 tamamen or tad an kalkaca,~z a;;ar1111" konusunda da, Karl Marx ve arkada~lanna kaynakhk etmektedir.

Charles Fourier (1772-1837), Fichte ile yakla~Ik aym di"inemde ya~arm~ bir Franstz sosyalisti. Onerdigi dii.zenin temelindc "plza/anstrre" admr verdigi kii.t;ii.k topluluklar bulunuyor. Buna "r;:alz§anlar topilllllll "da diyebiliriz. Bi.iyii.k sanayi kentlerine dii.~man olan Fourier'nin ideal toplumu belli sayrda kadm ve erkekten olu~acak ve ozellikle tanm ve bah.-;ecilikle ugra~rlacaktrr. Bu toplumu; ti.im ii.yelerinin ortagr bulundugu bir ti.ir ticari ortakhk saymak olanakh. Kann 12'de 4'i.i sermayeyi koyanlara, 12'de S'i .-;ah~anlara, geriye kalan 12'de 3'ii. de yeteneklileri odi.illendirmeye aynlacakhr.

Fourier, toplumu olu~turanlar arasmda tam bir e~itlik kurulma~ srna kar~t t;tkryor. <;:unki.i toplumsal uyumun biraz da farklrhklara bagh bulundugunu dii.~ii.nii.yor. Bu farkhhklar gelir dii.zeyinden kaynaklanabilecegi gibi, ya~am bi.-;iminden de kaynaklanabilecektir. Ama geli~tirdigi sistem sayesinde, varhkhlar ile yoksullar arasmda bii.yii.k farkhhklar ve t;tkar kar~Jthgt bulunmayacagma inanmaktad11·.

Fourier, FrazJSlZ Dcvrimi 'nin getirdigi kan~1khklan ve di.izensizlikleri ya!iamr~ olan bir dii.~ii.ni.ir. Bu nedenle, ii.lkii.sii.ndeki toplumun ger<;:ekle~mesini devrimci yiintemlerden beklemiyor. Tarihin dogal ak1~1 i.-;inde gerekli ko~ullann olu~acagmt ve 6nerdigi toplum modelinin kendiliginden ortaya <;tkacagmt soylii.yor.

lllgiltere'deki i~.-;i hareketleri ve toplumcu di.i~ii.ncelerin geli~mesinde ve yi"inlendirilmesinde bi.iyi.ik etkisi olan Robert Owen(1771-1858), ~u ana kadar siizi.ini.i ettigimiz di.i~iini.irlerden onemli bir noktada aynlmt~tlr. Onlar gibi "dii§" kurmami§, "ideal" bir toplum di.izeni ara~trrmarnt!?tir. Onerileri, o gi.inii.n toplumunda ger.-;ekle~tirilebilecek, yoksullann ya!?am ko~ullanm dilzeltmeye yiinelmi~ reformlardtr.

Owen, 1817'den ba§layarak, kapitalist di.izendeki ilretim-ti.iketim dengesizliklerini ortadan kaldtrmak it;in harekete ge.-;ti. Bunun i.-;in, i.iretim ara.-;lan ilzerinde -ortak mi.ilkiyete dayah- kooperatifler kurulmast gerektigini di.i~i.ini.iyordu. Amac1, insanlan bencillige si.iri.ikledigine inandtgt, bzel mi.ilkiyeti kaldtrmakh. Ama ki~ilerin, toplumcu bir kafa yaptst kazanmak i<;in zamana gereksinimleri oldugunu gi"iri.iyordu. Yakla!?Ik 1200 ki~illk kooperatif kiiyleri kurularak i:;:e ba~lanmasm1 ve buralarda aym zamanda tanm ve sanayi ile ugra~tlmasmtt)nerdi.

84

Owen, 1924 ytlmda, Amerika'da "New Harmony" (Yeni Llyum) ad1 verilen bir kooperatif kurmayt kabul ettiyse de, diini.i§ilnden sonra bu giri~im uzun bmilrli.i olamad1. Bu kez ingiltere'deki fabrika i~

.-;ilerini, ti.iketim kooperatifleri kurmaya iizendirmeye ba~lad1. Kar biili.i~i.ilmeyip, tam anlamtyla ortak bir ya~am kurma amac1yla kullamlacakh. Ama kurulan 700 kadar kooperatif, .-;ok ge.-;meden dagtldt. Sonu.-;suz ba~ka giri~imlerinin arkasmdan, 1844'te 28 i~.-;inin biraraya gelmesiyle bir ti.iketim kooperatifi magazas1 olu~tu ve kapitalist di.i~enlerdeki kooperatif.-;iligin temeli ahlmt~ oldu. Hareket h1zla geli~ip, Ingiltere ve lsko9ya 'da yaytldL i~<;i sendikalarmm da benimsedigi ve bnemsedigi bir model ortaya t;tkmt~ oldu.

Fourier ve Owen'in, sosyalist di.i~i.incede yeni bir yiineli~ olufjturduklan sbylenebilir. lkisi de -kendilerinden iinceki toplumcu di.i~i.ini.irlerin tersine- yeni bir devlet yarahp, onun sayesinde toplumsal adaleti ger.-;eklqtirmek dilijilne kaptlmarru~lardt. Dil~i.ince sistemlerinde devlet onemli bir yer tutmamtfihr. Ama.-;, "phalanstere" ya da koopt>ratiflerin yan yana gelmesinden olu~acak bir toplum di.izeni olarak kalrm§hr.

Toplumcu di.i~ilncede onemli bir yeri olan Frans1z soylusu SaintSimon'un (1760-1825) sosyalistligi, kapitalizme olan di.i~manhgt ile ba§hyordu. Toplumsal di.izenin geleceginin, sadece ki§ilerin bencilliklerine baglanmasmt kabul edemiyordu. Mi.ilk sahiplerine kar~t degildi, ama .-;alt~ma zorunlugunu ve .-;alt~ma ya~ammm di.izenlenmesini her ~eyin i.izerinde tutuyordu. <;:a!t~ma ya~amm1 di.izenlemek isterken de, amact "en zayzf szmfm maddi ve manevi ya~antzsmm diizeltilmesi, iyile;;tirilmesi" idi.

Saint-Simon'a gore; toplum sanayi temeli ilzerine oturtulmah ve her birey, bir ya da bir.-;ok sanayi kurulu~unun i.iyesi olmaltyd1 "Sa

nayi anayasasz", "sanayi meclisleri", "sanayi ve ticaret mahkemelcri", k1saca tam anlamtyla bir sanayi toplumu di.i~li.iyordu. Gi.iniln birinde "ki:;;ilerin hiikii.meti"nin yerini "e§yanm yonetimi" alacak, tamamen teknik adamlann egemen oldugu bir di.izen dogacaktt. "Ki~ilerin hiikiimetinin yeri11i e:;;yanm yonetiminin almasz ", bir anlamda devletin ortadan kalkmas1 demektir. Bu, daha once Fichte'de g6rdi.igilmilz ve daha sonra da Marx'da rastlayacagtmtz bir di.i~i.incenin degi~ik anlattmmdan ba~ka bir §ey degildir.

Saint-Simon'a gore, .-;alt~an stmf -toplumu besleyen s1mf olduguna

85

Eskikitaplarim.com

giire- ana sm1ft1. Toplumu da, tiim i.iretici smtflar birlikte yiinetmeliydiler. Zaten toplumdaki temel c;eli~ki, uretime katdanbrla katiimayanbr arasmdayd1. Herkes guciJ ve yeteneginc giire servet ve millk sahibi olmal!ych. Ozgiirliiklcrin kagtt iizerinde var olabilmesi iinemli degildi; ancak o iizgiirliikleri kullanabilecek olanaklardtr ki, bi<;i msel iizgiirli.ikleri gen;ek i1zgiirluklere <;evirebilirlerdi.

Saint--Simon'un iiliimi.inden sonra, onun dii~i.ince sistemini siirdiiren baZJ isimler, hocalannm tersine kapitalist diizenin temeline saldJrrnaya ba~laddar. Serbest rekabetin, i~<;i s1mfmm ezilmesi sonucunu dogurdugunu savundular. ~i.inkli sermaye i!?~id.en vazge<;ip yerine ba~kasm1 bulabilirken, i~?<;i h~in d.urum farkhyd.I. Ote yand.an, i~letmeler arasmdaki rekabet de i~<;inin strtma yiikleniyordu. H.er iki d.urumda d.a i~c;i iicretlerinin di.i~rnesi kac;mllrnazdi. Bunun sonucu ise, toplurnun hic;bir ~ey yapmadan ya!1ayan aylaklar ile c;ah!:janlar olmak i.izere iki s1mfa biiliinmesiydi. Hic;bir ~ey yapmadan, c;ah~madan ya!lamak ancak miras sayesinde olanakh oldugundan, miras hakkmm da devlete devredilmesinden yanaydilar.

Sismondi (1773-1842), Cenevre'de dogmuf?, uzun siire ingiltere'de ya~am1~ bir di.i~iini.ir. Onceleri Adam Smith'in etkisind.e liberal bir c;izgideyken, 1817'de fazla i.iretirnin yarattJgi ekonomik bunahm1 giirunce, kapitalist duzeni sert bir bic;imde ele!jtirmeye ba!?ladL Biitiin ekonomi siyasetini "smzr tam mayan bir rekabet ilkesi" iizerine oturtmanm, ins<mhgm yaranm bireylerin zenginlik h1rs1na feda etmek de

mek oldugunu savundu.

Sismondi'ye gi.'>re, i§adam1 i.irettigi maim topluma yararh olup olmadigiyla ilgilenmiyordu. Onun ic;in tinemli olan mallm karla satmakt1. Bu mallann a!JcJSI durumundaki geni~ kitleler ise, onlann zenginle~mesi p<1hasma giderek yoksulla~Iyordu. Ahm guc;lerinin dii§mesi sonucu, iiretilen mallar ahc1 bulamaymca da, ekonomik bunahmlar patlak

vermekteydi.

Daha sonra Marx'm kurammda (inemli bir yer tutacak olan "artzde,~er" kavramrna da ilk kez Sismondi'de rasthyoruz. ~ah~anlann iicreti, hit;bir zaman, kendilerini ancak ya§atmaya yetecek bir d.uzeyin iizerine c;Ikmamaktadir. 0 halde, i§c;inin urettigi maim degeri ile ona bdenen ucret arasmda bir far!< vard1r. i§te bu fark "artz-deger" olarak kabul edilebilir. Bu artJ-degerden yalmz i!lverenler yararland1gi ic;indir ki, servet farklan buyumekte, c;ah::~anlarla c;ah~hranlar arasmda

86

bir uc;urum dogmaktadu·.

Sismondi, toplumdaki sm1flar arasmda dii1imanhga son vermek ic;in, i~<;"inin de kardan pay almasm1 bneriyor. Hatta devletin, i§c;i lehine daha (iteye giden miidahalelerini savunuyor. Hastahk sigortasma benzer bir sistem geli!ltirmeye c;ah~Iyor. Ama sonunda, bi.itiin bunlann yetersiz kalacagmt, c;aresizlik ic;inde itiraf ediyor: "Eme,~in iiriinlerinin, bun/an yaratmaya katzlanlar arasmda pay edili~ bi9imi 90k kotii goziikmektedil:. Ne va~ ki, deneyimin bize tamttzgz bu miilkiyet bi9iminden tamamen Jarklz bir durumu kabul etmek de, bana neredeyse ki~isel gii~·/erill iizerindeymi§ gibi gelrnektedir."

Marl<,.sizmle noktalanan di.i~unce zinciri i<;inde deginecegimiz son isimlerden birisi Pierre-Josephe Proudhon (1809-1865). D6nemind.e Fransa'daki i!lc;i hareketlerini en <;ok etkileyen ki§i olan Proudhon, Karl Marx ile de sosyalist hareket i<;inde zaman zaman kar~I kar~tya kalmi~hr.

Proudhon'un dii!1i.incesinin hareket noktas1 olarak ~u ti.imcelerini alabiliriz: "Devleti zorunlu bir bi9imde istikrarszz yapan, ko§ullarlll ve zenginliklerin e§itsizligidir. Devrimlerin gene/ nede11i budur. Siyasal istikrarszzilglll 9aresi, e§itsizligin zonmlu oldugzma dair onyargzyz terketmek ve devlete temel olarak, ekonomik dengeyi almaktzr."

Proudhon'a g6re, ozgurluk ve e~itlik "kutsal" degerlerdi. Eger mulkiyet hakk1 snurlandmlmayacak olursa, zenginliklerin birka.,; k]~inin elinde toplanmast sonucu, i.'>zgi.irli.ik ve e§itligin ortad.an kalkmas1 kac;mtlmazd1. MU!kiyetin "hzrszzltk" oldugunu sbyluyordu. Ama bu "lzlrslzlzgz" ortadan kald1rmaya gelince, kesinlikle kar§l <;Ikiyordu. ~i.inkii bireyin ()zgi.irlugi.ini.i de ancak miilkiyet hakk1 koruyabilirdi. Miilkiyet hem basktlarm kaynag1, hem de ozgiirliigun giivencesiyd.i. Butiin mall ann top! uma a it olmasmm, ailenin er ya da gee; ortadan kalkmasma ve ekonomik ya~amm basklCI bir yap1 kazanmasma neden olacagm~ inamyordu.

Oyleyse miilkiyet ne kalkmah, ne de smirsiz olarak var olmahydt. Toplumda kirnsenin ayncahg1 bulunmamah, i::~verenin kan da, emeginin, hak ettiginin 6tesine gec;memeliydi. Ornegin bankalar da, sadece yaphklan hizmetin kar~Ihgmi almah, kar du!1iinmemeliydiler. Proudhon'un di.i~uncesind.e "ekonomik denge" nin siyasal alandaki kar~1ti ise "yerinden yi:inetim" di. Merkezdeki hiikiimetin yetkilerinin illere ve be-

87

Eskikitaplarim.com

lediyelere dagitilmasi bir yandan, ekonomik giiciin belirli ellerde birikmesinin i)nlenmesi ote yandan, istikrarh ve saghkh bir diizen i<;in bn ko!?ullard1. Ama O'nun bu dengeci dii~iinceleri, Marx tarafmdan, burjuvazi ile proletaryap uzla!?hrmak ~abas1 olarak su~lanacakh.

Karl Marx'm "bilimsel sosyalizmin habercisi" sayd1g1 Babeuf (1760-1797), ya~amm1 gen~ ya!?ta giyotinde noktalayan bir Frans1z devrimci. Sosyalizmin, toplumsal <;1kan bireysel <;Ikarlann iizerinde tutan ve toplumsal diizeni bu ama<;la orgiitlemeyi i:ing6ren bir ideoloji olarak tammlam1~hk. Eger komiinizmi de, iiretim ara~lan iizerindeki l)zel miilkiyete son verip yerine toplumun miilkiyetini koymay1 hedefleyen bir iigreti olarak tammlarsak, Babeuf'iin ilk ger<;ek komiinist devrimci oldugunu da si:iyleyebiliriz.

Babeuf'e g6re, kutsal olan temel kavram "e~itlik"ti. Ama Frans1z Devrimi'nin 6ngordiigii yasalar 6niinde e~itligi "giizel ve kis1r" bir dii~ sayJyor, "ya ger~ek C:jitlik, ya oliim" diye haykmyordu: "Franszz Devrimi, ~ok daha biiyiik, ~ok daha gorkemli bir somtllCll devrimin on lta/Jercisinden ba~ka bir$ey degildir." Bu sonuncu devrim, topragm kimseye ait olmayacagi, meyvelerin herkes tarafmdan payla~ilacagi bir toplum yaratacakh. "Toplumun eregi herkesin mutlHlugudur; onun i~in de nimetlcrden yararlanmakta e:jitlik saglanmalzdzr" diyordu. Bi)y]e bir bak1~ a<;ISI i<;inde, ku§kusuz ki "miras hakkz"na da yer yoktu.

ilerde Lenin tarafmdan aynnhh bir bi<;imde kuramla~tmlacak olan "proletarya diktatarliigii" kavramma da ilk kez Babeuf'de rastladigimiZI soyleyebiliriz. Babeuf, bir ayaklanma sonucu iktidann ele ge<;irilmesinden soma, yetkilerin oyla belirlenecek bir meclise blrakilmasma kar§Iydi. Ekonomik anlamda e§itligi saglayacak yeni bir toplumsal diizenin kuru! up yerle~mesi tamamlanmcaya kadar, devrimci bir azmhgm diktati:irliigiinii zorunlu say1yordu.

Komiinizmin kuram1 olarak marksizme ge<;meden i'mce, giiniimiiziin sosyalizminin anla~ilmasi a~1smdan, 1838 yilmda lngiltere'de ortaya <;Ikan "~rtizm" ak1mma da deginmekte yarar var. Bu hareket i~inde yer alan i~<;iler ozellikle iki §ey istiyorlard1: Gene! ve gizli oy, milletvekillerine iicret. 0 donemde yalmzca miilk sahipleri oy hakkma sahipti. l§<;i s1mfma ve dolayisiyla tum topluma tamnacak bir se<;me hakkmm <;ok §eyi degi§tirebilecegi inane! yaygmd1. Ama bu da yetmezdi. <;:i.inki.i milletvekillerine belirli bir iicret verilmezse, yalmzca serveti ve yeterli geliri olanlar milletvekili olabilirlerdi. (Milletvekili bdeneklerinin yiik-

88

sek olmas1111 , Avrupa'da hemen her zaman sol partiler savunmu!?lardll'.) <;:artist h<1rekctin toplumsi1l-ekonomik rnodeli ise, kooperatiflere daya

myordu.

<;:artiznw kadar uzanan ·--buJ"<lda hepsinin i.izerinde duramadl)';llnJZ- \Ok say1di1 toplumcu di.i~i.ini.iri.i marksistler "iitopyact" yani hayalci sosyalistler olarak nitelendirirler. <;:i.inkii somu.t ger\ekler yerine, olmas1 gerektigini dii~i.indi.ikleri ideal diizenler, tdeal rnodeller i.izerinde durmutjlardtr. Buna kar!iil!k, rnarksizm kendi kendisini "bilimscl sosyalizm" olarak adlandtrmt~tir.

Marksizmin olu'iurnuna en bi.iyi.ik katkilardan birisini yaprnttj olan Engels, Feuerbach'm d i.i!itmcesini payla'iarak "In san. saray~a ba~ka, kllliibcdc ba~ka dii~iiniir" diyor. Yani tiim dii~iinceler ve man<; Sl~temleri, hep dogduklan ko!iullann i.lri.ini.idiir. Maddesel ko'iullar ve ft-

zik c;evre, toplurnsal geli'imelerde belirleyicidir. •

Marx'a giire; teknolojideki gelitjmelerin yarathg1 i~biHiimi.i, iir~timi kollektif bir \alt'irnanm iiri.ini.i yapm1~t1r. Oysa iiretim kolle.khf iken, i.iretirn ara~lanmn mi.ilkiyetinin ozel olu§U bir <;eli§kidir. Ozel

miilkiyete dayah list yap1 kurumlan ile all yapt arasmd~a ~i: uyurnsu~luk sbz konusudur. i~c;i yarattJg1 degerden az pay aldigi I~m, yarathgi iiriini.i sahn alarnayacak demektir. Yaratttgt i.iri.in ona yabanczla:jacak, yarattJg1 arll-dcger i~verenin elinde giderek onu ezen bir giice donii

'iecektir.

Kapitalist toplumun yaratacag1 bunahrnlar bu ka~arla bitme~ektedir. Servetin giderek belirli ellerde toplanmasJ, i.irehm ara\lan uzerinde bir tekelin olu~mast ka<;Imlmazdir. <;:unkii rekabete dayah b1r ekonomik ya!?amda giic;li.i giic;siizii ezer ve kii\i.ik sermayeye.dayall i§l~trneler, bi.iyiiklerin kanj!Stnda giderek yok olurlar. Sermayenm ve u~etu:O arac;lannm belirli ellerde toplanmi1Sl h1zlamrken, "ara .tabakalar .e~Ir ve toplumun bi.iyi.ik c;ogunlugu proleterle§ir, ya§ammi surdurmek I<;ll1 kol giiciinden ba~ka bir~eyi kalrnayanlar kesirnine kayar.

Bu kutupla~ma siireci i\inde, ernek<;i toplurn kesirnlerinin giderek yoksulla'imas1 da kac;Imlrnazdir. ,<;:iinkii <;Ig gibi biiyi.iyen i§~izler.ordusu, aym i'ii daha ucuza yaprnaya haz1r kitleler den:ekhr. BoY.lece ucretler de bogaz toklugu di.izeyine bdar inecektir. B1r yanda ku\uk ama <;ok varhkh bir azmhk, iite yanda ~ok biiyiik ama <;ok Y.oksul b1r <;ogunluk olu'iacakhr. Dretim ara<;lanna sahip bulunan ku\uk azmhk,


buyi.ik c;ogunlugu siimi.iren "egemen szmj"1 olu~turur.

Marksizme gore, devlet b"u egemen s1rufm elindeki basit bir ara¢tan: ba~ka bir~ey degildir. Toplumun ve siyasal T~;?jimin tiim kurumlan, bu , egemenligin devamm1 saglamaya, yani egemen s1mfm ayncahklannt korumaya yi)neliktir. Aile, din, ahlak, hukuk, egemen ideoloji vb. hep bu '· egemenligin siirmesini gi.ivence altma alan iist yap1 kurumlaridir. Siya-·· sal iktidar, ekonomik iktidann yans1masmdan b~ka bir~ey olamaz. Devletin hakemligi -yani yans1zhgi- ancak gec;:i~ donemlerinde, eski egemen stmf giici.inii yitirirken, yeni i.iretim bic;:iminin gii<;:lendirdigi s1mfm da· heni.iz egemenligini kabul ettirecek di.izeye ula~mad1gt ortamlarda soz konusudur.

Marksizme g6re, kapitalist smii1n egemenliginden en c;ok zarar gi>ren toplum kesimini i~c;i simfl oluiiturur. <;::iinhi kapitalist stmf i~c;i sm1fmm emegi ile olu~an ekonomik olanaklan, bizzat i~<;:i Simflm ezmek ve kendi egemenligini surdiirmek ic;in kullamr. Bu nedenle de, kapitalist toplum di.izenini y1kacak olan temel giic; "proleterya ", yani i~c;i suufldtr. ·

Marx ve Engels, "Manifesto"da ~byle diyorlar: "Proleterya degi~ik gelhjme a~amalarmdan gerer. Dogu~uyla birlikte burjuvaziyle sava~mu ba~lar. Ba~langrrta sava~1m1 bireysel olarak i§riler, sonra bir fabrikamn · i~rileri, sonra da bir meslegin bir yerdeki mensuplart, kendilerini dogrudan dogruya somiirel'} bireysel olarak burjuvalara kar~1 yiirii.tiirler. Saldmlarml burjuva iiretim ko~ullarma degil, bizzat iiretim araflarma yoneltirler; kendi emekleriyle rekabet eden dt~altm mallarm1 tahrip edip, makineleri parralar, fabrikalan ytlkar, Orta (:aglarm arttk yok olmutj itj~i konumumt gilt; yoluyla yeniden kurmak isterler."

Bu, i~c;i stmfmm sava~tmmm bilinc;siz olan, kendiliginden ortaya t;tkan a~amas1d1r. Ba~ka bir deyi§le, bu a~amada i§t;i simfi, ancak "ken-· diliginden" bir smtftir. Bilinc;lendik<;e "kendisi i~in" stmfa donii~ecektir. Eskiyen ve yeni ko~jullara yamt vermeyen bir iiretim bic;iminin degi~mesi kendiliginden ulmaz. Eger var olan "nesnel" ko!'lullara, "oznel" ko§ul demekolan bilin<; iigesi eklenrnezse, ortaya t;lkan toplumsal patlama, diizenin sonunu degil, ancak bi<;im deg~tirmesini saglar.

Marksizrn ac;tsmdan, bilinc;lenmenin onemli bir ogesini "ideoloji" olu§turur. Marx, egemen s1mfm ideolojisinin ti.im toplumu etkiledigini ve diger toplum kesimlerinde bir sm1f bilincinin ol~umunu zorla§tlr-

90

dtgmt 6ne siiriiyordu. Bu noktadan hareket eden Lenin de, i~._:i stmfmm -kendi ba~tna btraktlmast durumunda..:. gerc;ek bir stmf bilincine ula~amayacagmt, bu bilincin ona d1~andan goti.iriilmesi gerektigini s<wundu. "Ne Yapmalz?" adh kitabmda ~(>yle diyordu:

"Biitiin iilkelerin tarihinin bize gosterdigi /Jir gerrek var. l~ri srmj1 yalmz kendi gilciine dayamrsa, ancak trade-unionist bir bilince, yaui sendikalar halinde orgiitlenmek, i§verenlere kar§l sava~lm vermek, i$rilerin yararma bazr yasaiarm pkmaszm hiikiimetten istemek gerektigi inancma varabilir ... ~~~i hareketinin kendiliginden geli~mesi, om1 ancak burjuva ideolojisine ·yamanmaya gatiiriir... l?riye !'till/ bilinci ancak dzfiandan, yani ekonomik sava;>mun dt?mdan; i?~i-i?veren ili~kilerinin olu~turdugu

ortanmt dl~mdan gotiiriilebilir. n

Lenin'e gore; bu gorevi yerine getirebilecek olan gi.i.c;, ilj!;i smlfmm (inciilerinden ve sosyalist ideolojiyi iyi bilen aydm[ardan olu~acak bir partiydi. Onlann kitlelere yayacaklan di.i.~iincelerle stmf bilinci gel~ecekti. Bu nokta iizerinde Lenin ile Rosa Liiksemburg arasmdaki c;atlilma iinli.i.diir. Rosa LU.ksemburg, kitlelerin kendiliginden olu~an eylemlerini, bilin9enmenin en saghkh yolu olarak gorrriekteydi. Kitleler smlf bilincini eyl~m ic;inde ve smama-yamlma yoluyla ogrenmeliydiler. /oyle diyordu: "Ger~ekten de, devrimci bir i~~i hareketinin hatalan, e;, iyi Merkez Komitesi'nin llata yapmazl1gmdan, sonsuz ol~iide dalla verimli ve degerlidir."

Alt yap1 ile list yapt arasmdaki uyumsuzlugun ortadan kalkmast h;in, <'incelikle U.retim arac;lan iizerindeki ozel miilkiyetin kalkmast gerekmektedir. Ama tam bir e!litlik9 diizeniO: kurulabiimesi ve egemen smtflann baskt aract olan devletin kalktp, onun yerini "e~Jyalarm yonetimi"nin alabilmesi i<;:in bir ge9~ a~mas1 zorunludur. "Prolelerya diktatbrliigii" olarak adlandmlan bU. a~amada, herkes yetenegi ve <;ah~mast Cilc;:iisiinde iiretimden pay alacakhr. Ancak kapitalizmin ust yapt kurumlan tamamen ortadan kalkbktan, herkese yetecek kadar i.iretirn yaptlacak bir dii.zeye ula~hktan, kentle koy, dii~i.i.nce ve kol ernekc;isi arasmdaki farklar yok olduktan sonra "sosyalizmin iist a~'amasr"na ula~Ilacaktlr. Bu komi.inizm a~amas1dtr.

Engels, "burjuva siyasal demokrasisi"nin bazt iilkelerde,.~iddete ba~vurrnadan sosyalizme gec;meye olanak tamyabilecegini vurgularru~ttr. Ancak bunun marksist aktmlar ic;inde gene! bir kamyt yansttmadtgt s6ylenebilir. Bu dii.~ii.nceyi belirginle~tirenler, marksistler tarafmdan

91

Eskikitaplarim.com

"rcvizyollCII sosyalistlcr" olarak adlandmlan Bernstein, Jean Jaures gibi isimlerdir. Jaures, silahh bir ayaklanmay1 gereksiz, hatta i~t;i simfi at;Ismdan zararh giiri.iyordu. Umutsuzluktan dogan ~iddeti, bir devrim yiintemi haline getirmek yanh~tJ. Yasal yollardan <;ogunlugu saglamaya t;ah~mak t;ok daha saghkh ve olanakhyd1. Demokrasi her iki s1mfa da guvenceler veriyor ve yeni bir duzen kurmak it;in i~t;i s1mfma olanaklar saghyordu. Demokratik suret;ler, bir yandan kentsoylulan iidunler vermeye, iite yandan da i~t;ileri §iddetten uzakla~maya zorlayacakh.

1917 Rus Devrimi'nden sonraki geli~meler bir yo! aynm1 olu§turd u: Sosyalizmi ban5jt;l yollardan, 6zgurluklere saygt giistererek gert;eklqtirmek gerektigine inananlarlq, Sovyet modelini benirnseyenlerin yollan aynld1. Demokratik sosyalistler, demokratik solcular, sosyal dclllokrat/ar birinci grupta yer ald1lar. ikinci gruptakilere ise, "komii11ist" denilmesi yaygmla§ti. Aradaki bir amat; degil arat; fark1ym1~ gibi giirunurken, giderek amat;ta da farkhhklar ortaya t;Iktl. Tum i.iretim arat;lannm devletle§tirilmesinin sosyalizmi yaratacag1 yerde, i~t;i s1mfl adma toplumu yi.>netme iddiasmda olan ki.it;iik bir azmhk dogurdugu iine suruldu. 0 ;;~zmhgm ayncahklan ise, iizgurli.i.klerin ve demokrasinin geli§mesini onli.i.yordu. Marx'm ve Lenin'in iingiirdugi.i. gibi; ayncahk olan her yerde, o ayncahgm korunmas1 it;in bask1ya da gerek vard1.

Gi.ini.imuzde komunizmin i.iretimde, demokratik sosyalizmin ise tuketimde toplumsalla§tlrma anlamma geldigini si.>yleyebiliriz. Liberalizm, siyasal hak ve iizgurli.iklerin ve bu arada iize!likle gene! oy hakkmm, giderek toplumsal adaleti saglayacagm1 one si.i.ruyordu. <::unku buti.i.n hi.iki.imetler, toplumda <;ogunlukta olan emekt;i ve dargelirlilerin durumlanm giizetmek zorundayd1lar. Yoksa iktidarda kalamazlardi. Oysa, ekonomik gi.ice sahip sm1flann kamuoyunu etkileyecek arat;lara da sahip olmas1, bu iddianm dogrulanmasmt zorla~tlrrnaktadir.

Marksizmin de bunun nerdeyse tersini iine si.irdi.iguni.i giiruyoruz: Liberalizmin iingiirdi.igi.i hak ve iizgi.irlukler i~t;i s1mfl ve toplumun bi.iyuk <;ogunlugu it;in bit;imseldir, giistermeliktir. Sm1f farklan ortadan kalkmca, olanaklar e§itle§ecek ve o bit;imsel hak ve Cizgi.i.rlukler de gert;ek anlamda var olmaya ba~layacaktu. Oysa geli~meler bunu dogrulamamifi, i.iretim arat;lanmn ozel mi.ilkiyeti kalkhg1 halde e~itsizlikler son bulmam1~hr. Set;me-set;ilme hakkmdan seyahat i\zgur-

92

lligune bdar bir dizi liberal hak ve iizgi.irli.ik, ko111ii11ist rcjillllcrdc

gen;:ek anlamiyla var olamami~hr.

Gi.ini.imi.izde demokratik sol ideolojiler, sosyalizm ile liberalizmin bir sentezi giiri.ini.imi.ini.i kazamm~larc!Jr. Hem toplumsal adaleti, hem de liberal hak ve iizgi.irli.ikleri aym <mda gert;ekle~tirmek istemektedirlc•r. Biri ugruna iitekisini ertelemeyi kabul etmemektedirler.

c) Demokratik Sol-Sosyal Demokrasi

Demokratik so] ya da sosyal demokrat ideoloji, marksizrnden sonra tarihsel bir sentez olarak olu~tu. Bir yandan, liberalizmin getirdigi siyasal demokrasinin kazammlanm hit;bir zaman yadsnnad1; iite yandan, emegin savunuculugunu ve toplum yarannm iizel t;Ikarlann i.izerind<~ olmasm1 giizetti. Biiylece liberalizm ile sosyalizmin sentezi bir ideoloji dogmu!j oldu. Fransa'mn sosyalist ba!ibakam Michel Rocard'm deyimi ile; "Sosynl dcmokmsi, marksizme kuram;;al ve devrime siyasal bir ihanet, sm1flann i~birligi ve enternasyonalizmden knpma" demektir. Bun ian ele~tirerek degil, kendisi de bir sosyal demokrat olarak begeni ile siiyleyen Rocard, bir anlamda sosyal demokrasinin mark-· sizmden aynldigi noktalan da iizetlemi§ oluyor.

Liberallere giire, siyasal iktidann gene! ve iizgf1r set;imlerle belirlendigi bir siyasal sistem, kat;mdmaz olarak, <;ogunlugu olu~turan emekt;i smtflann ve orta Simflann yaranna i~ler. <::t:mki.i burjuvazinin oy ag1rhgt, dif;er Simflannkine oranla t;ok simrhdir. Bu nedenle, iktidara gelebilmek ve orada kalabilmek it;in, geni!;i halk kitlelerini eko·· nomik baknndan memnun edebilmek zorunlulugu VC1rd1r.

Buna kar~1hk, mC~rksistler "iizgiir gene! serinJ!cr"in bir aldatmaca oldugunu savunurlar. <::unki.i kamuoyunu olu!ituran kitle haberle'ime arat;!Cin, varhkh s1mflann denetimi altmdad1r. Geni~ kitleler, farkmda bile olmadan, ashnda kendi t;Ikarlarmm kar§tsmda olan tutucu partilerin, sermayedar s1mflann t;Ikarlanm savunan partilerin destekt;isi durumuna sokulabilirler. Oyleyse emekt;ilerin iktidan, ancak devrimci bir hareketin i.iri.ini.i. olabilir. Burjuvazi kendi egemen oldugu duzenin degiqmesini giini.i.l nzas1 ile kabullenemeyecegi it;in, iktidar ele ge<;irildikten sonra -burjuvazinin gi.i.ci.i. tamarnen kmhncaya kqdar- bir ernekt;i diktatiirll'tgi.i kat;JmlmazdJr. Sosyalist di.izende "insanm i11sn111 samiirmcsi" ortadan kalkmca, toplumsal kinler de yok olacakt1r. Toplum simfsiz olunca, bit simfm t;Ikarlanmn bekt;isi olan dPvlete de ge-

93

Eskikitaplarim.com

rek kalmayacakttr. Ki~iler i.izerinde her ti.irli.i bask1 blkacak, gen;:ek lizgi.ir w· mutlu toplum clogmu~ olacakt1r.

Oysa, rnarksistlerin liberal demokrasiye y6nelttikleri ele~tirilerde biiyi.ik bir gen;ek pay1 bulunmakla birlikte, "prolcterya diktatbrlii,'~ii "ni.in vadedik•n iizgi.ir ve clemokratik a~amayt gen;ekle~tiremeyecegini de zaman ve deneyimler giistermi~tir. i~te sosyal demokrasi, ne iizgiirli.ikler ugruna hak<;a paylatiJtnt, ne de hak<;a payla~Im ugruna iizgi.irliikleri ertelemeyi kabul eden bir ideolojidir. "Lil;eral devlcl" ile "sosy11l dcuicli", "llllkuksal adaict" ile "toplumsal ad11leti" bir ilrada ger<;ekle~tirmcyi iinerir.

Tarihsel s1rayi izlersek, <;agdalj sosyal demokrat ideolojinin olu'illmunda siizi.ini.i etmemiz gereken ilk isim Ferdinand· Lassalle(1825-1864). Alman di"I!?i.ini.ir, insanhk tarihini i.i<; geli~me evresine aymyordu. Feodal di.izen, emek<;inin tam anlam1yla boyun egdigi bir "iizgiirliibiiz daljilll/~11111" ortamiydL 1789 Franstz Devrimi 'nden sonra, iizgi.irli.ik ugru na toplumsal dayam~madan vazge<;ildigi, sermayenin egemen oldugu bir "dayaiiT~IIItlSIZ Uzgiirliik" aray1~1 yatiand1. Oysa 1848 ayaklanma-1<~ nndan soma gi rilen don em, "L'izgiir/iik" ile "dayanu;ma "nm uzlatitlnldi(~I bir di'lnem olacaktL Devletin yo! gdstericiligi altmda i.iretici birlikleri iirgi.itlenccek ve sosyalist iilkiiye ulati!lilca kt1.

Lassalle, ama<; ile ona vanlmak i<;in se<;ilen yol arasmda bir uyum sagbmak gerektigine inamyordu. Burjuvaziye giire, devletin amac1 yalmz bin•yin ki~isel i.izgi.irli.igi.inii ve mi.ilkiyetini korumakh. Bu bir "gcce bc/u;isi." anlayt~I idi. l;;:<;i smtfi ise bu anlay1~1 yeterli bulmuyordu. Buna "pkarlarm dayant;>11111SI, gcli!?mede ortaklik ve kar§llllclzlzk" gibi ilkeler d(• eklenmeliydi. Tarih, doga ile "her r;e§if ozgiirsiizil\~e

kat;;1" yijri.iti."den bir sava~t1. Eger bu sava§I herkes kendi ba~:~ma yi.iriitmi.i~ nlsaydt, bir achm bile ilerlenemezdi. Toplumcu bir di.izen kurmak i<;in "proll'/crya diklatiirliigii "ni.in gerekliligi konusunda marksizmden a<;Ik bir bi<;imde aynlan Lassalle !jiiyle diyordu:

"Devletin as1l amac1, bu /Jirlik sayesinde, bireyleri, tek tek hir;:bir za-1111111 r:ri~cmcycccklcri amar;lara, y11~am diizeyine u/a~abilccek bir dununa gctirmek, birey oiarak tzrmanamayacaklan bir ogrellilll lwdrct ve ozgiirliik diizeyine ula~malan ir;in gcrekli yeterligi onlara kazand1rmaktzr. Devletin 11/llllCl, insanlz,~nt Uzgiirliik ir;in e,~iti/mesi ve geli§tirilmesidir."

A<;tkc,a giiri."tldiigi.i gibi, Lassalle devleti Marx gibi egemen s1mf-

94

brm bir lx1sk1 aract gibi giirmi.iyordu. Devlctin bu olumlu arnacmm, tarihin bl"1tiin diinemlerinde, "halla yoneticilerin iradcsine kl1r:?r" aL ya da .;ok ger<;ekle~tirildigi kamsmdaych. Ama i~<;i stmft devlete yiit~ vcrecek duruma gelince, her~ey <;ok d<1ha iyi ve h1zli geli~ecekti: "i~(i .'1111(1

vc IOf!lllillllll nil snufian, iiyclcrinin icindc lurlunduklan rarcsizli,c~in cs.eri o!amk dcrin l>ir i\·giidiiye sahiptir!cr. i~tc lm ic~iidii Olliara, birctJin tek brr~lllll /Jtz.~artlllUHfiiCa,~z bir gcli~imin, ancak /1ir biitiin !wlindr: bi;·fe:;;errk saglazw!Ji!ccci~ini ve dcvlcti /Je/irleyen §eyin de lmndan ibaret oldu,~unu giistcrmcktcdir. 0 halde, i~r;i snujllllll egcmenli,~i 11/lina sokulmz /1ir dcv/et, arl1k o ZC/1/IiliJa kadar giiriildii,~ii gibi, c:;ytilznz niteli,~i uc ko:;;uliann zorlamas1 ilc bilinr;siz o/arak, hat/a r;o,~u kez isteksizce yo! almayacak, biiyiik bir arllclikla ve tam bir bilinr;Ie devletin ln1 ah/akf nitc/Wni kcndisinc {;ir iidev sayacakf1r. 0 Zll111an11 kadar, direncn bir iradcnin son dercce yctcrsiz par1:a/ar halindc kopan/an. :;?eyleri, 1!11 kez biitjiik bir · tutar/1/zk irindc vc zevklc ycri11c getirecek vc biiylecc zomnlu o/~rak dii;;iinscl /1ir atilnna, mutluluk, rahat/i/( vc iizgiirliigiin bir amda gcli;;mcsinr, tarihtc ,'liirfifiiiCIIIi~ bir bi('illnfc yo/ il('/1/l~ o/ac11k/1r."

Lassai!P'e giire, i~c,i sm1ftnm kurtulu::ju "gene/ oy" hakkl ile ger<;eklc~c'cekti. Dcvlttin <;tkaracagi toplumsal i<;erikli yasalar ve vergi duzenlenwleri yoluyla, toplumsal dengesizlikler giderilebilirdi. Ama Lass:;lle'tn devletten bekledigi giirevler arasmda "ckmw111inin planlartmasl yoktu.

(:af~da'i sosyal demokrasinin, marksizmin, sosyalizmin t;~iddete day<1h bir devrimle ve proleterya dikt<ttiirliigi.i a~amasmdan ge<;erek ger<;ekie:;_;L'cegi savma bir tepki obrak dogdugunu siiylemek yanh~ olmaz. ikticbra gelrnek ve diiz<mi degi~tirmek ic,in demokratik arm;-lar sec,ilince ve ilzgiirll"tkler hi<;bir zaman ertelenmeyince, giderek i<;erikte dl~ iinemli f<Hkhhklar olu~mutitur. Ama Engels'in bile, bdirli bir aqamada bu di.i'!ilnceye yakla~tigim giiri.iyoruz. 1895'te "Fmnsa'da Snllj

c;ali'?malan" adii kitaba yazdigt bnsiizde Friedrich Engels, oy hakkmm i~<;ilerin elinde bir i'>zgi"Irle~me silahma diini.itjebildigini savunuyordu. Burjuvazi i~c;:i partilerininyasal eylemlerinden, yasadi:;;I eylemlerden daha fazla <;ekinmeye ba'ilamititL Se<;irn ba'ianlan onlar i<;in ayaklanmadan c;:ok daha korkutucuydu. ~iiyle diyordu:

"Halla klasik sokak sava§zmz diincminde /1ilc, yapzlan !fl,~maklarzn

gcrr;ekte lll(fdd~scl olmaktan r;ok ll/Orl11 bir ctkisi vanh Ostclik o giinden bu yana, hrpsi askerlerin lelzinc oimak iizere, ko~ullar daha da dej:fi§li.

95

Eskikitaplarim.com

Buna kar:;;zlilc, isyanczlar llf:!Sllldan h:lcr /lir kat da/111 zor!ll.~lz. IWinr;siz kitle/c:rin ba;;uzda llilinrli kii('lik azuzlzklarlll dcunn1 yatJ/1,~1 diincllllcr gc-ride kald1. Biz 'deurinzcilcr', 'a/tlist cdici/cr', rnllic lftlSa! tjol!ardan, rrasa dl:;jl vc altiist edici yonfc>mlcrlc oldu,~undan r;ok d~ha iy.i geli.~clJi/i;·iz ... Vc c,~er biz, on/ann IW§l/1117 gitmck ir;in kl'lldilllizin sokak kavgalarzna itilmesinc izill vcrccek kadar anlanzszz davran111r1zsak, art1k kcndilcri i9i11 oldiiriicii hale gclmi(• olan yasallz,~z /Jizzal ~-z",~ncnzek zomnda kalacaklardtr. n

Edward Bernstein (1850-1 CJ23), marksizmi hareket noktas1 alarak sosyal dernokratik di'1~i.inccye katklda bulunmu~ bir isim. Alman di.i~i.inur, oldukc;:a etkili nld ugu ic;:in, ortodob marksistler tarafmdan "rcvizyonculuk" ile suc;lamp, ~iddetli bir bic;:imdl· ele!oitirilmi.~tir. Aslmda "rcvizyon ", degitjen ko~ullar ic;:inde di.izeltrneler yapmak anlamma geldigi halde, marksistJerin dilinde "rcvizyoniim" hainlik ile e~deger bir anlam kazanm1'!hr. Oysa Bernstein'in di.i~i'mcelerini degitjtiren ~ey, toplumdaki geli.~melerle Marx'm iingiirulerinin birbiri ile <;aki!lmamastdtr. Di.itiiini:tr iince bu geli§mell'rcleki farkltltgJ saptarn1~, sonra da bundan gerc;:ekc;:i sonuc;:lar <;:tkarmaya .;·ah~ml~tlr.

Marx kapitalistle~nw si:1recine kotiut olar<1k tt'kt•lk~~menin ort<lya <;Ikacagmt, klt<;"i.ik it;:IPtmelerin yok olacagmi, kapitalisllerin S<lyisJ azal!rkc'n sayllan h1zla artan emckc;:iJerin yoksulla~acaklannJ iingi"irmii.~tii. Bernstein ise, yapt1~;1 incelemenin sonunda :jiiyle diyurdu: "Sanayi vc ticaretle kli~"iik i~letmclcr yok olmamt§, bir iisl a§tllllaya gcr;erek, nitelik vc iktisadi yer/eri bakwllndan dc,~i~ikligc u,~ramz~llr. Kiir;iik i§letmclerin siiregelnzcsi oltlljl, tamn alauurda dalu1 da bclir'{indir. n Bin;ok hlt;uk itjletmenin biiyukler tarahndan yutuldugu <1\l,ktL Ama bunlann yerine, ba~ka li.ir ki.i\uk it;?letmeler ortaya <,:!lomtitL Ornegin tenekeci ustalan kaybolmu~, ancak aym yerde elektrik tl'sisatr alamnda c;:ah~an ifiletmeler dogmu~tu. Bernstein'in anlatm11 ile; "Kapitalist/crin sayzsz azalmak (}iiyle dursun ro,~alnzakladtr. 'l'oplllmllll lenzcl/eri dc,~i§mcktc, ancak, toplunzdaki snujla§nta dalza /Jasit /Jir dunu1m gclmemektedir."

Alman di.i~uni.ir, variJkiiiarla yoksullar arasmdaki uc;:ururnun bi.iyumesi ve yoksulla~?ma si.irecinin h1zlanmastyla kapitalist i.iretim bic;:iminin c;:i'>kecegi beklentisinin ger\ekletjecegine de inammyordu. Toplumun ustu ile alt1 arasmdaki fark bi.iyi:nnekle birlikte, i~c;:i snuft eskiye oranla daha kiiti.i bir duruma gelmit? degildi. En c;:ok Listtekiler pay a!-

96

makla birlikte, geli~meden herkes yararlamyordu. Buyuk c;:apta pazar geni~lemesi olmu~ ve kapilalizm, devresel bunaltmlan a~rnasma yardnnc1 olacak, "daha iincc aym ol9iide bulzmmayan" olanaklar elde etmi~ti. Oyleyse buti.in umudu kapitalizmin c;i'>ki.i~une baglamamak, "je/akct dii§iincesi"nclen vazge\erek, "giinliik sosyalist 9alz§malar" a dah<_l c;:ok iinem verrnek gerekecektL Yani Bernstein'in dii~uncesinde, artik "devrim" yerini "evrim"e b1rak1yordu.

8atz Avrupa'da ko~ullar, kiiyliiniin mahvoldugu, orta sm1flann yok oldugu, bunahmlann biiyi.idugii, yoksullugun arthgi bir ortama dogru geli~memi~ti. Ama toplurnsal farklar bi.iyi.iyor, i§c;inin yarm endi!lesi ortadan kalkacagma arhyor, bag1mhhk siiri.iyordu. Sosyal demokrasinin giirevi, buna c;:ozi.im aramak olmahyd1. l§9i szmfz tek ba~ma iktidara gelme olanagma sahip bulunmadtgma gore, ba~ka toplum kesimleriyle siyasal guc;: birligine gidilmeliydL Liberal ve radikal partilerle ortak hi.iki.imete raz1 olmahydL Boy ieee Bernstein'in "cvrimci" duf!(incesi, "uzla§macz" bir boyut da kazamyordu. Sosyalizm, kapitalizm i<;inde verilecek bir sava~1m ile, uzla!imaya dayah ban~c;1 yollardan gerc;ekle§tirilecektL Ufukta gorulmeyen evrensel bir patlamaya bel baglamaktansa, "parlamenter demokrasi <;er<;evesi i<;inde yava~ yava~ ilerlemek" daha ak1lhca ve daha ger<;ekc;i olacakh.

"Smtf diktatOrliigii dii§iincesi, degerden dii§mii§ bir kiiltiire aittir" diyen Bernstein ic;:in demokrasi, sosyalizmin aynlmaz bir parc;:as1 olmak zorundayd1: "Dernokrasi, aym anda hem bir araf, hem de bir ama{:tlr. Hem sosyalizmin kurultt§ yontemidir, hem de sosyalizmin ger{:ekle§me bi9imidir. Demokrasi, bir uzla;;ma okuludur. Demokrasi, sm~f egernenli,~inin yoklugudur, yani, hi9bir sm1jm siyasal ayrzcaltga tck ba?ma sahip olmadzgz bir toplumsa/ durumdur."

Marksizmin odak noktasm1, · bir anlarnda "iiretim bi9imi" nin olu§turdugunu soylemek yanh§ olmaz. Marksizmden yola c;tkan Bernstein'in di.i~i.incesinde ise, odak noktasmda tuketimde adalet, yani "tiiketim bi9imi" bulunrnaktadrr. Oretirn bi<;iminin degi~?tirilmesi hedefini yads1marnakta, ama oncelikli olmaktan c;tkarrnakta, ertelemektedir. Di.i~i.inur, normal ko§ullarda i~c;i s1mfmm tek ba§ma iktidara ula~1p i.iretim bic;:irnini degi~tirmesindeki biiyi.ik zorluklan gC>rmi.i~tiir. Oyleyse gerc;:ek<;i davramp, yerel yonetirnlerde, kooperatiflerde iktidara gelinmeye, siyasal iktidara ortak olunmaya ve "tiikctim adaleti" ad1m ad1m gerc;:ekle~tirilrneye c;:alt~JlmahdJr. Edward Bernstein, "Sosyal Demokra-

97

Eskikitaplarim.com

side Revizyonizm" ba!?hkh konu~masmda, sosyal demokrasi anlayi~mm c;erc;evesini ~byle c;izmektedir:

"Sosval demokrasi, demokrasinin, devlet, eyalet ve belediyelerde, siyasal e~ftligi ger9ekle~tirme, topragz ve kapitalist i~letmeleri topluma mal etme aracz olarak yiiriitiilmesi yolunda sava~1r. Sosyal demokrasi, safIarmda yalmz i~9ilerirz yer alacag1 anlammda bir i:;9i sm1jl partisi degildir. llkelerini kim benimser ve savzmursa, yani kim iktisadi ya~amm sonmlan oniinde somiiriicii miilkiyete kan;z, yaratzcz emegin miicadelesi anlammda tavzr alzrsa, bu parti saflarmda yer bulur. Ancak, parti, aszl olarak i§9ilere yoneliktir. (:iinkii i$9ilerin kurtulU$U, birinci derecede, · i§9ilerin kendi eseri olmalzdzr. l§9ileri bu dii§iinceyle doldurmak ve onlan iktisadi ve siyasal alanda orgiitlemek, sosyal demokrasinin ba§ta gelen odevidir."

Prag'da dogup Amsterdam'da olen Karl Kautsky (1854-1938), Bernstein'in ele~tiriler yonelttigi ve ozde marksizme daha sad1k gibi gori.i.ndi.i.gi.i. halde, sosyal demokrat oi.i.~i.i.nce c;izgisinde onemli yeri olan bir di.i.~i.i.ni.i.r. Bu yeri, ozellikle demokrasiye olan inanc1 ve ~iddet yontemlerine kar~I takmdigi kesin tav1rla saglami~hr.

Kautsky'e gore, kapitalizmin kendi ic; c;eli~kileri sonucu c;okmesi kac;m!lmazdi. Toplumsal adaletin saglanmas1 yoni.i.nde i~c;i s1mfmm koparacagi odi.i.nler, i.i.retim bic;iminin degi~mesi hedefinin yanmda 6nemsiz kahrd1. Bunun sava~Immi verecek olan sosyal demokrat parti ise, hic;bir zaman i~c;i s1mfmm damgasmdan siynlmamahydi. i~t;i smli1, koalisyonlarla degil, partisi araCihgiyla tek ba~ma iktidara gelmeliydi. Ama O'nun i§9i smzfz tammma, teknisyenler,. kamu gorevlileri ve aydmlar da giriyordu. Kapitalizmin geli~tigi i.i.lkelerde, i~c;i s1mfmm maddesel ko~ullarmda iyile§me oldugunu gori.i.yor ve bu durumun, i~t;ilerin bilinc;lenmelerini kolayla§hracagmi di.i.~i.i.ni.iyordu. "Uretim ara9lanna sahip bulunmayan" he~kesi i§t;i saymak gerekirdi. Bu tamma giren aydmlar, iktidar sava~1mmda da , iktidara ula~hktan sonra da c;ok onemli bir i§levi yerine getireceklerdi.

Kautsky, "Demokrasisiz sosyalizm olamaz. (:agda§ sosyalizmden, sadece iiretimin orgiitlenmesini degil, toplumun demokratik orgiit~

lenmesini de anl1yoruz" diyordu: "Demokrasi ile sosyalizm arasmdaki ayrzm, bazen, sosyalizmin amaczmzz, demokrasinin ise, bu amaca ula§mak i9in, bazz hallerde elveri~siz, hatta engel olabilen bir ara9tan ibaret oldugu $eklinde yapzlmaktad1r. Ancak, kesin konw;mak gerekirse, bu tanzm1yla

98

sasvalizm amacJIIllZ de,~ildir. Amaczmzz, bir smzfa, bir partiye, bir cinsiy~te ya da 1rka, neye kan;z yonelmi§ a/ursa a/sun, her tiirlii somiiriiye ve baskzya son vermektir."

Kautsky, diktatbrliigi.i.n sosyalizmi gerc;ekle~tirmede bir arac; olarak kullamlmasma kar~Iydi. Marx'm "proleterya diktatorliigii" konusundaki giiri.i.~lerfnin yanh~ anla§Ildigmi savunuyordu. Marksizmin kurucusuna gore; "proleterya diktatOrliigii, proleteryanm ezici bir 9ogunlukta olmasz nedeniyle, ger9ek demokraside ister istemez artaya pkan bir durum "du. Komi.i.nistler, Avrupa'da demokrasileri y1pratmi~, ki~kirtmalanyla fa~izmin iktidara gelmesine yardimCI olmu§larch.

Kautsky ~i)y!e diyordu:

" ... iiziintii ile, Bol:;eviklerin i9inde bulunduklart durumu tamamen vanlzr; anladzklanm, dii$iincesizlik ederek, 9iiziimii i9in gerekli ko~ul/arm lli9birinin var olmadzgz sonmlarla ugra~ttklanm, gittik9e daha apk bir ~ekilde gordiim. Olanakszz olam kaba kuvvetle ba$arma giri~imlerinde, ralz$all yzgznlarm iktisadi, zihinsel ve manevi baklmlardan yiiksclmelerine degil, tersine (:arlzk vc Diinya Sava~z tarafmdan ezildik/erinden de 90k ezilmclerine neden olan yo liar se9tiler ... Rusya 'da bir yonetim bi9imi olarak diktatiirliik, anla:;zlzr bir ~eydir. Fakat bunu anlamamzz, kabul etmemiz demek degildir; kesinlikle redrletmeliyiz. Diktati:ir/iik, sosyalist partinin halk r;ogzmlttgwwn muhalefetine kar~m 'elde edilmi$ bir cgemenlik saglamak i9i11 bir aracz degildir. Ancak giiciiniin iitesinde, r;oziimleri yorucu ve ytpratzcz alan bir taktm gorevlerle ba:ja pkabilmesi i9in bir ar~r;ttr. Diktatiirliik, sosyalizmin dii~iincelerini kolayltkla uzla~tmr ve gell~mesine yardzm edecegine, onu cngeller. Diktatorliigiin yerine demakrasi ge9erse, devrimin temel kazan9lan kurtanlabilir."

Sosyal demokrat ideolojinin olu~umuna katk1lan at;Ismdan buraya kadar degindigimiz isimler, Lassalle'den Kautsky'e genellikle AI~ many a' daki bir geli~im <;izgisini yans1tlyordu. Oysa bu olu§umdaki Frans1z, ingiliz ve iskandinav katk1lan da onemlidir.

Frans1z Jean Jaures (1859-1914), bir di.i.§i.i.ni.ir oldugu kadar aym zamanda bir eylem adam!. iki kez milletvekili sec;ilmi!?, sosyalist partiye onderlik etmi~, emperyalizmin baskisi altmda haks1zhga ugrad1gma inand1g1 Osmanlr devleti'ne ve Tiirklere yakmhk gosterip savunmwj, ban§t;I oldugu it;in sava~tan yana olanlarca bldi.i.ri.i.lmi.i.§. 0 da sosy<1 lizm ile demokrasiyi ayn ayn di.i~i.inemiyor. Hatta kendisinin, d('nhlkr<~ tik bir sosyalizmden c;ok "sosyalisl hir denwkmsi" den yana old U)-', 1U • '.i

Eskikitaplarim.com

s(iylemek dahil dogru. Bireyci bir sosyalizm anlayJ§l Vilr. Sosyalizmi, "bircysrl lwk"lann en iist diizeyde vurgulanmilsl olarak degerlendiriyor. Fmnszz Devrimi' nin iiriinii olan h1san Hak/arz Bildirgesi' ndeki hak ve iizgiirli.ikleri ancak sosyalizmin gen;ekle§tirebilecegine inamyor.

M<Jrksizmin tersine, Jaures, sosyalist devletin yakm bir gelecekte "tarihscl bir zanmluluk" olarak ortaya c;Jkacagm1 dii~iinmiiyor. O'na g()re, sosyalist devlet, ancak aydmlanml§ bir c;ogunlugun, bilinc;li c;abalan ile kurulabilecektir. Ostelik var olan devlet yJkilmamah, ic;eriden ele gec;irilmelidir. <;:unki.i devlet, Marx'm iddia ettigi gibi egemen s1mfm bir arac1 degil, s1mflar iistiinde nlas1 bir hakemdir. Dcvlct bir .s1mfl yans1tmamakta, "sznzf ili~kilcrini, yani snuflar arasz giir; dcngcsini" yans1tmaktadJr.

Jaures, sosyalizmin bir "szmf ogretisi" (doktrini) olarak yorumlanmasma kar§Jyd1. Sosyalizmin, "biitiin smzflarz ir;inde eritecek, herkes ir;in bugiinkiindell daha iyi" bir diizen olacag!hl savunuyordu. Boyle bir diizeni gerc;ekle§tirmek ic;in bir halk ayaklqnmasJ gerekli olmadlj:i;l gibi, zararli sonuc;lar bile verebilirdi. <;:unki.i, Murat Sanca'nm anlatlml ile, "bir umutsuzluk taktigini bir devrim yontemi haline getirmi:/' olurdu. Yasal yollardan c;ogunlugu saglamak, c;ok daha saghkhyd1. Batt ve Orta Avrupa iilkelerinin anayasalan, §iddet yoluna gerek kalmadan sosyalist demokrasiye gec;meye olanak verecek <igelere sahipti. Demokrasi her iki s1mfa da giivenceler saghyordu. Demakrasi i~ledikc;e burjuvazi odiin vermek zorundayd1. Bu ise, i§c;i sm1flm giderek ~iddetten uzakla§hracaktL foyle diyordu: "Bernstein 'ill zzddzna, ne yapzlzrsa yapzlsm proletarya smzfz ile burjuva szmfznm koktcn ayn, kokten kar:?zt alduklarmz dii~iiniiyarum; ama, Kautsky'nin aksinc, bilincinin ve eylcminin efendisi alan praletarya smzfz ile diger szmJlar arasznda i~birli,~ini vc tcmaslan arttzrmaktan karkmamak gerekt(~ini de dii§iiniiyarum."

Denebilir ki; Jaures s1mflararasJ c;atuc~madan c;ok uzla§maya inamyordu: " ... ya praleterya hareketsiz kalacak ya da durmadan bafika smiflarm eylcmine kan!?acaktzr; onemli alan, daima f'lluf bilinciylc, kendi ~yn ve orgiitlii giiciiyle hareket etmesidir. Biz devrimi istiyaruz, ama ebedi bir kini istemiyaruz ... Ve eger biz, ister sendika, ister kaaperatif, ister sanat, ister ada/et, ne alanda a/ursa alszm, hatta burjuvaziye ait bir biiyiik dava ugntna, birtakzm burjuvalan bizimle yiiriimeye zarlamayz ba$11-nrsak, :;oyle demekle ne kadar gii~lii aluruz: Birbirine kin besleyen, birbi-

100

rinrlcn ncfrct eden insanlar irin, lm anlik /Jirlc;;mc/erde, bu vir giinliik i~/Jirliklerinde lmlu;;mak nc /Jiiyiik zevktir ... Vc dolayzs1yla, insanlarm art1k kcsin olamk bulu;;acaklan giill, 11c ulvi, ne evrcnsel, ne smzsllZ bir zcvk olacakt1r! .. Bu bulu§llla, ancak ban;;m i;;arcti olan ortak miilkiyet ile o/anaklzd1r."

Leon Blum (1872-1950), Fran sa 'nm ilk sosyalist ba§bakam. Fa~izm tehlikesine kar§l komiinistlerle i§birligine yana~makla birlikte, sagc1 burjuvaziye oldugu kadar komiinizme de kar§'Ydi. Hangi amac;la olursa olsun, ~iddeti yads1yor, toplumsal di'inii~iimiin oy ile gerc;ekle§ebilecegine inamyordu. Devrimi ha21rlamamn en iyi yolunun silahlanmaktan degil, c;ah~anlar lehine yasal diizenlemeleri desteklemekten gec;tigini savunuyordu. Devrim, iizel. mi.ilkiyet i.izerine kurulu bir ekonomik di.izenin yerine, ortak mi.ilkiyete dayah bir ekonomik diizenin kurulmas! demekti. Bu ise, ancak sosyalistlerin iktidara ula§masJyla

gerc;ekle~ebilirdi.

Blum giiriinii~te ne iizi.inde marksist devrim anlayJ~lnl, hatta ne de "pra/eterya diktatorliigii" kavranum yads1yordu. Ama yerel ve i.izel nitelikli Rus devrim deneyiminden "zanmlu VI' evrense/" sonuc;lar c;lkanlmasma kar§IYdL $i.iyle diyordu: "Bir partiniil diktatorliigii, a partinin sizinki gi/Ji degil bizimki gibi almasz ka;;uluyla kabul edilebilir. Halkm iradesine, halkzn iizgiirliigiinc, kitlelerin iradesine dayalz bir partinin uyguladzgl diktatOrliik, i§~i smzfnzm ki;;ilere dayanmayan diktatOrliigiidiir. Ama biitiin vetkinin kat kat pkarak, salllmda, apk ya da gizli bir kamitenin cl/crindc taplandzgz, merk.:zci bir partinitz uyguladtgl diktatorliik praleteryanlll diktatorli(~ii degildir. Bir partini11 diktatorliigii, evet, bir smzfm ,fiktatorlz\~ii, cvet, uilinen ya da bilinmeyen /Jazz ki§ilcrin diktatiirliigii, lwy11·! Ay111 ;;ckildc diktatiir/iik ger;ici o/maltd~r. Kendi ba§ma bir amar; almadi,~l ol(:iide diktatorliigii kabul edebiliriz."

Eylemde tamamen demokratik c;izgide olan bir Blum'un, s<iylemdeki giireceli kahbg1 yamltmamahd1r. Giic;li.i bir komi.inist partisinin sec;men tabanma ortak olmak isteyen bir siyaset <Jdammm -bu sm1rlar ic;indemarksist giiri.ini.imiini.i korumaya c;ah§masmm fazlil yad1rganacak bir yam yoktur. Ostelik Blum, burada Frans1z toplumu iizerinde bir degerlendirme yapmamakta, Lenin'in Sovyet modelini ihrac; etme c;abalarma kar§~hk, o modeli ele~tirmektedir.

Almanya ve Fransa'da demokratik sosyalist akimlann marksizm ile ic; ic;e olu~malanna, gi.ic;li.i komiinist hareketlerle rekabet etme zorun-

101

Eskikitaplarim.com

da kalmalarina kar§Ihk, lngiltere'de durum farkhyd1. Bu farkhhgm, lngiltere'deki demakratik solun goriintiisiinii etkilemesi ise kac;m1h maZd.I.

lngiltere'de demokratik sol idealajinin dogum naktasmda Fabian adh bir dernegin bulundugunu soylemek yanll§ almaz. 1884 yllmda, aralannda Sidney Webb ve .Bernard Shaw gibi isimlerin de bulun-· dugu bir grup aydm tarafmdan kurulan dernek, anti-marksist bir sasyalizm anlayt§Inm oncilliiAiinii yapti. Amac; var alan rejimi devirme"k degil, sasyalizmi toplumun kurumlanna Sizdumaktl. Kapitalizmden sosyalizme gec;i!l, devrimle degil evrimle olacakh. (Feodaliteden kapita~· lizme gec;i§i de, k1ta Avrup.a'sma gore oldukc;a yumu§ak bir bic;imde gerc;ekle§tirmi§ alan bir iilkede, evrimci yakla§lmm ag1rhk kazanmasma hayret etmemek gerekir: lngiltere kapitalistle§irken, feodal d6nemin birc;ok kurumu yak olmami§, ama ic;erikleri ve ag1rhklar1 de~mi§tir.:.) _

.· Marksizmden ljU ya da bu olc;iide etkilenmemi§ tek ~agda§ sasya-

lizm ak1m1 alarak nitelendirilen Fabiancthk, sasyalizmde ilj~i SI-· rufmdan c;ak aydmlara agirhk tamyardu. Bernard Shaw i§i, sasyalizm oniindeki en biiyiik engelin "i~'i sznrfintn aptallzgz" aldugunu soyle-: meye kadar gotiirmekteydi. Fabiancllar, belediye hizmetlerini geni§leterek, devletin yetkilerini arttlrarak, bir "sanayi demokrasisi·ne ula§mayt umuyarlard1. Somut anerileri arasmda §unlar vard1: Daha c;ok kazanandan daha c;ok vergi alacak bic;imde gelir vergisinii'l. yiikseltilmesi; ~ras vergilerlnin arttmlmruu; giinde sekiz saatten fazla . c;allfjllmamasmm saglaiunas1; en yoksullar dahil, biitiin c;ocuklann y~ nekleri~e gare·egitim g6rmeleri; ilkokullann iicretsiz almas1; bir egitim bakanhguun kurulmas1; bol sayu:la kamu bursu verilmesi; ya§Wik sigortasi ve kamu bakunevlerinin kurulmaSI; i§sizlere gec;i.ci i§ bulunmasJ; belediye etkinliklerinin geni§letilmesi; her yeti§kihln ay vermesiniri sagJ.anmaSl; sec;im masraflanrun Oderunesi; parlamento ve belediye meclislerindeki biitiin temsilcilere ayhk Odenmesi ...

Sidney James Webb (1859-1947), tngiliz sosyalizminin koke- .nindeki en onemli isim. Demokratik sol idealajiye katktlanrun yaru ·Sira, milletvekili ve bakan olarak uygulamaya da kahld1. Taplumun }rani b~r anlamda devletin alo.lc1 bir bi~imde orgiitlenmesiyle '"'_'oplum Refahz"nm ger.~ekle~jebilecegine inamyardu. Ama bu, bireycilikten kur- · tulmadan gerc;eklelitiri\emezdi. Uygar Atinahlar ve Miisliimanlarm, tarihte kendilerinden bireysel alarak daha a§agt durumda alan rakiple-

102

rine yenilmelerini, rakiplerinin "daha degerli bir toplumsal orgiitlenmeye" sahip bulunmalanyla ac;ddlyordu. Onemli alan bireyin ~iliginin en iist noktaya ulaljmasi degil, toplumsal orgiitlenme ic;indeki "kii,iiciik i~levini" en iyi bic;imde yerine getirynesiydi. "Bireysel geli~memizi kusursuzla~hrmak yerine, bir par,asz oldugumuz toplumsal organizmayz diizeltmek · i'in daha biiyiik bir dikknt gostermeliyiz" diyord u. ·

Webb'e gore, sosyalizm demakrasinin ekanamik yiizi.i alacaktl.l§c;i sm1fmm siyasal giicii arthkc;a, ekonomik ve toplumsal bak1mdan daha · iyi korunacaktl. Kapitalist diizene yonelttigi. en agu ele§tiri ise !IU tiimcede ozetleniyordu: "Eger toprak ve sermaye iizerindeki ozel miilkiyet, zorunlu olarak birka' tembeli (kendi yetenekleri ile hak etmedikleri halde) zengin etmek i,in, pek ,ok i~'iyi (kendi kusurlar1 olmakszzm) siirekli olarak yoksul tutuyorsa, bu miilkiyet sistemi de -yerine ge,mi~ oldugu feodalizm gibi- ka,znzlmaz olarak ortadan kalkacaktzr."

Gene! egilime uygun plarak, lskandinav iilkelerinde sosyal demokrat di.i§iincenin geli§mesinde de §UkOl}ullar rol oynadi: Marksizmin, kapitalist geli§me siireci ic;inde, orta sm1flarm yok olaca~ yolundaki ongariisii gerc;ekle§m.emi.§ti. Emek9Jer giderek yoksulla§IDiyor, tersine durumlan iyilel}iyordu. Gid.erek bogaz tokluguna c;al~ma zorunda ka

·lacak alan i§~ilerin, kendi yarathklan iiriinleri satin alamamalarJ sonucunda dogacak ekonomik bunahm,lan kapitalizmin qamayacagi varsaytm~ da dogrulanmaiiU.Ijh (Qikii§.Kuramz). Genel oy hakkrtun elde edilmesiyle ~lsvec;'te l918'de), baO§c;l yollardan iktidara gelebilme inancr arbnaya ve d.emokrati.k kurumlara olan saygt yerl~meye b~h. Bu ortamda, lsve' sosyal demokratlanrun bakl§ a9S1n1 Haluk Ozdalga lj()yle azetliyor: ·

"(:oklarzna ters geldigi anda, egemen sznzjlann demokrasiyi ezmeler! olaszlzgz, falz~n kitlelerin daha i§in ba~znda demokrasiyi yads11ruzlanm degil, on~ dart elle sanlmalarinz gerektirir. Kaldz lei, ptlz§iznlann siyasal argiitilnun iktidarq' gelecegi her yerde, egemen sznzflarzn zora ba§vuracagznz varsayma da yersizdir. Boyle bir iktidar degi~ikliginin olditgu toplumlarda egeme-rz sznzflann ~iddete ba~vufup vurmayacagz, pek ,ok ba~ka

· .etkenle birlikte, ozellikle o toplumda demokratik illldilerin ne denli kiiklii yerle~tigine baglldzr. Oyleyse, iktidar miicadelesi szrasmda demokrasiyi kenara itmek degil, demokrasinin toplumun her katzna kiik salmaszna, onun sarszlmaz bi,imde yerle~mesine . falz~mak gerekir. Emek,ilerin siyasal iktidarz ellerine gefirmesi ile beraber falz~anlarzn toplumsal iktidarz bir ge-


cede gerfekle~jtirilemeyecektir ... fnsanlann bilinflenme, orgiillenme, top~ lumsal yonetime katllma olmzaklan ise, en iyi bifi.mde ancak demokratik ko~jullar ifinde yaralzlabilir."

tsv~'te 1932 phnda maliye bakam olan sosyal demokrat Ernst Wigforss, sosyalizme i~r;:i stmfmm yoksullallmastyla degil, tersine maddi km;ullanmn ve kiilti.ir di.izeyinin giderek daha iyile~mesiyle ula~Iiacagmt savunuyordu. <;ah~rna ya~amma bir matbaa i~r;:isi olarak ba~layan ve 1926 ytlmda veremden men Nils Karleby ise, kapitalist diizen ir;:inde yaptlan reformlarm sosyalizm ir;:in onem ta~tdtgma inamyordu. "Sosyal politika, kapitalist diizenin ft!Tfevesinin fiilen · . a$zlmasz, tipik anlamdaki kapitalist diizenin bir iilfiide son bulmasi, i$~ilerin toplum ve iiretim i(indeki yerinin Jiilm degi$mesi demektir. Tiim toplumsai reformlar, gclecek i(in diiljiiniilenle de tamamen aym tiirde bir sosyalisf diizen degiljmesini ifade etmektedir. Arada derece farkmdan ba$ka bit fit!Y o/amaz." demekteydi. Kapitalist di.izen ir;:inde kastettigi reformlann ba~mda; gene! oy hakkt, sekiz saatlik i~ gi.inii, r;:ah~ma ko~ullarmm diizeltilmesi, dagttrm ve ti.iketim ko~ullannm denetlenmesi geliyordu . .

Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin Kasm1 1959'da Bad-Godesberg 'de kabul ettigi programm, r;:agda11 sosyal demokrat ideolojiyi yanstthgmt soyleyebiliriz. Bu programm ana r;:izgileri ~6yle 6zetlenebilir:

- Ozgur bir ekonomi politikasmm ana gorevi, bi.iylik ekonomik i~letmelerin gi.iciinii denetlemektir. Devlet ve toplum, giir;:lii r;:tkar gruplarmm yemi haline gelmemelidir.

- Etkili kiir;:i.ik ve orta boy i~letmeler, bi.iyi.ik i~letmeler kar~Ismda varhklanm koruyabilmek ir;:in gi.ir;:lendirilmelidir. Ozel gruplann piyasaya egemen olmalanm engellemek ar;:1smdan, kamu i!iletmelerinin rekabeti mutlak sonur;: verecek bir ara\hr.

- Kamu miilkiyeti, kamu denetiminin, hir;:bir r;:agda!i devlehn vazge~emeyecegi me§ru bir bi~imidir. Ekonomik giir;:ler arasmdaki ili§kilerin saghkh bir orgiitlenmesi ba§ka arar;:larla giivence altma ahnamadigt zaman, kamusal millkiyet yararh ve zorunlu olabilir.

- Devletin elinde de olsa, ekonomik giiciin her turlii yogunl311mas1 . tehlike yarahr. Bu nedenle de, kamu mi.ilkiyeti, yonetselozerklik ve yerinden yonetim ilkelerine gore kullamlmahdtr.

- Sosyalizmin ozi.i, di.in oldugu gibi bugiin de, yonetid s1mflarm

104

ayncahklanmn yok edilmesinde ve bi.iti.in insanlara C:"izgiirli.ik, adalet ve refah gC:'iti.iri.ilmesindedir. Sosyal Demokrat Parti_• i:?r;:i stmfmm partisi iken, giderek tum halkm partisi olmu§tur.

- i ~ lerin bizzat yurtta~lar tarafmdan yi"inlendirilmesi dahil, yerel C:>zerklik ilkeieri sosyal demokrasi ir;:in C:>nemlidir. Dernekler de r;:agdn~ toplumun yararh kurumlandtr.

Frans a Ba~bakam Michel Rocard 'm ~u st->zleri, <;agda§ demokratik solun ula§hgt noktayt vurgulamak ar;:tsmdan anlamhdtr: "Bir sosyalist o/arak, i~jverenleri Tzirbir zaman fazla kar i(in ele!jtirmedim. Ama yetcrince kar etmedikleri i(ill ele:;tirdigim oldu. Ve daha da stk o/arak, ktsa vadeli ltedeflrri toplumw1 ortak gelecegi i~·i11 yararlz yatmmlara tercih cllikleri, hu 11edenle de kiirlamJt uygwz birimde kullanmad1k/an i(in ele~l i rd i 111 ."

Rocard, <;agda~ demokratik solun devletin i§levine nastl bakttgmt da biiyi.ik bir ar;:tkhkla sergiliyor: "Sol korumact egilimlerden de kendisiui kurlarmaltdtr ... Dcvlet ancak yapmayt bildigi !jeyleri iyi yapabilir. Yani yii11efebilir, payla~ttrabilir. Buna kar:;zltk devlet iiretmek i(i11 yarattii!WIIWJIIT. Birinci durumda, ka11111 IJizmetille girmede her yurtta!jlll kcsin/iklc e~it ko~jullar altmda lmlunnzasz istenmektedir. Digcr/erinde ise, dii~ giicii, uygulamada fabukluk, risk duygusu gerekir. Bu dev/etin ne rolii 11e ~c mcslegidir."

Tiirkiye 'de sosyal demokrat ideolojinin, kemalizm ile birlikte girmeye ba~ladtgmt soylemek yanh~ olmaz. Gene! ve e~it oy hakkt, sekiz saa tlik i~glinii, r;:e:jitli sosyal sigortalar, gelir di.izeyine gore degi~en vergi sistemi, parilSIZ egitim hep sosyal demokrat di.inya gc>rii!?i.ini.in yamnmalan olarak gerr;:ekle~mi~tir. Halkevlcri, kay C1lsfitii/eri, Tiirk Dil vc Tarilz Kllrllllliarz 'nm bagtms1z hirer dernek niteligi ile kurulmu~ olmaliln, hep aym r;:err;:eve ir;:inde degerlendirilebilir. "Y11.rtta Ban~,

Diilllftlda Ban{' i.ilki.isi.i bile, sosyal demokrasinin r;:ok bilinen ban~r;:1 ilkele~i ile r;:akt~maktadtr <;agda!? sosyal demokrasinin hedefledigi smtflararast ban~<;! denge, kemalizmin de ar;:tk hedeflerindendir. Kemalizmin -l"izel giri~imi de yads1mayan- devletr;:ilik anlay~1, sosyal demokrasinin, devletin toplum yaranna gerektiginde ekonomiye kai"lllma anlay~mdan farkh degildir. Bah'da sosyal demokrat ya da demokratik sol nitelikli hareketlerin uzun ~abalar, actlar ve kaytplar sonucu gerr;:ekle~tirebildigi bu 'kazammlar, Ti.irkiye'de -Kemalist devrimcilik anlay1~1 ir;:inde-- r;:ok daha ktsa siirede ve actstz, kay1ps1z saglanmt§tlr.


Kernalizmin bir "liberal dcmokrasi"yi degil, "sosyal demokrasi"yi hedefledigi ac;rktJr. 1960'lann ba~mda Turk i~c;isine tanman "grcv ve toplu sozlc§nu:" haklan da, gene aym c;izginin bir iiriinudur.

<;agda~ sosyal demokrat ideolojinin Tiirkiye'ye giri~inde ve yaylimasmda iinem ta~ryan bir isim de Biilent Ecevit'tir. Ecevit'in du~iince sisteminde, sosyal demokrasi, bir payla~rm ideolojisi olmanm, c;ah~anlar ve gene! olarak ekonomik bakrmdan giic;siiz toplum kesimleri lehine diizenden iidunler koparma amacmm btesine gec;mektedir. Geleneksel kamu sekti:irii-6zel sekt6r ikileminin yanma, "halk sektarii" adryla iic;iincii bir sekWrii oturtmaya c;alr~maktadrr. Bu, halkm kiic;uk tasarruflanmn bir araya gelmesi ve sosyal giivenlik kurumlannm, kooperatif birliklerinin, sendikalann onciiliigiinde biiyiik yatrnmlara

. dbnii~ti.iriilmesi ile olu~acak bir sekt6rdiir. i~c;iler ise, gerek kamu iktisadi kurulu~larmda, gerekse halk sektbrii kurulu~?lannda ybnetime etkin bir bic;imde katrlacak, yetki ve sorumlulugu payla~acaklardrr. Ecevit, "F-ialk iktidanm gm;ekle§tirebi/mck irin, halkm ekonomik alanda orgiitlenmcsini hzzlandzrmamzz gerekir" demektedir.

d) Tutuculuk ve Fa~?izm

Tutuculuk, liberalizmin kar~1smda topraksoylulann bir savunma ideolojisi olarak dogdu. Olu~urken, kendisinden once varolan, Eflatun'dan bu yana uzanan tutucu dii§i.ince birikiminden de yararlandr. Liberalizmin iizerinde yukseldigi e~itlik ve bzgiirliik ilkelerinin c;ii~iitiilmesine oncelik verdi.

Gerek libcralizm gerekse sosyalizm c;rkr~ noktasmda iyimserdir. insanm iyi dogdugunu, ama ko~ullann onu bazr durumlarda kotii yapttgmr, brnegin suc;a ittigini savunur. insan akrlhdrr ve kendisi ic;in neyin iyi neyin kbtii oldugunu sec;ebilecek yetenektedir. Oysa tutucu diis.unce, s1radan insanm kbti.i, bencil oldugu, kendi c;rkarmr gi:iremeyecegi inancmdan hareket eder. insanlar e§it yarahlmam1~lardrr ve ilke olarak, buyuk c;ogunlukla, kendi c;rkanm ikinci plana atabilen, yetenekli, akrlh ve en i)nemlisi de iyi olarak dogmu§ kuc;uk azmhk arasmda biiyuk bir fark vardrr. Kendi t;Ikarlanm gbrmekten aciz kitleleri, bu sec;kin azmhgm ybnetmesi, ybnlendirmesi toplumun da yararmadrr. Uygarhk ancak bbyle geli§ebilir. Topraksoylulann aile c;evresi ve egitim olanaklarr, sec;kinlerin en iyi bic;imde yeti~mesini saglamaktadrr.

E~itlik ve 6zgurliik istenebilir §eylerdir, ama dogaya, yani Tann'

106

nm iradesine uygun degildir. Dogal olan krallrkhr ve topraksoylularm y6netimidir. Butiin Ulkelerde bu tiir yi)netimin bulunmasr, Tann'nm boyle istedigini kamtlamaktadrr. Buna kar§I gelmek, Tann iradesine kars.r gelmek anlamr tas.rr. E~it yarahlmayan, kendi c;rkanm bilemeyen insanm 6zgur olmasr, kendisine ve topluma yarar degil, zarar getirir.

Liberalizme gi)re c;ok daha akrlcr ve tutarh olan tutucu ideolojinin Avrupa'da etkisinin surmesinde, kilisenin destegi biiyiik rol oynamr§ti.: Ama zamanla olaylar tutuculugu zayrflatmaya baEjladr. Cumhuriyet rejimleri kurulup c;ogaldrkc;a, eski rejimin, e~itsizlik ve ozgiirsiizlugiin Tann'nm iradesi oldugu goru~ii kendiliginden c;uriidii. Kilise ise yava~ yavas. etkisi~in bir ~()lumiinu yitirdi ve yeni toplumsal giic;lerle, yani kentsoylularla uzla§ma yoluna girdi.

Fas.izmi, tutucu ideolojinin c;agda~ kalrplar i\indeki bir uzanh~l sayabiliriz. (,:rkrs. noktasmda her iki ideoloji de e§itliksizci, ozgiirluk kar~rh, sec;kinci, madded degil iilkucii, akrl degil duygular iizerine kuruludur.

Fas.izm, ikinci Dunya Sava§I oncesinde, bu ad altmda Mussolini italya 'smda somutlaS,tL Hitler Almanya 'smda ise Nazizm admr ald1. ispanya ve Portekiz gibi ulkelerde, Franco ve Salazar ybnetiminde uzun omiirlu fa§ist egilimli rejimler g6ruldu. $ili'deki Pinochet yonetimi ve benzerlcri de aym s1mflandrrmada yer alabilir.

Marksizmin tersine, fa~izm, bilimsel verilerden hareket eden, tutarh ve kapsamh bir inane; sistetni olus.turmaz. <;unkii, daha <;rkrs. noktasmda, kendisine esin kaynag1 olmu§ diis.uniirlerden ba§layarak, insan aklmm gi.icunii yadsrr. D1s. dunyamn ve t'Jzellikle de insan tarihinin anlas.1Imaz oldugunu savunur. Schelling'in deyimiyle, "lnsanm bizzat kcndisi en anla§limaz $eylcrdcn biri iken, onun ve eylerninin diinyayz anla$zlzr kzlmasz" dii~unulemez.

Fa§ist dus.uncenin temel kaynaklanndan biri olan Schopenhauer'e (1788-1860) gore, insanoglu sonsuza kadar sefil kalacaktrr. insanhgm acllanm hafifletmek ic;in hic;bir s.ey yapmak olanagr yoktur. insan bencil yaratrlm1~hr ve siyasal eylemle de bir sonuc; elde edilemez. Aym "umutsuzluk felsefesi"ni paylas.anlardan Kierkegaard'm buna karS,l onerdigi c;6zum ise, "hzristiyan inancz "na yeniden donmek, 'kendi manhgma degil, dinsel inancma giivenmektir.

Gi1ruldugu gibi, fas.ist du~iincenin temelinde; Descartes'dan


Kant'a, Hegel'e kadar uzanan, insan aklma ve insanm bilinc;li eyleminin ko~ullan degi~tirebilecegine inanan bir felsefe \izgisine kar!II tepki yatmaktad1r. Bu tepkide yer ahp fa~izmi belki de en c;ok etkileyen di.i!ji.ini.ir ise Nietzsche'dir (1844-1900). O'na giire, insaniik bir c;iiki.i~ ddnemindedir. Ancak en yetenekli insanlar gerc;ekten insanctl bir ya~ama yi.ikselebilirler. Oyleyse bi.iyi.ik c;ogunlugun bu ki.ic;i.ik s~kin kesim ic;in c;ah~mas1 ve ona boyun egmesi zorunludur: "Yiiksek bir kiiltiir, ancak toplumda iki farklt kast 'm bulundugu bir orlamda do,~abilir: ~alt~m!lar ve yeteuekli o/duklan i~i11 bo~ zamanlan olaular. Dalta a~tk soylemek gerekirl'c: ZOrtllllll ~alt~ma kastt ve ozgiir ~all$111a kastt." Doga.' olarak a~ag1 yarahlmt~ olanlar bundan zaten rahatstz olmazlar, c;i.inki.i yeterli duyarhhklan yoktur. Halklar da, tlpkt bireylerde oldugu gibi, iki ayn dogada yarahlmJ~IardJr: ()stUn olanlar ve a~ag1 olanlar. Onlar arasmda da, i.isti.in olanlann hi.ikmetmesi gerekir.

Fa~ist di.i~i.incenin dnemli bir basamagmt. da Pareto (1848-1923) olu!iturur. ltalyan di.i~i.ini.ire giire, insanlann mant1k d1~1 eylemleri, mant1kh eylemlerine gore c;ok daha fazla ve c;ok daha iinemlidir. Sermaye sahipleri ile emekc;iler arasmdaki kavgay• durdurup topluma ban~ getirebilecck gi.it;ILi rejim ise, teknik <ldamlann diktati.irlugiidi.ir. "Se~kinlerin Dola~tm1" ilc en iinemli sec;kinci kuramlardan birisini olu~turmu~ olan Pareto, 1789 Franstz Devrimi'ni kastederek ~i)yle demektedir: "E,~er Frans1z yi>11ctici sn11jt gii~ kulltllllllannl yararma ina11sayd1 Ill' gii~ kullanabilecck iradesi olsayd1, elindeki iktidan yitirmezdi ve kc11di pkarma falt:jtrkell, ay111 zama11da iilkesini11 de ~tkarma· hizmct etmi:j olurdu. Biitii11 tariltscl olaylar gosteriyor ki, eger kommak i~i11 ycterli giicii ve e11eriisi yoksa, ltil;bir toplumsal stmf varl1,i?1111 ve iktidamu 1121111 vadede koruyamaz." S1mf c;ati~malan devrim yaratabilir. Ama devrim, kitleleri eskisi kadar ezen yeni bir sec;kin tabakay1 iktidara ula~tmnaktan ba~ka bir ~eye yaramaz.

iktidara geldigi i.ilkelerde zamanla biiyi.ik sermaye ile biiti.inle~en fa~izm, aslmda orta snuflann ideolojisidir. Fa~ist dii~uni.irler, i~9i Slllljmdan oldugu kadar biiyiik sem111yeden de ho~lanmazlar. T1pk1, proleterle~mek korkusu ile komunizme kar~I olduklan kadar, gene aym korku ic;inde kapitalizmin geli~mesine de kar~J olan orta s1mflarm gtmi~ bir kesimi gibi. Fa~ist di.i~i.incenin onemli isimlerinden biri olan Werner Sombart (1863-1941) kapitalizm ile sosyalizm arasmda gen;ekten buyiik farklar olmad1gtm savunmaktad1r. Ostelik gelecekte

108

"11e kapitalist ne sosyalist" olan, bireysel i.iretimin, el sanatlarmm, ki.i<;i.ik giri:?imlerin, "koylii ekono111isi"nin var!Jgm1 koruyacag1 sistemler de ya~ayacaktu . Hitler, iktidara gelmesinden bir yil sonra yaymlad•g• "Alman Sosvalizmi"• kitabmda, sisteminin merkezine "or/a s/ru.f7ar"1 yerle~tirmi~tir. Kapitalizmin yikdmamas1, ama "~ef"in emrine girmesi ve iktidann se<;kinlere verilmesi gerektigini yai:ml§tlr. Halkm dogasmt "kan ve tarih"in belirledigini vurgulamas1 ise, fa~izmin 1rkt;1 yamnm ilginc; bir belirtisidir.

Liberalizm ve sosyalizmde ana hedef bireyin mutlulugu iken, fa~izmde onemli alan devlet ya da ulustur. Birey, devleti ya da ulusu ic;in feda edilebilir. Birey amac; degil bir arac;hr. Devlet her§eyin iisti.indedir ve her~eye kan~1r . Hit;bir ~ey devletin d1~mda ya da kar~1smda olamaz. Birey, bir hi.icre olarak ailenin, grubun, toplumun bir parc;asidJr.

insanlar dogu~tan e~it degildir. Bazilan yonetmek, bazilan ise yiinetilmek it;in yaratllmJ~tlr . Kiiti.i ve yetersiz olan kitleler, sec;kinlerin ya da c;ok iistun yaratJlmii? tek bir se<;klnin buyruklarma boyun egmelidir. E§it olmayan insanlara e~it oy hakk1 tamyan sec;im bir sac;mahkt1r. Aptalla ak1lh, bilgisizle bilgili, kadmla erkek e~it olamazlar. Y1gmlar basit ve degersiz, ktsa vadeli isteklerinin iizerine t;Ikamazlar.

Gerek "Du~eH (Mussolini) gerekse "Fiihrer" (Hitler) zaman zaman halkoylamasJ yaparak kendilerini onaylatmak geregini duymu~lardu. Ama ikisi de iktidarlanm halktan degi!, Tann'dan almaktadirlar. Hitler halk onayladJ~I ic;in de~il, "Fiihrer" oldugu it;in, dogal olarak iktidara sahiptir. Bu nedenle de iktidan smirs1z ve denetimsizdir. Liberalizm "ahlfik dl§l" bir ideohijidir. Parlamenter demokrasi "sorJLI11SJtZiuk vc gii~siizliik" rejimidir. Hitler'e gore; "Vaktini ahmak parlamenterlcri ikna etmekle ge~iren bir bakan i~ goremez".

insanlar e~it yaratilmadJklarma ve aralannda biiyiik farklar bulundu~una gore, tarh~maya ve demokrasiye yer yoktur. Bi.iyiige ve en ustte de ":jcf"e boyun egme esashr. lnsanlar e§it yaratJimadJklan gibi, 1rklar da e~it yarahlmamJ~!ardir. Ostiin uklann a~ag1 1rklan yi:inetmeleri, onlann ve ti.im insanhgm yarannadtr. Dstiin ondere boyun egmeyen bireye, iistiin trka boyun egmeyen a~ag1 1rka kar~1 ~iddet kullamlmasJ dogald1r. Ban~t;Ihk korkakhkttr ve insanlann ve uluslann ic;indeki yaratlcl ate~i sondiiri.ir. ita!} a'da gene; fa~istlere ~u ilke a~1-


·Janmi§hr: "Bir omiir boyu koyun gibi ya!Jamaktansa, bir giin asian gibi ya!}amak daha iyidir."

Fa§izm, sJmflar arasmdaki \eli§kileri ortadan kaldirmayi ()ngoriir. "Tek fief tek parti, tek dev/et" anlayi§I i\inde, biitiin toplum kesimleri tek bir orgiitte temsil edi!ecek, tiim istekler orada dile getirilecek ve devlet de bunlan ger\ekle§tirecektir. i§\i de i~veren de, sermaye sahibi de emek\i de "Uretimciler Birligi" i\inde bir aradadular. 1§\ilerin aynca orgiitJenip a~1rhgm1 duyurmas1 yoJu hka!J buJundugundan, bu sistem i\inde i§\ilerin susmas1 ve l:fiiyiik sermayenin isteklerine gore ekonomiye yon verilmesi saglanmi§ olmaktad1r. SmiflararasJ \ah§mamn yerini ulusal birligin almas1 amacma bt"iylece ula§Ilmaktadir.

Mussolini, "Kurdugumuz rejim kusursuz oldugu i9i11 muhalefete gerek yoktur" diyordu. Biiyiik sermaye \evreleri, kilise ve ordu, rejimin iizerine oturdugu sacayagm1 olu§turmaktaydL

Fa~izmin geli§tigi 1talya, Birinci Diinya Savafjl sonrasmda "Biiyiik ltalya" dii§lerinin yikildigi bir iilkeydi. N~Ir toplumsal ve ekonomik sorunlarla kar~I kar§Iya bulunuyordu. 1~\i ve koylii i§galleri yaygmla~Iyor, komiinizm ideolojisinin sagladigi toplumsal destek biiyiiyordu. Orta szniflar, bir yandan komiinizmden, ote yandan da biiyiik sermayenin rekabetine dayanamay1p proleterle§mekten korkuyorlard1. Zamam durdurmak, tekrar eski giinlere donmek dii~ii i\indeydiler. Hem komiinizme hem de kapitalizme kar~I, \eli~kili duygular i\indeydiler.

Fa§izm ba§langl\ta bu toplumsal tabanm gereksinmelerine yonelik gibi iken, iktidar olduktan sonra tamamen biiyiik burjuvazinin c;1karlan dogrultusunda geli§ti.

Nazizmin geli§tigi Almanya da, Birinci Diinya Sava§Z 'ndan yenik ve ulusal gururu kmlml§ olarak \Ikmi~h. 1leri bir sanayi i.ilkesi ohnasma kar~1hk, dJ§ pazarlar ve hammadde kaynaklan lngiltere ve Fransa 'mn elindeydi. Somiirgeleri olmadJgi i\in, dJ§tan ic;e artideger aktar'Ip toplumsal yumu~ama saglama olanaklanna sahip degildi. Tanm ve sanayide tekeller egemendi. Bankalar ise sanayi tekelleriyle i\ i\eydiler. Tekelle:;meler ekonomik gii\ler arasmda denge olu~umunu ve dolayisiyla demokrasiyi zorla~tmyordu. Diinyadaki 1929 ekonomik bunallmz iflaslan ve i~·sizligi arthrmi§h. Orta simflarm ozellikle ki.i\iik esnaf ve kii\iik \ift\i kesimi, s1mfsal temellerini yitirme korkusu i\indeydi. Toplumsal kan§Ikhklar artm1~, komiinistler gu'f; kazamnaya ba§laf11f§h.

110

Naziler i§te bu ortamdan yararlanarak iktidar oldular. Alman 1rkmm iistiinliigiinii, eski somiirgelerin geri verilmesi gerektigini, kotiiliiklerin kaynagmm yahudiler olqugunu, tiim Almanlann aym bayrak altmda toplanmalan gerektigini, parlamenter sistemin degersizligini savundular. Egitim sistemi devlete sayg1 temeli iizerine kurulmah, orta s1mflar yeniden gi.i\lendirilmeliydi. Tekellerin kamula~tmlacagmi, toptanci ticaretin kanmn payla§hnlacagmi, biiyi.ik magazalann kiic;iik esnafa kiralanacagmt, toprak reformu yap!lacagtm, iiretime katk1 yapmadan kazan\ saglayan "mali kapitalizme" kar§I onlem almacagmi vadettiler. Ama iktidara geldikten sonra, biiyiik sermayenin \Ikarlan ile \ah§an hi\bir ad1m atmad!lar.

e) Milliyet~ilik

Milliyet\ilik ideolojisinin dogmas!, millet yani ulus olgusunun ortaya \Ikmasmdan sonrad1r. Degi§en ko§ullar, derebeyligin olu§turdugu kendi kendine yeterli kapah tanm ekonomilerini \atlatmi§h. Ticaret ve sanayi geli§tik\e, bu geli§meye engel olu§turan derebeylik kurumlan da y1kilmaya ba§lad1. Ticaretin geli~mesi i\in yollar, seyahat giivenligi ve bir derebeylikten otekine degi§meyecek yasalar gerekiyordu. Serf, derebeyinin izni olmadan kente gidip serbest i~\i ola

bilmeliydi.

Kapah tanm ekonomisinden ulusal pazar ekonomisine ge\ilirken, insanlar iilke di.izeyinde birbirleriyle ili~ki i\ine girdiler. Aym topluma ait olmamn bilinci geli§ti. "Biz" duygusu, derebeyligin bolgesel s1mrlanndan ulusal s1mrlara kadar· geni§ledi. Ortak dil olu~tu, aym yurdu payla~manm bilinci geli§ti. Papahga bagh evrensel kiliseden, krala bagh ulusal kiliseye gec;ildi. Ulusal ozellikler bu etkile§im i\inde ortaya \Ikh. "Ulus" dogmu~ oldu. Ulusal devlet, aym zamanda yiiz yiize ili§kilerin, birbirini tamyanlar arasmdaki ili~kilerin onemini yitirdigi bir c;erc;eveydi. Kurumsal ili§kiler ic;inde ki~i kendisini \Ok daha gii\si.iz ve yalmz hissediyordu. Dayam~ma duygusuna, manevi dayanaga olan gereksinme artrru§h.1~te, boyle bir ortam i\indedir ki, yurtseverlik milliyet\ilige donii§tii. Siyasal iktidann kaynag1 da, "ege menlik ulusundur" ilkesine bagh olarak ac;1klanmaya ba~land1.

On sekizinci yiizy!lda Batz Avrupa 'da milliyet\ilik ideolojisi belirginle~irken, bu ideolojiyi oncelikle kentsoylularm benimsedikleri ve kullandiklan dogrudur. Milliyet\ilik, iktidarm kaynagm1 ulusa kayd1-

111

Eskikitaplarim.com

rarak, kentsoylulann iktidanna me1?ruluk kazandmm~tJr. Feodal diizcnin yikilmasmdan sonra ortaya <;:Ikan yeni toplumsal-ekonomik diizenin giic;lenmesini, yerle~mesini kolayla~tmm~tJr. Ama tiim bunlar, milliyetc;iligin kentsoylulann gereksinmelerini kar1?Ilayan, onlara ait bir ideoloji oldugu anlamma gelmez. Milliyetc;ilik bayrag1, zamanla, farkh d6nemlerde ve farkh toplumlarda, farkh toplumsal sm1flann eline gec;:ebilmi1?tir. Ornegin Asya ve Afrika milliyetc;iliginde, ideolojiyi s!rtlayacak bir kentsoylular s1mfmdan -bir toplumsal gii<;: olaraksiiz edebilmek olanaksizd1r.

Milliyet!~iligin eregi, ilk kez ortaya pkhg1 Bah Avrupa'da ulusal devleti yaratmaya, gi.ic;lendirmeye y6nelikti. Daha sonra birc;ok i.ilkede iince bilglms!zhk, sonra da bir kalkmma ideolojisi olarak kullamldt. Baskm Oran'm da vurgulad!gl gibi; milliyetc;ilik, ulusal devletin bulunmadigl ltalya ve Alnumya 6rneklerinde bir "birle:;me hareketi" olarak gbriiliirken, Polonyahlar, Ukraynahlar, <;:ekler, Slovaklar, Finler, Yunanlilar, Bulgarlar ic;in bir "aynlma hareketi" anlamm1 ta1?1d1. Geli~mi~ iilkeleri siimi.irgecilige iterken, geri kalm1~ iilkeleri onlar~ kar~1 bag!msizhk sava~I vermeye itebiliyordu.

Osmanlz imparatorlugu 'nun c;okuluslu yapisi ic;inde Turk milliyetr,iligi c;ok gee; geli1?ti. <;:unkii ne derebeylikten ulusal devlete gec;me durumu, ne de bir bagJmsizhk sava§Irru gereksinmesi vard1. Ostelik imparatorlugun dagilmasmi 6nlemek ic;in etnik k6kenlere 6nem vermemeye, 6zellikle de Tiirk 6gesini vurgulamamaya ozen gCisterilmekteydi. "Millet" yerine, inananlann birligini vurgulayan "iimmet" iilkusu ()n plandayd1 ve halifenin varhg1 da bu yiindeki bir tercihi guc;lendiriyordu. Zamanla imparatorluk <;iiziilmeye yiiz tutunca, imparatorlugun ic;inde yer alan ba§ka ulus- ' Jar kendi bagimsiziiklanm kazanmaya ba§laymca, Tiirk milliyet9iligi de filizlendi. Halifeligin ve sultanhgm sona erip, eski imparatorlugun y1kmt!lan uzerinde c;agda§ bir ulusal devlet kurmak ic;in, Atatiirk milliyetc;ilik ideolojisini kullandi, "egemenlik ulusundur" ilkesinden hareketle yeni rejimi kurdu.

Bat! Avrupa'da milliyetc;ilik ideolojisi, Papa'ya bagh uluslar~ras1 nitelikteki dinsel ideolojiyle c;ah§ffii§ ve laik bir yonde geli~erek egemen ideoloji nlmu~tu. Ti.lrkiye'de de, en azmdan Atatiirk doneminde durum aymyd1. Daha sonralan Irk<;:I-milliyetc;ilerin bir bOlurnu, kendilerine top! urn sal destek bulabilmek ic;in, "Hedefimiz Turan, l?..ehberimiz Kur' an" slogamm benimsediler. Ama dinci c;evreler, ulus aynm1 yap-

112

maks1zm tiim musliimanlan bir araya getirmeyi ama<;"layan "iimmet" gi'lri.i!?une bagh olduklarmdan, genellikle milliyetc;i ak1mlardan uzak durdular.

Bat! Avrupa'da toplumsal-ekonomik geli§meler sonucu 6nce ulus olgusu dogmu!j, sonra o ulusa uygun bir ulusal devletin yaratJlmasi ac;:Ismdan milliyetc;ilik ideolojisi bir i§lev giirmi.i!?tu. Geri /calm!§ iilkclerin c;ogunda ve hatta Tiirkiye'de ise durum tersineydi. Once geleneksel kurumlann yikmhlan uzerinde yeni bir devlet kuruldu, sonra bu devlet ilk hedef olarak "ulus"u yaratmaya c;ah!jtl. Atatiirk' i.in Tiirk Oil vc Tarilz Kummlarma bunca iinem vermesinin nedeni, Ti.lrklere bir"u/us bilinci" a1?IlamaktJ. Osmanl1 lmparatorlugu'nun c;okuluslu yap1s1 ic;inde yitmi§ ve bazen de horlanmi!j olan ulusal benligi yeniden kazilndmnaktJ.

Eski Tiirklerde geli~mi!? bir "ulusal bilinr;'' bulundugu ile ilgili en iinemli kamt, Or/tun Amtlan 'd1r. Sekizinci yiizyildan kalmi§ olan bu amtlann iizeri an bir Tiirkc;e ile yazilmi!jtl ve biitiin Ti.irkleri birle~tirmek gibi bir iilkiiyu de yans1hyordu. Oysa aym tarihlerde Avrupa 'da ya!jayan toplumlarda ne bbyle geli§mi§ bir an dil, ne de bu diizeyde bir "ulus bilinci" vard1. ·

Aym bilincin izlerini, Selc;uk ~ehzadesi Siyavu§'un Karaman Tiirklcrine yapt1g1 vaadlerde de g6ri.iyoruz. Konya 'y1 ele gec;irmek ve Anadolu Turk halkm1 kendine baglamak isteyen Siyavu§, Ti.lrkc;:eyi resmi dil yapacag1 ve Mogollan Anadolu'dan kovacag1 si.izunu vermi~ti. Ali Engin Oba'nm da vurguladigi gibi, bu bir yandan yabanc1 kiilti.ire, 6te yandan da Mo,~ol istilasma olan tepkiyi yans1hyordu.

Tiirklerde"ulus bilinci"nin gerilemesinin 1453'lerden, yani istanbul'un fethinden ba:;:ladigmi s6ylemek yanh~ olmaz. Arhk c;:okuluslu bir yap1 ic;inde "dev§irme sistemi" egemen olacak, Ti.irk cigesi, bilinc;li bir c;aba ile geri plana itilecekti. Fatih Sultan Mehmet'in <;:andarh Halil Paeya 'nm boynunu vurdurup, yerine dev~irme Zaganos Pa§a'y1 sadrazam yapmas1 bir dCiniim noktas1ydL Bu olaydan sonra, iki yuzy1h a~km bir sure, dogu~tan Turk olan hemen hic;bir kimse Osmanlz lmparatorlugu 'nda sadrazam konumuna yi.ikselemedi.

Biilent Ecevit'e gCire; "Tiirk kokenlileri yiinetimden "olabildigine uzak tutma politikasz, stmrszz ilctidar istegi11den doguyordu. (:ok··uluslu Osmanlz lmparatorlugunu olu§turan pek 90k unsur i9inge sadece

113

Eskikitaplarim.com

dogw;tan Miisliiman Tiirkler iktidan denetleyip smzrlayabilecek durumdaydzlar. 0 yiizdendir ki, Fatih Sultan Mehmet, bu yetkiye sahip alan uluSll devlet yonetiminin tamamen dzf?ma itmek istcmif} ve bunu baf?arnu;;flr. "

Ote yandan, Osmanlzlar eie gec;irilen topraklarda yonetimi kolayla~hrmak ve imparatorlugun devamm1 saglamak amaCiyla, ulus aynmm1 ortadan kald1rmaya c;ahf?hlar ve din aynmm1 on plana c;Ikardi!ar. <;:ef?itli din ve mezheplerin onde gelenlerine onem verdiler, yetkiler tamd1lar. Ama bu ho§g6rti ve dokunulmazhk, kilisenin gtic;lenmesi ve ulusal kiilturleri canh tutmas1 gibi bir sonuc; verdi. Avrupa 'da milliyetc;iligin geli§mesini kilise engellemeye c;ah§Irken, Osmanlz lmparatorlugu 'nda tersi oldu; kilise, milliyetc;ilik ak1m1mn 6nemli bir kaynagm1 olu§turdu. Tiirkler ise, Ali Engin Oba'nm anlahm1yia; "islamiyet i9inde eriyerek kendi benliklerini kaybettikleri gibi, kendi kiiltiirel degerlerini canll tutabilecek ne kilise gibi orgiitlere ne de liderlere sahip olmw;lardzr". Balkanlar'da milliyetc;ilik ak1mmm geli§iminde yabanc1 egemenligine duyulan tepki ile, genellikle azmhklarda g6rtilen bir tiir "savunmq, korunma i9giidiisii" de rol oynami§h. Oysa Tiirkler ac;1smdan bu etkiler de siiz konusu degildi.

Baz1 tarihc;ilere g6re, Turk 6gesinin geri plana itilmesinde, milliyetc;i tepkilerin olu§masJ ve dolayisiyla imparatorlugun parc;alanmasmm onlenrnesi arnac1 rol oynarm§tl. Neden ne olursa olsun, Osmanhlarda Turk dil, tarih ve kiiltiiriini.in ihmal edildigi ac;1khr. On dokuzuncu yiizy1I ba§lanna gelinceye kadar, Tiirklerin musliimanhg1 kabul etmeleri oncesindeki tarihlerine hic;bir ilgi gosterilmemi§tir. Sultan ikinci Abdiilhamit, i~i, Ttirkc;e (yani Arapc;a ve Farsc;adan annmi§ bir dille) makale yaymlamasuu yasaklamaya kadar gCiti.irmu§tiir.

15. yiizyi! ortalanna gelinceye degin, baz1lan Orta Asya'da yapllm1~ birc;ok Tiirk9e Kur'an c;evirisi vard1. Bu tarihten soma Ti.irkc;e Kur'an yasakland1 ve gunah say1ldL Bu tutumun, Fatih'in Turk ogesini devlet y6netiminden di§lamasma ko§utlugu dikkat c;ekicidir.

Tiirklerqe milliyet<;ilik ak1mmm gecikmesinin bir nedeni olarak, kentsoylu (burjuva) sm1fm yoklugunu g6sterenlere de rasthyoruz. Bah Avrupa'da oldugu gibi, Balkanlar'da da milliyetc;ilik hareketlerinin 6nculugtinu tiiccarlar ustlenmi§lerdi. Oysa Osmanl! lmparatorlugu 'nda, 17. yuzylldan ba§layarak ticaret mi.islii~1an olmayan azmhklann eline gec;ti. Elle ilretime dayah Osmanh sanayisi de, h1zla geli~en Avrupa sa-

114

nayiinin 19. yuzyli ortalanndan bafilayarak Osmanh pazar siyle gerilemeye yuz tuttu. Padi§ahlann "e/ koyma" yoluyla c Jeri yok etmesi de Bah'daki benzeri bir kentsoylu giri§imci taya <;1kmasma izin vermemi§ti. Bu durumdan kac;mak servetlerini vaklf haline getirmi§lerdi. Ama vaklf kaynakla d6nii~turulmeye ve bir kentsoylu sm1f yaratmaya elveri~ Bah'dakinin ve Balkanlar'dakinin tersine, gecikmeyle dogan yetc;iligine 6nciiliik etme g(irevini aydmlann ustlenmesi gerek

Yusuf Ak<;ora, 1911 y1lmda §U sahrlan yazmi§h: "Va

liyct idea/ini biz mckteplerimizden degil, tesadiifen climize g kitllt1/ardan, yahut etrafllmzda, i9imizdc yat;ayan yabancr mill liyetlerinden iigrendik." Ger~ekten de, Turk milliyet~i

geli~meden c;ok dJ§ etkilerin sonucu filizlendi. Bu difi etb ya'dan, Balkanlar'dan, Bah Avrupa'dan ve Macaristan'dan nanlar olarak di1rde ayuabiliriz.

Kmm ve Kazan Tiirkleri ba§ta olmak iizere, (:arllk R ya§ayan Turk topluluklannda "ulus bilinci." Osmanh Tii (ince geli§ti. Bttnda, dzellikle <;:ar 3. Aleksander ile ba§laya1 bask1lann i:inemli roh.i vard1. Ruslar ve ortodokslar d1~md< dinlere hofigbrii g6sterilmemesi, bu i.ilkede ya§ayan Tiirkler tepkilere itmektc gecikmedi. Kendi benliklerini koruma c;aba zan ve idil Boyu Turkleri'nde ba§ladJ. Din adam1, 6gretmen \ siminin onculiigtinde gelifien hareket, giderek Sibirya, Ka Tiirkistan 'daki Tiirkleri de etkilemeye ~ah§tL Rusya'dan ist len Turk aydmlan, Osmanh imparatorlugu'nda Turk milli dogufjuna katk1da bulundular. Ali Engin Oba'nm deyim milliyctriligi panslavizme bir tepki olarak" dogdu. Rusya sava§lann ~ogunlukla yenilgi ile sonuc;lanmaya ba§lamas milliyet<;ilik akimJ, bir "09 alma" duygusu i<;inde giderek "~ dilnii§tti.

Zengin Kazan Turkleri'nin masraflanm kanjlladJgi "1 liiman/an "nm kongrelerinin, Turk milliyet~iliginin gelit~mesi katkllan olmu§tur. 1906 yiimda toplanan D~uncu Kongre'd, rarlar arasmda, biitun Rusya miislumanlannm benzer bir ok' sahip olmalan ve bu okullarda "edebi Tiirk di/i"nin ok1 bafjlanmasJ istegi de vard1. Kutmh Ismail Gaspuah'I <;1kardJg1 ''Terciiman" gazetesinin savundugu diifiuncelerin

Eskikitaplarim.com

daki rolii ise yadsmamazd1. Gasprrah, Turk ulusunun kendi dilini koruyarak batthla~masr gerektigine inamyordu. Turk dili, Arapc;a, Farsc;a ve diger yabancr dillerden gec;mi~ s()zcuklerden giderek anndmlmahydr. Rusya Turkleri arasmda ilk a~amada dilde ve di.i~lincede birlik saglandrktan sonra, s1ra eylemde birlige, yani bagtmstzhk hareketine gelecekti. Turk kadmma iizgurluk ve erkeklerle e~it haklar vermek de Gasptrah'mn hedefleri arasmda yer ahyordu.

Bir Azeri Turku olan Hiiseyinzade Ali Bey de, Turk milliyetc;iliginin dogu~unda iinemli yeri olan isimlerdendir. 1908' den sonra istanbul'a gelen Ali Bey, Ziya Gokalp ve arkada~lanna Turancz du~unceler a~tlamayt ba~armr~tlr. Tiirk{:iiliik aktmtm bir di.i~unce sistemi haline getiren ki~i, daha sonralan Ziya Gokalp olacakhr.

Turk milliyetc;iliginin geli~mesinde ikinci etkiyi Rumeli'nin kaybmm yaphgtm si:iyleyebiliriz. Evlerini, topraklanm terkederek anayurda gelmek zorunda kalan Rumelili Turkler, kendilerine yap1lan eziyeti dile getirerek, milliyetc;i duygulann dogmasmda rol oynaml~lardtr. J3uyuk devletleri~ baskrsryla, c;ogunlugu Balkanlar'da ya~ayan htristiyan halklara tamnan haklar da, milliyetc;i tepkiuin geli~mesinE! katktda bulunmu§tur.

Uzaktaki yurt! anna "Turan" admr vererek, bir bakrma Turanczlzk akrmmm ba§lattcrsr olanlar Macarlar'drr. Germenler'le Slavlar arasmda srkt§ffil§ olduklan halde, ne Germen ne de Slav olduklannm farkma varan Macarlar, kendi gec;mi~lerini ara~hrdrklannda, Atilla Hun/an ile aym soydan geldiklerine inamyorlardt. Turan Denzegi, Kont Teleki Pal'm ba§kanhgmda 1910 ytlmda kuruldugunda, uyeleri arasmda iinlu tarihc;i ve ozanlar da vardr. Dernek, 1913'te Turan adm1 ta!)Jyan bir dergi c;tkarmaya ba§ladJ. Derginin iin kapag1 Macarca, arka kapag1 eski yaz1 Ti.irkc;e basthyordu. Turan kavram1 ise, ilk saytda Frans1zca olarak yer alan bir makalede ac;tklanmt!jh: "Turan siizciigii ile biz, eski ortak yurdumuzu, biiyiik ge{:mi§imizin amlarzlll, daha biiyiik bir gelecegin umutlarmz anilyoruz. Ostlendigimiz gorev {:Ok biiyiik ve zordur; ama onu yerine getirme}c biz Macarlar'a dii:;;tiigii i9i11 de mutluyuz." (Turancrhk giderek Turk milliyetc;ileri arasmda da yayrlacak ve Cumhuriyet Tiirkiyesi'nde de, "a§m milliyet{:ilik" ola.rak nitelendirilen bir ak1m olarak surecektir. "Hedefimiz Turan, rehberimiz Kur'an" slogam, 12 Ey!Ul iincesinde bir grup tarafmdan kullamlmt!jtlr.)

Macar Turan Dernegi Oyelerinden Zempleni Arpad bir §iirinde

116

~tiyle diyordu: "Doguya Macar, doguya bak; §Crefli biiyiik akrabam sen orada bulacakslll - Kahraman ulusum, doslllllll dogudaki karde§lcrinin arasmda ara ... "

Strp, Yunan, Romen, Bulgar ve Arnavut milliyetc;ilik akrmlanmn ortaya c;tkt~mda, bu toplumlarda "ulus bilinci" nin dogmasmda, tarihleriyle, yazmlanyla, krsacasr kulturleriyle ilgili ara§hrma ve yaymIann onemli ro!U olmu~tu. 1~te Turk milliyetc;iligine Avrupa'mn katk1s1 da bu noktada gi:iruldu. Bir yanda Tiirkoloji bir bilim dah olarak dogmaya, 19. yuzyt! ikinci yansmda Eski Tiirklere yonelik ara~hrmalar yapt!maya, Ti.irklerin kurdugu b"uyuk devletler ve uygarhklar gun I!)tgma c;tkanlmaya ba~landr. Ote yanda Turk eli~i ve sanat i.iri.inIeri Avrupa'da degerlenmeye yuz tuttu. Baz1 zengin evlerinde Turk odasr, Turk ki.i~esi olu§turulur oldu. Lamartine' den Auguste Comte' a, Pierre Lafayette'den Pierre Loti ve Claude Farrere'e kadar baz1 unli.i isimler Turkler hakkmda i:ivgu dolu yaztlar yazdtlar. Yabanc1 dil ogrenen, Avrupa'ya giden Turk aydmlan bunlardan etkilendiler. Kendilerinde bir "Tiirkliik bilinci" dogmaya ba~ladt.

Gecikmi~ Turk milliyetc;iligi, ku~kusuz ki sadece d1~ etkenlerin dolay it bir i.irunu, bir ti.ir tepki ideolojisi degildir. Ali Engin Oba'mn da degindigi gibi, aym zamanda, "Osmanlz fmparatorlugu'nun yzkzlmak iizere oldugwwn Tiirk aydmlarmca hissedilmeyc ba~landzgz bir donemde, bu 90kii~ii engellemek i{:in aranan rarelcrden biri olarak ortaya pkmz§" hr. Kemalizmle ilgili sayfalarda da gi:irecegimiz gibi, Turk milliyet<;iligi, Atatiirk ile birlikte rrkc;r du~lerden armmt!j ve c;agda§ bir bagrmstzhk ve kalkmma ideolojisine doni.i~m~ti.ir.

Dogu Ergil, milliyetc;iligin amac;lanm ulusal ekonomiyi yaratmak, bagtmstz bir ulusal devlet yaratmak ve ulusal bir kultur (ortak deger sistemi ve beklentiler) yaratmak bi<;iminde straladtktan sonra ~oyle diyor: "Ulus ve ulusplluk, ne Batz' mn. dagzmk feodal siyasal vc ekonomik orgiitleni~i irindc, ne de Dogu 'mm ~kuluslu ve {:ogu teokratik imparatorluklarz biinyesindc geli~ebilirdi. Pazar ekonomisinin bu iki yapzyz dagztzp, bireyleri ve yoresel topluluklan ortak bir ulusal pazar irinde orgiitlemesi, ulusal toplulugun olu§umunun temelinde yatan en onemli etmendir."

Milliyetc;ilik, 6ncelikle her ulusun kendi yazgtsma egemen olma, kendi devletini kurma hakkmt ic;erir. Kurulan devletin daha c;agda~ olmasmt istemek de bunun dogal uzantlstdtr. Ama c;ok gi.ic;lenen bir devle-

117

Eskikitaplarim.com

tin ba~ka uluslan egemenligi altma almak i<;in harekete ge<;mesini istemek, artJk ba§ka bir milliyet<;ilik anlayt1)ryla ilgilidir (Saldzrgan milliyctr;ilik).

Sonu<; olarak §Un!an stiyleyebiliriz: Milliyet<;ilik, aym topraklar iizerinde benzer ko~u!lan payla§an insanlann, dt1)a kar~1 korunma ve dayam1Jma gereksinmelerini kar~IIayan bir ideolojidir. Toplum i<;inde <;Ikar <;ah~malanna alet edildiginde tutucu, toplumun dt§a kar§I ortak yararlanm savunmak i<;in ku!lamldrgmda ilericidir. Ba~ka bir deyi~le, toplumdaki bir kesimin ba~ka bir kesimi somiirmesini gi.>zden saklamak ve kolayla~tlrmak amacryla kullamldrgmda hitucudur; ama o toplumun ba~ka toplumlar veya ba~ka toplumlann i<;indeki bir kesim tarafmdan somiirii]mesine kar~I ba~vuru]dugunda i!ericidir.

f) Kemalizm

Kemalizm, trpkr liberalizm ve sosyalizm gibi, bir devrim ideolojisi olarak dogmu~tur. Ama, liberalizm ve sosyalizmden farkh olarak, geri kalmr~ bir iilkedeki devrim ko~ullarmm gereksinimlerini yansrtmaktadrr. Bu nedenle de, kemalizmi iyi degerlendirebilmek i<;in, geri kalmlf? iilkc devrimlerinin geli~mit~ iilke devrimlerinden farkrm anlamak gerekir.

Franszz Devrimi, evrim siirecinde onlerde yer alan bir toplumda rastlanabilen devrimlerin en iinli.i ornegini olu~turur. Ko~ullar ve toplumdaki gii<; dengesi degi~mi~, ama eski ko~ullara gore olu~an ve eski gii<; dengesini yansrtan toplumsal ve o;zellikle de siyasal kurumlar degi~memekte direnmi~, toplurnsal-ekonomik geli~meyi zorla~hrmaya ba~lamr~trr. Kentsoylular (burjuvazi) yeni bir toplumsal srmf olarak dogmu~, gii<;lenmi~, ama gii<;leri ol<;iisiinde siyasal rejimde etkili olamamr~lardrr. .Bir anlamda toplumun altyaprsr degi~mi~, ama iistyapr bu · degi~iklige uymamr~hr. Burada sozkonusu olan, eski kurumlan yeni ko~ullara, yani iistyapryr altyaprya uydurmakhr; degi§en ko~ullarla, kot~ullann yarathgr gereksinmeleri kar~rlamasr gereken kurumlar ara- · smdaki <;eli~kileri gidermektir. '

Evrim si.irecinde geride kalmt§ toplumlarda gori.ilen devrimler ise, belirli tarihsel ko~ullardan yararlanarak, bu toplumlann evrimini hrzlandrrmak, bazr evreleri atlamak amacmr ta~rr. Birinci grup i.ilkelerdeki devrimciler, ko~ullann geregini yerine getirmek ve gereksinimle- . rin dogurdugu devrimci ideolojiyi izlemekle yetinmek durumundadrrlar.

118

Toplumun heni.iz ula§amadrgr bir a~amaya g.ore kurumlar olu§turmak, bliylece geli§mi§ i.iikelerle aralarmdaki a<;rgr bir i.)J<;iide olsun kapatmak zorundadrrlar. Kendilerinden <;ok once o a~amaya ula~mr~ olan toplumlann deneyimlerinden ders alabilmek olanagrrra sahiptirler. Ama o devrimin dogal ta~ryrcrsr, itici giici.i olan toplumsal srmfm bulunmamasr ya da <;ok gii<;siiz olmasr nedeniyle de i~leri <;ok daha zordur. Ancak, eski diizenin savunucusu gii<;lerin -tarihsel nedenlerle- zayrflam1~ olduklan bir andan yararlanarak iktidara gelebilirler. Temel devrimci giici.in yoklugunu ya da zayrflrgmr ise, ideolojiye bi.iyi.ik agrrhk vererek ve o ide- , oloji etrafmda iyi i)rgi.itlenmi~ "bilinrli" bir <;ekirdek gii<; olu§turarak te

lafi etmeye <;ah~rrlar.

Toplumlardaki gii<;ler dengesinin degi~memesine kar~m, eski gi.i~ler dengesinde agrr basan gi.i<;lerin <;rkarlanna ve diinya gorii~?lerine gore bi<;imlenmi~ olan kurumlann degi~memekte direnmesi, devrimin nesnel (objektif) ko1Jullanm olu~turur. Var olan bu diizeni ele~tiren.v~ ye~i bir diizenin ilkelerini i<;eren ideoloji ise, devrimin oznel (subjekhf) ko~ulu saytlabilir. Devrimi, bilin<;siz bir ayaklanmadan, krzgmhk birikimlerinin kmp-dokmeye doni.i~mesinden ayrran ana ozellik, sahip olunan "devrimci bilin(', yani "bilinr;'' ogesidir.

Evrim sonucu dogan devrimlerde, ideoloji evrime ko§ut olarak dogar, devrimci ·eylem i<;inde geli~ir. Boyle bir devrim~e ideolojinin agrrhgr, nesnel ko§ullann <;ok gerisinde kahr. Oysa geri kalmi§ i.ilkelerde nesnel ko§ullar yeterince olu~maml§ oldugu i<;in, ideolojinin onemi artar. ideoloji, devrimi olanakh krlan ortamdaki, somut ko§u!lardaki eksikligi giderme, bo§lugu doldurma i§levini i.istlenir. Burada ideoloji, gene devrimci eylem i<;inde baz1 degi§ikliklere ugramakla bi~lik~e, ~evrim oncesinde hazrr olarak vardrr ve <;ogunlukla da, ana <;tzgrlenyle geli§mi~ iilkelerden aktanlmt§hr. Ama<; zaten o i.ilkelerin diizeyine da~a hrzh bir bi<;imde ula!Jil·nak oldugu i<;in, bunu dogal kar§rlamak gerekrr. Devrimci ideoloji, devrimin onciisi.i gii<;lerin toplumsal ozelliklerine gore bazi degi§imler ge<;irmekle birlikte, ana dogrultuda aym kahr-.

Her devrim belirli toplumsal gii<;lere dayanarak ger<;ekle~ir. 0 gi.i<;lerin yeterince geli§medigi ortamlarda ise, devrimci ideolojinin kendisi, yarattrg1 bilin<; ve kitleler iizerindeki etkisiyle devrimci bir gi.i<; olu~turabilir. Bir ayaklanmanm, bir hiiki.imet darbesinin, bir bagrmsrzhk sava~mm, tarihi hrzlandrrmak an:acmdaki bir devrime donii~mesinde, devrimci ideolojinin etkisi biiyi.iktpr. Ama ideolojinin devrim-

119

Eskikitaplarim.com

deki agtrhgmm artmast i)l'<usunde, dogmatiklellmesi olasthg1 da artar. C,::iinku soz konusu ideoloji, bir anlamda, var olmast istenilen, ama heniiz var olmayan ko§ullarm iiriinudiir.

Mustafa Kemal, hpkt Lenin gibi, Birinci Diinya Sava$1' mn iilkesindeki eski dlizenin temsilcilerini maddi ve manevi a~dan yipratmasmdan yararlanarak, evrimin henuz zorunlu kumadJgt yeni bir toplumsal-siyasal duzeni yaratacak sur~leri harekete g~irmi1ltir. Lenin, Rus ordusunun peri§an olmast sayesinde, kii'<iik ama iyi orgii.tlii ve bilin'<li bir giice dayanarak siyasal iktidan ele ge~irirken; Mustafa Kemal, ulkesini dii§man i~galinden kurtarmanm kendisine kazandtrdtgt olaganiistii etkiyi kullanarak devrimi ger'<ekle~tirmi~tir. Lenin'in Rusya'nm ko~ullanna uydurmaga '<ah~hg1 marksist ideoloji -yukanda degindigimiz nedenden dolay1- dogmala~trken; Mustafa Kemal, liberalizm ve sosyalizmden yararlanarak Tiirkiye'nin ko§ullarma gore olu~turmaya '<ah~tJgt devrimci ideolojinin dogmala~ma olasthgtm onlemeye "ab§mteyhr. ldeolojik kahpla!jmamn h1zh bir degi!lim si.ireciyle bagda~mayacagm1 vurgulayarak, bir anlamda "siirekli devrimcilik" anlaY'~mm onciiliigi.inii yapm1~tJr. Baztlanmn ileri stirdiigiiniin tersine, kemalizmin ideolojisi vard1r, ama "ogreti"si (doktrini) yoktur.

Kemalizmin oniinde iki a§arnah bir ama'< vard1: Bagzmszzlzk ve t,:agda~la$ma. Bu ereklere uta§mak i'<in, ideolojinin '<er'<evesini. olu!lturan milliyet(:ilik, cumhuriyett;ilik ve laiklik ilkeleri Franszz Devrimi ve dolayzszyla liberalizmden; devlett;ilik, halkpllk ve devrimcilik ilkeleri de · sosyalizmden esinlendi.

Kemalizm ic;inde "milliyett,:ilik", bir yandan ulusal bagtmstzhgm saglanmasJ, ote yandan da '"agda!jla.!ima gereksinimlerini kaf!i!lamaya yonelik ideolojik bir oge olu!ituruyordu. <;agda~ bir toplum olmak i'<in once ulus olmak, ulusla!irna ~arnasmdan g~mi!i olmak gerekiyordu. Ulusla!irna a!iamast, '"agda~ toplumun temel ozelliklerinden olan demokratikligi saglayabilmek i'<in de (ileride gorecegiz) bir on kO!luldu.

Tiirk milliyet9liginin kokenlerini, gene! olarak milliyet'<ilik ideolojisini incelerken gormii!ltiik. <;e!litli kaynaklardan beslenen bu gecikmi~ milliyet'<ilik aktmmt bir dii!iunce sistemi i\ine oturtan ki§i Ziya Gokalp olmu!ltu. Bir yandan ulusal bag~rnstzhgt saglamak, ote yandan c;agda!i anlamda bir ulus yaratmak eregine yonelen Mustafa Kemal elbette ki bu birikimden yararla~br. Arna, ayru,Z<lmanda, eylem ic;inde onu a~rnt!j, kendi damgasmt ta~tyan bir milliyet~ilik an:layt!lma

120

ula§mt~hr. Bu, stmrlar otesi hedefler g()zetmeyen, 1rk'<1 olmayan, ~o~ulcu bir milliyet\iliktir.

Atatiirk, tum somiirge durumundaki tilkelerin, kendi deyimiyle "mazlum mil/etler"in birer birer bagtmstzhklanm kazanacagmt ~ok onceden s6ylemi§, ulusal kurtulu§ sava§mtn ba!ianst ile de onlara cesaret vermi§tir. Emperyalist devletlere kar~t kazamlan bu ilk kurtul~ sava§t, giderek evrensel bir model olu!iturm~tur. Kemalist milliyetrilik anlayl§Inin dt§a yonelik hedefi, "ragda$ uluslar toplulugunun e$il lulklara sahip bir iiyesi olmak"ttr.-Sadece siyasal bagtrnstzhkla ye~inmeyen, ekonomik bagtmstzlt~t da i .. eren bir ""tam baglmslzlzk", bu hedefin ay

nlmaz bir par'>astdtr.

Kemalist milliyet'<iligin i'<e y6nelik hedefi ise, '<agda~ bir ulus yaratmakttr. Bu ulus, ne "~rkt;t" ne de "iimmett;i'"' bir anlayt~l yansltmaktadtr. Atattirk'e gore ulus, ne din ne de trk temeline dayamr; ulusu yaratan temel oge, ortak tarih o ortak tarihin tiriini.i ortak dil ve sonu\ olarak ortak ki.iltiirdur. Atati.irk ilk Turkiye Bi.iyiik Millet Meclisi'nde yapt1g1 bir konu!jmada, Turk, Kurt, Laz, <;erkes birlikte bir bi.itun olu~turdugunu vurgulamt!i, Kurtulu§ Sava:zl strasmda hep "Tiirkiye Milleti'' deyimini kullanmt§hr. Daha sonralart karma§tk bir etnik yaptdan kendine gi.ivenen \agda!i bir ulus yaratmak ic;in ~aba gosterdiginde de, ornegin "Ne mutlu Tiirk olana" dememi:z, ""Ne mutlu Tiirk'iim diyene" demi1ltir. O'nun i\in "Tiirk" Anadolu topraklan i.izerinde "kederde, klvanrta" dayam~ma i~inde olan insanlarm "ortak" ad1dtr. Orta Asya'daki Turk, o milliyet\ilik ~ev~evesinde yer almazken, Anadolu'nun tum insanlan, etnik kokenine baktlmakstztn ulusun bir par~as1 say1lmaktadJr. Atati.irk "Medeni Bilgiler" kitabmda ~yle de~tir: "Tiirkiye Cumhuriyeti'ni kuran Tiirkiye halkma Tiirk milleti denir." 1935 ytlmdaki resmi tammlamaya gore de," ulus, dil, kiiltiir ve iilkii birligi ile birbirine baglz yurtta~lardan meydana gelen siyasal ve

sosyal bir biitiindiir."

Atatiirk, 4lus kavr~nundan din 6gesinin dt§lanmastru, dini ulus d~mda ayn bir olgu olarak degerlendirilrnesini ise ~yle savunrnu§tur: "Tiirkler islam dinini kabul etmeden de biiyiik bir millet idi. Bu dini kabul ettikten sonra, bu din, ne Araplann, ne aym dinde bulunan Acemlerin ve ne de sairenin Tiirklerle birle§ip bir millet te$kil etmelerine tesin etmedi. Bilakis, Tiirk milletinin milli baglarmz gev~etti; milli heyecamm uyu$lurdu. Bu pek tabii idi. c;unkii Muhammed'in kurdugu dinin amac1,

121

Eskikitaplarim.com

biitiin milliyetlerin iizerinde, hepsini kapsayan bir iimmet siyaseti idi."

Milliyet<;ilik, aym topraklar iizerinde benzer ko~ullan payla~an · insanlann, dt~a kar~1 korunma ve dayam~ma gereksinmelerini kar

§Ilayan bir ideolojidir. Toplum i<;indeki <;tkar <;ah~malarma alet edildiginde tutucu, toplumun dt~a kar~I ortak yararlanm savunmak it;in kullamldigmda ilericidir. Ba~ka bir deyi~le, toplumdaki bir kesimin ba~ka bir kesimi somiirmesini gozden saklamak amactyla kullamldtgmda tutucudur; ama o toplumun ba~ka toplumlar veya ba~ka toplumlann it;indeki bir kesim tarafmdan somiirtilmesine kar~l ba~vuruldugunda ilericidir.

ilerici milliyet<;ilik insancildir; insanlara ac1 vermeye degil, onlarm acJ!anm dindirmeye yoneliktir. tlerici milliyet<;ilikte, insanlan egemenlik altma almak degil, onlan egemenlikten kurtarmak amac1 vardtr. tlerici milliyet<;ilik, biitiin insanlarm ozgiirliigiinii ve tiim top.: lumlarm e~itligini savunur. ilerici milliyet<;ilik, boliicii degil, birle~tiricidir. ilerici milliyet<;ilik, sava~<;I degil ban~<;tdtr; sava~1 ancak gerektiginde, yukandaki amat;lar ugruna kabul eder. i§te ilerici milliyet<;ilik, kemalist milliyet<;iliktir. Bu nitelikleriyle de, <;agda~, evrensel ve kahctdtr.

Kemalizmin ilkelerinden "cumhuriyetrilik", bir anlamda milliyet<;iligin dogal sonucu gibi goriilebilir. Eger egemenlik ulusa ait ise, iilkenin kimler tarafmdan hangi kurallara gore yi)netilecegi de uh.ts tarafmdan belirlenecek demektir. Kemalist ideoloji it;inde cumhuriyet<;ilik, giderek "demokrasi" ile biitiinle§mekte, e~anlamh hale gelmektedir. Cumhuriyet<;ilik aym zamanda, siyasal iktidann dinsel kokenli olmaktan <;tkmast, laikle§mesi, siyasal rejimin <;agda~la~mast demektir. Bu ilke, iktidarm dinsel kbkenli olmaktan <;tkmastyla laiklik ilkesiyle, me~rulugun temelini halk desteginin olu~turmastyla da, halk<;~hk ilkesiyle yakmdan ilgilidir.

Mustafa Kemal'e gore, "Yeni Tiirkiye Devleti" bir halk devleti idi, halkm devleti idi. Oysa ge<;mi~teki devlet, bir "ki$i devleti" idi, ki~il~rin devleti idi. Cumhuriyet rejiminden ne anladtgmt ise ~oyle a<;tkhyordu: "Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemi ile devlet $ekli demektir. Biz cumhuriyeti kurduk, on ya§znl doldururken demokrasinin biitiin gereklerini szras1 geldikre uygulamaya koymalzdzr. ... Milli egemen/ik esasma dayanan memleketlerde siyasi partilerin var o/mas1 tabiidir. Tiirkiye Cumhuriyeti'nde de birbirini denetleyen partilerin dogacagma

122

$iiphe yoktur." Suna Kili' ninde altmt t;izdigi gibi, kemalist cumhuriyet<;ilik anlayt~I ulus<;u, demokratik, ozgiirliik<;ii ve <;ogulcuydu.

Cumhuriyet ile demokrasiyi ayn dii~iinmeyen Atatiirk, 1930'\ar Avrupas1'nda neredeyse yaygm olarak goriilen baskiCI rejimlerin hepsini de ele~tirmi~tir. Fa~ist, komiinist ya da mesleklerin temsiline dayah korporatif sistemlerin Tiirkiye a<;tsmdan i)zenilir olmadtklanm vurgulamt~hr. Oysa o d6nemde etrafmdaki bir<;ok ki~i, oze!likle fa~ist-nazist

mod elden etkilenmi~lerdi.

Ulusal Kurtulu~ Sava~/nm bile, olduk<;a demokratik bir mecliste tarh~Ilarak, zaman zaman sert bit;imde ele~tirilerek, denetlenerek yiiriitiilmii~ o!mas1 son derece onemli ve anlamltdtr. M~s~af~ Kemal bu tercihi yaparken, elbette ki harekete i<;te ve d1~ta behrh bu me~ruluk kazand1rmak amactyla da hareket etmi~ti. Ama Kurtulu~·Sava~I sonrasmda izledigi yo! da, demokrasinin O'nun a<;tsmdan bir temel tercih sorunu oldugunu ortaya koyuyordu. Devrimin tehlikeye dii~mesi nedeniyle, zaman zaman sert onlemlere ba~vurmak zorunda kaldtgi za~an bunu dogal saymtyor, "Onlar ancak ba§ka onlemlerle oniine gerzlemeyecek biiyiik tehlikeler kar§tsmda kalmdzgz zaman, zorunlu olarak onay

lamr'' diyordu.

"Hirbir totaliter rejim tasavvur edemeyiz ki, bir muhalefet yaratmak amaczyla kendiliginden bir te§ebbiiste bulunsun" gbrii~iinii savunan Ergun 6zbudun'a kahlmamak olanakstz. Serbest Fzrka'mn kurulmast a~amasmda Atatiirk'iin Fethi Bey'e yazdtgt mektu~lard~ eyu_ s~hrlar vardt: "Biiyiik Millet Meclisi'nde ve millet oniinde mzllet t§lennm serbest olarak miinaka§.aSI ve iyi niyet sahibi zatlarm ve fzrkalann · dii§iincelerini ortaya koyarak mil/etin yiiksek menfaatlerini aramalan benim genrligimden beri il§zk ve taraftar oldugum bir sistemdir." K~~di partisi i<;inde en sert muhalefete bile ho~gorii gost~re~ -~tatu~_k, ozgiirliiklerin temel oldugu bir demokrasi anlayt~ma sahtph. Ozgurluk anlay1~1 ise, sadece ba~kasma zarar vermemek anlam1~da bir "neg~t~ ozgiirliik" anlayl~tyla da smtrh degildi. Insamn kendt yetenekle,nm geli§tirmesi anlammdaki bir <;agda~ ozgiirli.ik anlayt~ml daha 1930 lar

da savunmaktayd1.

Atatiirk'iin yaptlgt ve yap~~ya bzen gosterdigi baz1 fieyler var ki, giiniimiiziin "katzlmacz" demokrasi anlayt~ml daha o zamanlar, sezgileriyle benimsedigini diieyiindiirmektedir. (Bu at;tda_n, orne_gin 1~ Eyl~il Anayasas1'nm demokrasi anlaytfimdan <;ok daha tlerded1r): Dunya da

123

Eskikitaplarim.com

ilk kez bir bayram <;ocuklara armagan edilmi~ ve o vesile ile onlara, iilkenin gelecekteki sahipleri olduklan bilinci a~Ilanmaya <;ah~tlmt!lhr. 23 Nisan giinleri <;ocuklann, kentlerindeki onemli kamu gorevlilerinin makamlanna oturmalannm, onlann gorevlerini ge<;ici olarak devralmt~ gibi davranmalannm, bir oyun havasmm 6tesinde anlamt oldugu a<;tkhr. Belki gene ilk kez, bir onder, devrimini gen<;lere emanet etmi~ ve onlardan, gerektiginde iilkede siyasal iktidara sahip olanlara kar~t <;tkmalanm istemi~, 1924'te se<;men ya~mtl8'e indirmi§tir. Daha o yonde hi<;bir istek, hi<;bir gereksinme yokken, Turk kadmma siyasal hak ve 6zgi.irli.iklerini -demokrasinin anayurdu saytlan bazt bah i.ilkelerinden once- veren, kadmm siyasal ya§amda agtrhk kazanmasma <;aba gt)steren de Atatiirk'ti.ir.

Atatiirk bununla da yetinmemi§, ger<;ekle§tirdigi biiyiik "kiiltiir devrimi" a<;tsmdan onem ta§tyan kurumlann bagtmstz ve demokratik bir yaptya sahip olmalarma ozen gostermi§tir. Her§eyin devlet i<;inde ve devlet i<;in oldugu fa§izmin yiikselme doneminde bile, Tiirk Dil ve Tarih Kurumlan siyasal iktidardan bagtmstz birer dernek olarak kurulmu!l ve ya§amlanm si.irdi.irmi.i!llerdir. Atatiirk onlann parasal bagtmstzhgmt saglayabilmek i<;in, kendi mal varhgmt siirekli bir destek olarak kullanmaktan <;ekinmemi~tir. Yurdu bir kiiltiir agt gibi saran 404 "Halkevi" ile dart bin kadar "Halkodasz" da, kagtt iizerinde tek pa•tiye bagh olmakla birlikte, bi.iyi.ik ol<;iide bagunstz ve demokratik bir yaptya sahip ktlmmt~lardtr. Bunlar, "kitle orgiitleri"nin kotii g6zle goriildi.ikleri 1980'lerin Tiirkiye'sinde yanm yi.izytl onceki kemalist ideolojiyi yansttan somut omeklerdir. "

Mustafa Kemal, demokrasinin her§eyden bnce bir bzgiirliik sorunu olduguna inamyor ve §6yle diyordu: "lrade ve egemenlik milletin Wmiine aittir ve ail olmaluizr. Demokrasi sosyal yardzm veya iktisadi tct;kilat sistcmi degildir. Dcmokrasi maddi rcfalt meselesi de degildir. Boyle bir nazariyat vatanda$larm siyasi hiirriyet ihtiyaczm uyutmayz amar;lar. Bizim bildigimiz demokrasi siyasidir. Omm hedefi, milletin idare edenler iizerindeki muhakemesi sayesinde siyasi Ttiirriyeti saglamaktzr. Tiirk demokrasisi Fransa ihtilalinin ar;tzgz yolu takip etmit;, ama kendisine ozgii niteligi ile geli§mit;tir. Zira her millet devrimini toplumsal ortamm baskz ve ihtiyaczna gore (. .. ) yapar. Demokrasi prensibi, ulusal egemenlik §ekline donii$miit;tiir. Bir ulusu olu$luran bireylerin o ulus ir;inde, her r;e~it ozgiirliigii, ya~amak ozgiirli'lgii, ~:alz$mak ozgiirliigii, dii~iince ve vicdan ozgiirliigii giiven altmda bulunmalzdzr."

124

Mustafa Kemal'in demokrasi anlayt§t, kemalizmin en 6nemli ilkelerinden olan "/zalkr;zlzk"tan da soyutlanamaz. Atatiirk ba~langt<;ta halk<;thgt ~u !lekilde tammhyordu: "Bugiinkii varlzgmuzrn aszl niteligi milletin gene/ egi/imlerini isbat etmi§tir. 0 da halkplzktzr, lzalk hiikiimctidir, lziikiimctlcrill lzalkm cline ger;mcsidir." Ama zamanla bu ilkenin de i<;erigi geli~ti ve Halk Partisi 'nin programlarmda ii<; 6geyi i<;ermeye ba§ladt: Siyasal demokrasi, yasalar iiniinde e~itlik, smtf <;ah§malannm kabul edilmemesi ve toplumun dayam~ma i<;erisinde

geli§mesi.

Osmanlz lmparatorlugu 'nun <;bkii§ doneminde giri§ilen reformlar, hep devleti kurtarmak amacma d6ni.ikti.i. Oysa Mustafa Kemal, halka gii<; kazandtrmadan, halka dayamp onun yaraho gi.ici.inden yararlanmadan <;agda§ bir topluma ula§tlamayacagmm bilincindeydi. 1922'de Meclis ki.irsiisiinden ~unlan si.)yli.iyordu: "Tiirkiye'nin gerr;ek sahibi ve cfendisi, gerr;ck iirctici olan koyliidiir ... Diyebilirim ki, bugiinkii yzkzm ve yoksullugun biricik ncdeni bu gcrr;egin gafili bulunmltt; olmamzzdzr. Gerr;ekten, yedi yiiz yzldan beri diinyamn r;e§itli iilkelerine gondererek, kanlannz akrttzgznuz, kemiklerini topraklarm(Ul bzraktzgzmzz ve yedi yiiz yzldan beri cmcklerini el/erinden alzp savurdugumuz ve buna kar§zlzk her zanzan a~agzlama ve a/r;altma ile kar~llzk verd(~imiz ve bunca ozveri ve bagz!llarzna kan;z iyilik bilmezlik, kiistahlzk, zorbalzkla U$ak durumuna indirmek istcdigimiz bu soylu sahibin oniinde biiyiik bir utanr; ve saygzyla gerr;ck dzmrmunmzu alalmz."

Mustafa Kemal, gene Kurtulu;; Sava§l ytllarmda Meclis 6niinde yapttgt bir konu§mada, halk<;thgm toplumsal-ekonomik i<;erigini ~6yle a<;tk!tyordu: ''Toplumsal ugra!l yoniinden dii~iindiigiimiiz zaman, biz ya~amznr, bagzms1zlzgzm kurtarmak ir;in r;alz§an kimseleriz, zavallz bir ilalkzz! Kcndimizi bilelim. Kurtulmak, yaf?amak ir;in r;alz§an ve r;alzfjmaya zorunlu olan bir lzalkzz! Bundrm otiirii her birimizin !zakkz vardzr. Yetkisi vardrr. Fakat r,;alz§nwkla bir hakkz elde cderiz. Yoksa arka iistii yatmak vc ya§amml r,;alz;;maktan uzak ger;irmek isteyen kif]ilerin bizim toplumumuz ir;erisinde yeri yoktur. 0 lzaldc soyleyiniz baylar! Halkr;zlzk toplumsal diizenini emegine, hukukuna dayatmak isteyen bir toplumsal ugra!lflr."

Kemalizm, se<;kincilige kar§I bir ideolojidir. Halk<;tltk ilkesinden hareketle yaptlan bir<;o'k reform, Osmanlt geleneginin iiriinii olan se<;kin-halk ikilemini a~maya yi)neliktir. Bu ama<;la giri~ilen en 6nemli ahltmlardan birisi, "Tiirk dilini yabancz dillerin boyundurugundan kur-

125

Eskikitaplarim.com

tarmak" amaCiyla gen;eklet?tirilen "ail devrimi ", yani dilde anla§hrma <;abalandtr. Sadece se<;kinlerin anladtgt Arap<;a-Fars<;a yiiklii OsmanIzca terkedilmi§, tiiretme ile zenginle§tirilmi§ Tiirk<;e, yazt ve bilim dili olmaya bat?lamt~tJr. Aslmda i1grenilmesi gii<; olan eski yazmm yerine latin alfabesinin kabulii, halkm egitimini kolayla§hrmak amaom da tat?tmt§hr.

Kemalist halkplzk, "ayncalzkszz, smzf~zz" bir toplum (1ng(1riiyordu. Fakat bu, toplumsal stmflan kaldtrmayt ama<;layan marksist anlaytt?I yansttmtyordu. Kurtulu~ Sava§l Tiirkiye'sinde marksist anlamda bir "egemen szmj" ve i§<;i smtfl bulunmadtgt varsaytmmdan hareket etmekteydi. Oy!eyse var olmayan bir smtf <;ah§mast ve ayncahklt toplum kesimleri yarahlmamaltydt. Ekonomik geli§meyi saglamak i<;in toplumdaki ti.im olanaklar degerlendirilmeye <;ah§thrken bu beklentiye ters di.i§en bir durumun dogmast, kemalizmin, Suna Kili'nin vurgulamaya ozen gosterdigi bir temel ozelliginin gozden ka<;masma neden olmamaltdtr: "Atatiirk(:iiliik, herhangi bir smzfm egemenligini reddeden, zllmlz toplumculugu ongoren, her tiirlii somiiriiye kan;;z bir diinya gorii~iidiir.

Atatiirk(:ii halkplzk, yonetimde, siyasada, kalkmmada, gelirlerin dagzlzmmda, devlet ve ulus olanaklarmm kullamlmasmda ha/k yararmm gozetilmesini ama(:lar."

"Peki halk nedir?" sorusunun yamtmt ise biz verelim: Halk, ayncahklara sahip bulunmayan toplum kesimlerinin toplamtdtr!

Kemalist "devrimcilik" ilkesi, halk<;tltkla ve hatta demokrasi anlaytt?t ile i<; i<;e bir anlam ta§tr. Mustafa Kemal'in 1923'te Konya'daki bir konu§masmda yer alan t?U ci.imleler, O'nun nastl bir devrimcilik anlayt§mdan hareket ettigini, hi<;bir yanlt§ anlamaya yer vermeyecek kadar a<;tk bir bi<;imde sergilemektedir: "Bozuk zihniyetli milletlerde biiyiik (:Ogunluk ba~ka hedefe, aydm denen smif ba~ka zihniyete sahiptir. Aydm smzf telkinle, aydmlatma ile biiyiik r;:ogunlugu kendi amacma gore ikna etmeyi ba§aramaymca, ba§ka yollara ba§vurur. Halka zorbalzk etmeye ba:;;lar. Ba§anya ula§mak i(:in, aydm smifla halkm zihniyet ve hedefi arasmda tabii bir uyum olmasz gerekir. Yani aydm smzftn halka telkin edecegi ilkeler, halkm ruh ve vicdanmdan almmz§ olrnalz. Bu halk bir deja kar§lsmdakinin samimiyetle kendilerine yardzmcz olduklarma inamrsa her tiirlii hareketi derhal kabule hazzrdzr. Bunun i(:in gen(:lerin her §eyden evvel rnillete giiven vermesi gereklidir."

\

Bu, se<;kinciligi a<;tkltkla yadstyan, halkla bi.itiinle§meye ve do-

126

laytstyla demokratik ybntemlere biiyilk ('mem veren bir devrimcilik an

layt§ldtr.

Kemalist devrimcilik anlayt§Inin iki yam bulundugunu soyleyebiliriz. Birinci yam, eski diizenin ge<;erligini yitirmi§ kurumlannt ytktp, yerlerine <;agm gereksinmelerini kar§tlayacak kurumlan koymakla ilgilidir. A rna kemalizm bununla yetinmemekte, devrimciligi aym zamanda si.irekli olarak yeniliklere, degi§melere a<;tkhk bi<;iminde anlamakta

ve kaltpla~maya kar§t <;tkmaktadtr.

Atatlirk, devrimcilik ilkesinin birinci bgesini §byle tammhyordu: "Devrim, Tiirk milletini son yiizyzllarda geri bzrakmz§ alan kurumlan yzkarak ycr/erine, uluszm en yiiksek medeni gereklere gore ilerlemesini temin cdccek yeni kurumlan koynm§ olmaktzr." Atati.irk, yaphgt devrimin iilkeye kazandtrdtklannm korunmasmt elbette ki devrimcilik ilkesinin bir geregi saytyordu. Ama O'nun a<;tsmdan sorun o noktada bitmiyordu. Ko~ullann degi§eceginin, degi§en ko§ullann yeni kurumlan, yeni ahhmlan gerektireceginin bilincindeydi. Bu nedenledir ki, kemalist ideolojinin kahpla§masma, bir anlamda devrimin dondurulmasma kar§tydt. Ko~ullara ko§ut olarak sadece kurumlann degil, di.i§iincelerin de degi§mesinin gerekliligini biliyordu. i§te bu nedenledir ki, kemalizmin devrimcilik ilkesi, aym zamanda bir "siirekli devrimcilik" an

layt~lnt da yansttmaktadtr.

En ileri kururnlar bile, ko§ullar i<;inde eskir. En ileri bir devrimin "bek(:iligi" ile yetinenler, gi.iniin birinde degi§en ko§ullarm gerisinde kalmaktan, tutucula§maktan kurtulamazlar. Kemalizrnin bu siirekli devrimcilik anlayt§lm benimsemeden, sadece Mustafa Kemal'in saghgmda ger<;dde§tirdiklerinin bek~iligi ile yetinenleri "kemalist" ya da Atatiirkr;:ii saymak olanakstzdtr. Suna Kili, "Devrimcilik kalzpla§mayz, duraganlzgr, kii/mele§mcyi, i§levini kaybetmeyi, 9agm, toplurmm gerisinde kalmayz onlemek, dinamik bir devrim anlayz~mz saglamak ve siirdiirmek ir;:in konmu~tur." derken hakltdtr. Emre Kongar da, aym ger<;egi §i)yle ifade etmektedir: "lkinci anlamda devrimcilik, Tiirk Devrimini, temel ilkcleri yoniinde ileri goWrme gorevini i(:eriyordu. Yalmz mevcudzm vc ger(:ekle~tirilenin korunmasr ile yetinilmeyecek, TUrk Devrimi, zamanm gereklerine ve (:agda§ geli~melere gore, temelinde yatan illceler dogrultusunda daha da ileriye gotiiriilecekti."

Kemalizmin "devlet(:ilik" ilkesini de, halk~thk ilkesi ile baglanhh olarak degerlendirmek gerekir. Yoksul, yiizytllardtr ihmal edilmi§ olan


halk nasJI kalkmacak ve hak ettigi r;agda~ ya~am duzeyine ula~acaktir? Bah'mn geli~mi~ toplumlanmn nastl bir yoldan ger;erek o noktaya geldikleri biliniyordu. Bir yandan kendi halklanm, ote yandan geri kalmt~ ulke halklanm s6murerek bir sermaye birikimi olu~turmu~lardJ. Turkiye'nin kendisi geri kalmt~ bir ulkeydi. Halkm SJrtmdan br sermaye birikimi olu~turulmasma, onun birkar; ku~ak daha yoksul tutulmas1 pahasma bir kalkmmaya ise "halkpltk" anlayt~l kar~tyd1.

1923-1930 arasmda, kalkmma ir;in gerekli yatmmlan yapmas1 6zel giri~imlerden beklendi. Ama bu i§levi yerine getirmeye i.izel ki~ilerin ne yeterli parast, ne yeterli deneyimi, ne de yeterli teknik bilgisi vard1. Dunya'yt sarsan 1929 ekonomik bunabnu ise, liberal ekonomi politikalatmm tam bir ba~anstzhgmt vurguluyordu. Kemalizm, Ulkeyi kalkmdtrmak, halkt r;agda~ uygarhk duzeyine ula~hrmak ir;in "dev.letr;ilik" ilkesini benimsedi. B('>ylece hem uretim arttmlacak, sanayi gerr;ekle~tirilecek, hem de hakr;a bir dagthm yapJlacak ve ekonomik gucu kullanan bir stmfm halkt ezmesine olanak verilmemi~ olacakh.

Kemalist tek partinin programmda 1935 ythnda yap!lan son duzeltmelerden sonra, devletr;ilik ilkesi ~oyle tammlamyordu: "Ozel r;alz~ma ve Jaaliyeti esas tutmakla beraber, miimkiin oldugu kadar az zaman ir;inde milleti refaha ve memleketi ge/i§mi§lige eri§tirmek ir;in, milletin gene/ ve yiiksek yararlarmm gerektirdigi i!jlerde, ozellikle iktisadi alanda devleti Jiilen ilgilendirmek onem/i esaslanmzzdandzr. lktisat i!jlerinde devletin ilgisi fiilen yapzczlzk oldu,~u kadar, oze/ giri§imleri te§vik ve yapzlanlan diizenleme ve denetlemektir".

Kema/isl devletr;ilik anlayt§mm, buti.in i.iretim arar;lanm devletin elinde toplamay1 i'>ngi.iren marksizm ile ku~kusuz ki hir;bir ilgisi yoktu. Htzh bir ekonomik buyumeyi saglamak ir;in devletin lokomotif g6revini ustlenmesi anlamma geliyordu. Devlet ekonomiye yon verecek, ktt kaynaklarm akiiCl kullammm1 planlayacakh. Devlet ozel giri~imcilerin ilgilenmedigi, ba~anh olamad1gt ya da kamu yaran gordugi.i alanlarda yatmm ve i§letmecilik yapacakh.

TU.rkiye ba§langt<; a~amasmda devletr;iligin iki bi.iyuk yaranm gordu: Bir yanda, 6zellikle altyap1 ve sanayi yatmmlan sayesinde oldukr;a htzh bir ekonomik bi.iyi.ime gerr;ekle§tirilirken; ote yanda, sanayile§menin devlet eliyle olu§umu sayesinde, Tiirk i§r;isi Bah'daki ornekleri gibi, insanCII olmayan ko§Ullar ir;inde birka<; ku§agmm feda edildigini gormedi. 1929-1939 arasmdaki on\ytlda di.inya sanayi iire-

128

timi yi.izde 19 artarken, Tl\rkiye'de sanayi i.iretimi artl~l yuzde 96'yt buldu. Sovyetler Birli,~i ve Japonya dt§mda hir;bir Ulke, bu alanda Tiirkive'den daha htzh bir biiyi.ime saglayamad1. Giderek olu§maya ve buyi.i~neye ba§layan sanayi i§<;isi smtft, nasll hir;bir mi.icadele vermeden ser;me ve ser;ilme haklanm elde ettiyse; gene kan doki.ilmesine, ku~aklar boyu si.iren buyi.ik actlar r;ekilmesine gerek kalmadan, insancll r;ah§ma ko~ullanna kavu§tu. Kemalist "surekli" devrimcilik anlayt§lnt daha sonra surdurenler, sendikala§ma, grev ve toplu sozle§me gibi haklan vermek ir;in de i§<;i sm1fmm rejimi zorlamasm1 beklemediler. (Ama ugrunda sava§tm vermeden elde edilen haklann yeterince bilincinde olunamadtgmt daha sonraki deneyimler gc)stermi§tir. l§r;i smtft, ancak elinden ahndtgt ya da ktsttlandtgt zaman, sahip oldugu haklann ve ozgi.irli.iklerin onemini yeterince kavrayabilmi§tir. Demokrasinin be§igi say1lan i.ilkelerde bile, i§r;ilerin ser;me hakkm1 elde etmek ir;in nastl uzun ve kanh sava§tmlar verdigi unutulmamahdtr!)

Alh ok ile simgele§tirilen kemalist ilkeler i<;erisinde, Atatli.rk'un en onem verdigi ilkelerin ba~mda belki de "laiklik" geliyordu. Mustafa Kemal, i.ilkenin ko§ullannm daha hi<; haz1r olmadtgt bir a§amada bile r;ok partili diizene ger;i~ ir;in sakmca g<irmezken, tek bir ko§ul ileri siirmli.§ti.i: Laiklikten 6dun vermemek! Serbest Ftrka'mn onderligini i.istlenecek olan Fethi Okyar' a yaz-:hgt ve daha once de sozi.inu ettigimiz mektubunda §U sahrlar dikkati r;ekiyordu: "Memnuniyetle t~krar goriiyorum ki, /aiklik esasmda beraberiz. Zaten benim siyasi hayatta btr taraflz olarak daima aradzgzm ve arayacagzm temel budur."

Bir r;agda§la~ma ideolojisi olarak kemalizm ar;tsmdan laiklik, demokrasi anlammdaki cumhuriyetr;iligin de, milliyetr;iligin de, devrimci~ ligin de, ve hatta halkr;thgm da on ko~ulu oldugu ir;in bu olr;ude 6nem ta~tmaktadtr. Demokrasinin on ko§uludur; r;unki.i laiklik olmadan gerr;ek bir di.i§U.nce ozgur!Ugi.i, gerr;ek bir i.izgur ser;im olamaz. (Biitun diinyada 6zgurli.ik ve dernokrasi ri.izgarlan eserken, bask1 rejimleri birbiri pe§istra ytkthrken, bundan en az etkilenenin -.Jaikligi kabul edememi§mus!Uman i.ilkeleri olu§u raslanh mtdu?) Milliyetr;iligin on ko§uludur; <;i.inki.i laiklik olmayan yerde 6nem ta§tyan oge ulus degil, inananlarm olu§turdugu "iimmet"tir. (Bu anlayt§ ir;inde ornegin Arap ve Iranh, mi.isli.iman Ti.irk ile aym toplumun bir parr;as1 say!ltrken, htristiyan Ti.irk olan Gagauzlar (G6koguzlar), Turkr;e konu§tuklan ve r;ok daha ortak ki.iltiirel ozellikler ta§tdtklan halde "yabancz" saytlacaklardtr.)

129

Eskikitaplarim.com

Devrirnciligin (in ko~uludur; <;iinki.i laikligi kabul etmerni~ bir toplumda bilimin ve .:;agm gereklerinin gerisinde kalm1~ kurumlan degi~tirrnenin tartl!illmasJ bile genellikle olanaks1Zdlr. 1-!alk<;IIigm iin ko~uludur; <;i.inkli din temeline dayah bir devlette ag1rhg1 ve i1nceligi olan halk degil, dinsel se.:;kinlerdir.

Tarih boyunca hernen tum devrimciler, din ile degil, ama bir k1sJm din adamlan ile kar:jl kar§1ya gelmi~lerdir. ~i.inki.i "eski di.izen"le <;1karlan butunle§mi§ olan bir din adarnlan kesimi, kiikli.i degi:;;imlere hep kar~1 <;ikml§, dini bir siyasal ama<; i<;in kullanarak kitleleri etkilemeye .;:ah~ml~lardlr. Kcndilerinin etkisini ve ag1rhgmi azaltacak her giri§imi de "dinsizlik" olarak nitelendirmckten <;ekinmemi:?lerdir. Sultanm ve di.i~manm <;1karlan ile bi.iti.inle~erek, Kurtulu!:l Sava!il sJrasmda Mustafa Kemal 'in idam fermanmt <;Ikaranlar gene bu tiir din adamlan olmwjtur.

Fransa'daki mi.islumanlann manevi bnderi ~eyh Abbas, Ti.irk toplumunun d1§111dan bir giizlemci olarak, bu konuda §iiyle diyor: "Os- · manit imparatorlugu 'mm r;iikii$iinde din adam/an r;ok o/umsuz roller oynadllar. Mustafa Kema/ din adamlann11z hatalanm PC yamtt1klan tchlikeyi anlad1,~1 ir;in devrimine once onlardan ba~/ad1. 0, din adamlanllllJ ceha/ctinden korkmakta, on/ann ii/kc ir;in teh/ikc yamtllklanm dii$iinmekte hakl1ydl. Onun sava:; ar;ttgl din adamlarllllll tau!ltiklan, savunduklan !slam ile gerr;ek lslam arasmda daxlar kadar fark vard1. Tiirklerin babas1, diinyaya !Jakim bir Osma11ll lmparalorlugu 'nu r;iikmii~,

parr;alanm!$ haliyle buldu. Bu koca imparatorlugun r;okiif?iinc de islam'm' yan!zfj tamnmast, yanlz!j yommlanmas1 ncden olnw~tu. Ataliirk cclwlete kar$1 sava:?tl, js[am 'a kar$! dc,~il..."

Bir konu~masmda "Biz milliyet<;iyiz ve dinimize sayg1hytz" diyen Atatiirk din ile ilgili giiru!ilerini aslmda a<;Jk bir bi<;imde ortaya koymu~tu:"Din liizumlu bir miiessescdir. Dinsiz milletlerin dcvamma imkan yoktur. Yalmz :;uras1 var ki, din Allah ilc kul arasmdaki bagllhkttr. Softa szmfm din simsarlzgma miisaade cdilmemelidir. Dindcn maddi menfaat trmin edenler (~ren9 kimselerdir. j~te biz btt vaziycte kar~l!flZ ve buna izin vermiyoruz. Bu gibi din ticarcti yapan insanlar saf vc masum halkzmlzl a/datnu~lardlr. Bizim ve sizlerin aszl miicadele edecegimiz ve ettigi- . miz />11 kimselerdir. Hangi ~ey ki ak/a, mant1ga, halkm menfaaline uygundur; bilmiz ki, o bizim dinimize de uygundur. Eger hizim dinimiz aklm manl1gm uydugu bir din olmasayd1, miikemmel ~lmazdz, son din olmazd1." :

130

Mustafa Kemal, islam dininin zamanla 6zi.inden uzakla~hgmJ, bir.;:ok yabanc1 iigenin -yorumlar ve bo!i inan.;:lar olarak- i§in i.:;ine girdigini di.i~i.ini.iyordu. ~agda~ olmamn inan<;sizhkla hi<;bir ilgisi bulunmadJgi kamsmdayd1, ama bilerek, mant1gm1 kullanarak inanmahyd1. ~oyle diyordu: "Tiirkler dinlerinin ne oldu,~mw bilmiyorlar. Bunun ir;in Kur'an Tiirkr;e olmaltd1r. Tiirk Kur'an'm arkasmdan ko§uyor; fakat onun ne dedigil1i anlanuyor. Benim maksadzm, arkasmdan ko~tugu kitapta IU'

oldugunu Tiirk anlasm."

"Laiklik" ile ilgili boli.imde anlathgJmlz gibi, musluman Turk halki, Kur'an'1 kendi dilinden okuyup anlama olanagma ancak laik cumhu·· riyet rejimi sayesinde kavu~tu. Tiirkre Ezan gene aym ortamda ger.;:ekle~ti; ama .;:ok partili siyasal sisteme ge<;ildlkten sonra, tutucu, kemalizme kar~1 gii<;lere verilen bir ildi:m olarak ortadan kalkh.

Kemalizm, sJrasiyla siyasal sistemi, hukuk sistemini, egitim sistemini ve. ki.ilturii laikle~tirdi. Bir islam ulkesindeki ilk laik devlet b6y Ieee dogdu. ~ok say1daki mi.isluman i.ilke i<;inde tek .;:agda~ demokratik bir hukuk devletine sahip iilke Tiirkiye ise, bunun laiklikle baglanhsi olmadigmi iine surmek elbette ki olanakslzdJr. Petrol gibi bi.iyiik ve kolay gelir kaynaklanna sahip olmad1gi halde, Turkiye'nin mi.isli.iman ulkeler i<;inde en sanayile§mi~i, en ileri teknolojiye ve .;:agda§ ekonomiye 5ahip bulunam olu~u da aynca di.i§undiirucudur!

Geri kalm1~ iilkelerin genellikle k1t olan kaynaklan i<;inde en bol malzeme insand1r. Dstelik diger kaynaklan harekete ge<;irebilecek gil<; de gene o insan ogesidir. Bu nedenle, geri kalnu~ i.ilke devrimleri, her §eyden i.ince insam degi§tirmeye, daha etkili daha bilin<;li bir "yeni insan" yaratmaya yonelik, insanm di.i~i.inu§ ve davram~ bi<;imlerini degi~tirmeye yi'lnelik bir "kiiltiir devrimi" olmak zorundad1r. Geri kalml~ iilke devrimcileri, bu yeni insam yaratabildikleri ol<;i.ide ba§anya ula~Irlar.

Hi<; ku~ku yok ki, Mustafa Kemal, tarihin tamd1g1 en curetli, en

buyuk ve kapsamh ki.ilti.ir devriminin ba~ mimand1r. Dilde, dinde, hu

kukta, yazrda, giyside, egitimde, tarihte yaphg1 reformlar; bazllan bu

gun bi<;imsel gori.inse bile, inamlmaz boyuttaki bir kulti.ir devriminin,

bir buti.in i<;inde .;:ok anlamh olan par.;:aland1r. Osmanlt lmparatorlugu

i<;inde dili ve tarihi unutturulmu~, kenpine guvenini yitirmi~ bir halk

tan, <;agda§, ba~r dik, ,kendisiyle gurur duyan bir ulus yaratabilmi~ ol-

131

Eskikitaplarim.com

m_anm ne bi.iyi.ik ve zor bir sonu~ oldugunu bug\.in takdir edebilmek

zordur.

Napolyon, "Siingiilerle her !}ey yaptlabi/ir, ama iizerinc otumlamaz." diyor. Bunun sosyolojik anlam1 ac;tkhr. Hic;bir toplumsal hareket, dayandtgt toplum kesimlerinin olanaklanm a§amaz. Her 6nder, ne kadar bi.iyi.ik olursa olsun belirli bir toplusal tabana dayanma.k zorundadir ve dayandtgt, dayanmak zorunda kaldtgt o toplumsal tabanm gi.ici.ini.i ne i:ilc;i.ide harekete gec;irebilirse, o <ilc;i.ide ba~anh saythr.

Mustafa Kemal'in, birinci hedef olarak ulusal bagtmsizhgi saglayabilmek ic;in dayanabilecegi gi.ic;ler belliydi: Asker-sivil bi.irokratlar, ulusal nitelikli ama oldukc;a zaytf bir kentsoylu kesimi ve bi.iyi.ik toprak sahipleri. Bunun dt§mda gi.ic; alabilecegi, i)rnegin bir i§c;i s1mh yoktu. Wusal bagm1szzlzk hareketini orgi.itleyip sonu gelmeyen ~ava§lardan yorgun di.i§mi.i§ Anadolu koylilsi.ini.i harekete gec;irirken bu sacayagma dayanmak zorundayd1. Topluma, yirminci yi.izy1lm sonlannda bile hic;bir islam i.ilkesinin ele almaya cesaret edemedigi doni.i§i.imleri kabul ettirebildi. Ama ornegin s1ra "toprak reformu "na geldiginde, ba~aramad1. <;i.inki.i gec;mi~te dayanmak zorunda kaldtgi, hareketinin tabanmda yer alan gi.ic;lerden biri de "toprak agalan" idi. Kemalizmin ba~ard1klanm ve ba~aramad1klanm, 1920'lerin Ti.irkiyesinin toplurnsal-ekonomik ko§ullanm ve i~inde bulundugu di.inyanm bzelliklerini goz bni.ine almadan yapiian bir degerlendirme bilimsel olamaz.

Frans1z ara§hrmaci Fran~ois Georgeon §Unlan yaz1yor: "Kemalizm, Avmpa dz§mda giiflii yankzlar uyand~rdz. Bugiin iiriincii Diinya admz verdigimiz, Latin Amerika'dan Uzakdogu'ya kadar uzanan alanda, Tiirkiye'nin 1919'dan sonraki attlrm1 ve uygulanan reformlar rogunlukla tutku dolu bir dikkatle izlendi. Bag1mszzlzgz kazanmak, ekonomik-sosyal kalkmmayz saglamak irin uygulanacak reretelerle ilgili olarak Kemalizmden almacak dersler ara§tmldz."

Iran 'I! muhaliflerden, Halkm Mi.icahitleri orgtiti.ini.in ()nderi Mesut Racavi ise bir Turk gazetecisine §i.iyle diyor. "Ben istemez miyim Iran da Tiirkiye gibi laik bir miisliimanlar iilkesi olsun? Ama benim ii/kem sizinkinden yiizyzllarca geri kaldz. Bize Atatiirk gibi bir onder lazzmdz, $ah geldi. Siz rok §ansl! bir iilkenin rocugusunuz.:."

***

132

Kemalizmin bir ideoloji olarak ~er~evesini ~izdikten ve Kcmalist Dcvri111 'in temel ozelliklerine degindikten sonra, baz1 sorulan teker teker yanttlamakta yarar var.

ilk snru, kavram ve o kavramlann anlahlmasmda kullamlan sozci.iklerle ilgili: "Atatiirkriiliik" demek mi daha dogru, yoksa "Kemalizm" demekmi?

ideolojiler, toplumsal gereksinmeleri kar~Ilayan, o gereksinmeleri duyan kesimlerce benimsenmi~, kendi i~lerinde tutarh inan~ sistemleridir. SagCI ideolojiler daha ~ok duygulara, solcu ideolojiler ise akla seslenirler. Kemalizm de, akla ve insanCII degerlere dayah , "ra,~da{' bir toplum iizlemine yamt veren, geri kalm1~hktan kurtulma istencini

yans1tan bir ideolojidir.

Oysa, Atatiirkriiliik dendiginde -b6yle bir ideolojik kavramdan ~ok- bir ki§iye yiinelik hayranhk ~agn~tmt one ~~kwor. Adeta bir "putla~tzrma" egilimi yanstyor. Hele "Atati.irk~i.ili.ik" adma, Atati.irk'i.in isminin arkasma saklamlarak yaptlanlar di.i~i.ini.ili.ince, "yzpratzlmz{' olan bu sbzdikten vazge~mek daha dogru g<izi.iki.iyor.

Atati.irk~i.ili.igi.i, Atati.irk'i.in saghgmda -o gi.ini.in ko~ullannm geregi olarak- yapttklarmm "bekriligi" bi~iminde anlayanlar var. Bu Kemalizmin "tutucu" yorumudur ve "siirekli dcvrimci" iizi.ine aykmdtr ... Bir de -6zellikle ~ok partili di:ineme ge~tikten sonra·- i.ilke yi.inetimine gelen ve Ataturk'e saygt duyduklan halde Kemalizme "kzsmcn" kar~1 olanlar s6z konusudur. l§te "Atatiirkriiliik" sbzci.iguni.in, bu iki kesimle ilgili olarak kullamlmasmm daha dogru oldugunu siiy

leyebiliriz.

Kemalizm ise "ilerici" bir ideolojidir. Ne ge~mi§in bek~iligi, ne de kahpla~mi~ bir inan~ sisterpidir. Degi~en ko§ullar i~inde, s\irekli ve

li ak!lct bir yenilenmeyi ve o yenilenmenin ilkelerini i~erir.

Yamtlanmas1 gereken ikinci soru da ~u: Kemalizm i~in ama<; "insan" mtd1r, yoksa "devlet" mi? Kemalist devlet anlayt§I "sivil toplum" oz}emi ile ~atJ~Jf ffil, ~ah~maz m1?

Fa§izmin ve hatta Komi.inizmin tersine, Kemalizm i~in "devlet" sadece bir "ara('h. Kemalist devlet~ilik, bir ideolojik tercihin degil, toplumsal bir zorunlulugun i.iri.ini.i idi. Ne burjuva s1mfl ne de s<imi.irgeleri olan bir toplumda, alt yap1y1 da temel sanayii de devlet kurdu. Bunu yaparken de, birka~ ku~agm emek~ilerini, -Bat1'daki gibi- ezmedi. Ter-


~ine, BatJ'da '·'kan "Ia elde edilen haklan, kitlelere "ciddi bir istem" bile olmadan verdi.

Anadolu Ajans1 bir "devlcl daircsi" olarak degil de bir anonim ortakhk olarak kuruldugunda, y1l 1925'ti. Anaparamn ti.imi.inii devlet koydugu halde, paylann yans1 c;ahf?anlara verilmi~ti. Daha sonra Tiirkiye'de ilk radyoyu da kuracak olan Telgraf Tc/efo 11 Anonim $irketi 1927 yilmda olu~turuldugunda, ti.im paylan iizel kit~ilerindi. I!; Bankas1

bir "iizd giri§im" iirnegi olarak kuruldu ve Atati.irk de payda~lan arasmda yer aid!.

.. Mustafa Kemal, ~ok cinem verdigi Tiirk Dil ve Tarih Kurumlan i~in onenlen devlet~i modelleri geri ~evirmi~ti. Hatta Franszz Akademisi modelini bile uygun bulmam1~h. Birer dernek olarak yapilanmalanm ~a~lamakla yetinmedi; parasal a~tdan da, devletten ve gelecegin siyasal rkhdarlanndan bagunsrz k1lrnak i~in, onlan kendi "mirasplan" olarak belirledi.

Bi.iti.in diinyada katJhtncJ demokrasinin, iizerk kurumlann moda oldugu bir diinemde mi yap!ld1 bunlar?

Tam tersine ... Her ~eyin devletin i~inde oldugu, aile dahil hic;bir kurumun devlet denetimi d1~mda kalamadJgi, fa~izmin ve kolni.inizmin ytlk~elme diineminde ve bu yiindeki telkinlere kar~m yap1kh! Ataturk ten 27 May1s Anayasasma, Ttirkiye'ye bagJmsLz ve demokratik kurum anlayJ~\111 Kenralistler getirdiler. Daha diinyada "sivi/ toplum" anlay1~mm bulunmadigi bir diinemde, son derece yoksul ve egitimsiz bir toplumda, baskici geleneklere kar§m, gelecegin "sivi/ toplum"unun tohumlarr birer birer ahld1.

Oysa aym diinemde, Max Weber bile demokrasiyi ~iiyle ta~unhyordu: ~Demokraside, halk giivend(~i Bir onder serer. Serilcn onder .5nnd1 sesnuzz kcsiu ve bmw itaa/ edin' der. Artzk halk ve parti 0111111 isine

kart?amazlar." '

Tum yurdu bir ag gibi saran halkevleri ve halkodalan, olduk~a b~gnns1zo ve demokratik bir yap1ya sahiptiler. Kay Enstitiileri, bugi.ini.in yuksekogrehm kurumlannda bile olmayan "katllmtcz" ve demokratik bir nrtam yaratm1~tJ. TRT'den universiteye kadar ()zerkligin savunuculugunu: hep Kemalizm gelenegini si.irdiirenler yaphlar. Eli sopah devlet ozlerm Iie askersel yiinetim diinemlerini degerlendirmeye ~ah~anlar ise hep Kemalizm kar~JtlanydJ.

134

Bir ba~ka iim,mli soru da, Kemalizm ve demokrasi ile ilgili: Bazilimnm iinl' siirdiigLI gibi, gen;ekten de Kemalizmin i~inde "demokrasi" yok mu? Atati.1rk gen;ek bir dikt1tiir miiydii?

On!ii siy<~set bilimci Maurice Duverger'nin Kemalist "tek parti" yiinetimini iizenle inceledigini biliyoruz. Duverger, bu yiinetim bi(;iminin, mutlak bask1 rcjiminden ulus egemenligine gec;;i~i saglamak, dernokratik rejimin gerektirdigi ortam ve ko~ullan haz1rlamak ve sonunda tam bir dcmokrasiyi gerc;;ekle~tirmek amacma yi'meldigi giirii~iindedir. KPrnalizmin, demokrasi gelene1~i bulunmayan geli~mekte olan iilkeler ic;;in, demokrasiye haZirlanma ve gcc;;i~ yolunda "en uygun idcoloji" oldugunu savunmakt<IdJr.

1\s!Inda, tarihsel olgular ve olaylar, ancak dbnemlerinin ko~ullan ic;;inde degerlcndirilcliginde bir anlam la~Jrlar. Belirli bir anda belirli bir toplumdaki yiinctim bic;;imi de ancak iki ti.irlii degerlendirilebilir: Ya <1)'111 loplumda daha iince var olan yi'lnetim bi~imi ile kar~Jla~tJrarak, ya da aym diinemde benzer ko~ullara sahip olan ba~ka toplumlann yiindim bic;;imleriyle kar~Jia~t1rarak ... Her iki yakla~1mda da, Kemalist TLirkiyc'nin "o/dukra t!cnwkralik" saydmas1 gerektigi a.;:1ktrr. Atatiirk yiirwtiminin, kerHiisindc>n iinceki Osmanh rejiminden de, aym dbnemde y<1 L-!.1 claha sonralim var olan --benz<>r ko'iuliardaki- geri kalmr~:~ i.ilke rejimkrinden de "r;:ok dalm drmokratik" oldugt:J tart1s,ma bile g\iturmez.

Tarihc;;i Sina Ak~?in -ah~IimJs,m dJs,ma ~1karak- bir ba~ka yaklil;jan dc1riyor. Kemalist "tek parti" yiinetimini, aym diinemin Avrupa Cdkderinin yiinetimleriyle kanjJlas,tmyor. Vard1g1 sonw;: s,udur:

"fJugiin dcmokmsimiz, Atatiirk diitwninin altt,~l, lniinii donemini11 ;wki~lirdigi sa,~lalll tcmel/cr saycsindc, Atatiirk donentindcn ~ok daha ilcrdcdir. Atatiirk diincminc giirc lmgiitt dalza demokmliz; mna Atatiirk diincnlindc Avrupn ortalamasllldan dahn ileriykcn, 194-5 'fell beri o or/ala-1/lillllll gcrisindcyiz. Mutlak o/arak ilerlcdik, ama Avmpa'ya gore gcriledik." ('1945'lerden sonra Ttlrkiye'de siyasal iktidara gelenler, ~ogunlu kla Ataturk'e sayg!11 am a Kemalizme "ktsmen" kar~1 olanlardi!)

Mustafa Kemal, halk tarafmdan se~ilmeyi ve "lm~kanllk sistcmi"ni nic;;in istemedi? TBMM Gene! Kurulu, cumhurbas,kanhgi suresinin 7 y!l olmasim, M.Kemal'in Meclisi dag1tma yetkisine sahip blmm<Islm ve ba~komutanhk yetkisi tas,nnasm1 acaba nas1l reddetti?

Hitler dbneminin A/ma11ya ve Avustrtrya'smi terk eden 142 bilim


adam1, nic,:in Bati'mn geli~mi~ ve varhkh i.ilkeleri dururken, Ti.irkiye'ye gelmeyi tercih etti? Bir c,:ogu di.inya c,:apmda olan bu solcu ya da Yahudi bilim adamlanm, gi.ic,: ko~ullar ic,:indeki bir geri kalmi!l i.ilkede on yii1 a~km si.ire hizmet etmeye iten gerekc,:e acaba neydi?

Atati.irk -resmi ya da ozel- hic,:bir dt~ geziye <;:Ikmadigi halde, di.inyanm birc,:ok onde gelen devlet adamlan, yoksul bir i.ilkenin devlet ba~kamm ziyaret etmek ir;in sanki s1raya girmi~lerdi. lngiliz kralmdan lsvec,: veliahtma, Frans1z ba~bakanma kadar, Atati.irk'e ve Kemalist Ti.irkiye'ye giisterilen bu ilgi anlamltydi.

1920'lerde "eski diinya"da Avrupah olmayan ve bag1ms1z kalabilmi!l dbrt i.ilke bulunuyordu. Ama Ti.irkiye d1~mda kalan c;;in, Habefjistan ve fran zaman ic,:inde istilaya ugradJ!ar. Mussolini'nin bir demeci, bu ortamda Ti.irkiye'de tedirginlik yarahm~ti. Bunun i.izerine Mussolini, Ti.irk bi.i.yi.ikelr;isine hemen !IU mesaj1 verdi: "Tiirkiye bu kapsamzn dzijmdadlr. Zira bir Avrupa iilkesidir."

60 yii bncesinin Ti.irkiye'si, italy•;n diktatiiri.ini.in bu di.izeltmeyi yapmak geregini duydugu ko~ullarda, acaba nic,:in bugi.inki.inden daha Avrupah saythyordu?

Atatiirk'i.in saghgmda yapttklan, yapabildikleriydi. Yani o gi.inki.i Ti.irk;ye ve di.inya ko~ullarmm elvermesi i1lc,:Lisi.inde, du~iinduklerini gerc,:ekle~tirme olanag1 bulabilmiijti. Kemalizmi tiim boyutlanyla kavrayabilmek ic,:in, sadece Atati.irk'i.in yapmi!l olduklanm degerlendirmekle yetinemeyiz; neler yapmak istedigini, toplumu nereye goti.irmeyi arnac,:lad1gim cia incelememiz gerekir.

Mustafa Kemal'in dernokrasi konusundaki di.i§iinceleri ar;1smdan en zengin kaynak, kendi yazdigi ve 1930'lardan ba:?layarak yeni ku~aklara da okutulan "Yurttaijllk Bilgileri" kitabtdir. Bu kitapta, nas1l bir demokrasi hedeflendigi ac,:Ikc,:a belirtiliyor: "Tiirkiye Cumhuriyeti, dcmokrasi tcmelinc daya/1 bir devlettir. Denwkrasi ise, temclde siyasal i{:eriklidir, dii$iinscldir, bireycidir, Cijitlik{:idir."

Atati.irk bu kitapta, bi.i.ti.in yurtta~lann "r:;it siyasal haklar"a sahip olmalan gerektigini ve "katzlma hctkkz "m iizellikle vurguluyor. Bunlan saglamayt devletin gorevi say1yor. insanlann di.i~i.incelerini serbestc,:e s6yleyebilmek ve yaymlamak haklanm savunuyor. "Top Iantz yapma" ve "/msm ozgiirliigii" iizerinde bzellikle duruyur. Ve ~t'>yle diyor:

"Ulusa/ egemcnlik temeline daya/1 tcmsili bir hiikiimette kamuoyu

136

biiljiik rol ovzwr. Basm yaym vc toplant1 ozgiirliik/eri olmadan ve kamuya ili~kin isle; hakkmda geni:j bir ele;;tiri ortan11 lnmkzlmctdan kamuoyu gi/revin/ yerillc gctiremcz. Bu ortam siirckli ar;zk tutulmalz ve siirekli, ft'§itli vr degi;;ik dii:;iincelrrle bcs/cnmelidir. Bzt isc baszn yay11lll1

r;alr;;mas1 vc kamu yararmm her giin ycniden yeniyc tart1§Zlmas1yla olur ... Basm yaymm tam ve gcni;; bir ozgiirliige salzip olmasz ve bztnlln do,~nt yohia kullanzlmasz konusunzm ne dcnli ince ve hassas lnr konu oldu,~u apktzr ... Basm yayzn ozgiirliigiinden ortaya pkablle~ek olumsuzluk/an ortadan kaldzracak ctkin yol, kesinlik/c gepnz§te o/dugu gzb1 baszn Yalfl/1 OZ<?iir/iii;fiinii krsztlama yolu degildir. Basm yaym ozgiirliigiinden doffacak 'ola11 'sakmcalarm ortadan kaldmlmasz yolu, yinc do,~mdan do,~mya /;asm yaym ozgiirliigiidiir."

Atatiirk, "vicdan ozgiirli(~ii"nu de,' "dii~iilfcc ozgiirli(~ii"ni.in bir parc,:as1 olarak g6ruyor ve sJmrlanm ~ciyle c,:iziyordu: "Her bir ~irey, isted(~ini dii§iinme, istedigine inamna, kendine gore b.ir szyasal du§Ltnceyc sahip alma, inandzgz dinin gereklerini yerine gctmne ya da getzrmcnze Jwk vc ozgiirliigiinc salziptir. Hir; kimscnin dii§iince ve vrcdamna baskz yapzlamaz. Vicdan ozgiirliigii, ki§inin mutlak vc kan:;zlmaz haklamzuz en iinemlilerindcn biri olarak tanmnwlzd1r."

Tarih boyunca biitiin devrimler "kanlz" olrnu~tur. Arna insanlrk tarihinin rastladtgi en "kiiklii" en "ciiretli" devrimlerden birisi olan K~malist Devrim, inamlrnayacak i)]c,:i.ide az kan diiki.ilerek gerc,:ekle~hrilmit?tir. Bunun iki nedeni oldugunu si"iyleyebiliriz: Birinc~ neden, Mustafa Kemal'in -hemen ti.im umutlann ti.ikenrni~ oldugu b1r noktada- ulusal bagzrns1zhg1 saglarken kazand1gz "biiyiik" saygmhkhr. ikinci neclen ise; demokratik, iyimser, dogrulann anlatilarak insanlann kazamlabilecegine inanan bir di.i~i.ince yap1sma sahip olmasidir.

"Saltanat" kaldmhrken, bazz direnc,:leri k1rabilrnek i<;in "I ehd i I" edici konu~malar yaprn1~hr. Devrime yiinelik baz1 hareketleri ":;iddct "e ba~vurarak bashrrni~ttr. Ama bu yi'lntemleri .hic,:bir ~aman "do,~a/" ve "gcfcrli" sayrna kolayCihgma kaptlrnarnt~tir.. Ancak fOk~ zo~ nmluluk" oldugunda ba~vurmu~ ve bunu da ac,:1ktan soylemek geregm1 duymu~tur. Dogruluguna inand1)?;1 yiintemin ne o]dugu ise, ~u ti.i.mcelerde

dile gelrni~tir:

"Oii:;iince akmzlarzna kar§l dii:;iinceyc dayanmayan giifle kar:;tlzk vermek, 0 akrmz yak etmedikten ba;;ka; herlwngi bir ki$iyle, herhangz bzr insanla konu~uldugu zaman, o11un lzerlzangi bir dii§iincesini giir;: zoruyla

137

Eskikitaplarim.com

reddederseniz o direnir. Direndikfe lcendi kendini aldattnllkta dal1a ~ok ileri gidebilir. Bu nedenle dll~iince akrmlar1, bnsk1yla, ~iddetle, k1wvetle reddedilemcz. Tam tersine gtl~lendirilir. Brma kar~r en etkin fOZiim, gelendil#ince akmuna, ka"' bir dilfUnce a/Ciml vermektir."

"Atatiirk diktatilr mUydii?" sorusunun yanthm. kendisi oiUmi.in-· den i.i~ yll (;nee venniljti: "Ben diktiltiJr degilim! Benim giiciim oldugunu :: siiyltiyorlar. Et1et, bu dogrudur. Benim isteyip de yapamayacag1m lrifbir ~ey yoktur. (:Unkii ben zoraki ve insafs•zca davramnak bilmem. Bence dik- : tator iitekilerin iradesini rzen kirnsedir. Ben, gontilleri krramk Jegil, gontilleri azanarak hiikmetnzek isterim. II

Kemalizmi geregi. wbi deAerlendirebilmek i~ olU.ftuAu ortamr iyi bilmek ve gozden uz~k tutmamak gerekir. 0 ortamt $evket SUreyya Aydemir giizel ozetliyor:

"Toplttm hllyatr, bir ilkplf ilkellili /findeydi. Tflrk millet/ pe-· ri~nllfm, Jakirlifin, p~resizlifin er1 ilkel diluylerinde y~r.vordu. flalk _calrildi, baklniSIZdl, sefildi. Memleket yolsuz, /fs/z, asayi~siz bir diizensizlik i~inde brmal1yordu. Sonu. gelmez sava~lar, lstikltil Sam~1 'nda oldugu gibi millet Ifill, millet yaram111 dD yapdmnm1~t1. Yiizy1llarca Aua- . dolu ve Rumeli lull/a, bizden olmayan, bizim olmoyan yabanct tiC uzgk illkelcrde ~ yere critilmi~, gitmi~ti. Tanm en ilkel bir sUriinii~ gibiydi. Sanayi yoktu. Derebeylik, ayan, e~raf, mtitegallibe 11izam1 alabildifine kokliiydtl. ~eyhlik, milritlik, lraclllk, hoall1k, efounculuk yaygmd1. Tekkcler, zaviyelcr ¢kilntil halinde, fakat ayaktaydr. Daglar1 e~kiya sarm1~tr. · Bu bel vermi~ yapmm ve ilkel hayahn yeni bir diiune .viJneli$i /fin, Gazi Mustafa K~mal'in ~llsiyetinden ba~ka bir tlmit yoktu. •

Toplum, Batt'da r;agda!jla!jmamn itid gi.ici.ini.i olWjturan iki temel smtftan da yoksundu: Ne ger~k anlamtyla bir kentsoylu (burjuvazi) smtfi. vardt, ne de orgi.itli.i bir i!j9 sliUft. Dl!Jar• ile ililjki i~risinde ticaret ya!Jammda etkili olan kesim ise, daha ~>k mi.isliiman olmayan azmhklardandt. Ve iljgald ~lerle i!jbirUgi. yapt1klan i~n, KurtulU!J Savqt'mn sonunda !il~nlugu i.ilkeyi terketmek zorunda kalmt!jh.

Daha once de belirttigimiz gibi, Mustafa Kemal'in once ba~rrunzh~ sa~amak, sonra da ~gdq bir toplum yaratmak i~in dayanabileceA:i g(i~er belliydi: Oncelikle sivil ve asker bi.irOkrasi (yani -subaylar ve memurlar), bir 6l¢de de, ulusal nitelikli ki.ir;iik ti.iccar ile bi.iyiik toprak sahipleri. Ordu'nun zaten varol~§ nedeni bagmlBtzhktlr. Osmanh'nm "fiikii~· doneminde ~ga ilk a~dan kurum oimak zorunda

138

kald®- ve neredeyse ·orgiltlil" tek gi.idi oiWjturdugu l~n, "IM§lang!fta" Kemalist Devrim'in en bO.yuk des~ ulmas1 ~uulmazdt. Atna Atatiirk "askeri" bir sistem kurmak niyetinde degildi. Daha gencecik bir subay iken, lttilrat ve Terakki'nin iinlii Selantlc Kongresi'nde, "ya Unifonnamzr btrakln ya dD siyaseti" diye hayk~h. Kurdup devlette orduyu siyaset cb!Jtnda tutmak i~n bUin~i bir tutum izledi. Krallann ve eivil cwnhurba!Jkanlanmn bile t(;renlerde Uniforma giydikleri bir dOnem.de, iki

· istisna dlfitnda, sava!J meydanlarmda bzanmu; oldup maretal uniformaSJm.biJe ~1mad1. Halkm kartJsma hep "si'Dil" ~danaya 6zen pterdi

Bir toplumsal hareketin ya da o hareketi yonl~irenin bqanstnt, hareketin "toplumsal tabanr"ntn ozelliklerine bakarak olc;mek gerektilini daha once de vurgulaDWfbk. Kemalizmin. dayanma~ zorund4 kaldaiJ toplumsal tabarun olanaklanm ~It apn noldalara kadar uJa!Jibildi~ lcabul ~k. tarihsel gel9!klere sayguun bir gerelidlr. Ama 1990'lard.a Kemalist olabilmek. 19201erde var ol.rnayan, ama Kemalist Devrim sayesinde ortaya ~lean yenl "ilerlci" gii~eri harelcete ge9-rebllmekle olanakbdtr. Kemalizmin "siirekli tlnrimcilik" lizil budur.

Kemalist D!vrim'in karpnna, tutucu gU9erin ~bnast ka9rulmazdl. Birinci TBMM'de bile, saydan 120'ye varan bir "muhlllefot" grubu vardt. Omelln, sttma ve frengi ile savq yasas1 ~nhrken. "lzastal~gm mikroplar yiizilnden deg~ Allah'm tlllaliriyle olzl§tufu"nu savunuyorlard1. Gen~ Cumhuriyet daha sonra Terakldperwr Cumhuriyet FITkasl ve Serbest Frrka deneyimlerini yqadL ~cu demolcrasi i~in kOljullarm "en air di.izeyde bile haztr olmadtgt a~h. ·

Ge~i "tek pczrti"nin ic;inde ideolojlk bir ~gulculuga izin veriliyordu. (Bu diger tek parti orneklerinde "dUfilnillmesi" bile olanaksiZ bir durumdu.) Alh Ok"un bir ilkesi de "devletplik" olduAtJ halde, Celal Bayar ve arkadqlan parti i~nde a~ktan "liberalizm" yanha1 tutum takuuyor ve onemli garevlere gelebiliyorl.ardl. Ama Atatiirk bunu da yeterli garmeyerek, TBMM'ye "btlfmlsrz" milletvekillerinin de glrebllmesini ve grup olU!jturmasuu saAiadt. Yasal '"muhlllefet"in yaranna ve hatta zorunlu~ kesinlikle inamyordu.

Atatiirk'i.in bqlathgt, toplumu ve siyasal ya§81!U demokratikle!ftirme si.irecinin onemli bir qamasuu tamamlayarak "tek P,Grli"li . doneme son veren lsmet lnonil, daha ileriki ydlarda !j()yle diyecekti: "Atatiirk'ii· devlet idaresinde, istiklalci, cumhuriyetfi ve demokratik re-


jimci o/arak tari( rtmek !azzmdzr ... E,~er sa,~lzgt miisaade etseydi, be/ki de tkinci Diinya Sava:?t'ndan once bile, gmc bizzat Atatiirk, eserini Ia mamlayacaktz."

Sonsiiz olarak ~unu sbyleyebiliriz:, Kemalizm, akla ve bilime, gerc;ekc;ilige, insanolhgi\, bzgiirliige ve si.irekli devrimcilige dayah bir "ra,~da~lllijl11ll idr·olojisi" d ir.

SE~iLMi~ KA YNAKLAR

Agaogullan, Mehmet Ali. L'fslam Dans Ia Vie l'o/itique De Ia Turquie, SBF Yaymlan, Ankara, 1982.

Ak~in, Sina; "Atatiirk Diineminde Demokrasi", Giindiiz Ok~iin'e Arnzagan, SBF Yay., Ankara, 1992.

Asian, As1m. Siimiiriilen 1\tatiirk ve Atatiirkriiliik, Teknografik Matbaac1hk, Istanbul, 1985.

Atay, Hiiseyin (ve be~ dgretim iiyesi): Islam Gerregi, A.O. ilahiyat Fakliltesi Yay., Ankara, 1995.

Aydemir, $evket Siireyya; Tek Adam, Pemzi Yaymevi, istanbul, 1963. Bayraktar, Mehmet; islamda Dii~iino! C .~iirlii,~ii, Turk Demokrasi Vakft, Ankara,

1995. Bilge-Talu-Cerrahoglu-Kumbaranba~I-Soral. Sosyal Dcmokmsi, Turhan Ki

tabevi, Ankara, 1984. Brandt-Kreisky-Paime. l11 social-democratic et l'm>enir, Gallimard, Paris, 1975. Bozdag, ismet. O~iinrii <.;oziim (islamiyetin Sosyo-Ekonomik Moddi), Keran Ki-

tap<;zhk, Istanbul, 1983. Cern, ismail. Sosyal Denwkrasi Nedir, Ne Degildir, Cern Yaymevi, istanbul, 1984. <;:e~en, Ami. Sosynl Ocmokrasi, Devinim Yaymlan, Ankara, 1984. <;:e~en, Ami. Ha/kcv/eri, Gundogan Yaymlan, Ankara, 1990. Daver, Btilent. Tiirkivc Cumhuriyeti'nde l.J1iklik, SBF Yaymlan, Ankara, 1955. Daver, Biilent. <;:agda~ Siyasal Doktrirzler, SI3F Yaymlan, Ankara, 196/l. Droz, Jacques. Histoirc Ci;nerale du Socialisme (4 tomes), PUF, Paris, 197/l. Duclos, Jacques. Vemokrasi ve Ki~iscl iktidar (C,:ev. Kerem Kurtgdzti), Ba~ak

Yaymlan, Ankara, 1987. Ecevit, Biilent. Atatiirk vc Devrimcilik, Tekin Yaymevi, Ankilfa, ] 976. Ecevit, Biilent. Demokratik Solda Temel Knvramlar, Ajans-Ttirk, Ankara, 1975. Ecevit, Biiient. Orilllllll Solu, Kim Yaymlan, Ankara, 1966. Ecevit, Biilent. Toplumsal Kii/tiiriin Tiirk Siyasa/ Ya$amma Etkisi, Tekin Yaymevi,

Ankara, 1'190. Ergil, Dogu.ldeo/oji ve Mil/iyetrilik, Turhan Kitabevi, Ankara, 1983. Ergil, Dogu. L.aiklik, Turhan Kitabevi, Ankara, 1990. Erylld1z, Semih. Demokratik Sol, Kalite Matbaasz, Ankara, 1975. FincanCJ, Yurdakul. Sosyal Demokrat ideoloji, TOSES, istanbul, 1990. Garaudy, Roger. islamzn Vadettikleri (C,:ev. Nezih Uzel), Pmar Yaymlan,

Istanbul, 1983. Goze, Ayferi. Siyasnl Dii$iince Tarilzi, i. Hukuk Fak. Yay., istanbul, 1982. Gtiioksiiz, Yigit. Sosyalist Enternasyona/18. Kongre, TUSES, istanbul, 1990.

140

Hoodbhoy, Pervez, isliim ve Bilim, Cep Kitabevi, istanbul, 1 '192. Ku~ak, <;:aglar, Tiirkiye'de Ccricilik, hnge Kitabevi, Ankara, 19'13. Kili, Suna. 1\tnfiirk Dcnimi. TurkiyP l~ Bankasz Kultur Yay., Ankara, JlJHI. Kongar, Emre. 1\tnliirk vc Dcurim Kummlan, Ttirkiye I~ BanLtsi Ktiltlir Yay., An-

kara, 19Hl. . . Koker, Levent. Modemle~me, Kenwlizm ve Llemokmsi, Ileti~im Yaymlan, Istanbul,

I~Q . Koker, Levent. iki Farklz Siyascl, Aynnti Yaymevi, Istanbul, 1'1'10. .. . Macpherson, C.B. Oemokrasirzhz Gcr9ek Diirzyasr ((.:ev. Levent Koker), Bzrey ve

Toplum Yay., Ankara, 1':lH4. Mardin, ~erif. Llirzz>e ldeo/oji, SBF Yaymlan, Ankara, 19?9 .. Oba, Ali En gin. Tiirk Milliyetriligi11in Dogu~u, Doktora 1 ezz, Ankara, 1974. Oran, Baskm. Azgeli?mi~ Ulkc Milliyet9iligi, SBF Y~ymlan, Ankara, 1977. Oran, Baskm. Atatiirk Milliyetril(~i, Bilgi Yaymev1, Ankara, 1990. Ozankaya, Ozer. Atatiirk ve Lniklik, I~ Bankas1 Kultiir Yaymlan, Ankara, 1981. Ozdalga, Haluk. <;:agda§ Sosyal Dcnwkrasrmrz 0/u~unlll, Hil Yaymevz, Istanbul,

1984. Ozai, Turgut. Lz Turquie en Europe, Paris, 1988. v • .. ..

Ozek, <;:etin. Tiirkiye'de Cerici Akunlar 11e Nurculugun /9 Yuzu, Varhk Yaymlan, istanbul, 1978.

Rocard, Michel. Qu 'est-ce que Ia social-democratie, Seuil, Paris, 1 ~79: Rodinson, Maxime: Islam ve Kapitaliznz ((.:ev. Orhan Suda), Hurnyet Yaymlan,

istanbul, 1964. . . . Russell, Bertrand. Batz Felsefesi Tarilzi, (<;:ev. Muammer Sencer), llgz Yaymevi,

Ankara, 1972. .. . . Sabine, George. Siyasa/ Dii~iincelcr Tarihi (<;:ev. Harun Rzzatepc), Turk S1yasz

ilimler Der. Yay., Ankara, 1969. . Sanca, Murat. Siyasi Dii~iince Tari/Ji, Gen;ek Yayznevi, Istanbul, 1983. Sencer, Muzaffer. Dinin Tiirk Toplumuna Etkileri, May Yay., Istanbul, 1974. Sencer, Muammer. Osmarzlzlarda Din ve Devlet, Erk Yaymlan, Istanbul, 1974. ~eyian, Gencay. <;:agda~ Siyasal Sistem/er, TODAIE Yay., Ankara, 1981. ~enei, Aiaeddin. Siyasa/ Dii~iince/er Tarz/u,SBF Yaymlan, Ankara~ 1982. Tanyoi, Cahit. Atatiirk ve Halkplzk, Ttirkiye I~ Bankas1 Yay., Ankara, 1981. Tan yo!, Cahit. Lniklik ve lrtica, Altm Kitapiar, Istanbul, 1989. Timur, Taner. Tiirk Devrimi ve Sonrasz, lrnge K1tabevz, Ankara, 1993. Tunaya, Tank Zafer. lslamczlzk Cereyam, Baha Mathaast, Istanbul, 1962. . Tun~ay, Mete. Sosyalisf Siyasal Dii~iinii~ Tarihi, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1976. Touchard, Jean. Histoir~ des Idees Politiques, PUF, Pans, 1962. . Ulu~, s1tki. Avrupa 'da Islam: Dorzerzlcr, (.:eltut Matbaaczhk, Istanbul, 1989. Yavuz, Fehmi.Din Egitimi ve Toplumumuz, Sevin~ Matbaasz, Ankara, 1969. Yiicekok, Ahmet N. Tiirkiye'de Din ve Siyaset, Gerc;ek Yaymevz, Istanbul, 1971.

141

Eskikitaplarim.com

UC::UNCU KISIM

SiYASAL DEGiSME VE DEVRiM

Siyasal degi~menin etkenlerini gi.in t~tgma <;tkarmak ve varsa kurallanm saptamak, siyaset bilimi a<;tsmdan elbette ki <;ok 6nemlidir. Siyasal degi~meyi gene! olarak toplumsal degi~meden bagtmstz olarak ele almak ne kadar yanlt~sa, onu sadece toplumsal-ekonomik degi~me tarafmdan belirlenen bir ~zanh saymak da o ol<;i.ide hatahdtr. Bu ba~ltk altmda iince siyasal degi~medeki temel etkenler ve iinci.iler, sonra da devrim sosyolojisi i.izerinde duracagtz.

1. ETKENLER VE ONCULER

Dogal, demografik, ekonomik, kuramsal ve ki.ilti.irel etkenlerin siyasal degi~meye ayn ayn katkt yaphklanm soylemek yeni bir~ey olmaz. Burada astl tarh~t!mast gereken konu, hangi etkenin belirleyici oldugu, ya da en azmdan i'Jncelik ta~tdtgtdtr. Ama siyasal degi~imi ve giderek devrimi haztrlayan ko~ullar kadar, o orta~ i<;inde onci.ili.ik i~levini yuklenen toplumsal gi.i<; ya da gi.i<;ler de onemlidir. bnculi.igun toplumsal smtflarda mt, yoksa siyasal se<;kinlerde mi oldugu konusunda da farkh g6ri.i~ler vardtr.

a) Degi~mede Belirleyici Etken

Toplumsal degi~me konusunda iki temel g6ri.i~ bulundugunu biliyoruz. Toplumsal degi~mede belirleyici etkenin ekonomik oldugunu savunanlarla, siyasal kurumlarm i'Jncelik ve bagtmstzhgmt one si.irenler, ayn kuramsal <;er<;eveler olu~turuyorlar. Birinci grupta marksistler hareket noktast olarak iiretim birimini altrken, marksist olmayanlar

143

Eskikitaplarim.com

iirctim diizeyine C:'Jnem veriyorlar. lkinci gruba g~meden, ozellikle marksist kuram1 k1saca ammsatmakta yarar var.

Marx'a gor~, toplumsal evrimde itici gi.i~ ya da belirleyici oge, i.iretim teknikleridir. Oretim teknikleri i.iretim bi~imini, yani i.iretimle ilgili kurumlan ve iizellikle de miilkiyeti belirler. Oretim bir;imi ise, siyasetin de ic;inde bulundugu bir dizi kurumu kendi gereklerine uygun olarak bir;imlendirir. Belirli iiretici giir;ler belirli bir i.iretim bil;imini, i.iretim bi~imi belirli bir s1mfsal ya(ny1, toplumsal s1mflar ~rasmdaki gii~, denge ya da dengesizliAi de belirli siy~sal kurumlan yarahyor demek- · tir. Siyasal kurumlar da, bir kez olU§tuktan sonra altyap1 iizerinde etki yaparlarsa da, bu durum, siyasal kurumlann altyap1 tarahndan belirlendigi gerr;egini de~§tirmez.

Marksizmde, siyasal kurumlarm s1mf ~atllimalar1 sonucunda, ekonomik gi.icii elinde bulunduran .. egemen smrf'm gereksinmelerine giire, o sm1hn ayncabklar1ru koruyacak bi~imde olU§tUiu gofiiliii bulu-' nur. Ekonomik etkenler i~inde i.iretim di.izeyine, yani .. ekonomik gcliljmiljlik dttzeyi·ne oncelik verenler ic;tnse, siyasal kurumlar bu ekonomik diizeyin gereklerine g6re bir;imlenirler.

Walt W .. Rostow, ekonomik giir;lerle siyasal giir;ler arasmdaki baglantlYJ, dolayJS1yla ekonomik yap1-siyasal yap1 ili§kisini Karl Marx' dan farkh bir bic;imde kuruyor. Ekonomik geli§me derecelerine g0re toplumlan be§ gruba ay1rd1ktan sonra, biiti.in toplumlarm bu a§amalardan ger;tigini one si.iri.iyor. Rostow'a gare, her llliamaya uyan siyasal model farkh olmak zorundadu. Ekonomik giic;ler degi§tik,.:e, toplumsal ve siyasal gur;ler de degi§ecegi ic;in, eski siyasal model yeni ekonomik model kar§JSmda yetersiz kalacakhr.

Siyasal Kurumlann toplurnsal-ekonomik yap1 tarafmdan belirlendigi gfnii§i.ini.i payla§anlar, ozellikle Bat1b toplumlarm evrimlerinden esinlenmi§lerdir. Bu, toplumlarm daha c;ok kendi i,.: dinamikleriyle degi§ime ugrad1klar1 donemler ic;in gec;erli bir gozlemdir. Oysa toplumlar aras1 ili§kiler arthk~a, toplumsal-ekonomik geliljmede geri kalrnl§ olanlar, geli§mi§ olanlardan giderek daha fazla etkilenmeye ba§laml§lardlf. Geri kaliiU§bk kiSu dangi.isiiniin kmlmasmda, ya da geli§mi§lere yeti§me c;abalanmn h1z kazanabilmesinde, siyasal kurum ve ~.iire,.:lerin bir hareket noktas1 olu§turabilecegi inane! dogmu§tur. Ustelik, altyap1 de~i§ti~i halde siyasal kurumlarm degiljmemekte direnmeleri ve toplumsal-ekonomik degi§me i.izenrde etkili olmay1 si.irdur-

144

melerine de rastlanabilmektedir. Sovyet modeli ge~mi!lte bunun en beliegin omegini OllJliturm~tur.

Ekonomiye kar'ii siyasetin ~nceligini savunan, siyasetin ekonomiye yon verdigini one siiren kuramlarm en onemlisinin Raymond Aron'a ait oldugunu soyleyebiliriz. Aron, marksistlerin kapitalizme ozgii sayd1klan birr;ok niteligin ashnda sanayi toplumlarmm ortak i'Jzellikleri oldugunu vurgulayarak i§e ba~hyor: "Marx, kapitalizmin temel ozelliklerinden birisinin sermaye birikimi oldugmw vurguluyordu. Oysa biz bugiin kesinlikle biliyoruz ki, bu biitiin sanayi toplumlarmm ortak bir ozelligidir. Dahtl ~k iiretmek isteyenler, giderek artan Ol~iilerde sermayeyi makineye yat~rmak zonmdad~rlar. w

Aron'a gore; .kapitalizm ile sosyalizm arasmdaki temel fark, bi.iyi.ime modellerinin farkhhgmdan kaynaklanmaktadu. Buyi.ime modellerinin farkbhg1 ise, siyasal kararlarm farkhhAmdan dogmu§tur. Sovyet Devrimi nin olU§umunda ekonomik ko§ullann rolii olmakla birlikte, asd roli.i siyasal ko§ullar oynaml§tlr. Marx'm ongordi.igii ekonomik ko§ullar olgunla§mad1~1 halde, devrim gerc;ekle§mi§tir. Sovyet ekonomisinin bir,.:ok ozelligi ise, Parti'nin ve onun idealojisinin bir i.iriini.idi.ir: HSooyet ekonomisinin planlanmas1, parti yiinetidlerinin ald1g1 kararlann dogntdan sonucudur. Bll kararlar, siyasal olarak adlandmlan iizel toplumsal sistem i'inde almmaktad1r . ..

Aron sadece ekonomiler arasmdaki farkm degil, aym zamanda toplumsal bir,.:ok farkm da siyasal yaptdan kaynakland1gm1 savunuyor: Ti.im toplumlar bireyler ve gruplar a~JSmdan karma§lk bir yaptya sah~ptir. Ti.im toplumlarda gelirler ve yetkiler ac;tsmdan farkhbklar vard1r. Gelirleri, ya§am bi<;imleri ve dfuii.inceleri az ,.:ok birbirine benzeyen gruplar biitiin toplumlarda bulunur. Ama Bat1' da bu gruplar orgiitlenme hakkma sahipken, Sovyetler Birligi!nde bu haktan yoksundurlar. Bu temel aymm ise, tamamen siyasal niteliklidir.

Raymond Aron, siyasetin ekonomiye anceliA:inin c;ok ac;tk oldugu karusmdad1r: ;,c;ag1m1zda, sanayi toplumlarmrn Jarkll tiirlerini kar~1laljtlran herkes, her sanayi toplumu tiiriiniin ozelliginin siyasetten geldigini goriir ( ... ). Bir,ok ortak ozelligi olan 'agda~ sanayi toplumlar~, oncelikle kamusal iktidariarrn diizenlenmesiyle birbirlerinden aynlrrlar. Bu diizenleme de daha sonra ekonomik sistemin ve gruplar aras1 ili~kilerin bir~k iizelliklerini pe~inden siirilkler. lnsan a~ISmdan siyaset ekonomiden daha iinemlidir, otoritenin diizenlenmesi, y~m bifimini top-


lunmn di,~er yanlarmdan daha fazla ilgilendirir. ·

b) Toplumsal Samflar ve Se.;kinler

Degi~mede belirleyici etkenin ekonomik ya da siyasal olu~u kadar, 6nciiliik i!?levini hangi toplumsal giiciin yerine getirdigi de 6nem ta!?tr . . Toplumsal stmflarla, siyasal se<;kinlere onem veren g6rii§ler bir ke~ daha giindeme gelir.

Marksist kurama giire, toplumsal ve siyasal degi!lmenin itici giicii, ·. toplumsal stmflar arnsmdaki <;atl~madtr. Bu <;atl~may1 ise, i.iretim ara;:;lanmn iizerindeki ozel mUlkiyet dogurur. Oretim ara;:;larmm oze/ . miilkiyeti rekabeti, rekabet biiyiik bahgm ki.i<;iik bahgt yutmasm1 ve sonuc;ta ti.im i.iretim ara<;lanmn kiio:;tik bir varhkh azmltgm elinde toplanmastm ka;:;mtlmaz ktlar. Kii~iik varhkh azmhk, bu yoldan va.rhkstz bir ;:;ogunlugun iiretici gilciinti s6miirmii1l olur. Boylece de, iiretim ili~kileri giderek smtf ili!jkilerine donii~iir. Bu ili~kinin bir yanmda sermayeye ve iiretim ara~lanna sahip bir s1mf, ()teki yamnda ise emeginden ba~ka satacak ~yi bulunmayan bir ba~ka stmf yer 'ahr. Somiiriilen smtflarm varhkh smtflan devirmek i;:;in verdikleri ugra~, tarihin itici giici.idi.ir. Toplumsal de,qi~nie ve devrim bu itici giici.in i.iri.ini.idi.ir.

Marksist kuramnlar, 6zellikle sanayi toplumu a~amasmda, iki temel smtf arasmdaki ;:;eli~kilerin biiyi.ik bir a<;tkhk kazandtgmi savunurlar. Sanayile!?me, bi.iy i.ik <il;:;i.ide sermaye, makina ve insan gilci.ini.in bir araya gelmesini gerektirmi~tir. Varhkh Simfm elinde biriken olanaklar ne kadar bi.iyi.ikse, fabrikalarda bir araya gelen i~c;ilerin say1s1 da o i1l;:;iide btiyiiktiir. lki smtf arasmdaki uzla~maz .;att§ma, kapitalist toplumda, tarihin hi;:;bir d6nemind~ olmadtgi kadar belirgin duruma gelmi~tir.

Marbist kuram, i~9i Slllljina tarihsel bir i~lev yi.ikler. Kapitalist toplum di.izenindeki rekabet, daha <;:ok kar edebilmek amaClyla i~c;ileri surekli yoksulla~tmr. Aym i:ji daha ucuza yapmaya haz1r i~siz kitleler bulundugu surece, i.icretlerin bogaz tokluguna kadar dii~mesi ka;:;mt!mazdtr. Fabrikalar ;:;ok say1da i~c;inin bir arada ya~amasma neden oldugu ic;in, i~~i stmfmm durumun bilincine varmas1 kolayla~tr. Sonunda egemen kapitalist smtfa ba§kaldtran i§o:;i smtfl, devrimi gen;ekle§tirecektir. Oretim ara.;lannm ()zel millkiyeti kalkmca s6murii kalkacak, o s<imi.irtiyi.i siirdiirebilmek i~in var olan devlet basktsma ge-

l

146

rek kalmayacak, uzla§maz <;;eli~kilerin bulunma:dtgt yeni bir toplumsal di.izen dogacakhr.

Marx, egemen stmflarm ideolojisinin i~c;:i smtflm uyuttugunu, onun ger;:;egi gormesini engelledigini savunur. Bu nedenle de, i!l.;i smtfmm bilinc;:siz ayaklanmalan bir devrim yaratamaz. Oyleyse i~~i sm1fma sosyalistlerin yardtm etmesi gerekir: "Sermaye ve toprak i~verenlerin miilkiyetindedir. l$9inin ise, bir mal gibi satmak zorunda bulundltgit emeginden ba~ka bir $eyi yoktur. Biz, bu sistemin sadece tarihin belirli bir evresini ollt$lltrdugww, yok olacag1111 ve yerini dalra iistiitl bir topl11nrsal diizene bzrakacag1111 vurguluyoruz ... l$fi szmjr, nereye varacaguu bilmc:den kendilWnden harekete ge~er. Sosya/ist/er bu lrareketi yaratmad!lar, sadece i:;~ilere hareketin ozellW ve ama9larrnr aulattrlar."

Karl Marx'm ;:;ok ac;:tk olan sozlerinde de goriiyoruz ki; marksizme g<>re toplumsal degi~menin ve devrimin ana giicii i!j.;i s1mft, yardtmcl gi.ici.i ise devrimci sosyalist harekettir .. Ba!lka bir deyi!lle; toplumsal stmflann oynadt~ rol, siyasal s~kinlerin roliinden daha onemlidir.

Gene marksist kuramctlardan olan Nicos Poulantzas ()zellikle "egemen smrj" kavramtm on plana ~tkanyor. Egemen smtf, kendisine ya rdtmct olan toplum kesimleriyle birlikte bir "iktidar blogu" olu!lturur. Bu blok i<;inde, ekonomik gi.ice sa hip bulunan egemen smtfm yam stril, devlet ayg1hm i~leten kadrolardan olu~an bir de "yoHetici kesim" vardtr. Yi)netici kesim, egemen stmfm ;:;tkarlanm savunabildigi gibi, bazt durumlarda ge<;i~ dbnemlerinde, yonetici kesimin goreli bir bagtmsJzltga sa hip oldugu sbylenebilir. (Eski egemen smzj giicilni.i yitirirken, yeni egemen sm1fm heniiz ipleri tamamen eline ge.;irememi~ olu!iunun yarattlgt denge, bu duruma olanak saglar.)

Marksist kuramm bo~luklanndan hareket eden Ralp Dahrendorf ise, toplumsal degi!?meyi o:;ah~an gruplar arasmdaki gil;:; dengesinin degi~mesine baglar. Toplumsal ya~amm oldugu her yerde mutlaka <;atl~ma ve <;ati~mamn oldugu her yerde de ka<;:mtlmaz olarak degi~me olacakt1r. Dahrendorf'a giirt;" degi!lme, yi)netici kadrolardaki degi~meyle ba~lar. Yilnetici kadrolardaki degi~me, ;:;tkarlarda ve degerlerde degi~meyi ka;:;mtlmaz ktlar.

Dahrendorfa gore, bu temel degi~me mode linin yam s1ra iki fark!'l degi~me bic;:imi daha olanakltdu. Yonetilen srnzjtaki bazt ogelerin y6netici smtfa s1zmas1 ya da c;:ah!?an kesimler arasmdaki i~birligine gi-


dilmesi durumunda, degif?me evrim bic;iminde ortaya c;tkar. Yonetic'

smtfm zaman.la .~ar~tt ~tmf"~a da smtflann diif?uncelerini uygulamay_!· baf?lamasi da uc;uncu b1r deg1~me bic;imidir. Bu son iki durumda c;ahf?m ·. yu~u~ar .. <;:ah~mayi.se~tle§tiren ortamlar §iddet kullammm1, yap1sa · degi§memn h1zh ve koklu olmasm1 giindeme getirir. ,,

. Toplumdak~ temel c;eli~kinin s1mf!ar arasmda olmaktan c;ok, se~:·~ km azml!kla sec;km olmayan c;ogunluk arasmda oldugu gbru~unun, Pal re~o'da~ beri c;e§i.tli k~ramlann temelini olu§turdugunu biliyoruz. Parej to ya gore, sec;kmlenn giderek nitelikc;e zayiflamalan ya da saytc• azalmalan, onlann yerini ba§kalannm almasma uygun bir ortanj haz1rlar. Eger sec;kinler, toplumun alt tabakalannda ortaya c;1kan e~ ba§anhlan aralanna alabilirlerse "serkinlerin dolar;zml" surer. 6zel; likle yb~etici sec;kinlerin, kendi aralannda kahlmaya elveri§li nitelik~ !ere sah1p bulu~anlara bu olanag1 tammamalan durumunda ise, iktidar kavg~si sertle§lr ve sec;kinlerin toptan degi§imi olay1y!a kar§Ila§Ihr. Devnm budur.

_. Gerek Pare.to ve gerekse Mosca toplumsal simflann sadece sec;-kmler arasmdaki kavganm destek gucunu olu"_·turdug"u ·· ·· .. .. .. ., goru§unu savu• nurlar. Yonetenler degi§ebilir, ama yi'>netilenler hep aym kalacaklardtr ..

<;:agda§ siyaset biliminin, hem toplumsal smtflar hem de sec;kinle~ g.erc;egme yer verdigini sbylemek yanh§ olmaz. Toplumsal simflarm siya.s~ll degi§imdeki rolii ne kadar yadsmamazsa, sec;kinlerin aym d.egt§Imde ~~nad1klan rol de gi'>zard1 edilemez. Sec;kinlerin toplumsalsiyasal degi§Ime etkiJerinin uc; yoJdan gerc;ekle§tigini sbyJeyebiJiriz:

(1) Serkinler, ic;inde bulunduklan toplumlardaki karar alma surec;lerinde. i'>nemli bir ag1rhga sahiptir. Siyasal-toplumsal duzeyde!Q kararlardak1 agirhklanyla, ya degif?meyi h1zlandmr ya da yava§-' ~~tiel ybnde et~i yap.arlar. Guy Rocher bu durumu §Ciyle tammhyor: Top/urns~/ degz$meyt veya o de,~i§meye direnci, ozellikle etkili alan ya

da stratejlk konumlarda bulunan re§itli ki:;ilerin aldtklan kararlarm bir sonztcu saymak o/anaklzdtr". 6nemli kararlar stmrh say1daki ki§i tarafmdan ~hmrlar. _0 smul! say1daki ki§inin aldigi karar ise, k1sa ya da uzun surede tanhsel geli§imi etkiler. Sec;kinler uzerindeki 51mfsal etki!er, aldiklan tum kararlann tamamen bag1mh oldugu anlamma gelrnez.

(2) Toplumsal kuramlan ve ya§am kp§ullanm dogrudan etki-·•

148

leyen kararlann yams1ra, o karar!an etkileyen kii.ltii.rel ve toplumsal psikolojik ortamm yaratilmasma da sec;kinler katk1da bulunurlar. Durumlann bilincine vanlmasmda, sorunlara yakla§Imda hep bu tii.r katkllann etkisi hissedilir. Toplumu ilgilendiren kararlar, ki.ilhirel ve toplumsal-psikolojik ortamla az c;ok uyum ic;inde olmak zorundad1r. Kararlarm etkisi kendisini c;abucak duyurabildigi halde, sec;kinlerin bu tii.rden katk!lannm sonuc;lan hemen gCirulmeyebilir. Bir ideolojinin hazulanmasi, yayilmast ve etkisini g()stermesi uzun zaman ister. Ama bu etki genellikle uzun omii.rludur. Gelecekteki birc;ok karar, bu c;ok

iinceleri yapilmi§ c;ah§malardan etkilenecektir.

(3) Sec;kinler dii.~ii.nce ve davram§lanyla toplumun belirli kesimlerine ve bazen de tumi.ine c;ekici gelirler. Belirli i:ilc;ulerde de olsa, onlara benzemek egilimi dogar. Onlara benzemeden sec;kinlerin arasma kahlmak olanag1 yoktur. lktidar sec;kinleri, taklit edilecek modeller olu§tururlar. lktidara yakla~mak isteyenleri, gelecegin sec;kinlerini etkileyerek, siyasal degi§ime bu yoldan da katk1da bulunmu§ olurlar.

<;:agda§ toplumlardaki farkhla§ma, degi§ik toplum kesimlerinin si'>zcii.lii.gii.nii. yii.klenen yeni sec;kinlerin ortaya c;1kmasi sonucunu dogurmu§tur. Yi'>netici sec;kinlere ko§ut olarak ortaya c;1kan i~c;i sec;kinler, c;iftc;i sec;kinler, kadm sec;kinler, i'>grenci sec;kinler, asker sec;kinler ve benzerlerinin, temsil ettikleri toplum kesimlerinin gereksinmelerine uygun ideolojiler geli~tirmeleri dogald1r. Bi'>ylece se<;kinlerin c;oklugu ideolojilerin c;oklugunu, ideolojilerin <;oklugu da c;ah~malarm artmas1 sonucunu yarahr. Toplumsal ve siyasal degi§me hizi artar.

c) iktidarm El Degi§tirmesi

iktidann el degi~tirmesi, siyasal degi§menin i)nemli bir a§amasmi olu~turur. Bu nedenledir ki, bu el degi~tirmenin hangi sii.rec;lerin etki

siyle gerc;ekle~tigi, siyaset biliminin ana ilgi alanlarmdand1r.

Daha i'>nce de vurguladigimlz gibi; bir rejimin karar!zlzgz (istikran), toplumdaki guc;ler dengesini iyi yansitmasi ile dogru orantihd1r. 1ktidann en guc;li.ilere verilmesiyle, iktidann d1~mda kendinden daha ~uyuk bir gii.c; kalmayacag1 ic;in, devletin otoritesi ve rejimin sii.rekliligi gii.vence altma ahnm11_1 olur. Demokrasilerde en c;ok oyu alanlarm iktidara getirilmeleri altmda yatan varsay1m, en c;ok oyu alanm toplumdaki en guc;lii destege sahip bulundugu varsayirrudir. Eger -§U ya da bu nedenle- en c;ok oyu en buyuk gii.c;ler toplayamami§larsa, demokratik rejim

149

Eskikitaplarim.com

tehlikede demektir. iktidarm d1~mda kalan gii~ ya da gu~ler, devletin otoritesinin ve toplumsal bar~m surekliligini tehlikeye sokarlar.

Bir siyasal iktidann toplumsal gii~ler dengesine uygun bi~imq~j olu~mas1 da sorunu siirekli olarak ~ozmez. <;:unkii toplumsal ko~ullal degi~tik~e, toplumdaki gii~ dengeleri de degi~ir. Saghkli bir siyasal s~l tern, giic; dengelerindeki degi~iklige ko:jut oiarak siyasal iktidanri ~ degi~tirmesine olanak veren kurallan ve siire.;Ieri i~eren bir sistemdir~ Toplumda, iktidarda bulunanlardan daha biiyiik bir gii~ ya da gii .. l~ olu~mu~sa, "rejim i(inde" bir bunahm giindemde demektir. Ama reji:mirl~ kurallarma gCire iktidar -bu yeni gii~ler dengesini yans1tacak bir;imd~ el degi!?tiremiyorsa, yani rejimin kurallan bu yeni gii~lere iktidar yohi~ nu t1kam1~ ise, bunahm rejim i~inde olmaktan ... kar "rejim iizerine" ka; yar. Bu yeni gii~Jerin iktidara gelebilmeleri i~in, rejimin degi~m~l ka~m1lmaz olur. 0 yeni giic;ler, 6niinde sonunda rejimi degi~tirirler; ken!. dilerini iktidara getirecek ve orada tutabilecek bir c;er~eveyi kuru~ la~tmrlar.

Gene! olarak kabul edilen modele gore, rejim demokratik olsun ol- · masm, siyasal iktidarm belirlenmesinde ekonomik iktidar, yani ekonomik giicii ellerinde bulunduranlar biiyiik onem ta~1r. Ama toplumsat; giic;ler dengesini sadece ekonomik etkenin belirledigini sanmak ..;1 ozellikle ~agda~ toplumlarda- yanh~tJr. <;:agda~ sanayi toplumlarmda. 1 "ekonomik iktidar" kavrammm yamna bir de "toplumsal iktidar" kaV•·~

. I ranuru eklemek gerekmektedir. · ·

:! Siyasal iktidann belirlenmesinde ekonomik gi.icii tek etken saymak,~

bizi, ekonomik iktidarm d1~mda kalan bir toplumsal s1mf ya da stmflar birliginin, hi~bir zaman iktidara ula~amayacaklanm one siirmeye gotiiriir. Oysa ekonomik giiciin r;ok daha belirleyici oldugu ortam-. larda bile, yap1sal ya da donemsel ekonomik bunahmlarda, ekonomik iktidann siyasal iktidan denetimden ka~1rmas1 olas•hg1 ortaya r;•kar. <;:unki.i, ekonomik bunahm donemlerinde, toplumsal diizenin r;arklan, kar:jila§llan sorunlan ve kitlelerin beklentilerini kar§Iiayamaz duruma gelir. Ekonomik giice dayananlar zay•flarlar ve toplumdaki destekleri azahr. 0 giir;siizli.ik, ~·karlarm• koruma endi~esi ic;inde, onlar1 baskr ve §iddet yoluna iter. Toplumsal patlamalan onlemenin, siyasal iktidarda kalabilmenin ba§ka ~aresini bulamazlar.

Toplumsal di.izenin §U ya da bu ol~i.ide deg~mesini isteyen giic;ler ir;in, siyasal iktidara ula§ma yolunun genellikle ekonomik bunahm '

150 \

dbncmlerinde ar;!lmas1 bundand1r. <;:i.inki.i duzendeki r;arklann dogal i~levlerini yerine getirebildikleri ko~ullarda, duzen, sorunlan r;i)zebilecek, gcreksinmeleri "kabul edilebilir" bir diizeyde kar~llayabilecek olannklara sahiptir ve dolay1slyla da "egelllCII swzf" gi.ic;:ludur.

Bu r;iizumleme bizi, diizen degi~ikligi 6nerenlerin hir;bir zaman rahat ko~ullarda siyasal iktidar olamayacaklan gerc;:egini kabule giiti.iriir. Ama bir kez. oraya ula~hktan sonra, sJmfsal tabanlanm gur;lendirecek ad1mlan atmak, "cgemen simf'm giici.inii k1rarak egemenligini sona erdirecek bir siireci harekete ger;irmek ya da hizlandtrmak olanagma sahip olabilirler. Ba~ka bir deyi~le, s1mfsal tabanlarmm toplumsal ve ekonomik iktidan ele ger;irmesini kolayla§hrmak ar;1smdan, siyasal iktidarlar baz1 6nemli olanaklar saglarlar.

Ekonomik iktidara sahip olmad•g• halde, bir toplumsal gii<; birligine siyasal iktidar olanagmt saglayan gii~ "toplumsal iktidarHdu. Baz1 kuramsal c;ozumlemelerde bir Ol<;iide unutulmasma kar§m, "toplumsal iktidar" kavram1, c;:agda~ <;ogulcu toplumlarda biiyiik bir i'lmim kazanml!lhr.

Marksizmin ana kuramcdan da, kapitalist bir toplumda bile, ill<;i s1mfmm gucunun, toplum ic;indeki siyasal oramndan kat kat daha biiyi.ik oldugunu vurgulamak geregini duymu~lardt. Bu bir yandan, i~r;ilerin uretim surecinde oynad!klan rollin bneminden, bte yandan da, bilinc; duzeylerinden ve <irgiitlu olu~larmdan kaynaklanmaktad1r . Oyleyse, bilinr;li ve 6rgiitlu bir i~r;i s1mfmm oyu ile, bilinc;siz ve orgutsiiz, iiretim surecinde aym derece <>nemli rol oynamayan dagtmk Sintfsal kdkenJi ki~iJerin oyJanmn aym ag1rhkta olamayacag1 a<;Ikhr. T1pk1 ekonomik iktidarm sahipleri gibi .. .

Eger "topl11msal iktidar" kavram1 soz konusu olmasayd1, "l!konomik iktidar"1 temsilen say1sal <;ogunlugu saglayan ve "siyasal iktidan" ele gec;irenlerin egemenliklerinin hir;bir bic;:imde kesintiye ugramamas1 gerekirdi. Oysa bu bir;imde olut?an siyasal iktidarlann, toplumsal iktidann ortaklanm gcizoniine almadiklarmda yikdabildiklerinin ornekleri r;oktur. Bu gibi durumlarda, ekonomik iktidara sahip olanlarm, yc:ni "egemcn smiflar"m yaphklan ~ey, siyasal iktidarm yeni sahiplerini kendi dogrultularma girmeye zorlamaktan ibarettir.

Demek ki siyasal iktidar, ya ekonomik ya da toplumsal iktidara dayanmak zorundad1r. "Egeme/l" olarak adlandmlan Simflarm d!§ln· da kalan toplum kesimlerinin, dzellikle i1?r;i s1mfmm, niceljk ve nite-


lik«;e yeterli bir tlrgiitlenme diizeyine ula~madigi durumlarda, toplumsal iktidar da ekonomik iktidann yoriingesinde demektir. Bu gibi durumlarda, ekonomik iktidan elinde bulunduran s1mflan, demokratik hak ve tlzgiirliiklere sayg1h olmaya zorlayacak hi«;bir gii<; yoktur. Toplumsal ban~ -bir avu<; aydmm huzursuzluguna kar~m- o dfmem i<;in siirekli ve saglamdrr.

Tersine, ekonomik bunahm doneritlerinde toplurnsal iktidann siyasal iktidar iizerindeki etkisi artar ve ekonomik giiciin temsilcisi olarak siyasal iktidara ulafianlar bile, toplumsal iktidara sahip olanlara biiyiik odiinler vermek zorunda kahrlar. 1ktidarlanm "ban~«;1" yoldan korumantn ba~ka bir c;aresi yoktur. Toplumsal iktidar dengesine ters diifien, ama ekonomik iktidara dayanarak say1sal <;ogunlugu saglayan ve siyasal iktidar olanlar, toplumsal patlamalan 6nleyemezler.

Kufikusuz ki, toplumsal iktidarm tek sahibi, <irgut ve bilinc; diizeyi ne olursa olsun, i~c;i stmfl degildir. Diger bask1 gruplanmn ve bu arada 6zerk anayasal kurulu~lann da belirli bir ag1rhklan vard1r. Bu agtrhk, onlann kurulu toplumsal diizenin i~lemesi baktmmdan ta~ldtklan tlneme bagh olarak artar veya azahr.

Ekonomik iktidann, yeterli bir kalkmma htzmt saglayabildigi ve bu gruplann beklentilerine yamt verebildigi oranda, toplurnsal iktidar i<;inde de kendine uygun bir denge saglamas1 olanakhdtr. Bunlar, diizenin giic;lii oldugu, ekonomik iktidar-toplumsal iktidar-siyasal iktidar iic;liisiiniin aym giic;ler tarafmdan denetlenebilmesi sonucu, toplumsal ban~ ve siyasal kararhhgm siireklilik kazand1g1 donemlerdir. Ama ne zaman ki ekonomik iktidar bunahm ic;ine dii~er; "egemen smrflar" toplurnsal iktidar ic;indeki desteklerini i~c;i sm1fma ve onun siyasal orgiitiine kaphrabilirler. Siyasal iktidar say1sal <;ogunlugunu korusa bile, toplumsal ban~1 koruyamaz.

Sanayile~menin ileri bir diizeye vard1g1 iilkelerde, toplumsal iktidar i<;inde siirekli olarak etkisini koruyan giic; i~c;i smlftdtr. Ama ifi<;i s1ru~n mesleksel orgiitleri kendi aralannda birle~ememi~ ve kendilerinden yana olan siyasal orgiitle biitiinle~ememi~lerse, bu durumdan ekonomik iktidann temsilcilerinin yararlanmas1 ka<;tmlmazd1r. Ekonomik iktidar kendi siyasal orgiitii ile biitiinle~tigi i<;in, siyasal iktidara da ege'men olacakhr. bysa omegin, toplumsal iktidar ile sol partilerin biitunle~tikleri 1skandinav iilkelerinde, siyasal iktidar genellikle ters yonde belirlenmektedir. Bilinc;li ve orgiitlii bir ifit;i sm1fmm tam

152

destegini saglam1~ olan sol partiler ise, kar~1 gii<;ler zorlamad1k<;a, "demokratik sol" yelpazeden kolay kolay sapmamakta ve ban~r;1 yontemlerden uzakla~mamaktadtrlar. Sosyalistlerin ban~<;l yollan yadstdtklan i.ilkeler, genellikle i~c;i s1mfmm mesleksel 6rgiitleri ile gii«;lii bir sol partinin butiinle~mesinin ger<;ekle~emedigi ya da ban~r;1 yollarm hkanrru~ oldugu iilkelerdir.

Tiirkiye gibi sanayile~menin belirli bir a~amasma varm1~ iilkeJerde de, i~~;i Slllljmm giicii farkh bir diizeyde oldugu halde, benzeri bir durumun var oldugunu goriiyoruz. Toplumsal iktidar i<;indeki gii<; dengesinde i~r;i ilrgi.i.tlerinin agtrhgmm giireli azhgma kar~thk, orta smlft temsil eden bask1 gruplanmn onemli bir kesimi, ekonomik iktidann sanayile~mi~ iilkelerdeki kadar giic;lii olmamasmm sonucu, zaman zaman i~<;i smtfmm yamna itilmektedir. Gelifime sii:recindeki iilkelerde ekonomik iktidann yaptsal giic;siizliigii, giiciinii ondan alan smtflann ozgi.irliikc;i.i olmaJanm, orta, Slnlflann beklentiJerini kar§tlamalanm zorla~tumaktadtr . Boylece, thmlt toplumsal adalet istekleri kar~tsmda bile deh!jete kaptlabilen bir cepheyi temsil eden iktidarlann, orta stmflarm iinemli bir kesimine de ters di.i~mesi ka<;mdmaz olabilmektedir.

Demek ki, siyasal iktidarm, ya ekonomik iktidara ya da toplumsal iktidara dayanarak ol~mast s6z konusudur. Toplumsal iktidara karfil olu~an siyasal iktidarlarm, belirli bir geli~me diizeyine ula~mt~ olan iilkelerde, toplumsal barlfil sa~lamalan, kitle hareketlerini onlemekte aciz g<>stermemeleri, otoritelerlni toplumun tiimiine kabul ettirmede stkmtl ile kan~Ilafimamalan zordur. Toplurnsal iktidann destegine dayanarak, toplumsal diizende koklii baZJ deg~iklikler yapmak arnacr ile olufian siyasal iktidarlan bekleyen en onemli tehlike ise, ekonomik iktidan ellerinde bulunduran smtflann direncidir. Bu, en azlndan ba~langt<; donemi ic;in, ekonomik sorunlann artmast anlamma gelir.

2. DEVR1M ·SOSYOLOJ1Sl

(.:ok farkh tammlan yaptlsa cia, devrim toplumsal diizendeki koklii degi~imler anlamma ge!ir. Ekonomik yapzdaki ve siyasal durumlardaki degi§meler de bu genel degi~imin parc;aland1r. Bu nedenle devrim sosyolojisi, siya~et biliminin en ilgi <;ekici boliimlerinden birisini olu~turur. Devrimci d~uncenin devrimci eyleme donii~me siir~cini ve

"153

Eskikitaplarim.com

devrim-ka;~l devrim olgulanmn bilimse] degerlendirmesini bu ba!?hk altmda yapacag1z.

a) Devrimci Dii~iince ve Eylem

Devrimci di.i§i.incenin tarihin her d6neminde var olmasma kar~Ihk, devrim ancak belirli ko~ullann bir araya gelmesiyle ger~eklef?ir. Ama buna bakarak, devrimci di.i§i.incenin devrimin gen;ekle§mesinde roli.i bulunmadJgmi s6yleyemeyiz. Devrimci di.i~i.ince de, devrimi yaratan ko§ullann bir par~astdu·. Devrimci ortamm nesnel (objektif) ko~ullan ne kadar var olsa da, o ko~ullann bilincine vanhnasmda ve kurulacak yeni di.izenin temellerinin belirlenmesinde devrimci di.i:.:i.ince, yani devrimci ideoloji onemli yer tutar. Bilin~ iigesinden yoksun top I urnsal patlamalar, devrim si.irecine ancak dolayh olarak katktda bulunabilen ayaklanmala~ olarak kahrlar.

Devrimci di.i§i.ince, tarihteki her devrimden esinlenen bir birikimdir. Her yeni devrimci ideoloji de, o birikimden yararlamr, ondan baz1 iigeleri ta~tr. Frans1z Devriminden Amcrikan Devrimine, Rus Devriminden, Kemalist Devrimc, Kiiba Devriminden (:in Devrimine kadar, devrimcilerin soy lev ve yaz!lannda bir~ok ortak nokta bulunabilir.

Devrimci di.i§i.ince, i~inde yer aldtgi ideolojiye g()re belirlense de,· her §eyden (ince, tamamen farkh mutlu bir gelecek i~in, bugi.inkli toplum- · sal di.izeni ti.imi.iyle yadsJr. insamn ozgi.irli.igiini.i, e~itligini, toplumun mutlulugunu ve hak~a bir di.izeni savunur. Bunlar bi.iti.in d6nemlerde, bi.iti.in toplumlar ve bi.iti.in insanlar i~in onem ta§tyan evrensel ilkelerdir. lnsam, toplumsal di.izenin liri.ini.i olan k6ti.ili.iklerden korumak i~in, o di.izeni yeni temeller i.izerine yeni bafjtan kurmak gerektigi ()ne si.iri.i:i.ir. ~imdiki di.izen k6ti.i, gelecekte kurulacak olan iyidir. Oyley11e devnme kan11 ~1kan herkes ki1ti.ili.ige destek olmakta, toplumun mutlu gelecegini geciktirmektedit. Bu nedenle de, o ki~i toplumun di.i§mamd1r ve gelecegin toplumunda yeri yoktur.

Devrimci di.i:.:i.ince, yepyeni bir gelecekten s6z ederken, onu bir dlii.§ olmaktan ~Ikarmak ve somutla~tirmak i~in, ge~mi§in yitirilmi~ mutlu bir d6neminden de destek ahr. Bu, tarihin derinliklerinde kalmakla birlikte, gelecegin ideal toplumuna yakm gibi gori.inen bir d()nemdir. Oysa hazen o sdzi.i edilen d6nemin var oldugu, ya da one si.iri.ilen bir,imde var oldugu.bile ku§kuludur. Yakm ge~mi~ yads1mrken, uzak bir ge~mif?i daha IYI kofjuliarda gelecekte yakalamak vaadedilir.

154

Biiyiik dinler de ~evrelerinde devrim yarattlldan i~in ~agda~ devrimci di.i~i.ince ile ge~mitjte peygamberlcrill s()yledikleri arasmda baz1 benzerlikler bulunmas1 ~il§IftlCJ olmamahd1r. Peygamberier de, i~inde bulunduklan toplumun di.izenini en agtr bi~imde su~luyorlard1. <;:agdatj devrimciler ise, insanm bugi.inki.i dramm1 ";;eyta n "lara dayandtnrken gelecekteki "kurtulu~"unun da elinde oldugunu sbyli.iyorlar. Peygamber gibi, devrimci de, "cennct "e ula~mak i~in insandan ozveri ve ~aba isti yor.

Hangi ko!-jullarda devrimci di.ifji.ince devrimci eyleme ve giderek devrime d()ni.i~iir? Bu sorunun ~ok kolay ve kestirme bir yamtmm olmadJgmt soyleyebiliriz. Ama bu, devrimci bir ortam i~in gerekli ipu~lanna sahip bulunmadtgJmiz anlamma da gelme'z. Bu konuda ilk vurgulayabilecegimiz nokta, samlanm tersine, devrimle yoksulluk arasmda mutlak bir baglantmm bulunmadtgtdtr. Yoksulluk i~indeki bir toplumda devrim gori.ilmezken, ~ok daha varhkh bir toplumda devrim patlak verebilir. Ornegin geri kalm1;; iilkclerin yoksul ki1yli.ileri arasmda, devrime yardimci olabilecek bir batjkaldtrma egilimine rastlanmadtgi gibi, geli~mi§ batJh i.ilkelerin kenar mahallelerinde sefalet i~inde ya§ayan ifjsiz ve yan-i~siz kesimlerde de benzer bir egilime ~ogunlukla rastlanmaz. Oysa varhkh geli§mi§ toplumlardaki yoksulluk, digerlerinden daha bi.iyi.ik ve rahats1z edici bir ~eli§ki olu§turur.

Ah§ilmi!-j ve bir anlamda kabul edilmi§ yoksulluk, devrimci bir ort<Jm dogurmaz. <;:i.inki.i benzeri ortamlarda ya§ayan toplum kesimleri i<;in, kendi gi.incel yoksulluklannm di§mda daha iyi bir di.inya umudu yoktur. Oysa umudun olmadtgi yerde devrim de olmaz; insanlar bu di.inyaya ybneltemedikleri umutlanm ''i:itc diinya"ya y()neltirler. Hi~ degilse 6te di.inyadaki mutlulugu tehlikeye atmak istemezler. Boyle bir ortamda, ancak ani ve bnemli olumsuz degi~melerdir ki, patlaytci bir gerilim yaratabilir.

K-arl Marx, kapitalist toplumda sanayi i.'l~isinin durumunun giderek k6ti.ile§ecegini ve bu koti.ile~menin bir noktadan sonra devrimci patlamaya doni.i~ecegini bngori.iyordu. Alexis de Tocqueville ise konunun bir ba§ka yamm vurgulamaya ~ah!-jtl:

"Devrim her zaman durunnm daha da kiitiile~mesiylc patlak vermez. Daha stk rastlanam, agzr yasalara yakmmadan nza gi:istercn bir halkm, o yasalarm yiikii biraz hafiflcyince :jiddetli bir bir;:imde tepki gi:istermesidir. Devrimin y1ktzg1 rejim, yzkzlmamn hcmen arkasmda ortaya pkandan

155

Eskikitaplarim.com

11eredeyse her zaman daha iyidir. Dcncyimler bize gosteriyor ki, kotii bir hlikiimet i~in en tehlikeli an, o hiikiimetin kendi kendisini diizeltmeye ba§ladLgl andzr. Uzun bir baskz diineminden sonra halkzm biraz rahatlatmak isteyen bir prensi kurtarabilmek i~in, dahi olmak gerekir. c;aresiz o/dugu dii§iiniilerek sabzrla boyun egilen bir kiitiiliik, kurtulabilme dii§iincesi dogzmca tahammiil edilmez olur."

Bir kurama gore; devrimin gerc;:ekle~ebilmesi ic;:in once toplumda umutlann dogmasr, sonra da o umutlann yerini dii~ kmkhgma brrakmas1 gerekir. Ya~am ko~ullannm siirekli diizeldigi bir toplumda, o ko!?ullarda hrzh ve beklenmeyen bir gerileme olursa, devrimci bir ortamla kar!?I kar!?Iya bulunuldugu soylenebilir. Yeni umutiann dogdugu ve yeni gereksinmelerin kar!?Ilanmasr ~ansmm herkese ac;:rk oldugu bir toplumda devrim olmaz. Nasil ki, umutlann dogmasma elverecek d6nemlerden gec;:memi!? olan toplumlarda da devrimin patlak vermesi soz konusu degildir.

Crane Brinton, ingiliz (1640-49), Frans1z, Amerikan ve Sovyet devrimlerini kar~rla§hrmah olarak inceledikten sonra, !?U ortak noktalan saptlyor:

(1) D6rt devrim de belirli bir geli§me diizeyine varan toplumlarda ortaya c;:Jktl. Bir umutsuzluktan degil, tersine, beklentilerin gerc;:ekle~memesinden ve devrimin daha iyi ko~ullar yaratacagr umudundan dogdu

(2) D6rt l"irnekte de, devrim oncesinde §iddetli Slmf c;:ah~malan vard1. Ama ayncahkh srmfa kar§I asil miicadeleyi veren en yoksul smrf degil, ayncahkh srmfa en yakm olanaklara sahip bulunan srmfh. Aristokrasiyi burjuvazi, yani geli~en toplumsal-ekonomik ko~ullar ic;:inde giderek giic;:lenen srmf yrktJ.

(3) Devrim 6ncesinde goriilen en dikkati c;:ekici ozelliklerden birisi de, aydmlann rejimi tam anlamryla terketmi~ olu~lanycb. Aydm/ar bir yandan rejimi ve yoneticileri c;:ok sert bir bic;:imde ele~tirirken, ate yandan da devrimci ideolojinin olw~umuna ve yayilmasma katkrda bulunuyorlardi.

(4) .Hiikiimet organlan, yetersizlikten ya da ihmalden dolap i!?lemez duruma gelmi!?lerdi. Yeni ko!?ullann yarathgr sorunlan kar!?Ilayarmyorlardi.

(5) Yonetici sm1f, bir zamanlar giiciinii olu!?turan niteliklere, ken-

156

dine olan giivenini yitirmi!?ti. Yonetici sm1fm bir bdlumii devrimci harekete katJlmJ§ti.

(6) Hiikiimet kar§I kaqrya bulundugu parasal sorunlan kesinlikle c;:ozemeyecegi izlenimini veriyordu. Devletin kaynaklan yetmiyor, ba§vurulan c;:oziim yollan birbiri pe~isrra sonuc;:suz kahyordu.

(7) Dort ornekte de, halkm ho§nutsuzlugunu g6steren ilk hareketleri hiikiimet giivenlik giic;:lerini kullanarak bastJrmak istemi!?ti. Ama giivenlik giic;:lerinin k6tii kullamlmasr sonucunda kan§Ikhklar azalacagma artmJ§, yayilmJ§h. Zamanla polisten ve askerlerden devrimcilere kahhinlar olmu§tu. Kalanlar ise rejimi savunmakta eskisi kadar hevesli davrannuyordu.

Devrimci dii~iince eyleme di.'mii!?tiigii zaman, dii§iince ile eylem arasmda mutlak bir uyu§ma olamaz. ldeolojinin ongordiikleriyle, toplumun var olan ko!?ullan arasmda, istenilenle yap1labilenler arasmda he!; zaman bir farkhhk bulunur. Aym !?ekilde, kitlelerin beklentileri ve istekleriyle, devrimin bnciilerinin gosterdigi hedefler arasmda da bir fark vard1r. Bu fark ac;:rldikc;:a, devrimcilerin §iddet kullanmalanndaki zorunluluk artar. Onder bu farkm olabilirlik smmm iyi c;:izdigi olc;:iide hareket alamm geni§letir, kitleleri yi'lnlendirme olanag1 artar. Ornegin Mustafa Kemal'in biiyiikliigii, devrimi, hareketin toplumsal tabammn beklenti ve isteklerinin c;:ok daha ilerisine gotiirebilmi!? olu§undad1r.

Andre Decoufle'nin de vurguladJgi gibi; "Devrim kendine iizgii bir zihinse/ evren yaratzr. Yalmz bu evrenin incelenmesidir ki, devrimin nir;in kendi yanda~larz tarafmdan canlz bir ger~ek olarak lzissedilmesi ve ya§amnaszna kar~zlzk, kar~ztlarz (ve daha gene! olarak da onun dz§mda kalan/ar) tarafmdan sapml§ bir olay gibi kabul edildigini apklar. Bu basit blr pkar kart?ztilgz gibi goriiliirse, hi~bir §CY anla~zlmamz§ demektlr."

b) Devrim ve Kar~Jt-Devrim

Biraz basite indirerek, devrimi "diizen de,~i;;ikligi" olarak tammlayabiliriz. Toplumsal diizenlerin belirlenmesinde ise, en biiyiik etken teknolojik diizey ve ona bagnnh olarak ekonomik yap1d1r. Ekonomik giicii ellerinde bulunduranlar ya da denetleyenler, toplumsal ve bu arada siyasal kurumlann, o ekonomik yapmm i!?lemesi ve geli§mesini kolayla~hracak bi<;imde olu§masml saglamaya c;:ahf?Irlar. Bunu sadece kendi <;Ikarlannm degil, aym zamanda toplumsal geli§menin de geregi


olarak giiri.irler. (,:i.inki.i toplumsal geli~mede itici gi.i~ olan ekonomiyi kendileri temsil etmektedirler. Eger ekonomik iktidan temsil eden bu kesimlere -ah~Ilrm~a uyarak- "cgemcn snuf" dersek, bir toplums<li di.izeni belirleyen temel iil~i.iti.in "cgcll!c/1 szmf" oldugunu siiyleyebiliriz. Bu stmfm nitel venice] iizellikleri, toplumsal bir di.izenin yaptsmm ve i~leyi~inin bic:imlenmesinde tek degil a rna "ana" etkendir. Her di.izen dcgi~ikligi istegi, ~u ya da bu iil~i.ide ekonomik iktidann el degi~tirml'sinin, dolaytstyla da duzendeki temel gi.ici.in dcgi~mesinin istenmcsi anlammt ta~u·.

"Pazar Ekonomisi"nin bi.iyi.ik burjuvazinin egemenligine giitlirdi.igi.i, kollektivist ekonomilerde ise i.iretim ara~lannm mi.ilkiycti devletin elinde oldugu i~in, egemen stmfm bulunmadtgt iddiast her zaman dogru c!egildir. Ornegin, i:rretim ara~lanmn yi.izde 90'rnm i)zel sekhirlm elindt- bulundugu lsvc(te bi.iyi.ik burjuvaziyi egemen srmf olarak kabul dmek ~ok zor iken; i.iretim ara~larmm kamu rni.ilkiyetindt> bulundugu Sovyetlcr Birli,~i'nc!e, yi.ikse!<, bi.irokrasi ve teknokrasi, ger~ek bir egemen tabaka giiri.ini.imi.indedir.

Oykyse, ekonomik gi.ice sahip olmanrn, ba~k<1 bir deyi~le i.iretim ara~lannm m(ilkiyetini elinde bulundurmamn, egemen smtfi belirleyen kesin bir iil~i.it olmacltgrm kabul t•tmek zorundc1yrz. "E:.;cnz£'11 sznzf", iiretirn ara~lannm mi.ilkiyetim' dcgil, i.iretim ve payla!iim siirecinde brar verme, denetleme, yiinlendirme yetkisine s<1hip bulunanlardan olu!itnaktadtr. Bu nedenledir ki, herkese yetecek kadar urctilmedik~e, ekonominin yap1s1 ne olursa olsun, ayncaltkh smtf olgusunu ortadan kaldtrmak olilnakstzdtr. Ancak i.iretim ve payla~un si.irecindeki brar verme siire~lerine katrian kitlelerin geni!iligi oramnda, di.'rzenin demokratik old ugu siiylenebilir. Ba~ka bir deyi~le, demokrasi, d uzenin olanaklanndan yararlananlann ~oklugu ve yararlan payla~manm hakc:ahgi iil~l.isi:rnde ""ilcri"dir.

Eski dildeki "inkzlap", "ilztilal" ve "zslahat" siizci.iklerinin kar~dtgmda yeni dilde sadece "dcvrim" sCizci.igi:mi.'m kullamlmasmm, ~ok ciddi bir kavram kan!?tkhgma yo! a~ttgmt s(iyleyebiliriz. ihtilal, siyasal iktid<~nn stmfsal yaptsmm degi~mesidir; yani, farklt toplum kesimlerinin temsilcilerinin iktidara gelmesi bir anlamda ihtilaldir. Biiyle bir degi~ikligin mutlaka !?iddet yCintemleriyle ger~ekle~mesinde bir zorunluk olmadtgt ise, en azmdan kagtt i.izerinde ge~erlidir.

Styasal iktidann yeni sahipleri i~in, izlenebilecek iki yol siiz ko-

158

nusu olabilir: Ya ekonomik iktidann olanaklanm, yeni siyasal iktidann toplumsal tabanmm ~tkarlan dogrultusunda srmrlandtrmak, ya da -bir si.ire~ i~inde- dogrudan ekonomik iktidann Sl!Ufsal yap!Sll11 d'egi~tirmek, yani ekonomik gi.ici.in el degi!!tirmesini saglamak.

Ekonomik iktidann stmfsal yaptst, siyasal iktidann yaptsma uygun olarak degi~tigi ve ikisi arasmda (izde~le~me saglandtgt zaman, devrim ger~ekle~mi!i demektir. Devrim, anltk bir degi~me degil, uzunca bir si.irecin i.iri.ini.idi.ir. Bu si.ireci olu~turan birikimlerin birimi ise, eski dilde "zslahat ", !?imdi ah~dmt~ kart?thgr ile "reform" d ur. Reformlar di.izendeki par~asal kiikli.i degi~imler anlamma gelir. (Dilde reform, dinde reform, egitim di.izeninde reform, vergi sisteminde reform, bankacrltk duzeninde reform, dt!i ticarette reform, yerel yCinetimlerde reform, devlet ytinetimlerinde reform gibi ... ) "Yeniden bil;imlendirmc" ya da "ttcniden diizenlcmc" demek olan reformlann bir araya gelmesiyle olu~~n nice! birikim, bir noktadan sonra di.izenin niteligini degi~tirir.

Kemalizmi anlahrken de vurguladtgumz gibi; nastl bir devrim tanrmmdan hareket edersek edelim, devrimleri ikiye aytrarak inceleyebiliriz: Birinci grupta, bir evrim sonucu olu~an devrimler vardtr. Fmnszz Dcvrimi, bunlann en i.inli.i iirnegini olu~turur. Ko~ullar ve toplumdaki gu~ dengesi degi!?mi~, ama eski ko~ullara giire olu~an ve eski gi.i<;- dengesini yansttan toplumsal ve i'>zellikle de siyasal kurumlar degi~memekte direnmi!i, toplumsal-ekonomik geli~meyi zorla~ttrmaya ba~latnt!ilardtr. Burada siiz konusu olan, eski kurumlan yeni ko::?ullara uydurmakhr. Yani ii~tyapzyz all yapz!ta uydumwktzr.

ikinci grupta yer alan devrimler ise, belirli tarihsel ko!jullardan yararlanarak, toplumlann evrimini htzlandtrmak, bazt evreleri atlamak amacmt tatjtr. Bu ti.ir devrimlerin en iyi iirnegini de, Sovyrt ve Tiirk dcvrimlcri olu!?turur. Gerek Lenin, gerekse Mustafa Kemal, Birinci Dii11ya Sava:;;z'nm i.ilkelerindeki eski di.izeni koruyan gi.i<;leri, maddi ve manevi a~tdan ytpratmasmdan yararlanarak, evrimin heni.iz zorunlu kdmadtgt yeni bir toplumsal di.izeni yaratacak si.ire~leri harekcte ge~irmi!ilerdir. Ama~ altyapt degi~ikligini htzlandtrmaktJr. Bunun i~in de, ula~tlmak istenen altyaptya uygun i.istyapt kurumlan ara~ olarak kullamhr. Siyasal kurumlar, birinci gruba giren ulkelerde sonu~ iken,

ikinci grupta bir ba!?lang1~ noktas1 olu~tururlar.

Birinci ti.irden devrime, daha ~ok geli~mi~ ulkelerde, ikinci ti.irden devrime ise, evrimle!jme si.irecinde gcride kalm1~ olanlarda rastlamr.


Toplumdaki gi.ic;ler dengesinin degi~mesine kar1jm, eski gi.ic;ler dengesinde ag1r basan gi.ic,:lerin C,:lkarlanna g6re bic,:imlenmi!? olan kurumlarm degi~mernekte direnmesi, devrimin nesnel (objektif) ko:-jullanm olu::~turur. Var olan bu di.izeni ele::~tiren ve yeni bir di.izenin ilkelerini ic,:eren ideoloji ise, devrimin 6znel (subjektif) ko~ulu saydabilir. Devrimi, bilinc,:siz bir ayaklanmadan, kizgmhk birikimlerinin kmpdi>kmeye diinu~mesinden ay1ran ana 6zellik, sahip olunan "devrimci bilin('tir.

Evrim sonucu dogan devrimlerde, ideoloji evrin1e ko~ut olarak dogar, devrimci eylem ic,:inde geli~ir. B6yle bir devrimde, i)znel ko~ullann (ideolojinin) ag1rhg1, nesnel ko~ullann <;:ok gerisinde kahr. Oysa -geri kalmu~ ii/kelerdeki- ikinci ti.irden devrimlerde, nesnel ko~ullar yeterince olu~mad!gl ic,:in, bznel ko~ullann iinemi artar. Oznel ko!?ullar, bir anlamda, devrimi olanakh kdan nesnel ko!iullardaki eksikligi giderme, bo!ilugu doldurma i~levini ustlenir. Burada ideoloji, gene devrimci eylem ic,:inde baz1 degi~ikliklere ugramakla birlikte, devrim oncesinde haz1r olarak vard1r ve c,:ogunlukla da, ana r;izgileriyle geli~mi~ ulkelerden aktanlm1~tJr. Biiyle bir durumu, giderek zaten o i.ilkelerin duzeyine daha h1zh bir bic,:imde ula~mak oldugu ic,:in, dogal kar~!lamak gerekir. Devrimci ideoloji, devrimin 6nci.isi.i guc;lerin toplumsal i:izelliklerine giire baZ! degi~imler getirmekle birlikte, ana dogrultuda ayrn kahr.

Her devrim, belirli toplumsal guc,:lere dayanarak gen;:ekle!iir. 0 gi.ic,:lerin yeterince geli~medigi ortamlarda ise, devrimci ideolojinin kendisi, yarattlgr bilinc,: ve kitlesel etkiyle devrimci bir gi.ic,: olu~turabilir. Bir ayaklanmanm, bir hi.ikumet darbesinin, bir baglmslzhk sava~mm, tarihi h1zlandmnak amacmdaki bir devrime d6ni.i~mesinde, devrimci ideolojinin etkisi buyi.ikti.ir. Ama ideolojinin devrimdeki ag1rhgmm artmasr6lc,:i.isi.inde, o ideolojinin dogmatikle~mesi olas1hg1 da artar. C,:unki.i ideoloji, bir anlamda var olmas1 istenilen, ama heni.iz var olmayan ko~ullarm uri.ini.idi.ir.

Marx, evrim sonucu ortaya c,:1kan devrimlerde ideolojinin oynad1g1 roli.i ~oyle aniahyor: "Bilin~ reformu, diinyanm kendi bilincine varmaszm, kendisini yam/tan dii~? durumundan pkmaszm, eylemlerini, kendisine anlatmaktan ibarettir. 0 zaman goriilecektir ki, maksat gepnif? ile gelecek arasma biiyiik bir ~izgi ~izmek degil, ama ge~mif?in dii~?iincelerini gerr;;ekle~?tirmektir. Gene goriilecektir ki, insanllk yeni bir gorevc baf?lamzyor, ama if?ill aslmz ogrcmnif? o/arak cski i~?ini ger~ekle:;tiriyor. n

160

Toplumsal evrimi h1zland1rmaya y6nelik devrimler ac,:1smdan "bililll;" 6gesi, dolay!slyhrideoloji daha bi.iyi.ik bnem ta~1r. Geri kallm1j bir i.ilkede -kaynaklann k1thgmdan dolay1- ekonomik biiyumeyi saglamak, halk1 egitmekten, ki.ilti.irel alanda degi~im yapmaktan daha zor oldugu ic,:in, devrimciler iinceligi ideolojiye verirler. Devrimin itici gi.ici.ini.i olu!ituracak "yeni insa111" yaratmaya .;ah1j!rlar. ideolojinin Cinci.ili.igi.indeki "kiiltiir devrimi"nin Kemalist devrimde oldugu kadar, Maoist ve Castrist devrimlerde de, bir.;ok Afrika devriminde de tin plana C,:lkmasml dogal kar::~Ilamak gerekir. Devrimin resmi ideolojisi yaygtnla~tlk<;:a, iktidann kar!i!tlan i.izerinde bir bask! olu!iturarak onlann silahlanmn tinemli bir bbli.imi.ini.i de ellerinden ahr.

Marx'm geli::~mi!i i.ilkelerdeki devrimler ac,:1smdan yaptrg1 ideoloji degerlendirmesinden <;:ok farkhsm1 Che Guevera geri kalm1~ ulkeler i.;in yap1yor. O'na gbre, bu gibi toplumlarda temel itici gil<;, ideolojinin yaratacag1 devrimci bilinc,: ve heyecand1r: "Belirli bir iilkenin oncii insanlammz, iiretici gii~lerin gene/ geli:;mesi iizcrine kurulu bilinci, o iilkenin geli$me diizeyinde iiretici gii~lerle iiretim ili$kileri arasmda gerekli nesnel ~eli~kiler heniiz bulunmasa bile, sosyalist bir devrimi ba~arzya u[a:jlzracak yollan bulabilir." Bu di.i~i.incedeki gerc,:ek pay1 tartl~mah olsa da, geri kalml~ ulkelerdeki devrimlerde, ekonomik ve toplumsal geli!imeyi hlzland1rmak ic,:in, insanlann bilinc,:li etkinliklerine bncelik tanmd1g1 ac,:1ktlr.

Her devrim, iktidann sm1fsal yap1smm degi~mesiyle ba!ilar. Eger bir iktidara toplumda giderek daha az sayg1 g6steriliyorsa, bu ba~ka bir iktidann yolda oldugunu gosterir. Belirli toplum kesimlerinin temsilcileri gidip, geli~mekte olan toplum kesimlerinin temsilcileri, onlarm • yerine siyasal iktidan ele ge<;:irdiginde bu bir devrim ba~lang1ctdir. Btiyle bir degi~menin, mutlaka silah zoruyla olmas1 da gerektnez. Degi~menin ban!iC,:l yoldan gerc,:ekle~mesi, devrimin sonraki a~amalanmn da olabildigince az sarsmhh gec,:mesine olanak verir. Ama siyasal iktidar, ancak zor kullamlarak degi!iiyorsa, yeni siyasal iktidan toplumun fmemli bir kesimi yasal sayn·uyorsa, devrim si.ireci ~iddete dayanarak yi.iri.ir. Devrimin getirdigi yeni rejim, toplumun bi.iyi.ik <;:ogunlugunun gi.izi.inde yasalhk kazanmcaya kadar, baskt ve !iiddet yontemleri giderek azalan 6lc,:i.ilerde surer. Toplumda me~ruluk kazanan bir rejimin, kendini sayd1rmak ic,:in gi.ic,: kullanmasma gerek kalmaz.

Eski di.izenin egemen guc,:leri, kendi ayncahklanm sona erdiren


yeni di.izeni giinul nzas1yla kabul edemeyecegi ic;in, tarihte rastlanan devrimlerin c;o~~u, ilk a~amalarmda, iilc;i.isi.i degi~en bir ~iddet ve bask1 diinemi ya~amJ~JardJr. Frans1z devriminde, "devrimin kendi r;ocuklarmz yed(~i" teriir diinemi, Sovyet devriminde Stalin yiinetimini de kapsayan yi!lar, llumeyni devriminde -d1~ sava~a kar~m- rejim kar~1tlarma uygulanan aCJmasJz !jiddet ve benzer drnekler c;ogalhlabilir. Devrime kan11 olan direncin di.izeyi, devrimin ba~vuracag1 bask! ve ~iddetin di.izeyini belirler.

Gaston Bouthoul, devrimlerin ~iddet yontemlerine ba~vurup vurmamalanm fi6yle ac;1khyor: "Devrimler, kurumlarla zihniyetler arasznda ztyz1111 saglamaya yoneliktirler. Yontemleri ~iddetten uzak olabilir (Hzristiymz ve Gandi'ci devrimler). $iddete dayalz yontemler, gene!-· likle tlZllll bir hareketsiz barz~p donemin sonunda ortaya pkan son a:]amadzr; tzpkt Franszz devriminde oldugu gibi."

Nasi! devrimci ideolojiler varsa, devrime kar~1, yani kar~Jdevrimci ideolojiler de vard1r. Yakla~1mlan ac;1smdan bunlar iki kumede toplanabilir: Birinci ki.imede olanlar, devrimleri 6nlenemez, kac;mJlmaz, ama kiitu·, zararh olgular olarak giirurler. Onlara g6re; devrimler toplumun ya~amasmm degil, 6li.imi.ini.in tohumlanm ta~1rlar; btmdan dolay1 da, umutsuz da olsa, devrimlere kar:?l si.irekli bir sava~1m vermek gereku. Andre Decoufle, bu ideolojiyi payla~anlann gori.i~iini.i §U ci.imlede iizetliyor: "Uygarlzk oliime mahkzlmdur, ama insanm gorevi bu oliim amm gcciktirmektir." Gori.iyoruz ki, bu ti.ir kar~1-devrimci ideolojiler, ki)ki.i c;ok daha eskilere giden, karamsar tutucu ideolojinin bir uzanhsmdan ba~ka bir~ey degildir.

Joseph de Mastre, kar~1-devrimci di.i~i.incenin i.inli.i isimlerinden birisi olarak ~byle diyor: "Kar~z-devrim, yzkmamn kmdisinden ba~ka bir ~eyi yzkmaz ... Hir;lik yollllzdan hareket edenler hir;bir :]ey yaratamazlar ... Kar~z devrim olarak adlandmlan krallzgm yeniden kurulmasz, kar~ztm devrimi degil, devrimin kar:]lll olacaktzr."

ikinci ki.imede yer alan kar§J-devrimci ideolojiler ic;in devrim, toplumsal c;ilgmhklar ve cinayetlerden olu§ur. Onlar ic;in devrimler gec;ici ve yoresel olaylardu. Bu ti.ir ideolojilere, l'Jzellikle devrimci hareket ezilmesinden sonraki ortamlarda, kar§J-devrimcilerin kendilerini guc;li.i hissettikleri diinemlerde rastlamr. Onlara gore; devrimciler insan degil, geri kalm1~ insanlar ya da hayvanlard1r. Boyle bir inane;, devrimci hareketlerin acJmasJzca ezilmesini me~rula~hracak niteliktedir. Dev-

162

rim toplumsal bir c;ilgmlik ammn i.iri.ini.i iken, kar!it-devrim akla ve dogal di.izene yeniden ddnii~ demektir.

Kar~z-dcvrim, ideolojik ac;1dan devrimin tersi iken, eylem ac;Jsmdan devrime c;ok yakla~Jr. Devrimle mi.icadelede ideolojinin inandmna gi.ici.ini:m yeterli olmadJgmJ, devrimci si.ir~ci ba~ka yollardan durduramadJgtm giiri.ince, o da silaha ve ~iddete ba~vurur. Devrimin yaratttgJ korku bi.iyi.idi.ikc;e, kar§J-devrim giderek bir kitlesel dldi.irme eyle

mine dl'>nll!?ebilir.


Bouthoul, Gaston. Sociologic De La l'olitique, PUF, Paris, 1965. Birnbaum, Pierre-<;:hazel, Fran~ois. Sociologic Politique (Textes reunis), Armand

Colin, Paris, 1971. • Chatelet, Fran~ois-Pisier Kouchner, Evelyne. Les Conceptions Politiques Du XXe

Siec/c, PUF., Paris, 1981. Cot, Jean-Pierre, et Mouniet, Jean-Pierre. Pour Une Sociologic Politique, SEUIL,

Paris, 1974. Debray, Regis. Vcvrimde Vevrim, (c;:ev. R. Gungiir), Toplum Yaymlan, istanbul,

1967. Decoufle, Andre. Sociolo:sie Des Revolutions, PUF, Paris, 1968. Duverger, Maurice. Diktatiir/Uk iistiine, (c;:ev. B. Tant\r), Dt\nem Yaymevi,

lstanbul, 1965. Kongar, Emre. Toplumsal Degi~me, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1979. Luxemburg, Rosa. Sosyal Reform Ya Da Devrim, Ma-Ya, Istanbul, 1975. Malaparte, Gurzio. Hiikiimet Dcvirmc Tekni,~i, (c;:ev. N. Onol), Varhk Yaymlan,

istanbul, 1966. Rocher, Guy. Lc Clmngcmcnt Social, Editions HMH, Paris, 1968. . Runciman, W.G. Toplumsal Bilim Vc siyaset Kuranu (c;:ev. Erol Mutlu), Teor~

Yaymlan, Ankara, 1986. Schwartzenberg, Roger-Gerard. Sociologic Politique, Editions Montchrestien,

Paris, 1971.

163

Eskikitaplarim.com

iKiNCi BOLUM

SiYASAL UZLA~MA

BiRiNCi KISIM: KAMUOYU VE PROPAGANDA

1. Kamuoyunun Olmjmnu

2. Farkh Toplum]arda Kamuoyu ve Propaganda

iKiNCi KISIM: SiY ASAL KA TILMA VE SE~iMLER

1. Siyasal Kahlma

2. Se~im Sosyolojisi

U~UNCO KISIM: SiY ASAL SiSTEMLER

1. <;ogulcu Sistemler

2. Tekilci Sistemler

3. Geri Kalm1~ Ulke Sistemleri

Eskikitaplarim.com

iKiNCi BOLOM

SiYASAL UZLASMA

Her <;ati!ima, gi1riinii!?te ne kadar kat1 ve sert olursa olsun, belirli diizeyde bir uzla~ma ile sonu<;lamr. Her siyasal sistem, ayn1 zamanda bir uzla!jma modeli demektir. Uzla~ma yoksa, sistem de yoktur. (atl~ma gii<;ler dengesini ortaya koyar; odiinler ve ayncahklar 0 dengcye gi)re payla~liir. Ve siyasal sistem olu~ur.

Siyasal <;atieymamn eregi, siyasal iktidan ele ge<;irmek, olmazsa ortak olmak, en azmdan kendi egilimleri dogrultusunda etkilemektir. !nan<; sistemleri ve onlara ko!?ut olan <;Ikar ve giiri.i!?ler kitlelere <;·e~itli propaganda ara<; ve y6ntemleriyle iletilirler. Kamuoyunu "olu~turrnak", etkilernek i<;in <;aba sarfedilir. Siyasal <;at1~ma ile ortaya <;Ikan gii~ler dengesi, siyasal katJ!manm ko~ullanm belirler. Gerek propaganda, gerekse siyasal katJ!ma, uzla!imaya giden yollard1r.

Biili.irni.in ve dolayisiyla kitabm sonunda, <;atl~ma-uzla:jrna si.irecinin i.irunii ve aym zamanda <;er<;evesi olan siyasal sisteml~c'ri gi'•recegiz.


BiRiNCi KISIM

KAMUOYU VE PROPAGANDA

Kamuoyu, belirli bir tarh~mah konuda toplumun tii.mt!ni.in ortak giirii.~ii., ortak kamst degildir. Toplumun tii.mii. ic;in gec;erli, oybirligi ile payla~ilan bir kam s6z konusu olamaz. Bu kam, bireysel kamlann toplammdan ibaret olmadtgt gibi, bazen c;ogunlugun bireysel kamlannm tirii.ni.i bile olmayabilir. Miinci Kapani'nin ~u tammt oldukc;a ayc!tnlahCldtr: "Karmtoyu, belli l>ir zamanda, /Jclli bir tarlt~ma/1 sor1111

kar:jiSIIUia, lm somnla ilgilcllc/1 ki~iler grulmna veya gmplamza cgcmc/1 ohlll kanaatflr."

Karnuoyu c;ngunlugun kamstnt yansttabilecegi gibi, bazt durumlarda yansttmayabilir de. Azmhgm kararh bir bic;imde benimsedigi bir giiri't~, c;ogunlugun gev~ek nlilrak benimsedigi bir gbrii.§e agn· basabilir. Bu gibi durumbrda, kamuoyu azmhgm etkisi altmda olufiabilir. Ama ne olursa olsun, kamuoyu siyasal ya~amda kendisini siyasal bir gt!<; gibi duyurur. Ulusal dii.zeyde olsun uluslararast di.izeyde olsun, demokratik bir rejimde olsun baskt rejiminde olsun hii.ki.imetleri etkiler, siyasal kararlann ybnlendirilmesinde rol oynar. Kamuoyunun olu~umunda ise, c;e~itli propaganda tekniklerinin (inemi giderek artmaktadtr.

1. KAMUOYUNUN OLU$UMU

Kamuoyunun olu~umunda c;e~itli arac;lar ve aractlar gbrev ii.stlenirler. 0lu!iumun kendisi ise, birc;ok sii.rec;lerin ve bu sii.rec;lerde kullamlan tekniklerin bir ii.rii.nii.di.ir.

a) Arac;lar ve Aranlar

Birey dii.zeyinde siyasal kam ve tutumlann nastl olu~tugunu ve


nasil degi!iligini, daha bnce siyasal boyutlanm incelerken ("Siyaset 13ilimi" kitabmda) giirmii~tiik. Kamuoyuna Ierne! olu~turan siyasal kantlann bi\·imlenmesinde, elbette ki iince ki.o;;inin bireysel iizellikleri rol oynar. Di.inyaya gelinirken sahip olunan ve c;ogu kaiit1m yoluyla kazamlmi'i bulunan fi.ziksel ve ruhsal iizellikler bir hareket "noktaSidir. Sonra buna, aileden ba~layarak bir dizi kiic;iik grubun etkisi katJIIr. <;:ocuklukta kazamlan temel tutumlara giderek ba~kalan eklenir. Kam, ki~isel tutumun belirli bir soruya verdigi yanittir. Ama ki:;;i o konuyla yakmdan ilgili degilse, ya bir kam belirmez ya da beliren kam c;ok gev~ek olur. Bu gibi durumlarda ki~i etkile~ime daha fazla at;Iktir.

Nasil ki, temel tutumlann yani ki~iliklerin belirlenmesinde, aileden ba~layarak toplumsal c;evrenin belirli bir etkisi varsa, o temel tutumlara bag1mh olmakla beraber, kamlann olu~um ve degi~iminde de gene aym r;evrenin etkisi bulunur. Aile, i~ ve arkada~ gruplan, uyesi oldugu sendika, dernek ya da siyasal parti gibi kurulu~lar, bu siirec;te derece derece rol oynarlar. Bireysel egilimleri giderek grup kamlanyla bi.iti.inle~ir.

Belirli bir kamuoyu olu~turmak, kamuoyunu etkilemek isteyenler t;e'iitli yoll<u<1 ba'ivururlar. Yiiz yiize, kulaktan kulaga ki~isel etkile~imden, yaz1h, siizlii ve gi.iriintiilii kitle ileti'iim arac;lanna kadar c;e~itli arac;lar bu amac;la kullamlabilir. <;:1kar gruplan, siyasal partiler ve iktidarlar ve bu i~i kendileri yapabilecekleri gibi uzmanla~m1~ kurulu'ilardan da yararlanabilirler. Amcrika Birle$ik Devlctlcri'nde ba~layan bu uygulama giderek yaygmla~m1~, bir mah satmak ic;in reklam kampanyasi di.izenlemekte ustala~mi~ firmalar, bir dii~iinceyi ya da bir onderi kitlelere benimsetmek ic;in de benzeri yiintemleri kullamr olmu~lardir. Tiirkiye'de de biiyi.ik partiler, profesyonel reklamCI!arla i~birligi yapmaktad1r.

Acaba kamuoyunun olu~umunda kitle ileti~im arac;lannm etkisi nedir? Ki~iler onlardan m1 daha c;ok etkileniyor, yoksa yakm c;evrelerindeki baz1 ki~ilerden mi? Paul Lazarsfeld 'in ABD'nde yaptig1 ara~tirmalar, TV dahil en geli~mi~ kitle ileti~im ara<;-lanmn bile, yi.iz yi.ize ili~kilerdeki kadar etkili olamadtgml ortaya koyuyordu. Ba§ka iilkelerde yaptlan benzer ara~tlrmalar da benzer sonuc;lar verdi. Yaztii basm, radyo, televizyon, sinema gibi kitle ileti~im arac;lan, ki~ilerin ancak var olan giirii~ ve kamlanm giic;lendirebiliyor, ama degi~melerinde fazla etkili olam1yordu. Ki!?iler kendi egilimlerine uygun gazeteleri

170

ahyor, egilimlerine uygun yazarlan okuyordu. Radyo ve televizyonda da, egilimlerine uygun haber ve yorumlardan daha c;ok etkileniyord u.

1930 y1lmda, ABD'de, New Jersey senato sec;imlerini ka;:anan aday, reklam masraflan ir;in on bin dolar bderken, yerel destekc;ilerine yirmi bq bin dolar iidemi~ti. Gene aym iilkede, Roosevelt'in yeniden cumhurba!?kam sec;ilmemesi ir;in at;Jlan kampanyay1, basmm c;ok buyi.ik r;ogunlugu destekledigi halde Roosevelt yeniden sec;ilmi!jti. Rahathkla c;ogaltt!abilecek olan bu (irnekler, kitle ileti~im arac;lannm kamuoyu olu~umundaki etkisinin abartJ!mamasi gerektigini gbstermektedir. Nasi! ki, Tiirkiyc'de de din adamlannm destekledigi bir parti, bi.iyi.ik basmm ti.im kar§J propagandasma kar!:im, 1970'1i ylllarda beklenilenin iizerinde oy toplayabilmi§tir.

Buna kar!jm, devlet ve siyaset adamlan, hangi siya~al ;,istem i<;-inde olurlarsa olsunlar, kamuoyunu etkilemek amaoyla kitle ileti!:iim arac;lanna biiyiik (inem vermi~lerdir. Hifz1 Topuz'un ara!?l1rmas1, II. Abdiilhamit gibi bir diktatiiri.in, sadece yerli basm1 degil yabanCI basm1 bile denetlemeye c;ah~tJgmt ortaya koyuyor. Abdi.ilhamit yerli basma s1ki bir sansi.ir uygulamakla yetinmemi~, hakkmda olumsuz yaziiar yazdmasm1 (inlemek i<;-in, Paris'te yaymlanan 17 gazdeye de para dagrtmi§h.

Dar c;evrelerde astl etkili olanlar "kamuoyu i:inder/eri" dir. Kille ilcli§illl nrat;:lanmn yaymak istedikleri dii§iince ve bilgileri ahp yorumlayan ve ba~kalanna aktaranlar onlard1r. Geli~rni~ i.ilkelerde bile var olan bu durum, bzellikle geri kalm1~ iilkelerde c;ok daha fazla gec;erlidir. Ogretmen, muhtar, imam, aga, ~eyh ve benzeri ki!:iilerin alLhklan bilgileri kendi egilimlerine gCire siizgec;ten gec;irdikten sonra k1rsal kesim insamna aktard1klanm biliyoruz. Ki~ilerin, kitle ileti!iim arac;lannm yaymak istedikleri mesajlan almalan ve yorumlamalan zorla~hkr;a, bu gibi kam ya da kamuoyu bnderlerinin etkisi artmaktadtr.

Kamuoyu (1nderlerinin ya da gene! olarak bilgi aktaran ki~ilerin i1zgi.irce davrand1klanm sanmak yanh§hr. Bilgiyi aktaran, kar1:iiSmdaki ki1:linin ho§una gidecek ~eyler siiylemek zorunlulugunu r;ogunlukla duyar. Bbylece kar~rsmd<lkini etkiledigi kadar ondan da etkilenir. Bir konuda olu~makta olan kamuoyu, kar~1hkh etkile~im ir;inde, giderek kendi kendini giic;lendirmi~ olur.


Artun Unsal, bu ay1klama i§leminden de iince daha gene! bir "on ay1klamn" yap!ld1gma dikkati c;ekiyor. Bu asJI iin ayiklamayi, strayla haber ajanslan ve kitle ileti~im arac;lan yap1yorlar. Ozellikle uluslararasi di.izeydeki haber toplama i§levi, birkac; bi.iyi.ik haber ajansmm tekelindedir. Bi.iyi.ik i.ilkelerin t;Ikarlan, bu bi.iyi.ik ajanslar aranhgtyla ilk bn aytklamaya yans1yabilmektedir.

b) Siiret;ler ve Propaganda

Kamuoyu ancak baz1 bilgilere dayanarak olu§abilir. Kamuoyunun olu~umunda ilk a~ama bu bilgilerin iletilmesi oldugu ic;in, iince bu iletme i~levini yerine getiren arac;lar ve aractlar i.izerinde durduk. Olu~umdaki ikinci a~ama ise, iletilen bilgilerin ahnmastm, algdanmasmt kapsar. Bu a~amada belirli si.irec;ler ve propaganda teknikleri rol oynar. Verilen bilgileri ahp-ayiklama si.irec;lerini bilmek, kamuo- . yunu yiinlendirmek isteyenler ic;in c;ok iinemlidir.

Kamuoyunu, duygulanyla degil, akhyla degerlendirme yapabilen, bilinc;li insan toplulugunun kams1 saymak ku~kusuz ki yanlt~ olur. Kit- ' lelerin "bililll;!i bir sn,~duyusu" oldugu g6ri.i~i.i bilimsel degil, ideolojiktir. Kamuoyunun iine si.iri.ildi.igi.i gibi saghklt olu~abilmesi i.ic; ko~ula baghd1r: Bireylerin yeterli ve dogru haber almalan; aldtklan bilgileri duygulanndan uzak, akJ!Ianyla degerlendirmeleri; ve "("Tkarlannz sa,~lama 1111111d11 i/c", kamu i~lerine yakm bir ilgi giistermeleri. Oy~a bu i.ic; ko~ulun bir araya gelmesi ve iizellikle de, kamuoyunu olu~turanlann c;ogunlugunun bu durumda bulunmas1 son derece zordur.

Alfred Sauvy, kamuoyunun olu~umu strasmda ahnan bilgilerin baz1 durumlarda bic;im degif?tirerek, sapmalara ugrayarak algdanmasmda, belirli kurallann egemen olduguna dikkati c;ekiyor:

(1) Maddesel c;Ikarlar s()z konusu oldugunda, bilgiler bu c;Ikarlan koruyacak bic;imde sapmaya ugrayarak algdamyor. Ornegin ti.iketiciler, fiyat artt~lanm hep gerc;ekte oldugundan daha yi.iksek degerlendiriyorlar. Vergi miikellefleri, genellikle gelirlerinin tahminlerinden c;ok daha yi.iksek oldugunu gbrerek hayrete di.i~i.iyorlar. Tanmsal i.iri.inlerle ilgili iyimser haberler kulaktan kulaga daha da iyimserle~erek, say1lar daha da artarak dola§Irken, karamsar haberler k1sa omiirli.i oluyor. Umut verici bilgiler abarhlarak yay1hrken, umut kmct olanlar c;abucak unutuluyor.

172

(2) Duygulann ve tutkulann siiz konusu oldugu durumlarda, bilgilerdeki sapma bu duygu ve tutkulan gi.ic;lendirici yi)nde ge~c;eklef?iyor. Dindar ki~i mucizeler gbrmeye ya da duymaya, man<;stz. kt~Jye oranla c;ok daha yatkm oluyor. Aym §ekilde, brnegin u<;an datrelen inanmayanlar degil, <;ogunlukla inanma egilimindekiler gbri.iyorlar. Sava~ s1rasmda di.i~mamn yaphgi vah§etle ilgili bilgiler c;abucak yayii1p inamhrken, kendinden olanlann benzer davram~lanyla ilgili bilgiler ku~kuyla kar!oiilamp c;abucak unutulabiliyor. Bir bilim adam! bile, ken~ di kuramm1 gi.ic;lendirecek deneyleri ve olaylan hemen gori.irken, ters1

durumlan algrlamakta zorluk c;ekebiliyor.

(3) Toplumsal ortak bir davayla ilgili olaylar siiz konusu oldugunda, sapma, gruptaki dayant§ma ve tutarhhg1 gi.ic;lendirecek ve desteklenen mi.icadeleyi hakh g6sterecek bic;imde ortaya t;Ikiyor. Sava§ta ordunun gi.ici.i, durumu, ba~anlanyla ilgili olarak hep gi.iven du~ucu bir kamuoyunun olu~mas1 olasthgt yi.iksek oluyor. <;:unki.i gereksmme bu yi)ndedir. Nas1l ki, ban§ta da siyasal partilerin i.iyeleri ~ym olaylara farkh g6zl i.iklerle baktyorlar. Olaylan ve _ko~ullan, b1r ku~~~ bunahmma yer vermeyecek, yaprlan 6zverileri hakh g6sterecek bJc;Imde

giiri.iyor ve degerlendiriyorlar.

(4) i<;tenlikle, bilinc;siz olarak, istenmeden yapilan sapmalarla, ki!oiinin kendi tutumunu hakh gostermek ic;in bilerek ve isteyerek ba~vurdugu sapmalar hep aym yonde oluyor. S6z konusu tutumun maddesel, zihinsel ya da duygusal ol~u sonucu degi§tirmiyor.

(5) Bireyin bir soruya yamt vermesi strasmda ortaya c;tkan sap

rna, b6yle bir di.i!oii.inme ftrsah olmadan ken~iliginden ve htz~,' bi~imde olu§an tepkilere gi>re c;ok daha az oluyor. Soru sorulurken Emm mzsiniz? Dogrulayzcz bilgiler aldl1llZ mz?" gibisinden ac;tklaytci zorlamalara gidildikc;e ve yamt ic;in yeterli bir di.i~i.inme si.iresi brrakrldrkc;a

sapma daha da azahyor.

<;:ok ()nemli olaylar dt§mda, kamuoyunda h1zh degi§melerin ol

mad1gm1 si.'lyleyebiliriz. Kendi kamsmm tersini g6steren ola~la~ ya da kanrtlarla kar~tla~an her birey, gori.i~i.ini.i ve tutumunu degr~tmneye haz1r degildir. Kimisi bu yeni verileri degerlendirmeye bir olc;i.ide ol~~n ac;1kken, kimisi savunmaya gec;erek tutumunu daha da kahla~hrabihr. Kamuoyundaki deg;i~me, en Ihmhlardan ba~layarak, zamanla, ag1r agtr

gerc;ekle§ir.

173

Eskikitaplarim.com

Kamuoyu unutkand1r ve gec;mi~ten c;ok bugunki.i verilerden etkilenir. Be!legi gec;mi~le ilgili bir olay1 bir kez saphrm1~sa, onu di.izeltmek c;ok zordur. Buna iirnek olarak, baz1 batlli i.ilkelerin kamuoyunda var

olan "Tiirk-Ermelli sorww" ile ilgili bnyarg1lan gbsterebiliriz.

Nas1l ki, kamuoyunun olu~umuna yard1m eden bilgilerin alg1- · lanmas1 belirli kurallara gore gerc;ekle~iyorsa o olu~umu etkilemek amaCJyla yapdan propagandamn da belirli kurallan vard1r. JeanMarie Domenach bu kura!Jan ~iiyle SJrahyor:

(1) Basitle§tirmc vc tck dii§man kurali- Propaganda her §cyden iince konuyu basitle~tirip, herkes tarafmdan kolaylikla anla~I

Iabilecek hale sokmaya c;ah§Ir. "Ya$asm A", "Umudunwz B ", "KahrolSIIIl C", "Kalil D" gibi sloganlar, etkili bir siyasal propagandanm vazgec;ilmez iigelerindendir. Dost ve di.i§man, iyi ve koti.i bellidir.

(2) Kabaca, gene/ ifadelcrlc an/alma kurali- Bu kuralda, kitlelere verilmek istenen mesajlann basitle~tirilmesinin dogal bir soncudur. Hitler unli.i Kavgam kitabmda §byle diyor: "Her propaganda, anlatzm diizeyini, yoneldigi kitleler i(indeki en dii$iik anlama yetenegine gore diizt'lllcmek zorundadzr". Partiler iktidara ula~hklannda <;e§itli toplum kesimleri ic;in neler yapacaklanm programlannda aynnt1h bir bic;imde yazabilirler. Ama s1ra kitlelere yonelik propagandaya gelince, ayrmtilara yer olamaz. "Kalkmma koyliiden ba~layacak", "t~(i hakkznz a/acak ", "Ekonomide oncii ozel sektOr olacak" gibi gene! anlatimlar 6n plana gec;er.

(3) Tekrar kuralz- Hitler'e gi:ire, propaganda az say1da di.i§i.ince ile simrlandmhp, o az say1daki di.i§i.ince b1kmaz usanmaz bir bic;imde tekrarlanmalid1r. Nazizmin propaganda i§leri sorumlusu Gobbels'in tju sbzi.i i.inli.idi.ir: "Aym ~eyi iki bin yzldrr tekrarladzgz i(indir ki Kato/ik kilisesi etkisini siirdiiriiyor". Aslmda ticari reklamlarda da aym kurahn gec;erli oldugu s6ylenebilir. Si.irekli duyulan §ey, dogruymu!i gibi bilinc; altma yerle§ebilir.

(4) Sevileni kullanma kuralz- S1flrdan ba§layarak bir topluma herhangi bir di.i§i.inceyi ya da herhangi bir i.iri.ini.i istenildigi and a kabul ettirme olanag1 yoktur. Ancak toplumun daha 6nce benimsemi~ oldugu §eylerden hareketle, ona yeni baz1 §eyler de verilebilir. Ornegin bir dini ya da ideolojiyi benimserni~ olanlara, "Sizin inancrmz yanlrflllr" diye propaganda yaprnak, davay1 daha pe~inen kayb!l!trnek anlarnma gelir. Oysa, "Esasta ben de sizinle aynz i11ancz payla~zyorum, ama ... " diye

174

ba!'ilamak, en azmdan sbyleyeceklerinizin daha dikkatli dinlenmesini

saglayabilir.

(5) Ottbirligi vc bula~ma kura/1- lnsan toplumda yalmz ba~ma ya~amadtgt. i<;in, grubun ya da i.iyesi oldugu bir,len c;ok grubun etkisi altmda kahr. 0 gruplardaki egemen di.i1!i.inceye ters.di.i~rnerneye c;ah!i1r. Karars1z olan ki~i ise, c;ogunlukla bir g6ri.i~i.i olmad1gmdan dolayt degil, arna farkh c;evrelerin etkisi altmda kald1gmdan doiay1 bu durumdad1r. Propagandamn amac1, belirli yi'lndeki etkileri gi.ic;lendirrnek ve toplumda i1nemli bir kesimin de o gi:iri.i§i.i benirnsedigi inancm1 yaratrnakttr. <;:ogunluga uymak, ondan etkilenrnek gene! vegi.i<;li.i bir egilirndir.

Ozellikle siyasette, her propagandanm bir kar!'i1-propagandas1 bulunur. Kendi giiri.i§lerini yaymak isteyenler, bir yandan da kar§Ilanndakilerin gbri.i~lerini <;U.ri.itmeye c;ail~Irlar. Kar~1 tarafm propagandas1111 olu!'ituran ogeler birbirinden aynlarak teker teker ele ahmp zayiflatlhr. H.atta bu i:igeler baz1 dururnlarda birbirlerine kar~1 kullamhr. Rakip propagandanm zay1f taraflan 6n plana <;1kanlarak,

i:incelikle o noktalar c;i.iri.iti.ili.ir.

Kar~z-propaganda taktiklerinden birisi de, kar~1 gori.i_§ten c;ok, o giiri.i§i.i savunan ki~i ya da ki~ileri y1pratrnaya ybneliktir. Ornegin bir siyasal partinin ya da hi.iki.imetin iinde gelen i.iyelerinin bzel ya~amlanndaki ho~ olrnayan yanlar, gec;mi~te ba~ka di.i~i.inceleri savunrnu~ olmalan, ya da karanhk ili~kiler ic;indeymi§ gibi gbri.inrneleri, kar~I propagandaya rnalzeme saglar. Savunan ki§i yipratllarak, savundugu di.i

§i.incenin Cinemi azaltllmi~ olur.

Kar§1-propagandanm bulunmas1 durumunda, en iyi du'zenlenrni~ propagandalar bile ba§ans1zhga ugrayabilir. Otoriter rejimlerdeki resmi propagandanm etkisinin yi.iksekligi, kar§I-propaganda olanaklan

nm bi.iyi.ik mc;ude kisilml§ olu~undand!r.

Propaganda, kamuoyunun olu§umu s1rasmda i:izellikle karars1z kesimler i.izerinde etkili olur. Bi.iyi.ik bunahrn dCinemlerinde ortaya c;1kan karars1z ortamlarda, propagandanm etkisi ile karnuoyunun bir uc;tan oteki uca k1sa arahklarla kaymas1 olasihg1 artar. Ama ko~ullarm alti.ist olrnadigl donemlerde, propaganda bir yandan kararsizlan etkilemeye c;ah~1rken, ote yandan da aym giiri.i§i.i payla~anlar arasmdaki dayam~rnap arttmr, saflann sikla§hnlmasmi kolayla~tmr.

175

Eskikitaplarim.com

2. FARKLI TOPLUMLARDA KAMUOYU VE PROPAGANDA

Gerek kamuoyu, gerekse o kamuoyunun olu!?umunda rol oynayan propaganda, siyasal c;:ah!jma ve uzla~ma siirec;:lerinde biiyuk iinem ta!/JL Ama bu iinem, bir yandan toplumun geli~?me di.izeyine ve kiilturel ozelliklerine, iite yandan da rejimin niteliklerine giire degi!?ir.

a) (:ogulcu Sistemlerde Kamuoyu

<;:ogulcu sistemler, toplumda ko~ul!an, c;:tkarlan ve dolaytsiyla giirii~leri birbirinden farkh kesimlerin varhgm1 kabul ederler. Farkh ko~ullann uri.ini.i olan <;'Jkar ve goru~lerin yasal yollardan dile getirilmesini, savunulmasm1 saglamaya c;:ah~trlar. Toplumda belirli bir uzla~manm, ancak bu ban~<;! c;:atl~mamn konusunda ortaya <;'lkabiJecegine inamrlar. <;:ogulcu demokrasi ya da <lzgiirliikc;:i.i demokrasi olarak adlandmlan siyasal sistem i~te bu temel iizerinde olu~mu~tur.

Biiti.in c;:agda!j siyasal sistemlerde yonetenler kamuoyuna onem verirler. Ama tekilci yam bask1c1 sistem/erde yonetenler kamuoyunu tek ybnde olu~turmak ic;:in ti.im olanaklan kullamrlarken, r;ogulcu toplumlarda -c;:ok y<lnlii etkiler altmda- olu~an kamuoyunun, yiinetenlerin kararlannda ag1rhk ta~Imas1 soz konusudur. Birinde kamuoyunun ozgiirce olu~umu, (itekisinde ise siyasal i~tidar tarafmdan olu~turulan ilkedir. Ama tUm temel hak ve ozgi.irliiklerin saglandtgt hukuk diizeninde bile, kamuoyunun tam anlamiyla i)zgiir ve saghkh bir bio;imde olu!?tugu soylenemez. <;:iinki.i kamuoyunu etkilemeye c;:ah~an <;'Ikar ve bask! gruplarmm t!llerindeki olanaklar e~it degildir. Para giici.ine daha t;ok sahip olan toplum kesimleri, kamuoyunu etkilemek ac;:tsmdan daha ~anshdtr. Kamuoyunun olu~umunda <inemli. yeri olan basm bzgiirliigiinden, toplanma ve gosteri yapma iJzgiirlugiinden, orgiitlenme ozgiirli.igiinden yararlanabilme diizeyi, parasal olanaklara bagnnhd1r.

Bir siyasal sistemin, kamuoyunun olu~umuna katk1da bulunmak ac;:tsmdan tiim toplum k€simlerine e~it olanaklar saglayabildigi i.ilc;:iide, saghkh bir toplumsal uzla~maya ula~Ilabilecegini soyleyebiliriz. Kamuoyunun tek yanh etkiler altmda olu~tugu durumlarda denge.den uzakla~?Ihr, siyasal kararlar da tek yanh olmaya ba§lar. Bu kararlarla c;:Ikarlan ya da diinya gi)rii§leri bagda!jmayan toplum kesimleri patlamaya, rejime kar~1 «;:Ikmaya itilirler.

176

........ ori'nin de vurguladtgt gibi, bir kanmm halk arasmda yaytlmasmt saglamakla, bir kammn halk tarafmdan olu~turulmasmt saglamak arasmdaki aynm temeldedir. Birinci durum bask! reiimlcrinde, ikinci durum ise demokratik rejimlerde si)z konusu olabilir. Baskt rejimlerinde, kamuoyunu olu~turan arac;:lann hemen tiimii devletin tekelind(.~ dir. Dcmokratik rejimlerde, bi)yle bir dcvlet tekeli daha ba!ilang~<;ta reddcdilmi~ olmakla birlikte, kamuoyunun serbestc;:e olu!iumunu zorla!?ttran, hatta baz1 durumlarda onleyen engeller vardtr. Kimi toplum kesimlerinin sesi daha fazla c;:tkhgt gibi, kimi konulann da serbestc;:e tarti~J!masmJ engelleyen tabular bulunur. Bazt dinsel ya da ulusal konular bu c;:erc;:evede saytlabilir.

Demek ki, c;:ogulcu toplumlarda olu~an kamuoyu ile tekilci toplurnlard·a glidiilen kamuoyu arasmdaki temel fark, bu konuda bir devlet tekelinin bulunup bulunmamasmdan kaynaklanmaktadtr. Ondan otesi, bir nitl'likten c;:ok derece farkh olmaktad1r.

(:o,~ulcu demokrasiler iktidarm bi)!iinmesine dayamr. <;:iinkii denetlcncmcyen, dengelenemeyen bir iktidar, demokrasinin ve dolaytstyla da ()zgi.irliiklerin sonu olabilir. Demokratik bir sistemde kamuoyu siyasal kararlar iizerinde etkili olacagma gore, kamuoyunun olu!iumuna malzeme saglayacak olan haber ve bilgi verme olanaklarmm da tek elde toplanmamt~ bulunmas1 gerekir. Toplumun haber alma kaynaklan c;:ogalip c;:e~itlendikc;:e, dogru bilgiye ula~ma olastltgJ da arlar. Kitle ileli~illl arar;lanna sahip olmak pahahlandtkc;:a, kamuoyu olu§umunda varhkl.1 toplum kesimlerinin etkisinin artmas1 dogaldtr. Bas1m ve yaytm teknolojisinin pahahla~masJ ile birlikte, ABD'den Tiirkiye'ye kadar, hcmen ti."tm c;:ogulcu toplumlarda gazete say1smm azaldtgmt ve belirli bir lckl'llc~llleyc gidildigini biliyoruz. Belirli toplum kesimleri belirli yaym organlannm tekeli altma girdikc;:e, o toplum kesimleri arasmdaki kar!iitl!klann daha sertle!imesi ve ktsJr!a~masJ olasthgt yiikselmektedir.

Baz1 c;:ogulcu sistemlerde radyo ve televizyonun devlet tekelinde oldugunu biliyoruz. Bunun amac1, iktidarda bulunanlara, kamuoyunun olu~?turulmast ac;:1smdan bir avantaj saglamak degildir. B6yle bir olanagt, haberleri saphrma ve halka yanh~ bilgi verme ic;:in degerlendiren bir siyasal iktidar, g<lrevini kiitiiye kullamyor demektir. Radyo ve televizyon kadar yaygm ve etkili ileti~im arac;:lanm devlet tekelinde bulundurmamn <;ogulcu bir sistemdeki nedeni, onlann herhangi bir toplum kcsimince tek yanh kullamlmasmJ i'lnlemektir. Oysa iktidann onlan tek


yanh kullan~ast da c;tl~ulcu sistemin manh~na ters diliier.

Kamuoyum.i etkilemek aniactyla sadece basktct rejimlerin pro-. pagandaya ba!ivurdu~unu sanmak yanlu;hr. Varhklanm siirdurmek ic;in tekilci-basktct rejimlerin nastl prnpagandaya gereksinimleri varsa, ~~ulcu-demokratik rejimlerin de propagandaya gereksinimleri vardtr. Ama birisi otoriter-totaliter bir propaganda yaparken, iitekisi demok..: ratik bir propaganda yapar. Gunun birinde basktct bir rejimle kar!itla~mak istemeyen toplumsal, robotla§mt~, her soylerieni itirazstz, di.i~i.inmeden benimseyen bireyler de~il, sorumluluk duyg~suna sahip, dti!iunen ve tarh!ian yurttalilar yeti~tirmek zorundadtrlar. Demokrasi- · lerde egemenlik topluma ait olduguna gnre, toplum tum olup bitenlerden · ve l'lzellikle de kamuyu ilgilendiren tum geli~me ve kararlardan do~ru bir bic;imde haberdar edilmelidir. Diktatorltik hastaltgmt onlemenin yolu, demokratik dii§iiniip davranmaya ah§mt§ yurtta§lara sahip bulunrnaktan gec;er.

b) Tekilci Sistemlerde Kamuoyu

Basktct rejimler c;ok seslili~e ve 'dolaytsiyla da, kamuoyunun farkh etkilerin sonucunda olu§masma izin vermezler. Tum iktidar tek elde toplanmi§tlr ve devlet eliyle sistemli bir bi~imde yiiriitiiien propagandanm amac1 da, iktidarm gorti!iiiniin tiim toplum tarafmdan benimsenmesini saglamakhr. Rejimin temel felsefesine, resmi ideolojisinc ters olan gorii~lerin si.iylenm~si ve savunulmast yasakt1r. <;ogulcu sisternlerin kaJllh olarak, bu sistemlerin tiimtini.i de "tekilci" olarak nitelendirebiliriz. Arttk serbestc;e olu!ian bir kamuoyu degil, giidtimli.i bir kamuoyu sfiz konusudur.

• Komiinist ve fa(iist bask! rejimlerinde, resmi ideolojinin zihinlere "tek dogru" olarak yerle!itirilmesi c;abast okullardan; i!iyerlerinden · ba:?lattlarak siirdiiri.ili.ir. Kuli.ip, dernek ve benzeri kurulu!ilar hep aym · amaca hizmet eder. Radyo, televizyon ve yazth basm hep tek seslidir. Ama bu ttir tekilci toplumlarda bile, "fis!ltr gazetesi", gizli yaymlar, gizli toplanhlar ve orgiitlenmeler tam anlamJyla ()nlenemez. Var olan resmi kamu()yunun yamnda, daha az etki)i olmakla birlikte bir kar§lt kamu()yunun varh~1 da zaman zaman kendisini duyurur. 1956'da Macaristan'da, 1968'de c;ekoslotlalclja'da ortaya c;tkan ufak bir k1vllctm, bu iki kamuoyunun birindsinden bile daha etkiii ve yaygm olabilecegini g&termi§tir. Polony11 ·da Walesa onderligindeki Dayamr?ma Sendikast-

178

mn ~a~trttct giici.i, rejime kar§t olan kamuoyunun giidinu yansitmaktadtr.

En biiyiik basktlar ve ileri teknikler, mutlak • Xiidiimlii" bir kamuoyu yaratamamaktadtr. Ama ~a~da§ rejimler i~inde btJ konudaki en btiyi.ik ba§artyt Lenin ve Hitler saglamt§br.

Marx ~oylc diyordu: "Ger~ek baskryt, ona bir baskr bilinci katarak dalra da sertle~tirmeli ve omm utaltCllll ilan ederek dalm da utandmc1 kz 1 ma 1r ". Lenin bu noktadan hareket ederek, her alanda siyasal_ if§aatlar ve su~lamalar yapdmasmt istemi§ti. Leninci propagandao, giinliik sorunlardan ~areket ederek hep onu si~temin temeldeki bozukIuguna baghyurdu. i!lsizlikten sava§a, bir grevden piyasadaki durg\mluga kadar her sorun kapitalist sistemin bozuklu~una ve onun gerisindeki stmf c;att~masma baglanabilirdL

Bo birinci a§ama ile kitlelerin haztrlanmasmdan sonra, stra sloganlara geliyordu: "Toprak ve Bar~~", "Ekmek, BaTI§, Dzgiitliik" ya da "T'iim lktidar Sovyetlere" gibi. Onemli olan, bu sloganlara takthp kahnmamastyd1. <;ii.nkii zaman i'rinde o slogantn anlamt kalmayabilir, hatta tersi savunulabilirdi. Omegin 1917 Devrimini haztrlayan ortam ~~inde ve belirli bir B§amada iktidann Sovyet olarak adlandmlan halk kurullarmda.nlmast istenmi!jti. Ama Sovyetlerde egemen olan partiler, kanjt-devrimci burjuvazi ile i§birligi yapmaya ba§laymca, arhk o slogamn unutulmasigcrckiyordu.

Tro~ki, leninci propaganday; !iU sazlerle savunmaktayd1: "Bizi, kamuoymm yaratmakla sw;luyorlar. Bu _ dogru degil. Biz yaliuzca kamuoywm formiile etmeyi deuiyoruz."

Leninci propaganda, sadece yeti!ltirilmi§ propagandactlart degil, aym ;zamanda yeti!ltirilmi!i kt§ktrhctlan da kullamyordu; Propagandacmm gorevi, bir ki§iye ya da kii~k bir gruba bi~k dii§iinceyi, bir ideolojinin temellerini iletmekti. Kt!i~rbcJ ise, tek bir di.i!}iinceyi ya da ku~i.ik bir dii!itince grubunu biiyiik bir kitleye gi>ti.irmekle yiikiimliiydi.i. Kapitalist sistemin c;eli§kilerinin yarath&-somut bir haks1zhktan hareket eden kt§kuhct, h~!}nutsuzluk yaratmaya, bu ac;tk hakstzhga kanji kitleyi harekete gec;irmeye c;ah§acakb. 0 hakstz durumun ideolojik ac;tklamasnl.t yapma gorevi ise propagandactya aitti. Propaganda ve klliktrtmanm arkastndan da orgiitlenme gelmeliydi.

Komiinist Entemasyonalin ikinci kongresinde, partili milletvekille-


rine ~u hat~rlatma yapdmi§b: "Partili her milletvekili diger milletvekitlerivle ortak bir dil bulmaya ralz~makla degil, partinin kararlanm uygulamak irin dii§man irine yollanmz~ bir kz~klrtlCI olmakla gorevlidir." 'komunist milletvekilleri yasa tasanlar1 kabul edilsin diye degil, propagand~ ve kl~l.a.rtma aracl olmak ic;in hazJrlanmahydJ.

Leninci propaganda, kamuoyunu komiinist partisinin list duzey yoneticilerinin gorii.!jleri dogrultusunda _olurjturmaya ~ah§tr. Dogrunun ne olduguna orada karar veriliJ; ve kamuoyu da o e;~evede olilliturulur. Ama bu ~r~ve darald1ke;a ho§nutsuzluklarm artmas1, sonunda d~ parti i~inde biiyiik temizliklerin yapdmas1 ka~mlmaz olur. Pa~ yi>netiminin ya da o yonetime egemen olan tek bir ki~inin izledigi siyaset geregi, baz1 durumlarda tarihsel ge~elder bile saptinlmi§hr.

<;agda§ siyasal propaganda tekniklerinin geli§rnesine en biiyiik katk1y1 Hitler ve Gobbels'in yaphgtm soyleyebiliriz . . fkisi de tekilci bir toplum yaratmak amaciyla kidlamlsa da, leninci ve hitlerci propagandalar arasmda biiyiik farklar vard1r. Kullandiklari arae;lan bile farkl1 ama~lar i!lin kullanmaktad1rlar. Lenin "Toprak ve Bam;" slogamm k.ullamrken, gerc;ekten de topragm payla~tmlmasm1 ve sava§m sona erdirilmesini oneriyordu. Oysa Gobbels, Alman halkmm "luristiyan uygarlzgzm s~vun~ak irin" sava§tigmi s()~lerken, bunun gerc;eklerle hit;bir ilgisi yoktu. Leninci sloganlar akilci ve somut bir te- . mele dayamrken, hitlerci slnganlarm tek amac1 duygulara ve heyecanlara hitap etmekti, halkta kin ve kudret arzusu yaratmakti.

Mussolini, c;agda§ insamn hayret verecek kadar inanmaya hazu bir yarahk oldugunu soyli.iyordu. Hitler ise bu konuda daha da ilgin~ gorii§lcre sahipti: "Halk biiyiik rogzmlu,~ztyla kadmsz bir ruh haline saltiptir. Dii~iinceleri ve davra.m~larz, akll yiiriitmenin iiriinii olmaktan rok . duygulannm yarattlgz izlenimlerin iiriiniidiir. ( ... ) lktidara geldigimiz za- . man, her Alman kndmm bir kocast olacaktzr."

Hitler .it;in. propaganda amac1yla kullamlan temalar onemli degildi ve s1k s1k .degi§ebilirdi. qnemli olan halk1 harekete get;irmekti. Bu ama~Ja bilint;lerden t;ok biline; altlarn~a sesleniliyordu. Bi.itiin gosteriler inceden inceye diizenleniyor, hie;bir §ey rastlant1ya b!rakilmiyordu. Hitler, "garip bir irade" nin kitlelere egemen olrnaSI it;in e~ uygun zamamn akljam saatleri o~dugur\a bile dikkat etmi~ ve bunu kull~nm1~b.

Hitlerci propaganda kesintisizdi. Hitler ye partisi her yerde ha. · i1r ve nazud1. Sokakta, i§yerinde, evlerde ve hatta yatak odalarmm

180

duvarlarmda. Gazeteler, radyo ve televizyon siirekli bic;imde· aym §Cyleri yineliyordu. Rus yazan ~akotin'in de dedigi gibi; bireylerin bilin~ altlarma §U manhk yerle~tiriliyordu: nHitler tek ve ger~ek gil' dcmektir. Madem ki herkes Hitler'Ie beraber, sokaktaki insan olarak ben de, eger. ezilmek istemiyorsam onunla birlikte olmalryzm," Gene <;akotin'e gore; Pavlov'un zil sesini duyunca agz1 sulanan kopek deneyinde oldugu gibi, kitlelerde ko~ullu refleksler geli§tiriliyordu:

Hitlerci propagandanm temel ilkelerinden birisi, halka di.i!iiinme hrsat1 buakmamakh. Halk di.i~fiirunemeli, kendisi yerine ~ii§i.ini.ilenle~i duygulanyla benimsemeliydi. Birgiin Yalrudi sontnu, birgiin komiinist barbarhg1, ba§ka birgiin dl!l f!Qrunlar giindeme geliyordu. Bu konulardan birisiyle ilgili propaganda aniden durabilir ve beklerunedik bir . anda yeniden ba§layabilirdi.

Hitlerci propaganda halkm Hitler'i sevmesini degil, ondan: biiyfiJ.erunesini, onun elinde bir aia~, bir robot olmasuu saghyotdu.

c) Geri· Kalnut· Olkelerde Kamuoyu

Geri ktdmr~ iilkelerin yapi8ai ozellikle~~ etkin ·ve yaygm bir kamuoyunun varhgiru olanaksiz lald.gmi sOylefebiliriz. Niifus ~~l~unun kusal boigede ve birbirinden 'lwpUk birimler hali.ride ya§a· inas1; kitle ilet~im ara~rmm yetersizligii okuma-yazma orarunm ve genel olarak eAitim diizeyinin c;ok diiljiik olui)U; bir ~~a ~ bir dil birliginin bile bulunmaYJ!jli topl~.gruplil§IIUl ye-Orgiitlenmelerin zaYiflJ.Al gibi azellikler, bu ~ucun dogmasmda biiyiik rol oynamaktadrr.

Baguns1zhgtm yeni kazantlWl olan bi~ok Asya ve Afrika iilkesinde heni.iz bir ulusal biitiine ait olma bilinci dogtruliiWitlr .. Gelene~l toplumdaki kabile tiirii i~e doniik y~am bi~imini siirdi.irmektedir. Bireyin ilgisi ve bilgisi kabilesinin smttlanm ~k nadiren -a§abilmektedir. Kentlerde oturan azmhk bile, ~~ukla etnik ye_dinsel gruplara

. boliinmii§ 9larak·birbirlerinden kopuktuf. (;ogunlukla bir dil ve inan~ birliginin bile bulunmay~1, kiiltiir birligini ve ulusal diizeyde kamuoyu ol U§turulmasrm olanaksiZla§tlrmaktadir. · ·

. 'Boyle bir yaplda, radyo ve televizyon benzeti kitle ile~l}im arae;lan yayg~la¥a bile, kamuoyunun ol~Um.unda- ilk .ad1m d~k olan bil~ gilerin kitlelerce alm1p degerlendirili:nesi ~ok zordur. EAitim diizeyinin dii!jiikliigii, kitle ileti§im arac;lanyla ~letilmeye ~~h§llan bilgiledn yo:-. .

·181 Eskikitaplarim.com

rumlanarak kitlelere aktanlmas1 gi>revini gene de ~ok kii~iik bir okumu~ azmhga b1rakacakhr. Birbirinden kopuk etnik gruplallmalann egemen oldugu bir yap1da, kamuoyunun olllllumundan c;ok, geleneksel 6nderler tarafmdan giidiirnlii kdmmasrsiiz k<musu ulabilir. Ornegin parti tercih- . Jeri ki~iden k~iye degil, k6yden koye,. kabileden kabileye, mezhepten mezhf:ibe de~.

Geleneksel yapmm bozulmadtg~, i§bt)Jiimiiniin ve farkhla§manm . yeterince gel~medigi bu gibi toplumlarda, ~agda§ ari.lamda ~1kar ve

~

bask1 gruplar1yla siyasal partiler de olamaz. Oysa kamuoyunun olllllu~ mu a9smdan bu tiir grupla§ma ve 6rgiitlenmelerin rolii biiyiiktiir. Geri . kalml§ iilkelerin c;ogunda tek partili sistemlerin ve askeri diktatOrliiklerin ag1r bashgm1 goriiyoruz. Geri kalm1§ iilkelerin yapiSal 6zelliklerinin sonucu olan bu durum da, etkin bir kamuoyunun olU!jumunu engelleyici bir rol oynamaktad1r.

Olke gel~ti~ kentle~jme oraru artmakta, egitim diizeyi yiikselmekte, etnik boliinmelerin yerini,.toplumsal hjboliimiiniin yarathg1 b6liinme ve ('lrgiitlenmeler almakta, kitle iletiljim ara~lan geliljmekte, kamuoyu- · nun etkinligi artmakta ve rejim demokratikle!jmektedir. Geleneksel yap1 tekilci ve bask1cl rejimleri kolayla§hnrken, yaptmn c;ogulcu yi)nde degi§mesi ile birlikte daha uyaruk ve hareketli bir kamuoyu dogabilmek-· tedir.

SE~tLMt~ KA YNAKLAR

Abadan-Unat, Nennin. Kamuoyu, Teksir edilmi§ ders notlan, A.D.-S.B.F., Ankara, 1987.

Akarcah, Sezer. Propaganda Arac1 Olarak U/uslararas1 Yaymlar, Yaymlanmam~ doktora tezi, Ankara, 1989.

Charlot, Monica. La Persuasion Politique, Annand Collin, Paris, 1970. . Daver, Biilent.Siyasal Bilime Giri§, SBF Yaymlan, Ankara, 1968. Domenach, Jean-Marie. Politika ve Propaga.nda, Varhk Yaymlant tstanbul, 1995. Kapani, Miinci. Politika Bilimine Giri:j, A.D. Hukuk Faki.iltesi Yay1nlan, Ankara,

1978. inceoglu, Metin. Giidiileme Yontemleri, A.D.-B. Y.Y.O. Yaymlari,'Ankara, 1985. Lancelot, Alain. Les Attitudes Politiques, PUF, Paris, 1969. Lundberg-Schrag, Larsen. Sosyoloji. (c;:ev. 0. Ozankaya), Ti.irk Siyasi tlimler

Demegi Yaymlar1, Ankara, 1970. . Sartori, Giovanni. Demokrasi Kuram1, Siyasi 11imler Ti.irk Dernei!;i Yaymlar1, An

kara, 1977. Sauvy, Alfred. L'Opinion Publique, PUF, Paris, 1964. . tinsal Artun. Siyaset Bilimine Giri~, SBF, Ankara, 1980-81 ders notlan (teksir).

182

1K1NCi KISIM

SiYASAL KATILMA VE SE«;iMLER

Yurtta~;~larm, devletin c;e!iitli diizeylerdeki karar ve uygulamalanm etkileme eylemlerine siyasaT katdma diyoruz. Mahalle ya da koy yoneticisinden devleti yonetenlere kadar, c;e§itli diizeylerde yap1lan ~imler, siyasal kahlma olgusunun yalruzca.bir boliimiinii ollllltururlar. <;agda§ demokrasilerin geli!jm~ligi, s~yiiSal katllmarun yaygmhAI ve etkinligi.yle olc;iiliir olmulltur·

1. SlYASAL KATILMA

Yurtta§lann siya8al ya§ama nasil ve ne Olc;iide kahld1klan ile neden kahldlld.ar1 sorulanru ayn ayn incelemekte yarar var. Eski Yunamn doWUdan demokrasisinden giiniimilziin sanayi demokrasisine geIinceye degin, siyasal kablmarun sadece bit;imi ve diizeyi degil, ayru za-

. ~nda itici nedenlerinde de onemli degi.ljiklikler ortaya c;llatu§br.

a) Kablmamn itlevi, Bi~imi ve Diizeyi

Halkm siyasete katllmas1, ·Halk Egemenligi• kavram1mn yaygmla§masl ve II\e!jrulu~n olc;iitii olmas1yla geli§ti. Giiniim'iizde bir rej'imin demokratikligi., halka tarudlSJ. siyasal kablma olanaklar1 ile olc;iiliir hale geldi.

Siyasal katdmarun amac1 ve i§levinin ne olduAu sorusunun tek .yarutl yoktur. Siyasal kablmanm -rejimden rejime onem sm\lamas1 degi§en- birc;ok i§levi b\tlundugu gibi, siyasal kahlmamn kendisi de, arac; olmanm yam srra ayru zamanda bir amac;hr. Hic;bir sonuc; vermese bile, katdma yollarmm ac;1k bulunmas1, toplumsal gerilimi ~zalttci, .


yurtta§hk duygulanm guc;lendirici bir etki yapar.

Siyasal kahlmamn i§levlerinin ba§mda, siyasal yiineticilerin ve toplumsal istemlerin belirlenmesi gelir. Birc;ok kez bu iki i~lev ic;ic;e girmi§ olmakla beraber, s1mrh bir demokrasinin tercih edildigi durumlarda, siyasal kahlma ile sec;imleri e§degerli tutma egilimi vard1r. Scc;im yolunu ac;1k tutmakla birlikte, halkm sorunlanm ve ele!jtirilerini dile getirme olanaklanm k1san rejimler, bir tur sec;kinler y6netimini istiyorlar demektir. Halkm kendisini yonetecekleri sec;mesi, ama gerisi.ne kan~mamast gerektigine dayah bir manhk, c;agda~ demokrasiye ters di.i§er.

c;agda~ dcmokrasiler, kahlma olanaklanm sanayi kurulu~larma ve 6zerk kurumlara kadar uzatmaktad1rlar. i~c;ilerin i§letmelerin, ogretim uyelerinin ve hatta 6grencilerin i.iniversitelerin y6netimine kahlmalan uygulamalan c;ogalmaktad1r. Ekonomik demokrasi olarak da adlandmlan birinci uygulamamn amac1, verimliligi arthrmak ve yabancJla§mayt gidermektir.

Siyasal katilma, c;e§itli toplum kesimlerine temsil olanag1 saglayarak, toplumda belirli bir dengenin ve uzla§manm olu~umunu kolayla~tmr. Kahhm olanaklan degi~ik bir bic;imde arthkc;a, toplumdaki guc;ler dengesinin siyasete ban§<;! yollardan yans1mas1 ve siyasal istikrann artmas1 dogald1r. Eger toplumdaki baz1 kesimler yeterli katJlma olanaklanna sahip degilseler bir "kat1lma bunalmu" dogar. 0 toplum kesimleri, kendilerine guc;leri oramnda etkin olma flrsah tammayan sisteme karijl c;tkarlar. Bah Avrupa'da 1848 i§c;i ayaklanmalan bu ti.i.r bir katJlma bunahmmm urunuydu. Oy hakkmm geni§letilmesi, sendikal hak ve 6zgurluklerin saglanmasJyla bunahm atlatild1. Rejime kar§J olan toplum kesimleri, rejimin temel guvencelerinden birisi durumuna geldiler.

Siyasal kahl~a, sistem'n ban§<;l yollardan zaman ic;inde deg;i§mesine olanak tamrken, aym zamanda kar§J gi.ic;leri sistemle biiti.inle§tirmi§ ve bir anlamda sistemi de gi.ic;lendirmi~ olur. Siyasal sistemin ve toplumsal di.izenin, degi~en ko~ullara gore kendilerini yenilemelerine olanak verir.

Fa~ist ve komiinist rejimlerdeki siyasal kahlmanm i~levi ve amac1 isefarkhd1r. Bu gibi rejimlerde, temsil ve dile getirmeden c;ok, resmi idcolojinin ve y6neticilerin onaylanmasJyla, halk1 belirli ybnde harekete ·· gec;irme, "seferber etme" sbz konusudur. Rejimin ba~ans1, bu i~levin yerine getirilmesine baghd1r.

184

Ku~kusuz ki, ti.im yurtta§lar siyasal ya:pma aym 6lc;ude katdmazlar. Amerikali siyasal bilimci R.A. Dahl, kahlmamn diirt boyutta incelenebilecegini savunuyor: jJgi, iinemsemc, bilgi ve eylem. Siyasal olaylan izleme derecesi "i lgi "yi, onla ra verilen iinem derecesi "iillemselllc"yi, onlarla ilgili olarak sahip olunan veriler de "bilgi"yi g6sterir. Siyasal kararlan etkilemek ic;in giisterilen c;abalar "eylc111" dir. Deniz Baykal'm onerdigi uc;li.i Sll11flandJrma ise daha sade ve ac;1khr. Siyasal olaylan izleme, onlar hakkmda tutum takmma ve onlarm ir;ine karupna. Bdylece siyasal olaylan izlemeden ba~lay1p, onlan etkilemeye yiinelik eylemlere kadar uzanan bir siyasal kahlma yelpazesi olu~maktad1r. Yurtta~lann ne kadannm hangi boyutta kahld1gnu saptamak, gerek siyaset bilimi ac;Jsmdan, gerekse ulkeyi ydnetenler ve yiinetmek iddiasmda olanlar ic;in bnemlidir.

Kahlma di.izeyleriyle ilgili farkh ve daha aynnhh sJmflandJrmalar da yap!labilir. Ama hangi slmfland1rma sbz konusu olursa olsun, ilk ve en onemli kesimi, siyasal si.irece hic;bir bic;imde kahlmayanlar olu~tururlar. Bunlar alman ve almacak siyasal kararlara hic;bir bic;imde ilgi duymadtklan ic;in, onlan onemsemeleri, o konularda bilgi edinrrieleri ve eyleme gec;meleri de si.iz konusu degildir. Bu kesimin toplum ic;indeki oranmm bi.iyi.ikli.igi.i. c;e~itli bic;imlerde yorumlanabilir. Siyasal ilgisizlik, koyu bir cehaletten ya da umutsuzluktan kaynaklanabilecegi gibi, ozellikle ABD gibi ya~am duzeyinin c;ok yi.iksek oldugu toplumlarda, toplumsal-ekonomik ciddi sorunlan bulunmayan orta smlj1ardan da kaynaklanabilir. Siyasete-ilgisizligin nedenini olu~turan olumsuz etkenleri degi~tirmek ic;in c;aba g6stermek yararhd1r. Ancak, siyasal ya~ama tamamen ilgisiz kitleleri zor kullanarak sandtk ba~111a gbti.irmeye c;ah~mak konusunda aym ~ey s6ylenemez. Oy kullanmanm yasal zorunluluk haline getirildigi yerlerde, baz1 kitleler, ilgisiz ve bilgisiz oldugu konularda ve tamamen gi.idi.i.mli.i bic;imde kullamlmi~ olmaktadJr. Boyle bir durum saghks1zdir ve c;ogunlukla da, tutucu bir y6nde etkisi olacag1 di.i~i.i.nulerek planlanmaktad1r.

Katilma duzeylerini degerlendirirken, onlann da kendi ic;lerinde derecelendirildiklerini unutmamahy1z. Ornegin siyasal ilgi, olaylan radyo ve televizyondan izlemekle smuh olabilecegi gibi, yaz1h basm1 izlemeye, bu konudaki ayrmhh haber ve yorumlan okuyarak bir sonuc; <;1karmaya, belirli c;evrelerde onlan tartl~maya kadar da uzayabiIir. Siyasal eylem, sadece oy vermekle s1mrh kalabilecegi gibi, partile-

Eskikitaplarim.com

rin toplant1larma kablmaya, .onlara iiye olmaya, orada etkin giir~vler · almaya, partinin adayt olmaya kadar da gidebilir.

Siyasal kablmanm yasal olmayan bi-;imleri de vardtr. Vasa d1~1 iirgiitlere ilgi duymak, onlarm iiyesi veya yoneticisi olmak, gizli toplantilara katdmak, yasaklanmt§ a£i.!i astp bildiri da~Jtmaktan ba~laytp · silahh mi.icadeleye. kadar uzanan eylemlere gi~mek, hep bu ~~ede de~erlendirilebilir. Vasa d1~1 siyasal katdma bic;iinleri, rejimin kah- : h~mdan ve baskdardan kaynaklanabilece~i gibi, belirli diil;i.ince ve · ~ gruplannm toplumdan destek gormemelerinden, yasal yollardan etkili olamamalarmdan da kaynaklanabilir. Ban§9. yollardan sa~lanamayan etkinin yasa du;t yollardan s~lanmasma c;ah~ll~t, aym .. zamanda bir umutsuzlu~un ifadesi olabilir.

b) Katdmay1 Belirleyen Etkenler

Siyasal katllma da, birc;ok c;apraz etkenin ii.riinii olarak ortaya ~an bir tutumdur. Birey9el olanlardan b~layarak bu e~eri §Oy- · Ieee stralayabiliriz: Ya~ ve cinsiyet, aile, egitim, meslek, gelir, yerl~me ~~ .

Yil~ ctkeni ii.zerinde daha once "Siyaset Bilimi"kitabmda uzun uzun durmu§tuk. c;e§itli ara~tJrmalar, siyasal kahlma egiliminin orta yalj gruplannda digerlerine oranla daha yiiksek oldu~unu gosteriyor. Genc;ler bunalunh donemlerde, i~ ve du; onemli sorunlarm giindemde oldugu ortamJarda yuksek oranda siyasal kahlma eAilimi ic;ine girdikleri halde, bunu izleyen donemlerde ilgilerinde azalma olabilmektedir. Bu durum, c'>zellikle yii.ksck t>grenim yapan gen~lerde belirgindir. Genc;lere umut verebilen yonetimler, onlardaki enerjiyi c;ok yaptcl bir kabbmla de~erlendirebilmektedir.

Kadmlann siyascte duyduklan ilginin erkeklerden daha ·az oldu~unu da daha once gormiliitiik. Ozellikle ~ocuk dogurma ~levinift : kadmda olu~u, onu ev i!jlerine yonlendirmektedir. BOylece de, siyiiSfl olaylarm onun ilgi alaru dJ.§ma ta§mast dogall8fimaktadlr. Bu durwnWt . dotctl sonucu, kaduun siyasal kab.iunuun erkegine bagunh hale gelmesidir. Ugisinin az oldugu ya da hie; bulunmadtgt bir alanda, kadm erkeginin yaphgt tercihi fazla dii§iinmeden ve anemsemeden kabul ede:bihnektedir.

Ailenin c;ocug~ egitiminde ve dolayt51yla da temel tuturnlanrun oltujumundaki onemli roliinii biliyoruz. Ozelli.kle siyasal ilgi diizeyinin

186

yi.i.ksek uldugu ailelerde, c;ocugun da ailesinin.egilimlerinden etkilenmesi dogald1r. Anne ve babarun egitim di.i.zeylerinin yi.i.ksek oldugu ailelerde bu etkinin daha belirgin olmasJ ·beklenebilir. Ama tersi durumlarda ve iizelli.kle de c;ocugun yii.ksek ogrenim yapmas1 halinde, ~ocuk i.izerindeki aile etkisi azalacakhr.

GOzlemler, gelir diizeyi ile siyasal kahlma egiliminin dogtu orantlb oldugunu ortaya koyuyor. Gelir diizeyi yiikseldik~ siyasal olaylara ilgi artarken, en dii~iik gelir gruplarma gidildikc;e bu ilgi tamamen yok olabiliyor. Voksul s1mflann temsiline yonelik siyasal partilerin bulunmad®- durumlarda, biitiin partilerin yoneticileri, yasama ve yiiriitme orgarurun iiyeleri, ii.st ve orta gelir diizeyindekilerle strurh kala-biliyor. · ·

Siyasal katllma egiliminin doAN oranbb arttp ya da eksildi~ bir ba§ka de~ken de egitim dUzeyidir. Egitimin, kiljilerin siyasal olaylarla ilgili bilgi edinmelerini, o bilgileri yorumlamalanru, kendi toplumsal durumlan ve ~rvnlanyla ba~nbs1n1 kurmalar1n1 kolayla§hrdt~I ol~de siyasal kablma e~limlerini arthrmast dogaldti'. Ama et';itim diizeyinin biiyiik olc;iide gelir diizeyine bagtmh oldugu da w\utulmamahdrr. Alt gelir gruplan ayru zamanda diil;iik bir egitim dtizeyinde bulunduklanndan, onlann siyasete ilgisizliklerinin bu iki etkenin ortak iiriinii. oldugu soylenebilir.

Meslek, bir anlamda parayt kazanma bi9mfdir. Ne var ki, ayru gelir diizeyinde olanlar arasmda bile, siyasal kablma egilimi mesleklere gore farkhhklar gosterebilmektedir. En etkin siyasal katd.rnamn genellikle serbest rneslek gruplarmda garilldiigiinu· s()yleyebiliriz. Bu a~ada Uj c;evresi de siyasal kattl.rn.a ac;unndan onem la§tyabilmektedir. Egitim di.i.zeyinin di.iliiik oldugu, aile etkisinin azaldtgi durumlarda, i~ c:,;evresinin etkisi artmaktadu.

BUytik kentte, kasabada ya da ki;ydt oturan 1nsanlarm siyasal yll!jama ayru bi-;i.rnde ve azellikle de aym diizeyde kahlmadddanm biliyoruz. Buyuk kentteki kablma daha bagmtstz ve daha bilinc;li iken, ktrsal kesimdeki kablma ~ukla ba~. Bunda egitim dii.zeyinin de rolii olmakla birlikte, toplumsal ililjkilerin ve genel olarak toplumsal ortamm etkisi daha fazladtr. Kiic;iik yerlqme birimlerindeki aile ~kileri ve dayanu;rna bir yandan, baz1 duru.rnlardaki-aga ve benzeri toplumsal giic;lerin etkisi ote yandan, kil}inin bagt.rnstz kahlmuru zorlafihrmaktadrr. Tiirkiye'de her zaman ktrsal kesimdeki set;ime kabl.rna


oranmm kentsel kesimlere gore yuksek olu~u da bu nedenden kaynak~ lanmaktadtr. Ktrsal kesimdeki kitle, kamuoyu iinderlerinin g6sterdigi y6nde, gi.idi.imlii olarak harekete ge<;irilebilmektedir. Ama bu durumun, kiiydeki toplumsal-ekonomik yaptya bagh olarak degi~ebilecegi unutulmamahdtr.

Siyasal kahlma a<;IStndan ozel bir durum, etnik ya da dinsel "awzlzk gruplan"y!a ilgilidir. Dayam~ma, kendini ve benzerlerini <;ogunluga kar~I savunma duygusu, bu gibi gruplann siyasal ya~ama daha <;ok kati!malannda rol oynamaktadtr. Ostelik siyasal ya~ama yalmz daha <;ok kahlmakla kalmamakta, aym zamanda aynr yonde kati!ma egilimi ta~tmaktadtrlar. Bu nedenle de, siyasal ya~amda top· lumdaki oranlannm iistiinde bir agtrhk kazanabilmektedirler. Fran

sa 'daki Ermeni, ABD'ndeki Yahudi azmhgmt 6rnek olarak verebiliriz. Azmhk grubunun ekonomik giici.i ve egitim duzeyi yiikscldik<;e, si.Jz konusu etki de dogal olarak artar.

Kahlmada rol oynayan saydtgtmtz bu degi~kenler, birey iizerinde aynr yonde etki yaptyorsa, gii<;lii bir siyasal katthm beklenebilir. Ama ters yonde etkilerin birbirlerine yakm diizeyde oldugu durumlarda, hangi yonde davranacagmt bilemeyen birey, kararstzhga suriiklenip katllmamayt yegleyebilir. brnegin sandtk ba~ma gitmeyen se<;menlerin bir boli.imi.i ilgisizliktl:m boyle davrandtgt gibi, bir bCiliimi.i de karar ver., rnekte zorluk <;ektigi i<;in oy vermemeyi tercih etmektedir.

Konuyu kapamadan once, bireyi siyasal kat!lmaya iten ya da ondan ahkoyan ruhsal ve ki~isel nedenlere deginmekte yarar var: Siyasal katllma, bireye toplumda daha etkili olabilme olanag1 saglar. Bu etki, ornegin iktidar partisinin bir i.iyesi olmanm sagladtgt olanaktan, iilkenin bir i.ist di.izey yoneticisi olmanrn sagladtgJ olanaklara kadar uzamr. Siyasal kati!ma, bireye bazt ekonomik olanaklar da saglayabilir. Bu, belirli g6revlere gelmek bi<;iminde olabilecegi gibi, temsilcjsi oldugu kesimlerin <;tkarlanm kollamak bi<;iminde de olabilir. Hatta.iktidar olanaklanm ki~isel ~1kar amae1yla kullanmak bi<;iminde de ortaya <;tkabilir. Siyasal kahlma, aym zamanda inandtgt, dogru bildigi bir davaya ya da toplumuna hizmet ftrsahdtr. Tum bu etkenler, kahlmayt ozendirirler.

Siyasal kattlmamn bireye somut bir doyurri saglayamamast; yeterince etkili oldugu izlenimini verememesi; kahhp kahlmamamn bir ~eyi

188

degi~tirmeyecegine inamlmast durumlannda ise, kilttlma egilimleri k6-relir.

2. SE<;:iM SOSYOLO]iSi

Se<;:im, i.ilkeyi yiinetecekleri, kitleleri temsil edecekleri belirlemede b,l~\·urulan bir yoldur. Nasrl ki, yiineticilerin kahhmla ya da zor kullanarak belirlenmesi de ba~ka bir yoldur. Halkm alanlarda toplamp, iilkeyi ilgilendiren kararlan dogrudan a!drg1 eski kent demokrasilerinde bile, yiineticilerin kurayla ve srrayla belirlenmesinin yam srra, baz1 durumlarda se<;:ime ba§vuruluyordu. Niifus arh§I, sorunlann karma~tkla§lp uzmanhk gerektirmesi ve yurtta~larm siyasal konulara ayrrae<Ik zamanlanmn azalmasr sonucu dogrudan demokrasi olanakstzla~ti. I lalki temsil edecek, halk adma iilkeyi ybnetecek aracrlann se<;:imi zorunlu hale geldi. Biiylece i.ilkeyi, t;ogunluk adma bir azmhgm ybnettigi dogrudur. Ama yiinetime gelme yolunun tum toplum kesirnlerine a<;:Ik olmasi ko~uluyla, bu durumun demokrasiyle bagda~madrgr cine si.iri.ilemcz.

a) Oy Vermede Rol Oynayan Etkenler

Ccnel olarak siyasal kahhmr etkileyen ko~ullar, kahhmm bir bi<;:imi denwk ohm se<;:imleri de etkilerler. Gene de, se<;imlere katrlmanm ve verilen oyun yi)ni.ini.in belirlenmesinde rol oynayan etkenleri aynca incelemektc yarar Vilr. Se<;imlerin 6zellikle t;ogulcu rejimler a<;:Ismdan ta~IdigJ ii1wm, se<;:im sosyolojisinin, siyaset biliminin hrzla geli~en ve iizerinde <;:ok ara~trrma yap1lan bir dab olmast sonucunu dogurmu~tur.

Lipset ve Lazarsfeld, sand1k ba§ma gidip gitmemekle ilgili olarak diirt gene] egilimden siizediyorlar: (1) Hi.iki.imetin izledigi siyaset, bir toplumsal grubun <;tkarlanm ne kadar yakmdan etkiliyorsa, o toplum kesimindeki oy verme egilimi o kadar t;ok artar. Kamu gorevlileri bu konuda iirnek giisterilebilir. <;:unki.i iktidara gelenler, bir bakrma kamu giin•vlilerinin i§vereni olmaktadrrlar. (2) Hiikiimet kararlannm kendisiyle ilgili sonw;'lan konusunda bir toplum kesimi ne kadar t;ok bilgi sahibiyse, o toplum kesimindeki oy verme egilimi o kadar artar. Hiikiimet kararlarmm yaratacagt sonut;lann at;rk olup olmamasr; toplum kesimlerinin onlan kavrayabilmeleri it;in gerekli egitim ve deneyim di.izeyleri; o toplum kesimindeki bireylerin birlikte degerlendirme yapma olanagma sa hip bulunup bulunmamalan(sanayi i~t;isi ile ev hizmet<;:isinin


farb) gibi ko~ullar bu konuda belirleyici olurlar. (3) Bir toplum kesimi i.izerinde, siyasal katihm y6ni.indeki baskilar ne kadar fazlaysa, o toplum kesimindeki oy verme egilimi o kadar artar. Ama bu baskilarm birey iizerindeki etkisi, bireyi.n i.iyesi oldugu toplum kesimiyle olan ili~kilerinin yogunluguna baghd1r. Yani gecekondulu, yeni gi'l<;men sanchk ba~ma gitmek i<;in fazla bir istek duymayabilecegi gibi, heniiz toplumsal ili*kileri yogunla~mam1!? bir gen<; ya da toplumsal ili!?kileri giderek .;ok azalmi* bir ya~h da genellikle aym durumdadtr. (4) Daha iince de bclirttigimiz gib!, grup i.izerindeki basktlar aym yi'!nde oldugunda kahlma egilimi artarken, zit yiinlerde oldugu zaman kattlma egilimi azahr.

Elbette ki oy verme kadar, verilen oyun yi.inii de i.inemlidir. Kimler siyasal-toplumsal-ekonomik diizende degitjiklik yan!tstdtrlar, daha e~itlik<;i bir di.izen i<;in sol partilere oy verirler. Kimler kurulu di.izenin korunmastm isterler, sag partilere ve adaylara yonelirler. Eger bi.itiin se-;:menlerin oylanm tamamen <;tkarlanm hesaplayarak, bilin<;:li olarak kullanmalan siiz konusu olsaydi, gelir di.izeyleri dii!?iik olan toplum kesimlerinin sola, gelir diizeyleri yiiksek olanlann ise saga oy vermeleri gerekirdi. Oysa se<;:men davram~lan her zaman aktlct ve tutarh degildir.

Se<;men davranu:ilanm ekonomik <;tkar d1!?mda etkileyen ko~ullara deginmeden iince, oy ve gelir duzeyi arasmdaki baglantlnm samldu"Ymdan daha karma!?tk oldugunu belirtmek zorunday1z. Onemli olan ~elir duzeyi degil, ki§inin beklentileri ile gelir di.izeyi arasmdaki farktlr. Urndugu ya da hak ettigini di.i~i.indiigii ile buldugu arasmdaki bu farktir ki, ki~iyi durumundan memnun olmaya veya olmamaya iter. Dagdaki <;oban sahip oldugundan daha fazlasmi beklemiyor ve tiim umudunu iite dunyaya sakhyorsa sagCI olabilir. 0 <;:obamn yiiz kati geliri oldugu h<tlde, daha f<tzlasmi hak ettigini, hak etmeyenlerin daha L1zlasma sahip bulundugunu dU.f?iinen bir miihendis de solcu olabilir.

Oy verirken se<;meni <;Ikan dt§mda etkileyen dbrt nedenden soz · edebiliriz: Giivenlik iste,~i, saygml1k istegi, duygusal baglll1k, dinsel ve siyasal inan~/ar.

Gi.ivenlik istegi, ki!?ileri istikrar arayif?Ina ve dolayisiyla tutuculuga iter. Di.i~iik, ama di.izenli geliri olan baz1 toplum kesimlerinin sagc1 partileri desteklemesi bundand1r. Toplumda yeterince sayg1 g6rmeyen, aynm uygulanan, bazi durumlarda ikin,ei smtf yurtta§ oldugu izleni-

190

mine kapdan etnik ya da clinsel kiikenli azmhk gruplan genellikle ilt!rici, clegi~imden yana tutum t,lkmn·Iar. Gelir diizeylerinin gbreli yt.iksekligi bile bu egilimi <;ogunlukla degi§tirmez.

Duygusal baghhk bir partiye veya bir bndere yiinelik olabilir. Zamanla ya kendisinin ekonomik ko~ullan ya da partinin dogrultusu degi::!tigi halde bu duygusal baghhk etkisini si.irdi.irebilir. Onderin veya o partinin ba!?anst, o ki~iye, tuttugu tak1mm kazanmasma benzeyen ruhsal bir doyum saglar. Dinse] ve siyasal inan<;:lara baghhgm da benzer bir durum yarattigini siiyleyebiliriz. Baz1 ki~iler maddesel <;:Ikarlanndan <;ok inan<;:lanna, U.lkiilerine bnem verebilirler. Bu durum, maddesel <;Ikar konusundaki bir umutsuzluktan, umudu bte di.inyaya ya da Yl'ni bir di.izene baglamaktan dogabilecegi gibi, maddesel ko*ullar a<;Ismdan bir sikmti olmamasmdan da kaynaklanabilir. Ki!?i doyumu, kendisiyle aym inanCI payla!?anlarla bir arada olmaktan, onlarla dayam1maktan ve inan.:;lannm ba§ansmdan saglar.

Bu gene] a<;tklamalardan sonra, "oy"un yi.inuni.in belirlenmesinde rol oynayan daha somut degi§kenlere ve se<;:im sosyolojisi <;ah£;imalannm bunlarla ilgili verilerine ge<;ebiliriz:

(1) Tanma dayah yan-kapah gclenckse/ top/umdan, endiistriye dayah a<;:Ik <;:agda~ topluma ge<;ildik<;e, oy vermedeki yCiresel ve b<ilgesel ctkiler azalmakta, toplumsal smtflann etkisi artmaktad1r. Bu yeni toplumsal ilit~kiler i<;inde ki~inin yi.ikselme olanaklan ne kadar <;:oksa, tulucu egilimler o <'il<;:i.ide gu<;:lenmektedir. Ki~inin i<;inde bulundugu ko~ullan iyile~tirme umutlannm az!tgi oi<;:U.siinde ise, di.izen degi~ikligi istekleri gi.indeme gelmektedir. Aym t~ekilde, toplumdaki e!?itsizlikler arthk<;:a smtf bilinci gt.i<;:lenmekte, gene! olarak siyasal katJlma ve iizel olarak da yapi!an siyasal tercihin sola kaymas1 olasihgi yiikselmektedir.

(2.) Sanayile§menin ilk a~amalannda kitleler ya§am ko~ullanmn iyile§mesinden etkilenip tutucula§abilmektedirler. Ama zamanla kendi ko§ullan ile diger toplum kesimlerinin ko§ullanmn kaqJia~tmlmasi onem kazanmaktad1r. Kendi ko§ullan iyile§irken ba§kalanmn ko§ullan <;:ok daha hiz]a iyile~iyorsa, bu durum ho~nutsuzluk yaratabilmektedir. Tiirkiye'de fii.>cekonduya ilk gelenlerin, ~imdiki durumlanm k6ydeki ko!?ullarla kc1qda§hrarak sag partilere oy vermeleri, zaman ge<;tik<;:e ho§nutsuzla§Ip sola kayma egilimi gbstermeleri bu a<;:Idan yorumlanabilir. Nasi! ki, 1950'yi izleyen yt!larda, kamu


giirevlilerin gelirlerinin diger toplum kesimlerine g6re daha az artmas1, onlann oylanmn sola kaymasmda rol oynamu:itir.

(3) Gelir dag1hmmdaki pay1 azalan esnaf-zanaatki\r kesiminde fa~ist ve gerici egilimler geli~meye ba~lamaktad1r. Tiirkiye'de yapli<~n ilra~tJrmalar, dine dayah ak1mlann da ba!ihca desteginin bu toplum

kesiminden kaynaklandigmJ gi\stermektedir.

(4) Sanayile~menin ve kentle~menin arthg1 y6relerde sol oylar artarken, geleneksel toplum yapisimn degi~medigi ya da c;ok az dq';i~tigi yiirelerde durum tersine olmaktad1r. Geleneksel yap! i<;inde egemen olan toprak agalan, ~eyhler ve benzeri guc;ler, kendilerine bagimii kitlelerin oylann1 istedikleri ybnde harekete ge<;irebilmektedirler.

(5) Guncel tinemli olaylar, ilzellikle kararszz scpllenlcrin oylan i.izerinde etkili olabilmektedir. Ornegin :jiddet olaylannm artl§111In yarattJgJ korku, genellikle tutucu egilimleri gi:1<;lendirmekte, aray1~ i<;inde

olanlan istikrara, gi.i<;lu giirunene itmektedir.

b) Se<;me ve Se<;ilme E~itligini Bozan Nedenler

Bir siyasal rejim, i.ilkedeki toplunzsal giirler dcngcsinin siyasal iktidara dogru yans1yabilmesi i1l<;i.isi.indc saghkhd1r. Baz1 top! urn ke~imleri siyasal iktidara gti<;lerinden fazla, bazllan ise gi.i<;lerinden az etki yapabiliyorlarsa, siyasal bunahm ka<;mlimazdJr. Se<;irn, toplumsal gi.i<;lcr dengesinin siyasal iktidara yans1masmm ban~<;! bir yoludur. Gi.i<; ve <;1kar dengesinin yans1masmdaki <;arpikhklar arttlk<;a bunahmlar da buyur. Sc<;men iradesinin dogru yansimasmi, se<;nw C'iitligini bozan engelleri bu a<;Idan dcgerlendirmek gerekir.

Se<;me e~itligini bozan engelleri, birbirleriyle baglant!h olmakla birlikte, hukuksal, toplumsal ve ekonomik olarak i.i<;e ay1rarak incele-

yebiliriz. , ..

Se<;me e~itligini bozan engellerin ba~mda, herkesin oy lzakkllla sahip olamamas1 ya da herkesin e:jit oy hakkma sahip olamamas1 gelir. Ozellikle ge<;en yuzy1lm ilk yansmda en <;ok ba~vurulan kisJtlama servet ve cinsiyetle ilgiliydi. Ancak varhkh olan ve devlete belirli duzeyde vergi veren yurtta§lara oy hakk1 tammyordu. Baz1 durumlarda ()zel bir "st'r;men vergisi" sbz konusuydu. Ama gbruntim ne olursa olsun, ama<; dar gelirli ve yoksul kitleleri siyasal katJhmm di§mda tutmaktJ. Ornegin, Osmanlz imparatorlugu 'nda yapllan 1877 se<;imlerinde de,

192

se<;ebilmek i<;in devlete "bir miktar vergi" vermi§ olmak, se<;ilebilmek i<;inse n az r;ok emlak sahibi olmak" gerekiyordu.

<;ogu kanh mi.icadelelerle Batz Avrupa 'da oy i.izerindeki servet kisJtlamasmm s1mrlan darahrken, okumu~lara da se<;me ve sec;ilme haklan tanmmaya ba~landt. Servet kisJtlamasl giderek tumden kalkarken, egitimle ilgili kisitlamalar bi<;im degi§tirerek de olsa, uzun sure varhgm1 korudu. Egitim de ekonomik olanaklara bagh olduguna gbre, aslmda bu, servetle ilgili k1s!tlamanm ba§ka bir g6runum altmda ve yumll§ayarak surmesi demekti.

Nazi Almanyasz 'nda yahudiler oy hakkmdan yoksundular. Yakm bir d6neme gelinceye kadar, ABD 'de zencilerin sec;me ve sec;ilme haklan bnceleri yoktu, sonralan da klsJthydL Baz1 eyaletler, oy kullanma hakkmt, brnegin Anayasayt okuyup yorumlayabilme ko§uluna baglaIDI§lardt. Gt1runu§te hi<;bir 1rk1 hedef alm1yormu§ izlenimini veren bu ko§ul, uygulamada egitim diizeyleri du§uk olan zencileri siyasal kahhmm dJ§mda tutabiliyordu. Siyasal katJhmda trk aynm1 uygulamasmm en c;agdJ§I 6rnegini Giiney Afrika Cumhuriyeti vermektedir. Ki.ic;iik bir beyaz azmhk, giderek yumu§amak zorunda kalmakla birJikte, i.ilkeyi c;ogunluktaki zencilere kar§m y6netmekte direnmektedir.

Oy hakkma cinsiyetle ilgili olarak getirilen ktsttlama, hic;bir toplumsal gucu hedef almadtgJ ic;in, varhgm1 c;agda§ demokrasilerde de en uzun siirdurebilen kisJtlama oldu. Atatiirk'iin Tiirk kadmma sec;me ve se<;ilme hakkmt tammasmdan uzun y1llar sonra bile, Bah'nm birc;ok demokrasisinde kadmlann oy hakkt yoktu. lsvi~re'nin baz1 kiic;iik kantonlannda, bu uygulama giiniimiize kadar siirebildi.

, Hi<;bir toplumsal smth dogrudan hedef almadJgJ ic;in varhgmt uzun sure koruyabilen bir kahlma kJsJtlamasJ da yallla ilgilidir. 1968 gen<;lik hareketlerinden sonra oy hakk1yla ilgili ya§ smm hemen tum i.ilkelerde lS'e inerken, Tiirkiye bu gene! egilimin dJ§mda kald1. 12 Eyliil d6neminde geti rilen diizenlemelerle, genc;leri siyasal kat1hmm dt!lmda tutan hukuksal engeller daha da agJrla§hnldt. Partilerin genc;lik kollan olu§turmalan bile yasaklandt.

Belirli suc;lardan mahkum olmu§ ki§ilerin yurtta~hk haklarmm kJsttlanmast ve bu arada sec;ilme hakkmdan yoksun bJrakJlmasJ da <;agda!l uygulamalar arasmdadtr. Adi suc;larla ilgili konulan kJsttlamalar dogal kar§Ilamrken, siyasal suc;larla ilgili ktsJtlamalar gene!-

193

Eskikitaplarim.com

likle tartJ~ma yaratmaktad1r. Ozellikle ideolojik sw;lar ya da du~unce suc;lan sbz konusu oldugunda, konulan kJs!tlamalann demokrasiye uy-gunlugunu savunmak zordur. ·

Sec;rrie e~itligini bozan bir ba~ka uygulama ise, baz1 ki~ilere ya da · toplum kesimlerine birden fazla oy kullanma hakkmm tanmmas!dir. Oy hakkmm genelle~mesinden sonra, baz1 toplum kesimlerinin ayncahklan bu yoldan korunmaya c;ahiillmi~hr. Servet sahiplerine, yuksek okul mezunlanna, bazen de aile reislerine birden fazla oy kullanma olanag1 tamnabiliyordu. Bu uygulama, Cumhuriyetten bnceki ddnemde Tiirkiye'de de yapilmi~ti.

"Gizli oy, apk saym1" ilkesi arhk tiim c;agda~ demokrasilerde gec;erlidir. "Apk oy, gizli saym1" ilkesini uygulayan bir rejimin demokratik sayilmasi s()z konusu degildir. Bu nedenledir ki, Tiirkiye'de 1950 y1lma gelinceye kadar yap!lan sec;imler demokratik say!lmami~hr. Eger bir sec;imde ya da halkoylamasmda yalmz tek g6ru~un propagandasmm yapilmasi serbest ise, oylann gizli verilip, say1mm ac;1k yapi!masi bir~eyi degi~tirmez. Oyle bir ortamda sec;men iradesinin dzgurce ollliitugu dne surulemez.

Sec;me e~itligini bozan ilginc; bir uygulama, daha 6nce de degindigimiz gibi, 1917 Devrimi sonrasmda Rusya 'da g6ri.ilmii!itii. Kentlerde her 25 bin ki§iye kar~1hk k1rsal kesimde her 125 bin ki~i ic;in bir milletvekili sec;ilmesi kurah, ancak yeni rejimin yerle~mesinden sonra kaldmld!.

Sec;im bolgelerinin Simrlanm keyfi olarak c;izmek veya e~it olmayan b6lgelerde e~it say1da temsilci sec;tirmek de sec;me e~itligini bozan bir uygulamad1r. Bu ti.ir e~itsizliklere c;agda~ demokrasilerde 6zellikle ikinci meclisler ic;in yap1lan sec;imlerde rastlanabilmektedir. ABD'de 17· milyon nufuslu New York eyaletinin de 250 bin nufuslu Alaska'nm da iki~er senat()r!e temsil edilmesi c;arpici bir e~itsizlik 6rnegidir. Fransa' da senato sec;imlerinde yalmzca milletvekilleri, belediye ve il gene! meclislerinin i.iyeleri gibi S!l1lfh say1da ki~j oy kullamnca, c;ok nufuslu kentlerin agirhgi azahrken k1rsal kesimin agir!Igi artm1~ ve ikinci meclisin tutucu bir yap1ya sahip olmas1 kolayla~mi~hr. Belli bir siyasal egilimin §ansml arthrmak ic;in sec;im b6lgelerini yapay olarak b6lmek de, giderek azalmakla birlikte rastlamlabilen ve 1960 oncesinde Tiirkiye' de de gori.ilen uygulamalardand1r.

194

Sec; me e~itligini bozan hukuksal engellerin sonuncusu olarak "Irk tur/11 r;ogwzluk sistemi"nden s(!zedebiliriz. 0 sec;im c;evresinde en c;:ok oy alan partinin tum milletvekillerine sahip olmasi temeline dayah bu sistem, 1960 y!lma kadar V,lkemizde de uygulamyordu. Ornegin Demok· rat Parti, 1954 sec;imlerinde oylann % S6,6's1m aldigt halde, yasama .meclisindeki sandalyelerin 'X, 93,2'sini ele gec;irmi~ti. Oysa oylarm % 34,8' ini toplayan Cumlwriyet Halk Partisi'nin aym meclisteki sandalye oram % 5,8 idi. Sec;me e~itligini saglamaya en yatkm sistem "orant111 tcmsil"dir. Bu sistemde, ilke olarak her parti ald1gt oy oramnda millet

vekili c;1kanr.

Buraya kadar hukuksal engellerden s6zettik. Sec;men iradesinin ozgurce yansimasim, bazi durumlarda yasalar degil toplumsal ili~ki ve bask!lar da 6nleyebilir. Geleneksel yapmm siirdi.igii, derebeylik duzeni kalmttlarmm varhgm1 korudugu, egitim duzeyinin du~uk oldugu durumlarda, birey kendi ()zgur iradesinden c;ok, egemen giic;lerin istegi dogrultusunda oy kullanmak durumunda kalabilir. Oyun gizli hucrelerde zarfa konmas1, b6yle bir durumda sec;me ozgiirliigunu saglamaya yetmez. Sec;me ve sec;ilme e~itligini bozan ekonomik engellere kitabimizm ba~ka b6li.imlerinde de deginmi~tik. Parti kurmak, tum iilkeye yaplan bir orgiit ic;in binalar kiralamak, o binalann masraflanm kar!iilamak, sec;im kampanyalan ic;in ilanlar ve bro~urler bastlrmak, biiyuk ac;1khava toplanhlanm ve gi.)steri yuruyii!llerini duzenlemek 6nemli parasal kaynaklan gcrektirir. Ekonomik bak1mdan guc;lu toplum kesimlerinin c;Jkarlanm savunan partilerle, dar gelirli ve yoksul toplum kesimlcrine dayah partilerin olanaklan arasmdaki e!litsizlik, ister istemez sec;:imlere de yans1r. Hukuksal ve toplumsal goriinumli.i e~itsizliklerin de, bi.iyuk olc;ude bu ekonomik kokenli e~itsizliklerden kaynaklandigmt soylemek yanh!i olmaz.

Demokrasiler, sec;me e~itligini saglayacak onlemleri alabildikleri 6lc;iide gerc;eklik kazamr ve saghkh i!llerler.

195

Eskikitaplarim.com


Abadan, Nennin. 1965 Serimlerinin Tahlili, SBF Yaymlan, Ankara, 1966. Baykal, Deniz. Siyasal Katlima-Bir Davram§ lncelemcsi, SBF Yaymlan, Ankara,

1970. Charlot, Monica. La Persuasion Politique, Armand Colin, Paris, 1970. <;:am, Esat. Siyaset Bilimine Giri§.l.O. Hukuk Fakiiltesi Yaymlan, tstanbul, 1975. Dicle, Atilla. Endiistriyel Demokrasi z>e Yonetime Katz/rna, ODTD Yaymt, Ankara,

1980. Fi~ek, Kurthan. Yonetime Katzlma, IODAtE Yaymlan, Ankara, 1977. Gurvitch, Georges. Traite de sociologie, (Tome II), "La Sociologie electorale"

(Fram;ois Goguel et Georges Dupeux), PUF, Paris, 1968. Kalaycwglu, Ersin. Kar§zla§tzrma/z Siyasa/ Katrlma. t.O. SBF Yaymlan, 1stanbul,

1983. Lipset, S.M. Siyasi lnsan (<;::ev. M. Tuncay), Turk Siyasi tlimler Dernegi

Yaymlan, Ankara, 1961. Lipset-Lazarsfeld-Barton-Linz. Tlze Psychology of Voting: an analysis of political

behaviour (in LINDZEY; Handbook of Social Psychologs), Addison-.. Wesley Publishing Co., Cambridge, 1954. Ozbudun, Ergun. Tiirkiye'de Sosyal Degi§me ve Siyasal Katr/ma, A.O. Hukuk Fak.

Yaymlan, Ankara, 1975. Sabuncu, Yavuz. Sosya/ist 0/ke/erde Yonetime Katzlma, Birey ve Toplum, Ankara,

1984. Soysal, Miimtaz. Halkzn Yonetime Etkisi, TODAlE Yaymlan, Ankara, 1968. Uysal, Birkan. Siyasa/ Katlzma z>e Katzlma Davranz§zna Ailenin Etkisi, IODAtE .. Yaymlan, Ankara, 1984. Unsal, Artun. Siyaset Bilimine Giri§, (Ders Notlan 1980-81), Teksir, SBF, Ankara.

196

O<;ONCO KISIM

SiYASAL SiSTEMLER

Siyasal sistemlerin, siyaset bilimiyle ilgili olarak, fiU ana kadar inceledigimiz konulann bir birefiimi (sentezi) oldugu soylenebilir. Burada yalmz siyasal kurumlarm olu~turdugu siyasal rejimler degil, o kurumlarm gerisindeki siyasal gi.ic; dengeleri, o dengelerin gerisindeki etkenler ve siyasal yafjamla ilgili ti.im si.irec;ler soz konusudur. Siyasal sistemler, siyasal c;ahfjmamn hem iiriini.i hem de c;erc;evesidir. Bu ba~hk altmda, demokratik sistemleri, basktct sistemleri ve geri kalmt~ i.ilkelerin kendilerine ozgi.i ko~ullanmn i.iri.ini.i olan siyasal sistemleri ayn ayn ele alacagtz. <;agda~ olmayan siyasal sistemleri ise, inceleme alammtzm dt~mda btrakmaktaytz.

1. <;OCULCU S1STEMLER

Tarihte ilk demokrasi, Eski Yunan'da, kent devleti c;erc;evesinde var oldu. Bu, k61eler, yabanctlar ve kadmlar dt~mda kalanlann i.ilke yonetimini dogrudan ilstlendigi, aractstz bir azmhk demokrasisiydi. Niifusun fazla oldugu, sorunlann karma~tkla~ttgt ve i.ilke yonetiminin birc;ok uzmanhk dalmm katktsma bagh oldugu c;agtmtzda, arhk dogrudan demokrasi, bazt ki.ic;i.ik yerel yonetimler dtfimda olanakstzlafih. Yurtta~lar i.ilke yonetimine, bi.iyi.ik olc;i.ide temsilcileri aracthgtyla kahhr oldular. Yonetimin sec;imle belirlenmesine, yasalar oni.inde i?fiitlige, ozgi.irli.iklere ve yargt bagtmstzhgma dayah bir demokrasi modeli dogdu. <;agda~ demokrasiler, liberal demokrasi ve sosyal demokrasi olmak i.izere, iki a~amada incelenebilir.

Demokratik siyasal sistemler, c;ogulcu sistemler olarak da nitelendirilebilir. <;ogulcu sistemlerde "tek dogru" yoktur ve dolaylSlyla, ya-


sal bir muhalefet ya da mul1.tlefetler V<lrdu·. <;:agd~~ c;ogulcu sistemler, toplumda r;•karl<~n ve dolaytsJyla dunya g<>riillleri farkh kesimlerin bulunmasmt dogal sayarlar; bu farkh c;tkar ve diinya goriilllerinin ban!ir;t yollardan savunulmasma, siyasal iktidarm da bu ban~r;• sava~1m sonunda olu~masma olanak verirler.

a) Demokrasi Kuramt

Demokrasi gunumuzde, azmhkta olanlann haklanna sayg• gi.isterildigi ve onlara birgun r;ogunluga di>ni.i~ebilme yollarmm ar;tk tutuldugu i:izgi.irliik<;ii bir ~ogunluk ytinetimi bic;iminde tammlanabilir. Demokrasi tarihi, insanlar arasmda toplumsal kdkenli e~itsizlikleri gidermek ic;in verilen sava~tmm tarihidir. Demokratik dii~iincenin tarihi de, ~itlikt;i ve ozgiirliikr;ii di.i~i.incenin evrimini yansthr. Demokratik du~uncenin evrimi, insamn "aktlll" bir yaratJk oldugu, kendisi ic;in iyi olanla kotii olam aytrdedebilecegi inancmdan kaynaklanan, insana sayg~ya dayalt, iyimser bir diinya gtkii~unun evrimidir.

Demokrasi uzerindeki ilk yazilt degerlendirmeye, Herodot tarihi'nin iir;iincii cildinde rastlamr. M.O. 5. yuzytlda kaleme ahnm•~ olan bu yapttta, demokrasi "/111/km yonetimi, yasalar Olliinde C§itJik, biiliill 50-

nmlarm apk tartz~mayn sunulmasz, yiineticilcrin makamlarmdan Tlarcketle sorumlu tutulmalarz" olarak nitelendiriliyordu.

Gene aym yuzytlda Atina'da dogan Sofizm de, demokratik kiiltiiriin temellerini olu~turmaya r;ah~<1n bir ak1mdt. Sofistler, oncelikle, degi~mez ve tek bir "do,~ru" oldugu in<lnCJm y1kmak ir;in r;aba giisterdiler. <;iinkii do~runun ve gerr;egin tek oldugunun kabulti, aristokratik d~iincenin uzun ytllar boyu i~leyerek topluma kabul ettirdigi deger yarg1lanmn tek dogru sayJlmast demek olacakt1.

Onlii sofist Protagoras'm koydugu ilkeye gtire, "insan her §l!lfill o/fiitii"diir. "Garek" de, "dogru" da insandan insana degi~ir. Devlet bilgisi yalmz belirli bir smlfta degil, tum yurtta~larda bulunmahd1r. Her ~eyin i'ilc;iiti.i insan olduguna gore, adalet ve hatta devlet degi~mez kurumlar olu~turmazlar.

Sofistle1;e gi:ire, devlet giir;liiniin giic;suze z.orla kabul ettirdigi di.izenin <1d1dtr. Eger insamn haks1zhk etmeye he•· zaman giici.i yetseydi, "hakszzlrga ugralilll!fl ortmlan kaldmnak ifin kimseyle anla$maya ynna~

mazdz ".

198

Tukidides Tarihi 'nde yer alan, Perikles'in i.inlu s6ylevi de, demokratik dfuiiinceye ('memli katk1lan ulan bir beige say1hr. l'erikles bu s(iylevinde, demokrasinin, birkar; ser;kin yurtta~m de~il. tum yurtta~lann katklianyla var olan .bir rejim oldugunu vurgular. Herkesin e!?it hak ve yiiki.imllili.iklere sahip bulundugunu, soylu olu~una gtire de~il, yeteneklerine ve "kazand1g1 iine" gore devletteki yerini alabi

lece~ini stiyler.

Perikles konu!imasmda, demokrasinin ozgiirliik, ho~goru ve sorumluluk ilkelerine degindikten sonra, !?oyle diyor : "Devlet i~lerinc knrz$171ayan/ara, kendi i$i giicii ile u,~ra§all sessiz bir yurtla~ degil, hifbir i:jc yaramayan biri goziiyle bakzyoruz. Bir politikayz ancak birka~ ki§i ortaya koyabi/ir, ama [lepimiz onu.Y.tl!.S.!f.n~ac~k yetenekteyiz. Biz tarll$maya, sivasa/ eylemin oniine dikilen bir engel diye degil, bilgece davranmanm· · v~zge9ilmcz bir on hazzrl1gz diyc bakanz."

Perikles'in s6ylevinde, r;agda~ demokratik du~iincede onem .. ta~•yan bir tige daha var: Demokrasinin, insanm ki!liJigii1I ve yeteneklerini geli~tirmeye en elveri~li bir rejim olu~u!

Sokrates de, toplumun-soylular tarafmdan degil, bi~~ili .ve erdemli ki:;:ilerce ytinetilmesi gerekti!Si~i savunarak, demokratik du·~~ncenin evrimine katk1da bulunmu~tur. Erdemin kahhmsal oldu~unt.t ve ancak soylu ki~ilerde bulundugunu kabul etmemektedir. Bazi insanlar dog~tan daha ak1lh ve yetenekli olabilirler. Am<1 bilgi ve erdem, og-N~ebileJi ve iigretilebilen bir ~eydir.

Aristo ise, ~h~ noktasmda e~itsizlik~i bir dii~i.inceye sahip Clldugu halde, c;ogunluk y6netiminin azmhk bir se~kinler grubupun yiinetiminden da~a iyi olacagt sonucuna varm1~hr. Aristo, ha!ktan ki!?ilerin teker teker "yiiksek adamlnr" dan daha az niteliklere sa hip bulunduklanna inamyordu.· Am<1 hepsi biraraya geldiklerindc, azmhk olan bu set;kinlerden "daha iyi" olmalan olanakhyd1. Osteli~, "fokluk boZlllmava azltklan dnl!a az clvcri$li"idi. "Az miktardnki s11, qo,k miktardaki wdan.dahn r;ab11k bozul11r"du. Ama Aristo, halkm yonetid blm<1smdan degil, yasalann yap1lmasmda ve ~ok say1da i.iyeden olu~an yarg1 org<~nl<~rmda agtrhk ta~tmasmdan yanaydL <;:unki.i halk•.olu~turan bireyler, teker teker degil, ancak bir Maya geldiklerinde ~e~kinlere iistiin

di.iler.

Aristo, servet il'e ~iyasal iktidar arasmda yakm bir ili~ki kuru-


yordu. "lnsanlarm servetlerinden do/a~Jl egemen Sllllj oidllklarz verde, ister azlzk ister r;okluk olsllnlar, lziikiimet bir;imi oligar~idir" g()rUfliindeydi. Demokrasi i<;in, kalabahk bir orta Simfm varhgm1 ~art gi)riiyordu. ~iddetli toplumsal patlamalan, varl.Ikh kii<;iik bir s1mfm yanmda, <;ok kalabahk bir yoksul stmfm bulunmas1yla a<;Ikhyordu. Orta s1mfm zaytf olmas1, toplumun efendi ve kdlelerden olu~mas1 demekti.

Aristo'nun ~u sdzlerinde, gelecegin <;ogulcu demokrasisinin kuramsal temellerini de bulabiliriz: "Egcr bir devlet yaf}zyorsa, bulllm hikmeti, birlige dogru gitmekte bir noktadan daha ileri varmamaszdzr; devlet bu noktayz afjfl nu, ya ortadan kalkar, ya da kiitii bir devlet haline gelir. Adela miizikte uyumun tek ses haline gelmesi veya ritmin tek Vllntfj haline gelmesi gibi ... "

Aristo'nun ilgin<; bir gori.ifli.i de, yoneticinin elindeki silahh gii<;le ilgiydi. Yoneticinin elinde belirli bir asker gi.ici.iniin bulunmas1, ama bu . gi.iciin hi<;bir zaman halkm giiciini.i a§acak diizeye varmamas1 gerek- . tigine inamyordu.

Demokratik di.i;n'incenin ilk kaynaklannm Eski Yunan 'da dogmas! bir rastlantl sayllamaz. Mezopotamya 'da ktsa dmi.irli.i olan kent devleti, daglarla boliinmi.i~, deniz ticaretine a<;Ik Mora yanmadasmm koflullarmda uzun dmi.irli.i olurken, dogrudan demokrasiye elveriflli bir ortam da yaratmJ~h. Ama kent demokrasisinin y1kilmasmdan sonra, demokrasinin ve ozgi.irliik<;i.i di.i~i.incenin yeniden dogmas! i<;in yiizytllar ve hatta <;aglar boyu beklemek gerekti. Kaderci dii~iinceden baflkasma ortam haz1rlamayan, kapah tanm ekonomilerine dayah derebeylik diizeninin (feodalite) yikilmaya ba~lamastyla birlikte, ozgiirli.ik<;i.i diifliince de baflka bir <;er<;evede yeniden canlandt.

Aristo'dan yakla~Ik iki bin yt! sonra ya~am1~ olan ingiliz John Locke'a gore, insanlar e~it ve i.izgi.ir olduklan "doga d11rumu "ndan toplumsal ya~ama, gi.ivenliklerini saglamak i<;in ge<;tiler. Ozgi.irli.iklerini koruyabilmek i~in sadece "giivenlik ve cezalandmna" hakktm, toplumu yonetecek olanlara devrettiler. Eger siyasal iktidar, koruyacag1 yerde halkm dogal haklanm <;ignerse, devrim hakk1 dogar. Yasama gi.ici.i ile yiiri.itme gi.ici.ini.in ayn ellerde olu~unun, yutta~lar a<;Ismdan bir giivence olu~turdugu g6rii~iine daha Locke'da da rasthyoruz.

Montesquieu, kuvvetler aymmt di.i§i.incesini geli~tirdi ve O'nun etkisiyle, 1789 Franszz in san ve Yurltafj Hak/arz Bildirisi' nde ~u ifade

200

yer aldt: "K11uPetlerin ayrzlmadz,~z ve ozgiirliik/erin giivence alt111a almmadz,~z yerde azzayasa yokt11r." Onii.i Franstz di.i~iiniiri.ine g(ire, bniinde kendisine engel olabilecek ba~ka bir gi.i~ bulunmayan her yi)netici, (izgiirliikleri ~igneyebilir, yetkilerini aeyabilir. "Kuvvet k11vvcti d11rduramazsa, iizgiirliik olmaz." Montesquieu, demokratik cumhuriyetin varhgmm, yasa yapma, yasayt uygulama ve yasaya glire ceza verme yetkilerinin (yani ii~ kuvvetin), ayn toplumsal gii~lere (kral, soylular, halk) paylat!tmlmasma bagh bulundugunu bne si.irmi.i~ti.ir.

Locke ve Mostesquieu gibi, 18. yi.izylida ya§aml§ olan JeanJacques Rousseau ise, her alanda e§itligi ve tam bir demokrasiyi savundu. O'na gbre, en iyi ~(izi.im, halkm iktidanm dogrudan kullanmasiydL Ama mutlaka temsilci kullanmak gerekirse, halk bu temsilcilerini, diledigi zaman gorevinden alabilmeliydi. Oysa Montesquieu ve Sieyes gibi, aristokrasi ve burjuvazinin i~inden gelen di.i~i.iniirler, temsilcilerin kendilerini se~enler kar§Ismda bagnns1z olmalanm savunmut!lardir. Boyle olunca, halk se<;ecek, ama ger~ekte bu iki ayncahkh suufm se<;kinleri y6netecektir. Bu nedenle, Rousseau, "Ulusun vekilleri, onun temsilci/eri degi/, o/sa a/sa memurlan o/abi/irler" demektedir.

Rousseau'ya gore, cizgiirli.iklerin giivence altmda olabilmesi, servet e§itligi dahil, insanlar arasmda e~itligin saglanabilmesine baghyd1. Biiylece gi.i~ e~it dag1hlmt~ olacag1 ve kimseye devredilmeyecegi i<;in, baz1lanmn, digcrlerinin Cizgiirluklerini ellerinden alma olanagt ortadan kalkacakt1. Ama halk egemenligi, yasalarm halk tarafmdan yapi!masi anlamma degil, halkm onaylamas1 anlamma gelmektedir. <;:i.inkii, ''Tck tek bireyler iyi11in farkllldadzrlar, ama 01111 tepeler. Halk ise iyiyi ister, ancak onu gormez. Hepsizzin aylll ~ekilde yo/ gostercnlere gcreksin·mesi vardzr." Bu, iktidann, toplumu olu~turan bireylere payla~tmlm1~ oldugu ger~egine ters di.i§mez. Ulusal cgemenlik, par~alann toplanmasiyla olu~ur!

Franszz Devrimi'ni izleyen Yakm (:ag'la bir!ikte, 6zgi.irli.ik~i.i dii§i.incenin geli§imi de hizlandi. Benjamin Constant, 6zgllrli.ikleri kaldiran baskmm bir ki~iden gelebilecegi gibi, kitielerden de gelebilecegini gordii. <;:ogunlugun, azmhkta olanlan klilele~tirebilecegini vurgulad1. Siyasal iktidarm, vicdan ve di.i§i.ince ozgi.irliigi.ine, mi.ilk sahibi olabilme .iizgi.irliigi.ine, kesinlikle kan§mamasJ gerektigini savundu. Constant'a gi"ire Kent Demokrasisi' nde siyasal iktidara dogrudan katilan yurtta§, bunun verdigi mutluluk ve gi.iven ugruna, ozgiirli.iklerine getirilen sm1r-


landirmali:Ha katlilmyordu. Ama gi.ini.imi.izi.in temsili demokrasisinde, si'>z konusu olan t;:ok soyut bir katiima oldugu it;:in, iizgi.irli.iklerinin korunmasJ, yurtta~ at;:Ismdan daha buyi.ik bnem t<~~tyordu.

Soylu bir ailenin ~ocugu olan Frans1z Alexis de Tocqueville, gi'>revli olarak gittigi Amerika Birle~ik Devletleri'ndeki gbzlemlerine dayanamk yazdtgi "Amcrika 'da Demokmsi" kitabiyla, demokrasi kuramma iinemli katkiiar yaptt. Tocqueville'e gi'>re, Amerikc.'da demokrasinin geli~mesini kolayla~tmm en bnemli i'>gelerden birisi, Avrupa'daki gibi, eski ayncahkh bir stmfm (aristokrasi) varolmayt~tdtr. Gi.it;:li.i bir orta stmf bu sayede olu~abilmi~tir.

Tocqueville, i'>zgi.i.rlltklerin korunabilmesi it;:in iki yo\ i'>neriyordu: Yerindc11 yii11cfinr ve kit/e iirgiiflcri. Y6netim yetkilerinin tek merkezde toplanmasmm i'>nlenmesi ve i1zerk bi'>lgelere dagtttlmastyla, y<~lntz siyasal ozgi.irli.ikler gi.ivence alttnil almmakla kalmayacak, aym zamanda yurtta~lann, kendi y6relerinin ortak sorunlanyla daha yakmdan ilgilenmeleri saglanmt~ olacaktu. Dernekler, birlikler gibi kitle iirgi.itleri araCJhgtyla da, yurtta~larm sorumluluk duygulannm geli~tirilmesinin yamstra, farkh ~tkarlann savunulmast sayesinde, toplumun basktct bir yi'>netime kaymast onlenecektir.

John Stuart Mill, t;:ogunlugun azmhkta olanlan ezmesine engel olacak t;:ozi.imler arayan bir dli~i.ini.irdu. Ti.im insanhgm bile, bir aykm du~linceyi susturmaya hakk1 olmadtgmi savunacak kadar iizgi.irliik~uydu. "B1rakmzz yaps111lar, b1rakmzz gersi11ler" bi~imindeki bir devlet seyirciliginin yanh~ oldugunu, devletin "iizgiirlii,i~iin ko~ullamll yaratmak" gibi bir gbrevi bulundugunu s<~vundu.

Demokrasi _kurammtn olu~umuna sosyalistlerin yapttklan katkilan "Sosyal Dcmokrasi"yle ilgili sayfalara btrakarak, demokrasinin evrensel nitelikli i.it;: temel 6gesi oldugunu si'>yleyebiliriz: Sec;im, iizgurluk ve bag1mstz yargt. Demokrasi, azmhkta olanlann da gi.ivence altmda oldugu, i1zgi.ir!Uklere sayg1h bir t;:ogunluk yi'>netimidir. lktidar her siyasal sistemde vardu; ama "nwhalefet"in yasal olarak tamndigt ve gi.ivence altma ahndtgi tPk sistem demokrasidir.

Ozgurlltk ve/yargt guvencesi olmazsa, sa.?ece set;:im, demokrasiyi degil, olsa olsa "vo.~unluk diktas1"m yarahr. Ozgi.irlltklerin i~inde de! demokrasinin i~lenmesi a~tsmdan, haber alma, du~unce ve l'lrgiitlenme i'>zgurli.ikleri iin s1rada gelir. <.)zglir bir haber alma ortamt yoksa, insan l'lzgi.ir bir bit;:imdt1 di.i~i.inemez. Di.i~unme bzglirli.igu, i'>ncelikle yiineten-

202

lerden farkh di.i~i.irwbilme ilzgurlltgi.idi.ir. Yoksil yiindenler gibi di.i~i.inme iizgi."trli.igti, Hitler ve Stalin yiinetimlerinde bile varch. Kendisine yiineltilen Y<~nlt bir bilgilendirme, dli~lincenin t;:er~evesini c;izer ve di."t?lince i'>zgi.irliigi.ini.i ortadan kaldmr. Ama tek ba~ma iizgi.ir di.i~i.inebilmek, anlatun ve iirgutlenmt' iizgiirli."tgli ile birlikte olmadtgt z<~m<m, bzla bir agtrhk tatjimaz. Bu durumda "iizgiir muhalefrt"in varhgmdan stize-dilemez. •

iktidann Simrlandmlmasmm ve bu smmn bagimstz yargmm denetimi ve gi.ivencesi altmda olmasmm i'>nemi ise a~Ik. Thomas Paine, bul'lnemi tek ci.imle ile anlatmak becerisini giisteriyor: "Hiikiimcf organlamun scr;imlc i;;ba;;llla ge/melcri, scrilcn kimsc/er sonradan Sl/llrSIZ bir yetkiyc sa !tip olacak ise/cr, kcyfi baskzyz ortadan kald1rmaz ... "

Spinoza'dan beri vurgulanan bir gero;:ek var: Bir karar organmm yap1smtn demokratik olmas1 kadar, hatta ondan da t;:ok, yapttklanmn demokratik olmas1 iinemlidir. <;:ogunlugun oylanna dayalt bir sistem, eger bugi.in i~in azmhkta kalan ve yann ~ogunluk haline di'>nu~ebilecek olanlann haklanna sayg1 gi'>stermiyorsa, bu demokratik bir sistem olmaktan t;:ok, bir rogun/uk diktas1 'd1r. Bir demokraside, adaletin ve iizgi.ir!Ctgi.in gereklerinin yerine getirilmesi, yiineticilerin keyfine ya da sagduyulanna btrakdamaz. Adaletin ve bzgurlltglin gerekleri, kurumsal gi.ivencelere baglanmak zorundad1r.

Se~imin, demokri1si demek olmadigmi, t;:agda~ diktati1rlltklerin hemen ti."tmi.inde set;:imlere rasthmdigtni biliyoruz. Ama set;:imin varhgmm, o rejimin demokratikliginin kamh olmadigi ne i'>lc;ude gert;:ekse, set;:imsiz bir demokrasinin du~i.ini.ilemeyecegi de o iil~ude a~Iktu. Se~im, halkm ulke yiinetimine kattlmilsmm ilk ve vazget;:ilmez ko~uludur. Demokratik sec;imin ilk iki iinemli kn!julu ise, farkh !?eyler arasmda set;:im yapabilme hakki ile gene! ve e~it oy hakk1d1r. Sadece benzerler arasmda se~im yapabilmeye olan<1k tamyan bir rejim, demokratik olmadtgi gibi; baztlanmn oylarma daha ~ok, baztlanmn oylanna daha az temsil hakk1 tamyan, toplumun b,1z1 kesimlerinin t;:Ikar ve di.i~uncelerinin temsiline olanak b1rokmayan bir rejirnin demokratikligi de tarti~maltdir.

Demokrasinin i~leyebilmesi i~in, toplumda farkh c;Ikarlara ve dolapstyla farkh giiru~lere sahip bulunanlann iirgutlenebilmeleri ve giiru~lerini ban!:i<;l yollardan rahathkla savunabilmeleri gerekir. Farkh ~tkarlar arasmda ban~~~ bir denge, ancak bu c;ert;:eve i~inde kurulabilir. Toplumsal ban!? da, rejimin istikran da, bu dengenin kurulabilme-


sine baghdtr. Eger toplumdaki bazt kesimlerin orgiitlenebilme ve c;tkarlanm ban~c;t yollardan savunma olanaklan ktsthrsa, c;arpthlmt~, hakc;a olmayan bir denge ortaya c;tkar. Sonuc;, toplumsal huzursuzluklar ve patlamalar olur.

Orgiitlenme olanaklannm ktstlmast, i~verenleri degil i~c;ileri, sermaye sahiplerini degil iktisaden giic;siiz toplum kesimlerini etkiler. Sendikalarm, siyasal partileri desteklemelerini ()nJemek de, ancak dar gelirli toplum kesimlerinin c;tkarlanm savunan partilere olumsuz etki yapar. Birkac; varhkh ki~i bir partiyi finanse edebilir, ama birkac; i~c;i bir partinin masraflanm kar~tlayamaz.

Bir i~veren -tek ba~ma da olsa- belirli bir ekonomik giice ve bu guc;ten hareketle, onemli bir toplumsal agtrhga sahiptir. Kendi gbrii~ ve . c;tkarlanna uyan bir siyasal partiyi desteklemesi durumunda, bu destegin tek ba~ma bile bir anlam ifade edecegi ac;tkhr. Oysa bir i~c;inin tek ba~ma, ne ekonomik, ne toplumsal, ve ne de siyasal bir agrrhgt vardtr. i~c;i, ancak brgiitlendigi blc;iide, kendi gorii~ ve c;tkarlanm savunmada etkili olabilir.

Demokrasi, farkhhklann birlikte ya~ama bic;imidir. <";ogulculuk, saytdan c;ok farkhhktan kaynaklamr. Bu nedenle de, c;ok partinin varhgr, gerc;ek bir demokrasi anlamma gelmeyebilir. Demokrasinin amacr, farkhhklan yok etmek degil, uzla~hrmakhr. Pascal, yanh~m, gerc;egin tersi degil, Zit bir gerc;egin unutulmasJ oldugunu soylemi~ti. Demokrasi, zrtlann bir arada bulunmast zorunlugundan kaynaklamr. Kar~ttlann birbirlerini yoketmeleri degil, tamamlamalan gerekir. Demokrasi bu nedenden dolayt uzla~mayt zorunlu k1lar. Uzla~masrz ya~ayamaz!

Demokrasi, bir denge ve uzla~ma rejimidir. Denge olmadan uzla~ma zaten olmaz. Ancak birbirlerini dengeleyebilecek guc;ler, uzla~mayJ zorunlu ktlar. Dengelerin en onemlisi ise, para giiciine kar~1, sayr ve cirgiit giiciiniin olu~mastyla kurulabilir. Tarihsel evrim ic;inde, sendikalann ve kitle partilerinin ortaya c;rkt~l bu gereksinmeden kaynaklanmt~hr. Be~ i~adammm kar~tsmda parasal bir denge saglayabilmek ic;in, belki de be~ yiiz bin i~c;i ya da kamu gdrevlisinin bir araya gelmesi gerekir. B6yle bir ~ey ise, orgiitlenme olmadan gerc;ekle~emez. Orgiitlenmeyi zorla~tlrmak, toplumda saghkh bir dengenin olu~umunu zorla~hrmak anlamma gelir. Toplumsal patlamalan ise, dengeler degil, dengesizlikler yarahr.

Hak ve 6zgiirliikler, toplumda c;ah~ma c;tkmasrm kolayla~hr-

204

mazlar, varolan c;ah~malann yumu~aytp "me:;ru" bir diizeye aktanlmasma yardtmcJ olurlar. Ornegin Bah'da i§ri szmfz, kendi <;tkarlanmn savunulmasrm kolayla~hracak yasal olanaklara kavu~tukc;a, ~iddete dayah y6ntem ve amac;lardan uzakla~mt~, banl?<;I bir guc; olmulitur. Oy hakktm, 6rgiitlenme ozgurliigiinii, grev ve toplu s6zlel?me l;taklanm aldtkc;a, demokratik rejimin giivencesini olu~turan temel giic;ler arasma kahlmtl?hr. Hak ve ozgurliikler, patlamalarm nedeni degil, biiyiik patlamalan onleyecek "giivenlik kapakc;tklan" drr. Demokrasilerdeki kiic;uk bo§almalar, baskt rejimlerinde rastlanan buyiik patlamalann sec;enegidir. (1980'lerin sonunda Dogu Avrupa iilkelerinde ya~ananlar, bu ac;tdan c;ok aydmlatlcl ornekler olu§turuyor.)

"lktidarzn El Degi~tirmesi" ba§hgrm izleyen sayfalarda, iktidarm uc; boyutuna deginmi§tik. Nasd ki iktidar, siyasal, toplumsal ve ekonomik olmak uzere lit; boyutJu ise, demokrasinin de onlara kO§Ut U<; boyutu vardu. Siyasal, toplumsal ve ekonomik iktidarlara halkm ne kadar geni§ bir boliimii kahlabiliyorsa; siyasal, toplumsal ve ekonomik demokrasiler de o Olc;ude ileri bir nitelik ta§tr.

Siyasal Demokrasinin olc;utii, sec;me ve sec;ilme hakkmdan gerc;ek anlamr ile yararlananlarm toplum ic;indeki oramdrr. Bu haklara tarihte getirilen en onemli ktsrtlamanm, ekonomik kokenli oldugunu biliyoruz. Ancak belirli bir diizeyde vergi verenlerin siyasal karar mekanizmalanm etkileyebilmeleri, siyasal demokrasinin oldukc;a ilkel bir donemini simgeler. Daha sonraki a~amalarda kullamlan belli bir egitim diizeyine sahip olma ko~ulu da, ashnda smrfsal kokenli bir smrrlamadrr. Son olarak cinsiyet ve ya~ ile ilgili krsrtlamalar,·yakm doneme kadar uygulanmt§tlr; bazr iilkelerde azalan olc;iilerde uygulanmasr siirmektedir.

Toplumsal demokrasinin olc;iitii, toplum';m c;e§itli diizeylerindekisiyasal ve ekonomik nitelikte olmayan- karar siirec;lerine katilabilme ya da etkileyebilme olanaklandrr. Bu olanaklardan yararlananlarm toplum ic;indeki oram, toph.i.rnsal demokrasinin diizeyini belirler. Egitim kurumlanndan ba§layrp tum toplurnsal nitelikli kurum ve kurulU§larda siirecek bir yonetime katilma, demokrasinin toplurnsal boyutunun temelini olu§'fttrur. Toplumdaki farkh gorii~ ve c;tkarlann serbestc;e orgiitlenebilmeleri, siyasal iktidan ban§<;I yollardan etkileyebilmeleri ise, bu temelin dogal sonucu olmasr gerekir. "DiM ya da be§ yzlda bir oytmu ver ve gerisine karz§ma" manhgr, demokrasiyi sadece siyasal boyuttan

205

Eskikitaplarim.com

ibaret sayan, "ilkcl" vc "se~:ki11ci" bir demokrasi anlay1:,mm i.iri.ini.idi.ir.

Ekonomik demokrasi, i.iretim ve payla~Imla ilgili kararlan alanlarm toplurnsal kiikenleri vc toplum it;indeki oranlan ilc baglanlth olarak degerlendirilir. Toplumsal adaletin saglanmas1, sadece siyasal di.izeydeki kararlarla gert;ekle~tirilemez. <::ah~anlarm "birliktc yonctim" bi<;iminde ekonomik iktidan denetleyebilmeleri ol<;iisi.inde, ekonomik demokrasi vard1r.

Ekonomik demokrasinin bir mi.ilkiyet sorunu olmadigm1 hemen belirtmeliyiz. Nasil ki bi.iyi.ik bmjuvazinin tum ekonomik gi.ici.i denetleyebildigi bir i.ilkede, devlet mi.ilkiyetindeki i.iretim ara<;lannm da, son degerlendirmede bu Sllllfl desteklemek it;in kullamlmas1 ka<;mtlmaz ise; i.iretimde devlet mi.ilkiyetinin egemen oldugu komi.inist modellerde de, artz-dcgcrin, devlet adma karar verme yetkisine sahip bir azmhgm yaran gi"izonilnde tutularak kullamldJgl da bir gen;ektir. byleyse onemli olan, i.iretim ara<;lannm mi.ilkiyetine kirnin sahip oldugu degil, i.iretim ve payla~maya kimin karar verdigidir. Zaten "egemen" toplumsal katmam belirleyen de i~te bu ol<;i.ittilr.

Oretim si.irecinde i)zel mi.ilkiyetin egemen olmas1, ekonomik demokrasinin varhg1 halinde, bilyilk burjuvazinin egemen s1ruf oldugu anlamrna gelmez. (Ba~ta lsver olmak ilzere, lskandinav iilkeleri bu a<;Jdan iyi bir ornek olu~tururlar.) Siyasal, toplumsal ve ekonomik demokrasinin gil<;li.ililgi.i oranmda, "egemen smif"larm mi.ilkleri ellerinden almmadJgl halde, egemenlikleri, yani kendi <;Ikar ve goril~lerini topluma dayatma gi.i<;leri, ellerinden ahnm1~ olacaktir.

Demokrasinin temel niteliklerini- Erhan Koksal'm simflandirmasmdan da yararlanarak- ~oyle siralayabiliriz: (1) Siyasal iktidann ozgiir gene! se<;imlerle olu~mas1; (2) Gerektiginde siyasal iktidarm karar ve uygulamalanm da denetleyebilen bagJtnSIZ yarg1; (~) Farkh toplumsal <;1kar ve g6ri.i~leri temsil eden siyasal partiler; (4) Farkh toplum · kesimlerini temsil eden ve siyasal kabhmt kolayla§ttran, dern~I<ler ve sendikalar gibi, kitle orgiltleri; (5) Yurtta~larm geli~melerden dogtu bilgi edinme haklanm saglayacak; ozgi.ir kitle ileti~im arac;lan.

Demokrasinin varolabilmesi i<;in gerekli ekonomik ko~ul~r incelendiginde, i"izellikle ~u i.i<; nokta dikkati c;ekiyor: (1) En azmdan, bireylerin ya!iamsal gercksinmelerinin (yeme ve bannma gibi) kar~1lanabil- ·

206

digi bir i.iretim di.izeyi; (2) Ekonomik ya!lamdaki etkililikte, bclirli bir sermaye-emek. (i~<;i-i!?veren) dcngesi; (3) Toplumsal S!rllflar arasmda <;ok biiyi.ik gelir farklarmm bulunmamas1.

Demokrasinin varolabilmesi ic;in gerekli top! umsal ko~ullann ba~mda ise ~unlar geliyor: (1) Ulusal bi.iti.inli.igi.in saglamm!? olmas1; .(2) Hi<;bir toplumsal sm1fm digerleri i.izerinde kesin bir i.isti.inlilgi.ini.in bulunmamasl; (3) Toplumsal stmf!ar arasmdaki ge<;i~ ak1~kanltgmm yi.iksek olmast; (4) Toplumda c;ogunlugun, kitle ileti!iim ara<;lannt izleyebilecek bir egitim dilzeyinde bulunmas1; (5) insanlann e!iitlik ve ozgi.irliigune, ho!igi.iri.i ve uzla~maya dayah bir degerler sisteminin, ulusal

ki.ilti.irde egemen olrnas1.

Bu ekonomik ve toplumsal ko!iullann gerc;ekle~mesi iil<;i.isi.inde, demokratik bir rejime sahip olma olasihg1 artar. Demokrasi, ya§atnsal gereksinmelerini yeterince kar~Ilayamami~ ve yeterli bir egitim di.izeyine ula~amatnl:j toplum kesimleri i<;in liir arac;hr. Bu kesimlerin, sorunlanmn c;iizi.imi.ini.i kolayla~tirdigi, beklentilerini kar~Ilayabildigi ol<;i.ide demokrasiye sahip <;Ikmalan dogald1r. Ancak bu smmn i.izerindekiler ve dzellikle de aydmlar i<;in, demokrasi sadece bir ara<; degil, aym zamanda, insanca ya~amamn vazge<;ilmez bir ko§ulu olarak, ama<;br. Demokrasi, onu ama<; olarak benimseyenlerin artmas1 6l<;iisi.in

de ki.ikle!?ir, g)i<;lenir.

b) Siyasal Demokrasi

Siyasal demokrasi, belirli tarihsel ko~ullann i.iri.ini.i olarak ortaya <;Ikh ve liberalizmin ilkelerine uygun bir geli§me g6sterdi. Dercbeylik

diizeninin (feodalizm) yikilmasma neden olan geli~meler, aym zamanda siyasal (liberal) demokrasinin o!u~umunu da hazirladiiar.

Demokrasi, ancak birbirini dengeleyen gil<;lerin varhg1 oranmda, gi.iciln tek elde toplanmad1gt, payla~!ldigl durumlarda olanakhdtr. Yoksa, egemen olan bir gil<;, bu egemenligini payla~may1 g6ni.il nzas1 ile kabul edemez. Siyasal demokrasi, tarihsel evrim i<;inde, bi.iyi.ik ol<;i.ide, topraksoylular (aristokrasi) ile kentsoylular (burjuvazi) arasmdaki sava~Imm ilriini.idilr. Bu iki gil<; arasmdaki goreceli denge, ilk kez ingiltere'de ortaya <;Jkhgi i<;in, siyasal demokrasiyle sonu<;lanan evrim de ilk kez bu iilkede, 13. yi.izyilda belirginle~mi~tir. ingiltere'nin bir ada i.ilkesi olmas1 dolayisiyla savunmasmm kolayhg1, krahn emrinde gi.i<;lii ve siirekli bir ordunun bulunmas1 zorunlugunu yaratmami~hr. Bu durum,

207

Eskikitaplarim.com

kralla dert>beyleri arasmda belirli bir dengenin olu~umunu kolayla~trrmr~hr. Kt'ahn, vergi koyabilmek ic;in topraksoylulann nzasrm almasr zorunlugunu getiren 1215 tarihli "Biiyiik Ferman" (Magna Carta), i~te b6yle bir dengenin iiriiniidiir.

Fransrzca "parler" (konu~mak) s6zciigiinden kaynaklanan parlamento, c;rkt~ noktasmda, krala dam~manhk yapan soylular ve ya~hlardan olu~an bir kuruldu. Magna Carta ile birlikte bu kuru! siireklilik ve temsil niteligi kazanarak, dam§manhgm i'>tesine gec;ti. Bir yandan topraksoylulann, bte yandan da tiiccar ve esnafm temsilcilerini banndrrmaya ba~ladr. Zamanla da, tamamen smrfsal nitelikli iki meclise aynldr: Topraksoylulan temsil eden "Lordlar Mec/isi" ile kent-soylulan temsil eden "Avam Meclisi". '

Derebeylik diizeninin olu~masmda, iki etken ana rolii oynanu!?h: Dogu ticaret yollannm kapanmasi ve kentlerin giivenliginin azalmasr. Dogu ticaret yollannm kapanmasmm nedeni, gec;i~ bdgelerinin islam toplumlannm egemenligine gec;mesiydi. Kentlerde giivenligin azalmasmm nedeni ise, Barbar isti/alarz olarak adlandmlan Norman ve Macar istilalanydr. 5. yiizyrldan 9. yiizyrla kadar uzanan bir siirec; ic;inde, bu iki etkenin biraraya gelmesiyle, kentler 6nemini yitirdi, ticaret ya~amr s()ndii, kentsel ekonomi geriledi, yoksulla~ma ba§ladr. I~ ve giivence arayan insanlar, kentten koye akm ettiler. Derebeyler onlara bir yandan ~atolan ve askerleriyle giivenlik saglarken, bte yandan i~lemek ic;in toprak verdiler. Serf adryla, derebeyine ekonomik ac;rdan oldugu kadar hukuksal ac;rdan da tam bagrmh bir srruf dogdu. Tanmda agtr sabanm, sava~ teknolojisinde ise zrrhh atlmm devreye girmesi, bu geli~meleri kolayla~tirdr.

Derebeylik diizeninin 11. yiizyrldan ba~l~yarak c;bziilmesinde ise siirec; tersine i~ledi: Bir yandan Ha(:ll Seferleri, 6te yandan iskandinav halklannm Rusya iizerinden geli~tirdikleri ili~kiler, dogu ticaret yollannm yeniden ac;tlmasmi saglad1 ve kentlerde ticaret ya~am1 canland1. (Bu canlanma ilkin liman kentlerinde oldugundan, ilk cumhuriyetler de oralarda kuruldu.) Dogu'nun ipegi ve baharah Avrupa'ya gelirken, Avrupa'nm yiin!U. kuma§lanna da Dogu'da onemli bir pazar dogdu. Yiinlii kuma~a\dogan istem ise, derebeylik diizeninin ytkilmasmda aynca rol oynadr.

Yiin ticareti hayvancihgi bzendirirken, hayvanClhgm geli~imi tanmsal iiretime ilgiyi azalttJ. Tanm alanlan meraya dbnii§tiiriiliince,

208

c;ok saytda c;iftc;i yerine, az Sil)(Ida c;oban yeterli oldu. i!?siz kalan c;iftc;iler kente akm ederlerken, toprak fiyatlan arth. Topraklann, derebeylerin ve baZI varhkh kiiyl i.ilerin elinde birikmesi siireci h1zlandr. Tanmsal i.iretim, ticari amaca, kentlerin gereksinimini kar~Jlamaya

ybneldi.

Derebeylik di.izeninin y1kJimasma, ticaretin geli~mesinin biiyiik katk1 yapt1gm1 gi\riiyoruz. Kendi kendine yeten kapah tanm ekonomileri, bu siirec; ic;inde c;iizi.ilmeye yiiz tuttular; ekonominin c;erc;evesi geni!iledi; iilkenin tiimii bir pazar olu~turdu. Bdgeler arasr ili§kiler arttr ve bblgesel dillerle latincenin birle~mesiyle ulusal diller dogdu; feodal devletlerin yerini ulusal devletler aldr. Ticaret ve sanayi ile geli~en yeni toplumsal srmflann c;rkarlan ile, topraksoylulann sahip olduklan ayncahklar ve derebeylik diizeninin ozellikleri c;atJ~ryordu. Birinci a~amada kentsoylular (burjuvazi) krah topraksoylu/ara (aristokrasi) kar§I destekleyerek, mutlak kralhgm kurulmasm1 sagladJiar. Daha sonraki a§amada, bu kez krahn yetkilerinin smrrlanmas1 demek olan anayasal kralhk dogdu. Kentsoylular yeterince giic;lendiklerinde, ya dogrudan cumhuriyet rejimi kuruldu, ya da kralhk -lngiltere'de oldugu gibi- bir si.is olarak korunarak, siyasal iktidann gerc;ektt:: halkm oylanyla belirlendigi rejimlere gec;ildi.

Liberal ideolojiyi incelerken de belirttigimiz gibi, bu ideolojinin temelini olu§turan e~itlik ve 6zgiirli.ik ilkeleri, kentsoylu smrfm gereksinmelerine yamt olarak dogmu!?tu. Yasalar bniinde e§itligin gerc;ekle~mesi, topraksoylulann dogu~tan sahip olduklan ayncahklan yok edecegi ic;in, iki smrf arasmdaki sava~rmt kentsoylulann kazanmasrm kolayla~hracaktr. Ozgi.irliik de, bir yandan eski diizenin ele§tirilmesini, 6te yandan da yeni di.izenin temelini olu§turan dii!iiincelerin yayrlmasm1 ve toplumsal destek saglanmasm1 olanakh krlacaktL

Oc; tarihsel deneyin, liberal demokrasinin olu~umunda, bic;imlenmesinde, 6nemli rolii var: ingiltcre'deki evrim, Amerika ve Fransa 'daki devrimler. Uc;ii de birbirlerini etkilemi§ler, ama tarih sahnesindeki

srralam~m tersine, evrensel etkiyi Fransrz Devrimi yapmr§hr.

ingiltere'nin bir ada iilkesi olu§unun, onun tum toplumsal-siyasal geli~imine damgasm1 vurdugu s6ylenebilir. Ozellikle ula§Im ve sava§ teknolojisinin geri oldugu dbnemlerde, adayr c;evreleyen denizler, dogal ve C:'memli bir savunma silahr olu§turuyordu. Bu ise, krala bagh, biiyiik ve si.irekli bir ordu beslemek geregini ortadan kaldrrmaktaydr. Gerek-


tiginde topraksoy!u/ar askerleri~i allp geliyor, kralmki ile birlikte, tilkeyi savunabilecek yeterli bir gi.i<; ortaya <;Ikabiliyordu. 1 066'daki Norman istilasmdan bu yana, ingiltere'nin bir daha bi:iyle bir durumla kar~Ila§mami~ olu~u anlamhdir.

Bu dogal savunma ortammm sonucu olarak, ingiliz krallan derebeyleri i.izerinde tam bir egemenlik kurmakta zorlamm~lardir. K1ta Avrupa'smm benzeri "mutlak kmllik" giri!jitnleri ba~ans1zhkla sonu<;lanmi~hr. Derebeyler bir araya ~eldikleri zaman, kral kar§lsmda bir guc; dengesi olu§turabilmi~lerdir. Ote yandan, biiyiik vc siirekli bir ordunun yoklugu, askcrlcrin siyasal ya~nmda iincm kazanmasmz da onlemi§, sivil otoriteye sayg1 gclcnc,~i dalw rabuk olwjabilmi§lir. Ti.im bu etkenlerin

. birlikte, ingiltere'deki siyasal yap1 degi§ikliginin, geni~ bir zamana yay!larak, K1ta Avrupa 'sma gi)re <;ok daha yumu§ak bir bic;imde ger<;ekle§mesini sagladigmi s()yleyebiliriz. Bu gbreceli "yumu§ak ge[i!/', siyasal ki.ilti.iri.in de - K1ta Avrupa'sma g6re- daha yumu~ak ve ho~gi)ri.ilii olmasmda etkili olmuf?tur.

ingiliz deneyinin bir baf?ka bnemli yam da, din etkisinin -yinc Kzta Avrupa'sma giire- qok dalta az olu:;;udur. Avrupa'nm tersine, din adamIan hic;bir zaman parlamentoda "ayn /Jir gii(' olarak temsil edilmemi§lerdir. Protestanllk yaythrken, hernen krala bagh bir "Anglikan KiIisesi" olu~mu!itur. Beiki de, dinin hep siyasal otoritenin gl))gesinde kalrnasmu;l sonucu, Avrupa 'daki kadar serf bir Katolik-Protestan ~att;,;masz

goriilmemi~tir. Bu da, siyasal <;ali§nutyl yumu~atan, en azmdan daha da sertle~tirmeyen bir etki yC~pmi~br.

Si)zlinii ettigimiz denge ve dkilerin ilk somut sonucunun, l215 tarihli "Magna Charla" (Buyi.ik $art) oldugunu siiyleyebiliriz. Kabul etmek zorund<J kaldigi bu beige, krahn yurtta~lann hzgiirliikleri ve mallan iizerindeki keyfi mi.idahele yetkisini kaldmyordu. 17. ylizyiida Kral I. Charles, Avrupa benzeri bir merkezi yilnetim kurmay1 denedi. Parlamentoya dam!imadan ispanya ve Fransa'ya sava~ ilan etti, saval? masraflanm kar::~Ilamak ic;in de vergileri artllrd1. Bunun uzerine parlamento, 1628 yilmda, "Haklar Bildirisi"ni !Petition of Rights) yaymlad1. Bu bildiri ile, krahn yetkileri Simrlandmllyor, krahn yasalara uygun ohnadan kirnseyi su<;lay1p cezalandJramayacagt ve halka kar~1 orduyu kullanamayacag1, hukme bagbmyordu.

Kraltn buna kar!it siirdurdi.igii sava'ilrn, Olivier Cromwell 6nderligindeki bir halk ordusunun krala sava::i ac;mas1yla ve 1649 y!lmda

210

Avam Mcclisi'nin kanm ile krait idam etmesiyle sonu<;landL 1658'de Cromwell'in bli.irniine kadar, ingiltere bir diktati)rliik dbnemi ya~ad1. Arkasmdan; idam edilen krahn oglu, II. Charles ad1yla tahta gec,:ti. Onun arkasmdan tahh devralan karde~i II. James, tipk1 babas1 gibi, yeniden bir "mutlak kral" gibi davranmay1 denedi. Ama, parlamentoya kar~I verdigi ii<; y1lhk sava~Irnm sonunda, iilkeden ka<;mak zorunda kaldt. Bu olaym etkisiyle, 1689 y!lmda parlamento, tinli.i "Haklar Yasasz "m (Bill of Rights) yaymladt. ArtJk kral hi<;bir yasay1 yiirurli.ikten kaldiramayacak, parlamentonun izni olmadan vergi ve asker toplaya" mayacak, yasal kurallara uymadan hi<; kimse tutuklanamayacakh. Zamanla ingiliz krallan yetkilerini teker teker yitirdiler; tacm1 koruyan ama "yonetnzeyen" bir huki.imdar durumuna dii§tiiler. Parlamenter rejimlerin cumhurba~kanlanndan pek bir farklan kalmad1. Aym sure<; ic;inde Lordlar Meclisi'nin yetkileri de Avam Meclisi'ne ge<;tikc,:e, kralhk gbri.ini.imu altmda bir siyasal demokrasi ortaya <;Ikmi~ oldu.

lngiliz toplumunun tarihsel evrimindeki yumu§ak ge<;i~lerin erdemlerini en iyi savunan dii~i.iniir Edmund Burke'dir (1729-1797). Miimtaz Soysal, ingiliz gelenek<;iliginin bu kuramqsmm dii§iincelerini ~u birka<; ti.imce ile <;ok iyi i:izetliyor: "Modem toplumun gerek/erinin yava~ yava~ olll$llrl bir geli?meylc yerine gctirilmesini rok daha a/rtlllca bir i$ olarak degerlendirir. Degi§Cll ko~ullar dolayzszyla odiinler veri/irken, ~ok onem/i bir zmsur olan 'eskilik' uns1mmun ortadan kaldmlmamasma dikkat edilmelidir. Bu eski zmsurlann degeri daha fazladzr. Anayasa eskidik~e, lnt eskilik ona daha ~ok giir; kazandmr. Eskime, saygzyz, saygz da saglamltgl getirir."

1492'de Kristof Kolomb tarafmdan ke§fedilen Amerika kitasmm giineyi 16. yi.izyil ba~lannda, kuzeyi ise aym yiizyilm sonlannda Avrupahlar tarafmdan i~gal edilmeye ba~land1. Ilk siirekli ingiliz yerle§im merkezi, 1607 y1lmda Virginia'da Jamestown ad1yla kuruldu. Kuzcy Amerika 'ya ilk yerle~en gb<;menler arasmda ingilizler, onlann ic,:inde de "Piiriten "ler agirhktayd!lar.

Piiritenlik, h1ristiyanhkta her tiirlii yenilige kar~t, kah ahlak<;I, ama ''Tann oniinde e~itlik" ilkesi nedeniyle e§itlige bagh bir tarikat idi. Zenginligi sec,:kinlik belirtisi sayd1klan i~~in, lngiltere'de burjuvazinin geli~mesine ve parlamentonun gi.i<;lenmesine katkida. bulunmu~lard1. L Charles'm idammda rolleri vard1. Krala bagh ingiliz kilisesine kar~I olduklan ve gbri.i~lerini ingiltere'de uygulayamayacaklanm anla-


dtklan ic;in Amerika'ya giic;etmi~lerdi. ingiliz ki/isesinc kar~t a/duklarz irin, zamanla fngiliz somiirgccili,~ine de kan;z pktzlar ve 1776 Amcrikan Devrimi'nde de rol oynadtlar. Sanattan ve eglencenin her tiirunden nefret ediyorlard1 (1642'de tiyatrolan kapathrdtlar.) On/arm bu iilp"idc katt, ha~goriisiiz, iidiinsiiz alma/an nedCiliyle de, New-England'da laiklik ak11111 geli~ti. Puritenligin etkisini gi'lzbnune almadan, Amerikan Devrimi'ni ve Amerikan toplumunun baZI iizelliklerini anlamak zordur. E~itlikc;i inanc;lannm etkisiyle, Kuzey Amerika 'daki "rvgzmluga dayal!" ilk ybnetimi kuran onlar olmu~lardtr.

Amerika'da siyasal demokrasi, Avrupa'daki gibi, bir aristokrasiburjuvazi c;att~masmm iirunu olarak dogmadt. Avrupa'nm katt rejimlerinden kac;arak, i'lzgurluk du~iinceleriyle birlikte bu ulkeye gelenlerin, ingiliz somilrgecili~ine kar~I ba~kaldirmasiyla gerc;ekle~ti. Bir yandan, Tann onundeki e~itlik nedeniyle dogu~tan bzgur olduklanna inanan puritenler; iite yandan, krahn ve soylunun bulunmadtgt, her gelene kucagm1 ac;an uc;suz bucaks1z topraklar; ticaret ve sanayinin daha sonralan geli~tigi bir tanm toplumunda, liberal ideolojinin temel ta~lanm olu~turuyorlardt.

Halkm sec;tigi meclislcrle, ingiliz kralmm atadtgt valiler arasmda surekli bir sii.rtii~me vardt. Sonunda, "Yedi Y1l Sava~/an" nedeniyle parasal stkmh ic;ine du~en krahn vergileri arhrmasiyla, ba~kaldtrma ba~ladt. ingiltere'ye kar~t 1765'te ba~layan eylem, 1774'te Philadelfiya'da toplanan ii.lke c;apmdaki ilk parlamento ile iinemli bir a~amaya ula~tt. 19 Nisan 1775'te, s6mii.rgeci guc;lere kar~1 ilk kur~un ahldt. Thomas Jefferson tarafmdan son bic;imi verilen "Bagzms1zlrk Bildirisi" ise 4 Temmuz 1776'da yaymlandt. Liberal idealojinin tii.m kurum ve ilkelerini ic;:eren bu bildirinin ilk maddesi, "Ki$iler do,~U$lan e$il, ozgiir ve bagzms1zdrrlar" diye ba~hyordu. insanlarm dogu~tan sahip olduklan· ve hic;bir bic;imde ellerinden almamayacagt haklan vardt. ikinci maddede, "Biitiin giir ha/kta toplamr ve halktan gclir" deniyordu. Basm ve inanc; iizgurluklerine ayn ayn maddeler aynlm1~h. ingiltere'deki Cromwe·ll deneyinin etkisiyle, 13. maddede ~byle deniyordu: "Ban$ siiresince ordular bulundurmak, ozgiirliik iri11 teh/ikeli sayzlmalr ve bundan kapm/malldrr. Ordu her durumda, sivil giicii11 emri altmda bulunmall ve sivil gii9 tarafmdan yonetilmelidir."

ingiliz ve Amerikan deneyimlerinden sonra patlak veren Frm1szz Devrimi, liberal clemokrasinin olu!jumu ac;tsmdan buyuk 6nem ta~Ir.

212

ingiliz Devrimi zamana yayt!dtgt ic;in, Amerikan Devrimi ise c;ok uzaklarda ve farkh ko~ullarda gerc;ekle~tigi ic;in, Frans1z Devrimi kadar evrensel bir etki yapamamt~lardtr.

Tipik aristokrasi (topraksoylular)- burjuvaz:i (kentsoylular) c;att~

masmm urii.nii. olan Franstz Devrimi'ni haztrlayan ko~ullar ilzerinde uzun uzun durmak gerektigini sanmtyoruz. Oral Sander'in bir himcede 6zetledigi gibi; "Kral, kay11agm1 'ilahi hukuk'tan alan haklanm, iiretici a/mayan saylular ve kilise ile i$birligi yaparak despotik bir birimde ku/lamyor, iiretici alan burjuvazi ve koyliileri yonetime kaYI$llrmzyordu." Oysa 1713-1789 y1llan arasmda Fra1isa 'nzn dz$ ticareti be$ kat! artnll$1! ve sadece bu g6sterge bile, Frans1z burjuvazisinin geli~mi~lik dii.zeyini g6steriyordu. Ekonomik bakundan bu mc;ii.de guc;lenen bir toplumsal stmft, uzun sii.re ulke yfmetiminden uzak tutmanm olanaksizhg1 1789'da c;arp1ct bir bic;imde ortaya <;Ikh.

Fransa 'mn vergi gelirleri, aristokrasi ve din adam/armm sahip bulunduklan ayncallklar yiiziinden rok dii$iiktii. Sava~larm getirdigi ek yiiklerle kralhk bir iflasm e~igine varmi~h. Kral, topraksoylulan toplayarak duruma bir <;are bulmak istedi. Butiin topraklardan vergi almmasma yana~mayan topraksoylular, c;6zum olarak, 1614'ten beri toplanmamt~ olan parlamentonun (Etats-Generaux) g6ru~unun ahnmasmt 6nerdiler. Aristokrasinin, din adamlannm ve burjuvazinin temsilcileri, parlamentoyu olu~turan uc; mecliste ayn ayn toplamyorlard1. 5 May1s 1789'da toplanan parlamentoda, burjuvazi ilk adtm olarak, digerlerinin de Halk Meclisi 'ne kattlmasm1 krala kabul ettirdi (27 Haziran 1789). 9 Temmuz'da ise Halk Meclisi, bir anayasa haztrlamak amaoyla kendini Kurucu Meclis ilan <;tti. Krahn kar~I <;Ikmasi Lizerine, halk 14 Temmuz'da, baskt rejiminin simgesi durumundaki Bastil hapishanesini ytktt.

Kral 17 Temmuz'da Kurucu Meclis'i tammak zorunda kald1. 4 Agustos'ta, derebeylerin feodal dii.zende sahip olduklan tum hukuksal ayncahklar kaldmld1. Tum Frans1zlarm yasalar onii.nde e~itligi kabul edildi. Toprak mulkiyeti smtrlandmhp (toprak reformu), kamu gorevlerinin parayla ahmp sahlmas1 yasakland1. 26 Agustos'ta ise, ii.nlii. "lnsan ve Yurtta$ Haklarr Bildirisi" yaymland1:

"lnsanlar ozgiir dogar ve ozgiir, e$it haklara sahip olarak ya$arlar; ozgiirliik, miilkiyet, giiven ve basklya kar$1 koyma, dogal ve kaldmlmaz haklardzr; her tiirlii egemenligin aszl kaynagz halktrr; ozgiir/iik,

213

Eskikitaplarim.com

baf?ka/arma zarar vermeyecek her :;;cyi yapabilmck demcktir; her lfllrlta~lll, ister ki~isel olarak ister temsilciler aracllz,~zyla, yasa yaprlmasu;a katzlma hakkr vardrr; tiim yurtta~lar yasa dlliindc c~ittirler; yasanm belirttigi durumlar ve ongordii,~ii yontemlcr dr~mda hir; kimsc sur;landmlamaz, tutuklanamaz ve a/rkonamaz; hir; kimse, sur;tan once yapilmr§ vc onaylanmr§ bir yasadan ba§ka bir yasayla cezalandmlamaz; ltir; kimse dii~iincclerinden Otiirii kmanamaz; her yurtta§, bu hakkmm kotriye kullannu~ olmamn getirecegi sorumluluk kcndisine ait olmak iizere, diledi,~i gibi korw~makta, yazmakta, yaymlamakta ozgiirdiir ... miilkiyet kutsa/ ve dokunulmaz bir hak oldugu ir;in, yasayla saptaflnll$ kamu yararmm gerektirdigi bir durumda parasmm ~~nceden odenerek almmas! d!§lllda, kimscnin miilkiyeti elindcn almamaz ...

T1pk1 Marx ve Engels'in 1848'de yaymlayacaklan "Komiinizmin Manifestosu" gibi, bu da "Liberalizmin Manifestosu"dur. Aradan ge<;en ikiyuz yil1 a~km sureye kar~m i)nemini koruyan, evrensel bir degerler <;er<;evesi o]u!:jturmaktadir.

Adam Smith'e gore, insan kendi <;Ikarlanm herkesten iyi bilir; <;Ikarlannm geregini yerine getirebilmesi i<;in i1zgur olmahdir. Her insan kendi <;Ikan i<;in <;ah!:jirken, aym zamanda toplumun da <;Ikarma hizmet eder. c;unku toplumun <;Ikan, tek tek bireylerin <;Ikannm toplammdan olu~ur. Oyleyse, bireylerin kendi <;Ikarlanm saglamak i<;in yaphklan <;ah§malara, hi<; kimse, bu arada devlet de engel olmamahdlr ... i§te siyasal demokrasinin ana felsefesinin temelinde, Adam Smith'in bu dii§iinceleri vardtr. Liberal devlet, yalmzca yasalar onunde e§itligi ve bireylerin ozgurli.iguni.i korumakla yuki.imlii, yalmzca i<;te ve di§ta gi.ivenligi surdurmekle gorevli bir kurumlar butUni.idi.ir.

Siyasal demokrasinin dogu~unda, tannsal kokenli egemenlik anIayl$llllll yerini halkm egemenligi anlayz~mm a/mast" da rol oynam1~tlr. Egemenligin kokeniyle ilgili bu degi~iklik ise, bi.iyiik lJI<;i.ide laikligin yerle~mesiyle, kilisenin etkisinin azalmasiyla ger<;ekle~mi~tir. Derebeylik di.izeni ile bi.iti.inle~mi~ olan kilise, yeni diizenin kurulmas1yla birlikte gi.ici.inden <;ok §ey yitirmi~tir. Topraga dayah i.iretim, kaderciligi yaygmla~hrarak kilisenin etkisini gi.i<;lendirirken, var olan ko~ullarm ve kurumlann h1zla degi~meye ba~lamas1yla birlikte, kilisenin de destekledigi derebeyligin dogal oldugu ve Tann'mn istegine uygun bulundugu inanc1 sars1lmi§hr. Siyasal demokrasi, ulusal ve laik bir toplumsal <;er<;evede varolabilmi~tir. Egemenligin tannsal kokenli oldugunun ·

214

kabul edildigi bir toplumda, siyasal iktidann halkm oylanyla belirlen

mesi herhalde dil~tmi.ilemezdi.

Siyasal demokrasinin dogu~unda, belirli bir ekonomik degi~menin temel etken oldugunu sbyleyebiliriz. Tamna dayalr kapalr ekorwmi/crdc, topm,~z dcllclieyen giic tiim toplunw dellelirrzi alllllll ala/Jihyordu. Onun kar~tsmda denge olu'iturabilecek ba~ka bir gi.i<; yoktu. Biiyle bir <;er<;evenin kmlmastyla birlikte, ekonomik gi.i<;ler <;e~itlendi ve onlar ara·· smdaki \Ikar <;att~malan, demokrasiyi olanaklt kt!acak bir denge ortam! dogurdu. Tum ekonomik gi.icii elinde bulunduran topraksoylulann egemenliginden, <;e~itlenen ekonominin farkh dallannda gii<;lenen toplumsal s1mflar arasmdaki gi.i<; dengesine ge<;ilmesiyle birlikte, demokratik bir siyasal kurumla~rna olanakh duruma geldi.

Siyasal demokrasi, sadece r;ogullill,~llll yonelimi dcrrzek degildir. c;unki.i <;ogunlugun temsiline dayah bir yiinetim, <;ogunluk diktas1 da olabilir. Daha once de belirttigimiz gibi, siyasal demokrasi, <;ogunlugun ybnettigi, azmhkta olanlann ise, yi1netimin keyfiliklerine kanji korundugu bir rejimdir. Siyasal iktidann smulandmlmas1 ve iizellikle de bag1mS1Z bir yargt denetimi, <;agda'i liberal demokrasinin vazge<;ilmez bgelerindendir. Siyasal iktidar iizerindeki yarg1 "denetimi, azmhkta olanlann korunmasm1, bireysel hak ve iizgi.irluklerin gi.iven

ce altma ahnmasm1 saglar.

c) Sosyal Demokrasi

Siyasal demokrasi, kapitalizmin gelit:pnesi sonucu, ekonomik baktmdan gi.i<;li.i simflar arasmda ortaya ~1kan \at1~manm Vf:' o <;atl'imanm sonunda olu~an bir giir;lcr dengesinin Qri.iniidiir. Bu <;atl!?mada, i:;;(i smifz ve aydmlar kentsoylulann, kdylil stmfl ve kilise ise topraksoylulann destek\isi olarak rol oynad1lar. Gerek i~<;ilerin, gerekse aydmlann destegi bilin<;liydi; <;iinkii kentsoylularm ideolojisi olan liberalizmin i'>zgurli.ik ve e!'iitlik ilkeleri, kendilerinin de yarannaydt. Kilisenin topraksoylulara verdigi destek de bilin<;liydi; <;i.inki.i kilisenin kendisi de derebeylik di.izeniyle bi.iti.inle~mi~ti. Liberal di.i~i.i,Kelerin egemenligi, kilise aristokrasisinin bir<;ok ayncahgmm da sona ermesi anlamma gelecekti. Bu <;ah~mada kendi <;tkarlanna ters davranan tek toplumsal sm1f olan ki'>yli.ilerin yi1nlendirilmesinde de, gene aym kilise onemli rol oynam1~hr.

215

Eskikitaplarim.com

Sosyal demokrasi, sanayi devriminin ve onun ortaya <;1kardtg1 guslii bir i1?<;i smtfmm etkisiyle olu1?mU§tur. Eger i!j<;i smtfi olmasaydt, siyasal demokrasi, ekcmomik baktmdan gii<;lii stmflann gereksinimlerine yamt veren bir azmhk demokrasisi, bir tekilci demokrasi olarak kalacaktt. Levent Koker, "Bat1 Demokrasisi" nin kapitalizmin degil, kapitalizme kar§I olan toplumsal gii.<;lerin ii.rii.nii oldugunu s<>ylerken hakhd1r.

Sanayi devrimiyle birlikte, bir yandan at6lye ii.retiminin yerini bii.yii.k fabrikalarda yap!lan ii.retim ahrken, 6te yanda, ii.retimde sagladtgt htzh art!~ ile ya~am ko~ullanm degi~tirdi. Atolyelerdeki i~c;:i

i~veren yii.z yii.ze ili~kisinin yerini, fabrikalarda yii.zlerce, binlerce i§c;:inin bir arada c;:ah~hgt, i§veren temsilcilerinin araya girdigi bir ortam ald1. Bu, sosyalist dii.§ii.ncenin yay1lmasma ve toplu eylemlere elveri§li birortamdt.

Liberalizm, ekonomik baktmdan gii.c;:lii. bir toplum kesiminin gereksinmelerinden kaynakianm1~t1. Oysa sosyalizm, tam tersine, astl sorunu ekonomik olan bir smtfm sorunlanna yamt olarak dogdu. Hukuksal e§itlik ve ozgii.rlii.k, i§<;i stmh ic;:in de anlamh ve 6nemliydi. Ama bu smtfm ve 15enzerlerinin ekonomik gii.cii.nii.n zaytfltgi, liberalizmin getirdigi hak ve ozgii.rlii.klerden yeterince yararlanmasm1 onlii.yordu. Bah Avrupa'daki i~c;:i Slntfl, liberalizmin sagladigi ozgii.rlii.klerden kendi temel sorununun c;:ozii.mii. ic;:in yararlanmak amaCiyla, uzun ve hazen de c;:ok kanh bir sava§Im verdi.

i~c;:i s1mfmm ve gene! olarak, ekonomik baktmdan gii.c;:sii.z toplum kesimlerinin sava§tmmm birinci a§amastm, yalmzca varhkh toplum kesimlerine tanman temel hak ve ozgii.rlii.klerin kendilerine de tanmmaSI ic;:in verilen sava§Im olu§turmu~tur. Yasalar onii.nde e§itligin en dogal sonucu gibi gorii.nen genel ve e§it oy hakkmm elde edilebilmesi, sec;:ilme hakkmm elde edilebilmesi bile, boyle uzun ve kanh bir kavgamn ii.rii.nii.dii.r. 1789 devriminin sonucu olan bu temel hak, Fransa'da ancak 1848 ihtilallerinden sonra i§<;i smtfmt da kapsamma almt~hr. Bu a§amayla birlikte, siyasal 'demokrasi tamamlanmi§, c;:ogulcu, kahhmCI, sosyal bir demokrasiye giden yo! ac;:Ilmt§hr.

Derebeylik doneminde, ekonomik baktmdan guc;:lii. tek bir stmf vardt ve siyasal ac;:tdan da o sm1f egemendi. Kapitalizmin geli§mesiyle birlikte yeni bir sm1f dogdu, ekonomik baktmdan guc;:lendikc;:e, siyasal alanda da etkili olmak istedi. Derken, sanayi devrimi ile, i§<;i stmft,

216

ekonomik a<;1dan degil, ama toplumsal ac;:tdan bii.yii.k gii.<; kazandt. Say1 ve 6rgutlenme gii.cii.ne dayanarak, sonunda o da, siyasal rejimde etkili olmasm1 saglayacak olanaklan ele gec;:irdi. Bi1ylece, tek bir gii.cii.n egeJ men oldugu bir siyasal sistem, birc;:Qk guc;: odagmm bulundugu bir siyasal sisteme d6nii.!jii.nce, c;:ogulcu demokrasi ger<;ek anlamtyla dogmu!j oldu. Bii.tii.n toplum kesimlerinin, kendi <;tkar ve g()rii.~lerini savunmasma olanak veren, demokrasinin ve {)zgii.rlii.klerin gii.vencesini bu c;:ogulcu dengede bulan bir siyasal sistem olu~tu.

Ekonomik stktnti!an olmayan smtflar, siyasal demokrasiden, yalmzca yasalar 6nii.nde e~itlik ile ic;: ve d1~ gii.venligin saglamasm1 bek!iyorlardt. Oysa i~c;:i smtfmm ve ekonomik baktmdan guc;:sii.z toplum kesimlerinin devletten beklentisi sadece "konmmak" degil, aym zamanda "yard1m edilmek"ti. Kentsoylular "btrakmiz yapsmlar, btraklmz gersinler" derken, devletten, bii.yii.k bahgm kii.c;:ii.k bahgt yutmasma izin verecek bir "yanstzllk" istiyorlardt. Sahneye c;:tkan yeni toplum kesimlerinin sorunlan ise, tersine, devletin i§lere kan~masm1 ve zaytf olam korumasm1 gerektiriyordu. Sosyal demokrasi boyle dogdu.

Liberal hak ve ozgii.rlii.kler, devletin yalmzca korumasi gereken hak ve ozgii.rlii.klerdi. Oysa sosyal hak ve ozgii.rlii.kler, devletin vermesi, saglamasi, yaratmasl gereken olanaklan ic;:eriyordu. Liberalizmin ongordii.gii. "serbest rekabet"in, beklenen olumlu sonucu verebilmesi, ba§langi<; noktasmda ko~ullann e~it olmasma baghyd1. Oysa bazi!an yan~a c;:ok onde, bazllan ise c;:ok geride ba~hyorlardt. Giderek devletin, toplumun tii.mii.ne egitim, saghk ve kii.ltii.r ola~aklan saglamayt ii.stlenmesi gerektigi kabul edildi. t~sizlikle mii.cadele, devletin gorevleri arasma girdi. <:;:ah~an toplum kesimlerine, grev ve toplu s()zle~me hakk1 tanmd1. Toplumsal gii.venceler (sosyal sigortalar) yaygmla~tmld1. Devlet, liberal devlet anlayi~mm c;:ok ot~sinde gorevler ii.stlendi. Liberal demokrasinin ic;:erdigi siyasal demokrasi, liberalizmin degerlerini yansthrken, sosyal demokrasi, liberalizm ile sosyalizmin bir sentezi olarak ortaya c;:tkh. Sosyal haklan ic;:eren "sosyal devlet" kavram1, 1961'den ba~layarak Turk anayasalarma da girdi.

Sosyal demokrasinin olu~umunda iki onemli deneyimden sozedebiliriz: lskandinav ve lngiliz. Her iki modelin de <;Iki~ noktasmda, iki onemli benzerlik vardt: ikisi de, guc;:lii. bir komii.nist hareketin rekabetinden uzakta ve i~c;:i sendikalanmn bii.yii.k destegi ile geli§tiler.

iskandinav sosyal demokrasileri ic;:inde en ii.nlii.sii. lsve(inki. is-


ve«;'te sosyal demokratlar, 1932 y1ltndan bu yana, ki.i«;i.ik iki ara dJ~mda si.irekli olarak iktidardalar. iktidar ortaklan da, Koylii Partisi. Kurulu~unda tutucu ()zellikler ta~1yan bu parti, zamanla ki.i«;i.ik «;ift«;ilere ve yoksul ktiyEilere y6nelmi~, giderek sosyal demokratlara yakla~mJ~tJ.

Bir anlamda "i~r;:i-koylii ortaklzgz"mn ilk ba~bakam olan Allan Hannson, k6yli.ini.in i.irettiginin satm almabilmesi i«;in, i~«;i sJmfmm ya~am di..izeyinin yi..ikseltilmesi gerektigine inamyordu. Yiiksek di..izeydeki gelirler ag1r bi«;imde vergilendirildi. Devlet eliyle bi..iyi..ik yatmm- · lara giri~ildi. 1933 y!lmda 190 bin olan i~siz saytsl, dCirt y1lda 10 bine di.i~ti..i. 1:?sizlik, ya!?hlik, saghk gibi toplumsal sigortalar kuruldu ve geni~letildi. "Toplumsal adalet" yoksullugu kaldJrd1, o da "loplumsal ban~" getirdi.

1936 yilmda, i~«;i ve i~verenin e~it olarak temsil edildigi bir "l~ Piyasasz Meclisi" kuruldu. 0 tarihte ba~lahlan uzla~ma si.ireci, kendi yan kurumlanm da yaratarak, grev ve lokavtl d1~anda tutan bir «;ah~ma ban§! yaratmay1 ba:?ardL Ozel sektCir ekonomide ag1rhgmJ koruyordu. Ama ekonomik iktidann if!verenlerin elinde qlmasma kar~ihk, siyasal iktidar i~«;ilerin yamndayd1. Sosyal Demokrai Parti i..iyelerinin bi..iyi..ik «;ogunlugunu i~«;iler olu§turuyordu. Hi..iki.imete destek olan sayJsJz kooperatifler de, keyfi fiyat arti~larma kar~1 mi..icadelenin gi..ivencesiydi. i~te bu gii«; dengesi, belki de ,«;agJmlzm en e~itlik«;i ve ban~«;! toplumunu yarath.

Sanayile~mede geri kalmdJgJ halde, «;ok yiiksek bir ya§am di.ize-· yine ula~JldL iey«;iler, Avrupa'daki en yi.iksek i.icreti almaya ba§lad1lar. Yoksulluk ve bi.iyi..ik sJmfsal ayncahklar ortadan kalktJ. Hak«;a sayJlabilecek bir gelir daM1mmm yams1ra, her SJmftan halkm gelecegi devlet gi.ivencesi altma girdi. Egitim ba~ta olmak i.izere, bir«;ok kamu hizmeti paras1z oldu. "Her aileye bir komlt" hedefine bi.iyi.ik Cil«;i.ide yakla~tld!. i~siz!igin Cinlenmesi ise, isve«; sosyal demokrasisinin en Cinemli hedefi olmay1 si.irdi..irdi..i. Onceleri bi.iyi.ik kamu yatmmlan ile sonu«; ahnmaya ugra§Jhrken, giderek meslek egitimi ve yCinlendirmelerle bu saglanmaya «;ah~!ldJ. E~itlik«;i toplum di.izeni, Olaf Palme gibi l;>ir ba§bakamn, makam arabas1 kullanmanm yasa ile yasaklandlgl hafta sonlarmda belediye otobi.islerine binmesine kadar ula§h. (Palme, ya~amml da, korumastz bir bi«;imde e~i ile yiiriirken ugrad1g1 bir saldm sonucu yitirdi.)

218

lsver;:, Norver;: ve Danimarka'da olu~an "sosyal devlet" ya da "sosyal demokrasi" modellerinin «;ok ortak yanlan var. Tier ii«; iilkede de, demokratik solcular iktidarda uzun sure kalmak olanagm1 buldular. Bir«;ok reform yaphlar, kapitalist ekonominin ve onun toplumsal sonu«;lannm sivriliklerini tbrpi.ilediler. SagCI partiler ise, bu yap!lanlan bozmay1 hi«;bir zaman di.i§i.inmedikleri i«;in, "toplumsal adalet" ve "ozgiirliik" aym rejim i«;inde ger«;ekle~me hrsatJm buldu.

Toplumdaki "egemen" ve "ezilen" sm1flar bir anlamda ortadan kalkh. Her s1mfm hakkm1 koruyabildigi, ulusal gelirin olduk«;a adaletli dag1hmt sonucu herkesin insanca ya~ayabildigi bir di.izen dogdu. Bi.iyi.ik ayncahklann kalkmas1 ile, smtflar aras1 gerilim azald1 ve "smif dii~11zanlzgz" kavram1 bi.iyiik Cil«;iide yok oldu. Solcu iktidarlar ile thmh sag muhalefet arasmda ana sorunlarda gCiri.i~ birligi dogmas! ve siyasal ya~amm bi.iyi.ik kararhhk kazanmas1, stmflar arasmdaki gerginligin azalmasmm bir sonucu olarak ortaya «;ikh.

Her ii«; iilkede de, sanayinin geli~mesindeki gecikme, sosyalist hareketin geli~mesini zorla~hrmujh. Her ii«; iilkede de, solcu parliler iktidara ula~mca "ihtilalcilik "ten tamamen uzakla~hlar; ba~ka partilerle i~birligi yapmak zorunda kald1klanndan, giderek 1hmhla~hlar. Ho~gori.i ve uzla~ma gelenegi bCiylece olu~tu.

lngiltere'deki sosyal demokrasi modelinin temeli ise, 1945-50 ve 1964-70 yillan arasmdaki l~r;:i Partisi iktidarlan s1rasmda ahld1. Yaptlanlan geriye goti.irme cesaretini ise -Margareth Thatcher donemi dJ~mda- Tutucu parti iktidarlan gCisteremediler. <;unki.i kazammlarm arkasmda ciddi bir toplumsal destek bulunuyordu.

lngiliz sosyal demokrasisinin hedefi "~?ans e~?itligi"ni saglamakh~ 1945 y1lmda 1~«;i Partisi ilk kez tek ba~ma iktidar olunca, sessiz bir devrim ba~ladt: Bir yandan geni~ kam~la~hrmalar, sosyal sigortalann geni~Ietilmesi, hastahanelerin ve tedavinin paras1z olu~u; ote yandan, ulusal gelirin hak«;a payla~lffil i«;in alman onlemler, yi.iksek gelirden yiiksek oranda vergi ve «;ok yiiksek bir miras vergisi... 1ngiltere Merkez Bankas1, komi.ir madenleri, gaz, elektrik, demiryollan ve demir«;elik sanayii, kamula~tmlan kurum ve dallar i«;inde yer ahyordu. Hatta karayolu ta~JmacJhgJ bile kamula~tmlmt~h. Ama halk bunu ve demir«;elikteki kamula~hrmalan fazla benimsemedigi i«;in, Tutucu Parti iktidarlan daha sonra bu ikisini yeniden ozelle~tirebildi.

219

Eskikitaplarim.com

Fransa, Avrupa'da, gi.i~li.i bir komi.inist partisinin rekabeti ve sendikalann yeterli desteginin saglanamamas1 nedeniyle "sosyal demokrasi"nin olu~umunda zorluk ~eken i.ilkelerden birisi. Ama Sosyalist Parti'nin 1981 'deki iktidan ve (Jzellikle de bir aradan sonra onu izleyen ikinci iktidan ile birlikte bu si.irecin htzlandtgmt gori.iyoruz. Bu degi~imin ba~hca miman olan Ba!?bakan Michel Rocard, yirminci yi.izyilm sonu yakla§trken, sosyal demokrasinin ana ~izgilerini ~i:iyle vurguluyor: ·

"Marksist §ablonu terkettik, ama §imdi moda alan serbest piyasa ekonomisini de benimsemiyoruz. Karma ekonorniyi t;ok Jarklz §ekillerde yorurnlamak miimkiin. Ama ternc/de sosyalizmin sosyal adalet it;in rniicade/e olduguna her zaman inanacagzz. Rekabetin erdemleri var. Ama rekabet bazz ku rallara gore i§lernelidir. Aksi takdirde en giit;lii olanm kuralz get;erli o/acakttr. Bu da hakstz ve aptalcadtr ... Piyasa mekanizmasmz yalmzca hiikiimet miidahaleleriyle degil, sendikalar ve diger goniillii orgiitlen meier aractlzgzyla denet/emeyi arnat;ltyoruz. Ekonomik krizi ba§artyla gogiisleyen ii/keler, sosyal dayam§rnayt koruyan, lsvet;, Avusturya ve Almanya gibi, i§t;ilerin giivenine sahip ve duyarll mali politikalan gelir politikalanyla birle§tiren hiikiimetlerin bulundugu iilkeler olmw;tur."

Tiirkiye'ye belirli bir "sosyal devlet" anlayt~tmn kemalizm ile birlikte girdigini si:iyleyebiliriz. <;:ah§an toplum kesimleri, oy hakkmdan i.icretli ytlhk izine, sekiz saatlik i!?giini.inden parastz egitime ve saghk hizmetlerine kadar bir~ok hakkt kemalist devrim siireci i~inde -sava§tm vermeden- kazanmt§hr. Kemalistlerin agtr bashgt (ozellikle CHP'nin) 27 Mayts d()neminde haztrlanan 1961 Anayasasz ise, tam anlamtyla bir, "sosyal devlet" kurmayt ama~hyordu. Biilent Ecevit, kendisinin de haztrlaytctlan arasmda oldugu bu anayasanm getirdigi sosyal demokrat ()zii §byle ozetliyor:

"Miilkiyet ve miras hakkmt tamyan, a rna bu haklarm top/urn yararma aykm olamayacagmz da belirten; toprakta da ozel rniilkiyeti esas tutan, anr.41k: bu miilkiyet hakkmdan, get;irni topraga baglz herkesin yararlanabilmesi it;in, bireylerin elindeki toprak geni§liginin smzrlanabilecegini soyleyen; ozel giri§ime serbestlik tamyan, hatta giivenlik saglayan, ancak ozel giri§imi 'millf iktisadm gereklerine ve sosyal amat;larma uygun' yiiriimeye mecbur tutan; yatmmlarda toplum yararmt oncelikle gozetmeyi ernreden; iicret adaletini ve biitiin halk it;in sosyal giivenligi gerekli

220

ktlan; ti,~rrnimde' jzn:;af vc olanak cr;itligini r;art ko§an; kooperatifriligin geli~tirilmcsiyle dcvleti giircvli kzlan; tarzmda rme,~in de,~erlendirilme

silli isteycn; do,~al servet ve kaynaklan, devletin lziikiim ve tasarrufu altmda tutan Anayasamzz ... "

Sosyal demokrasinin iki iin ko§ulu, sanayile~me ve kitle brgiitlenmesidir. Bu iki siirecin geli§mesi ol~i.isiinde, Turkiye'de sosyal demokrasi geli!?me t?ansmt yakalayacakhr.

Toktamt§ Ate~? 'in de alhm ~izdigi gibi; "Sosyal demokrasi, devletin iidevlerini arttzrdtgz gibi, halkzn iidevlerini de arttzrmaktadzr. Siyasetill kapsamz geni:;;lemi§tir. Devletin tck gorevi, aslmda var alan ozgiirliik/eri konmzak degil; var olmast gereken ozgiirliiklerin geli:;;mesini engellcyen unsurlan saf dt:;;t etmektir. Servetin belirli ellcrde toplanmasz, gclir gruplarz araszndaki l1iiyiik Jarklar, Jzrsat C§itliginilz yoklu,~u, i§sizlik, sosval demokrasinin ortadan kaldmlmasz gereken ilk hedejleridir. (:iinkii .bu §artlar altmdaki insanlar ozgiir olamazlar, ozgiir/iik kavgasmm yeriui ekrnck kavgast alzr ve ozgiirliik, nwtl11 bir azznltgm tekelindeki bir liiksten daha ilcri bir :;;ey olamaz."

Sosyal demokrasinin bu ~er~evesi elbetteki degi~memi~tir. Ama amaca ula§mak i~in se~ilen ara~larda bazt degi~iklikler oldugu a~1khr. Ve, yirminci yiizytlm sonlan yakla!?trken, degi§en ko!-lullarm sosyal demokrasiye getirdigi bu degi~ikligi Sosyalist Enternasyonal'in Ba~kam Willy Brandt §Oyle a~tk!tyor: "Bu degi:;;iklik, deneyimlerimizin bir somtcudur. lkinci Diinya Sava:;;z 'ndan sonra, rog~tmuz devletin ekonomideki roliine bugiin oldugundan daha biiyiik bir giiven duyuyorduk. Bugiin fse f[\~ltnlllZ, kamll miidahe/esi i/e piyasada ifade cdi/digi §ek/iy/e ijze[ giri§imlerin rolii arasznda daha uygun bir dengeden yanayzz."

Nasi! ki, siyasal demokrasi "/wkuksal adalct" kavrammdan esinlenmi~ ve "hukuk devleti" kavrammt yaratmt§Sa, sosyal demokrasi de "toplumsa/ ada/et." kavrammdan etkilenmi§ ve "sosyal devlet" kavrarrum yaratml§hr. Toplumsal adaletin, dolaytstyla sosyal demokrasinin ger~ekle!?mesi a~tsmdan, ~alt~an Stmflarm orgi.itlenme Ozgiir!iikleri bi.iyi.ik dnem ta~tr. Siyasal demokrasi, varhklt toplum kesimleri arasmdaki gii~ dengesine dayamrken, sosyal demokrasi, temelde emek-sermaye, i!}{:i-i§veren dengcsine ula~abildigi bl~i.ide ger~eklik kazamr. Sermayedar smtflarm giici.i ekonomiktir. Emek~i smtflann gi.ici.i ise saytsaldtr, ~oklukla ilgilidir. Ama o ~okluk, ancak 6rgi.itlendigi zaman, ger~ek bir gi.i~ olu!?turur. Daha dnce de vurguladtgtmlz gibi biiyi.ik bir i~adam1, tek


bai-jma da olsa ekonomik guce, dolaytstyla siyasal bir agtrhga sahiptir. Onun kar§tsmda denge olu~turabilmek i~in, binlerce it~<;:inin bir araya gelmesi, kuc;uk iidentilcrini ust i.i.ste koymas1, aralannda bir giiri.i.~ ve <;:Ikar birligi kurmas1 gerekir.

brgutlenme i."izgi.i.rli.i.gi.i ktsttlandJgmda, <;:ogulcu demokrasiden de, sosyal demokrasiden de uzakla§IIml~ olur. Etkili olmak i<;in brgi.itlenmesi zorunlu olmayan varhkh toplum kesimlerinin ag1rhgi, bi'>yle bir , o"rtamda artar. Toplumda 6rgutlenme ve toplumsal kararlan etkileme olanaklan yaygmla§hk~a, kitlelerin her di.i.zeydeki kahhm1 arthk<;:a, rogulcu delllokrasi ger~eklik kazamr; dempkrasinin "sosyal" yiini.i gi.i<;:lenir. <;ogulcu demokrasi, tUm toplum kesimlerine, i'>rgi.itlenme ve siyasal iktidan etkileme veya siyasal iktidara ula~ma i<;:in yasal mi.i.cadele yolunu a~Ik tutan demokrasidir. <;ogulcu demokraside halk seyirci degil, oyuncudur. <;ogulcu demokrasi, halkm belirli arahklarla sandtk ba§lfla giderek belirledigi bir se<;:kinler ybnetimi degildir.

2. TEKiLCi SiSTEMLER

Demokratik rejimlerle bask1 rejimlerini ay1ran en i1nemli iil~i.i.t,

kendisine iktidar olma yolu a~1k tutulan, bir yasal muhalefetin l:!ulunup bulunmamasJdtr. Demukrasinin, azmhkta olanlara, gi.ini.H1 birinde <;:ogunluk olabilme ~ansi tamyan, egemenligin halkta oldugu bir yiinetim bi<;:imi olarak tannnlanmas1 bundand1r. Bu tamma yakla§hgi bl<;:i.ide, bir rejim demokratiktir ve bu tammdan uzakla§hk~a rejim basktci bir nitelik ta§Ir. Demokratik niteligi agtr basan rejimlerde baz1 bask1 i'>geleri bulunabilecegi gibi, bask1 rejimi i.izellikleri ta~1yan rejimlerde bile baz1 demokratik i.igelere rastlanabilir.

Bu ba~hk altmda, i)nce bask1 rejimlerinin bzelliklerini ve o bzelliklerin olu~tugu kot~ullan inceleyecegiz; bu konudaki baz1 iJnemli kuramsal <;:ah§malara deginecegiz. Komi.i.nist ve fa§ist rejimler ise, baskicJ, daha dogrusu tekilci nitelikleri agtr basan <;:agda§ siyasal bi.i.ti.i.nler olarak ayn ayn ele almacaklar. Tekilci sistemler <;:ogulcu sistemlerin tersidir; dogrunun "tek" oldugu inanCJ i.izerine kurulmu~lardtr. Tek i'lrgi.i.t ve i.Jzellikle de tek parti anlayi~I, bu "tek dogru" anlayt~mm dogal bir sonucudur.

222

a) Diktatorliik Kuram1

Baz1 siyasill bilimciler, diktiltiirli.igu bask1 rejimlerinin i1zel bir bi<;imi olarak kabul ederler. Oyso yaygm egilim, ti.im bask1 rejimlerini diktatiirli.i.k olorak adlandmnak ytini.i.ndedir. Onli.i ingiliz diktati'lr Cromwell ~iiyle dcmi~ti: "On yurlta§tan dokuzu benden ncji·et mi ediyor? E,~er sadecc O/lllllCllSll silahl1ysa b1tmt11 bir onemi yok ... " i~te tum bask1 rejimll'rinin dayandtgt temel felsefe budur.

Duverger, dikta rejimlerini "sosyolojik diktatiir/iikler" ve "teknik diktatiir/iikler" olarak ikiye aymyor. Sosyolojik diktati'lrli.i.kler, toplumdaki yap1sal ve inan<;:sal bunahmlarm sonucu olarak dogarlar. Teknik diktatiirli.ikler ise,- Duverger' ye giire, ko~ullann i.iri.ini.i bir zorunluk olmaktan c;ok, bir ti.i.r "parazit" sayilabilir. Gec;ici bunahmlarla yapisal bunahmlar da, gene aym c;er<;:evede ikiye aynlabilir. Bi.iyi.ik bir yaptsal degi~imin i.iri.ini.i olan bask1 rejimlerinin uzun i'lmi.i.rli.i. olmalanna kan:~Iltk, ge<;:ici bunahmlann i.iri.ini.i olan diktati'>rli.ikler ktsa bmi.i.rli.i. oluyorlar.

fski Yunan kent devletleri, denizciligin geli§mesiyle, kapah ekonomiden a<;:tk ekonomiye gec;erken (M.b. 7 ve 6. yy.) yap1sal bir degii-jiklik de !!,l'r<;:ekle~ti. Topraga dayah iiretim ve topraksoylulara dayah bir yap1dan, ticaretin ve el sanatlanmn ag1r bashg1, tuccarlann ekonomik bak1mdan en gi't<;li.i. sm1fi olu§turdugu bir yap1ya sarsmhsiz ge<;:ilmesi olanahazd1. Tarihin tamd1gt ilk buyuk diktatbrli.i.k salgm1, bu ortam i<;:inde ortaya <;:tkh.

tkinci bi.iyuk diktatiirli.ik salgm1 da, 1789 F'ranszz Devrimi ile birlikte ba~lad1. Ortac;agm kapah tanm ekonomilerinin yerini, ticaret ve sanayinin egernl'n oldugu a<;:tk ekonomiler ahrken, topraksoylularla kentsoylular arasmclaki <;:ah~ma giderek sivrile~ti. Topraboylular giderek gi.ici.ini.i yitiriyor, kentsoylular gi.i.<;: kazamyordu; ama siyasal di.izen, topraksoylulann ayncahklanm koruyacak bic;imde kurulmu§tu. Devrimci, kar~t-devrimci ve istikrar saglamaya yi.inelik ortayolcu diktati.irli.i.kler birbirini izledi.

Yaptsal bunahmla birlikte, genellikle bir inane; bunahm1 da dogar. Halkm <;:ogunlugunun siyasal inan~lanna uyan rejim yasald1r; bu nedenle de, yasal iktidara saygt g(isterilmesini saglamak i<;:in §iddete ba~vurmaya, ac;1k bask1 kullanmaya gerek kalmaz. Ama, iirnegin halkm yans1 kralhgt, diger yans1 cumhuriyeti yasal saytyorsa; yans1 ege-


menligin tannsal kiikenli olduguna, diger yansz ise halk egemenligin inamyorsa, orada bir inane; ve dolayzszyla da yasalhk (me!iruluk) bu nahmz var demektir. Rejim, kendisini yasal saymayan kesime kar!ii, oto ritesini ancak baskz ve !liddet kullanarak kabul.ettirebilir. Szwdi Ara bistan 'da ancak kral soy una dayaii bir iktidar halkm c;ogunca yasa sayzlabilir; ama Tiirkiye'de siyasal iktidarlar, bzgiir sec;imlerle olu!l tuklan i"ilc;ude yasaldirlar.

Duverger, teknik diktat6rlugun ne oldugunu anlatmak ic;in !II 6rnegi veriyor: <;:ok iyi silahh ve disiplinli bir grup macerac1, bir gemiy dolarak, Pasifik'teki, birkac; bin nufuslu bir adaya <;Iksalar ne olur Oradakiler durumlanndan ve y6netimlerinden memnun olsalar bile, bt bir avuc; ki~iye ba!i egmek ve onlann yonetimini kabullenmek zorund; kalmazlar m1?

Teknik diktati1rli.i.klerin en yaygm ornegini, silah zoruyla ele g€ c;irilen ve sbmi.irge durumuna sokulan ulkelerdeki y6netim bic;im olut?turur. lmparatorluklann ya da si1murgeci devletlerin, egemen ol duklan iilkelere atad1klan yiineticilerin iktidarda bulundugu rejimle rin ne yap1sal ne de inanc;sal bunalunlann i.i.ri.i.nu olmadJklan ac;Ikhr.

Duverger, askeri diktatorliikleri de aym c;erc;evede degerlendiriyor Ama bunun, hic;bir bunahmm olmadigi bir toplumda ortaya <;Ikmas bic;iminde anla~Ilmamasi gerekir. Sosyolojik bir diktatbrluge neden ol mayacak boyuttaki bir yap1sal ya da gec;ici bunahm, c;e~itli yollardaz yap!lan hiklrtmalarla bi.i.yutuli.i.p, teknik bir diktatorlugun ortam hazirlanabilir. O!kedeki bunahmm yapay olarak ~i~irilmesi ic;in, aske ri bir rejimi kendi <;1kanna gi1ren c;e~itli ic; ve d1~ guc;ler c;aba g6ste rebilirler. Nazi rejiiminin olu~masmda rol oynayan Reichtag(Ulusa Meclis) yangzm bunun en unlu orneklerindendir. Yangmm komunist\e· tarafmdan degil, Naziler tarafmdan bir k1~klrtma amac1yla <;IkanldigJ y1llar sonra kamtlanmi~hr.

Tro~tki'nin dedigi gibi, normal ko~ullarda "orduya kar~z devri~

yapzlamaz"; ya da ordunun yaphgi bir darbeye de engel olunamaz. Bi teknik diktatorlugun yikilmasi, k1sa donemde, kendi ic; c;eli~kilerin• veya d1~ kaynakh etkilere baghd1r; ama, sosyolojik bir diktat6rliig dbnu~mezse, uzun surede mutlaka y1kihr. 1920 y1hnda Berlin'de iktida ra el koyan General Liittwitz, eger ertesi gi.i.nu tum iilkede gerc;ekle~ez gene! grev sonucu yiklldiysa, bunda, darbeci generalin ordunm c;ogunlugunca desteklenmemesinin rolu buyukti.i.. Ordudan kaynaklanax

224

bir darbeyi, gene ordunun kendisinin iinleyebilecegini sbylemek¥anh!i olmaz.

Duverger'in arafihrmasi gi"isteriyor ki, bir dikta rejiminin sert mi yumu~ak rnz, ilerici mi tutucu mu olacagt, o diktatbr!iigu kuran ve yi"inetenlerin niyetlerine bagh degildir. Kadife eldivenli, ho~gbrulii bir diktatiJrluk olu!iturmaya niyetlenenler, kendilerine kart?m, acimasiz, ho~gi"irusuz, kati bir rejim olu!iturmak zorunda kalabilirler. llerici, devrimci bir dikta du~unenler de, gene ellerinde olmadan, tutucu, c;agd1~1 bir y6nde geli!iebilirler. Teknik diktati"irluk, i)zellikle silahh gt.i.ce dayandigi ic;in, ya!layabilmesi, bteki diktatbrlt.i.klerden c;ok daha fazla bask1 ve ~iddet kullanmasma bag1Id1r. Diktanm yi1nunu ulkenin geti~me duzeyi ve guc;ler dengesi belirler. Ostelik bir diktatbrluk, ilerici veya tutucu olabilecegi gibi, baz1 durumlarda orta-yolcu da olabilir.

Maurice Duverger'nin diktatiirluk kuramm1 daha once ana c;izgileriyle gbrmu~tuk: O!kenin geli!ime di.izeyi yukseldikc;e, dikta olasziigi azahr; ama bu diktanm tutucu olma olaszhgz artar. Buna kar!illik, geri kalml§ ulkelerde dikta olasihgi ve 0 diktamn da ilerici olma olas1hgi fazlad1r. Gelh;mekte olan ulkelerin en ustiinde, ya da geli~mi~ ii!kelerin en altmda yer alanlarda diktati:irluk olasihgi artarken, bu diktat6rliigun devrimci ya da kar~1-devrimci olma olasiiigi hemen hemen aymd1r. 20. yy. komunist ve fa~ist rejimleri, daha c;ok bu geli~me duzeyindeki ulkelerde ortaya <;Ikmi~hr. Ama, iilkenin geli~me di.i.zeyi ne olursa olsun, teknik diktatorli.i.klerin ilerici olmas1 c;ok zordur. Askeri diktatorliikler, ancak ekonomisi tanma dayah, toplumsal yap!Sl "i/kef" oJarak nitelendiriJebiJecek uJkelerde iJerici bir niteJik kazanabilirler.

Duverger, bu gene! c;erc;eveye ek olarak ~u ac;Iklamay1 da getiriyor:· "Egcr diktatarliigiin ortaya pkmasz yeterince gecikmi$Se, eger bunalzm ilcrlemi~se, eger ycni toplumsal gii~lcr eskilerine oranla daha fazla gc/i~mi$se, rejimin devrimci olma $ansz daha fazladzr. Eger diktatiirliik, toplumsal gii9ler ve yeni dii$iinceler daha 9ekirdek halindc iken, erken do gum yaparsa, rejimde kar:;;z-devrimci, tepkici egilim agzr. basar."

Bask1 rejimleriyle ilgili gene! degerlendirmeyi sonuc;landirmadan i)nce, bizim "denge kuramz"m!ZI bir kez daha ammsamakta yarar var: Her siyasal iktidar, bir gi.ic; dengesini yans1hr. Toplumsal gi.i.c; dengesini siyasal iktidara ban§<;I yollardan yansztan rejim demokratiktir. Toplumdaki guc; dengesinin degi~mesine kar~m, siyasal iktida,r degi§me-


mekte direniyorsa, rejim it;indeki <;ah§ma, rejim uzerindeki bir t;ah~maya d6nii§iir. Bu, rejimin yukselen yeni toplumsal gi.it;lere iktidar yolunu kapadigi anlarmm ta~Ir ki, arhk toplumsal ban'lm bu t;ert;evede korunabilmesine olanak yoktur. Yeni gi.it;lerin, gi.it;leri 6lt;i.isi.inde etkili olabilmelerine elverecek yasal olanaklar saglamncaya kadar, tepki ve kar'II tepki bit;iminde 'liddete ba§vurulur. Baskt rejimleri gi.indeme gelir.

19. yy.'m ilk yansmda Ball Avrupa'da g6ri.ilen i§fi ayaklanmalan, o rejimlerin giderek gi.it;lenen bu yeni smtfa, kendi t;tkarlanm ve diinya gori.i'li.ini.i savunmak it;in gerekli yasal hak ve ozgi.irli.iklerin tanmmamasmm sonucuydu. 1§t;iler oy hakk1m, 6rgi.itlenme ozgiirli.igi.ini.i, grev ve toplu sozle§me {)zgi.irli.igi.ini.i ele get;irdiklerinde, rejime kar~1 bir gil<; olmaktan t;tktp, demokrasiyi savunan temel gi.it;lerden birine doni.i§tiiler. Ama o noktaya ula~thncaya kadar, baskt ve ~iddete dayah t;bzi.imler s1k stk gi.indeme geldi.

Diktat6rli.iklerin olu'lumunda, insanlarm mal ve carf gi.ivenligi arayi§lannm roli.i t;oktur. Benjamin Franklin, bu gert;ekten hareket ederek '!Ciyle diyor: "Ge9ici bir zaman i9in biraz giivenceye kavu§mak. amaczyla ozgiirliiklerini feda edenler, ne ozgiirliige ne de giivenceye layzktzrlar. Som!nda her ikisini birden yitirirler."

Bask1 rejimleri, ozgi.irli.ikleri kald1rmanm ya da kts1tlamamn nedeni olarak genellikle "iilkenin yilksek pkarlarz"m gosterirler. Ama o yi.iksek t;Ikarlar nedeni ile baskmm si.irmesinin sonu hit;bir zaman gelmez. Diktatorli.iklerin bu it; manhgm1, Turhan Feyzioglu §byle at;Jkhyor: "Bu rejimlerin tehlikesi §Uradadzr ki, idareyi elde tutanlar, er veya gef kendi §ahzslarmm veya partilerinin menfaatini, memleket menfaati ile bir gormeye baf}larlar. Diktatoriln §ahsen namuslu bir adam olmast, bir baskz rejiminde namussuzlugun yayzlmasmz onlemeye yetmez. <;iinkil diktatOr bilir ki, yolsuzluklarm ve skandallarm a91ga pkmasz, ispat edilmesi, · rejimi tehlikeye dil§iiriir."

Varhklanm hakh gosterebilmek it;in, diktatorli.ikler -stk s1k- topJumdaki ahlak gerilemesini, yolsuzluklan, hirsizhklan, fi.i§vetin ve fuhu§un yaygmla§masmi gerekt;e olarak gosterirler. Oysa Orta9ag'm korkunt; Engizisyon baskiSI bile, 1talyan ve tspanyol toplumlanm, daha "ahlaklz", daha namuslu, daha iyi hale getirememi§tir. A§m bir korku yaratarak bastmlan baz1 koti.i davram§larm ise, o korku biraz zaytflaymca t;ok daha vah§i bir bit;imde patlak vermesi 6nlenemez. Sut;lulugun yokdenecek kadar azaldigi "toplumsal ban§" ornegi gos-

226

terilen baz1 Dogu Avrupa toplumlanmn, tek parti diktatorli.igi.ini.in gev§emesiyle birlikte, ya§adtklan §Ok, bu at;Idan t;ok aydmlahCidtr.

Diktatorli.igi.in zaytf yanlarmdan birisi de, iilkede "adam klt.fzgz" yaratmastd!r. Her§eyin tepeden kararlarla ve otoriter bir bit;imde yi.iri.iti.ilmesi, insanlan i.ilke sorunlarma kar'll ilgisiz k!lar; sorumluluk duygusunu yok eder. Bencillik yaygmla'IIr. John Stuart Mill'in !?U sozleri t;ok ozli.idi.ir: "Kendi elinde daha uysal birer alet haline gelmeleri i9in, insanlan ciicele§tiren bir devlet, sonunda anlayacaktzr ki, kii9iik insanlarla gerfekten biiyiik i§ler blt§armaya olanak yoktur."

Konuyu noktalarken, bir dikta rejiminden nasll.t;tkthr, nasi! kurtulunur sorusunu yamtlamak gerekir: Baskz rejimlerinin ani bir de~.

gi§meyle sana ermeleri, ancak sava§ sonucu rejimin y1kzlmas1, O'fatlmm

zayzflamasz veya rejimle biitiinle§mi$ olan diktatOriin olmesiyle olanaklzdzr. Almanya'da nazizm, 1talya'da fa!lizm, sava§ sonucu ytklldtlar .. ispanya ve Portekiz, Franco ve Salazar'm oliimi.iyle diktatorliikten kurtuldu. Yunanistan'da albaylar cuntasmm ytk1lmasm1, Tiirkiye'nin 1974 yllmda Kzbns'a yaphgnskeri mi.idahalenin yarathgi etki sagladt. Askeri rejimlerde s1k rastlanan darbeler ise, rejimi degit?tirrnekten &ok, rejim ic;:i iktidar mi.icadelesini yansihr.

Bask1 rejimlerinden evrimle c;:Ikllmasl, zamanla ic;: ve d1§ kot?ullann. degt§mesine, rejimi bas

0kl ve §iddet kullanmaya iten nedenlerin ortadan

kalkmasma baghd1r. Kitlelerin istemlerine yamt vermeyen bir toplumsal diizen eger degi!lmemekte direniyorsa, bir bask1 rejimine dayanmak zorundad1r. Toplumsal istemleri kar§tlayacak olanaklan arthkt;a, bask1 geregi azahr. 6rnegin, ileri i.iretim di.izeyi ve dt~ somiirii olanaklan bahh toplumlarm daha hakt;a bir paylat?tmt kU:tumlat?hrmasmi ve demokratik bir rejime gec;:i§ini kolayla§hrmt§hr.

A<;1k ya da kapah bir bask!, o toplumda var olan bir ayncahgm, ya da di.izene yonelik bir tehlikenin i.iriiniidi.ir. Ayncahklar kalktikt;a, rejime yonelik tehditler azaldikt;a, baskilann gerek<;esi de yok olur. <;og~nlukla da, soz konusu tehditler, zalen bizzat o ayrrcahklann yarathgt bir durumdur.

b) Marksist Rejitnler

Marksist rejimler, adt i.izerinde, biiyi.ik olc;:i.ide marksist kuramdan, marksist ideolojiden esinlenmi§, ona uygim olarak bit;imlenmeye

227

Eskikitaplarim.com

<;ah!?ml~ ve <;ah:jan rejimlerdir. Nasil ki, batJh i.ilkelerde rejimin yasalhgt liberal demokrasiye, bazt islam i.ilkelerinde rejimin yasalhgt islama ·uygunluguyla 6l<;i.ili.iyorsa, marksist olarak nitelendirilebilecek olan i.ilkelerde de, rejimin yasalhgmm 6l<;i.iti.i, marksizme olan uygunlugudur. Bu nedenle, 6nce kuramsal <;er<;eveyi, sonril bu ti.ir rejimlerin olu~turdugu ortamt ve sonunda da, 6zelliklerini giirecegiz.

Marx'a giire, kapitalizmin geli~mesiyle birlikte, ki.i<;i.ik i~letmeler rekabete dayanamaytp kapamrken, bi.iyi.ik i"il<;eklerde i.iretim yaygmla~tJ. i~ b6li.imi.i ve sadece belli mallann i.iretimini yapan, uzmanla~ml!? i~letmeler artt1. Btiylece <;e§itli i§letmeler, birbirlerinin tamamlaytCist olarak <;ah!imaya ve on binlerce i!i<;inin katJldtgt i.iretim, toplumsalla~maya ba~ladt. Buna kar~tltk, i.iretim ara<;lanmn l>zel mi.ilkiyeti nedeniyle, i.iretimin denetiminin ozel ki~ilerin elinde olmas1 si.iri.iyor ve giderek daha az ki~inin egemenligine giriyordu. Ti.im i.iretimi yapan i§<;i, kendi i.irettigi mal i.izerinde hi<;bir soz hakkma sahip degildi. Ama devlet, bu i.iretim, dagthm ve payla~ma bi<;imini korumak i.izere (irgi.itlenmi~ti. t~<;inin yarathgt arh-deger sayesinde gi.i<;lenen kentsoylu snuf (burjuvazi) ve topragm geliri sayesinde emek sarfetmeden ya!iay<m bi.iyi.ik toprak sahipleri, bu ayncahkh konumlarmdan kendi nzalanyla vazge<;meyecekleri i<;in, <;eli~ki giderek bi.iyi.iyecek ve bu di.izen, bir patlamayla ytktlacakh.

Marksizme gore, kapitalist di.izeni ytkacak gi.i<;, i$~i szmfzdu. <;i.inki.i, ti.im i.iretimi yaphgt halde, serbest rekabet nedeniyle, giderek bogaz tokluguna <;ah~mak zorunda kalan smtf da i~<;i smtftdtr. Di.izenden en <;ok zarar goren gi.ici.in, di.izeni ytkacak olan hareketin dayanak noktasmt olu§tu):mast dogaldtr. Kapitalist toplttm ytkilmca, bi.iti.in i.iretim ara<;lannm toplumsalla!itmlacagt, ti.im toplumsal denetimin emek<;i smtflann elinde olacagt, sosyalist topluma ge<;ilecektir. Sosyalist toplumun ilk a~amasmda, i.iretim di.izeyinin stmrh olmast nedeniyle, "herkesin toplumsal iiretime yetenegi o/~iisiinde katllacagz, bzma kar$llzk, katklSl o/~iisiinde pay a/acagz" bir payla§lffi soz konusudur. Ama sosyalist toplumda herkes <;ah~mak ve i.iretmek durumunda olacagmdan, i.iretim ili§kilerindeki <;eli§kiler kalkacagmdan, giderek daha ileri bir i.iretim di.izeyine ula§tlacakhr. Bu a§amada arhk dagthm sorunu c;ozi.ilecek ve payla§tm, "herkesten yetenegine gore alma, herkese gereksinmesi kadar verme" ilkesine gore yaptlacakhr.

Payla~tm ayncahklannm ortadan kalkacagt bu a~amada, arhk

228

toplumsal ayncahl<lann korunmasma gerek kalmayacagt i<;in, devletin varolu!i nedeni de ortadan kalkacakhr. <;i.inki.i, devlet, "bir smzfm diger bir suuf iizerindcki egcmenligini siirdiirmeye yiinelik bir makina" dan bil!?ka bir!iey degildir (Lenin). Engels, "komiinizmin iist a$nmast"nda, devletin yok olmastyla ortaya <;tkacak durumu ~iiyle anlatmaktadtr:

"Eskidcn on/ann d1~111da of an, yabancz yasa/ar gi/Ji, onlarzn toplumsa/ harcketlcrini dz:?andan Sllllrlayan, on/am egemen olan yasalar, zzedcn/crini falltalllell goren insanlann kendileri tarafmdan uygulanacak vc dcnetlcnccektir. 0 ana kadar insanlara do,~a ve tarilt tarafzndan zorla ka/Jlll cttirilllzi~ gibi goriizzen /Jir arada ya$ama bile, kendilerinin ozgiir bir escri lzalinc gelecektir. 0 ana kadar fnrihe egemen olan yabancz ve iizncl (siibjcktif) giirlcr, insanlarm denetimi alt111a girecektir (. . .) Bu, insan tiiriiniin, ZOYIIIlfll/ukfartll egenzenfi,~illdCil ozgiir/ii,~ii/1 egemen/igine Sl~rtlYI!jldlr.,

Marksizm a<;tsmdan, kapitalist di.izenin ytktlmast ve komi.inizmin i.ist a!iamasma ula~tlmast, kendiliginden ve bir <;trptda olamayacagma giire, bu gec;i!j diineminde, burjuvazinin diktati1rli.igi.i olan rejirnin yerine, "pro/cteryaum diktati!rlii,~ii" zorunludur. Lenin, i~<;i smthnm diklatiir!Cigii olarak yorumlanabilecek olan bu kavramt ~oyle a<;tkhyor:

"Prulctcnta diktatarlii,~ii, siynsa/ iktidan ele geriren, nwzaffer i~ri slllzfinuz suuf kavgaszdzr. Bu, yenile1z ama yak olmayan, direnmekten vazgcpneycu, tersine, direncini yo,~unla~tzran bir burjuvaziye knr~z veri/en bir sava~zmdzr."

G<iri.ili.iyor ki, proleterya diktat(ir!i."tgi.i, eskiden burjuvazinin, i§<;i smtfma kar~1 kullandtgt, devletin baskt olanaklannt, bu kez i~<;i SJ

ntfmm burjuvaziye kaqt kullanmas1 anlamma geliyor. Marx, her di.izeyde, emek<;ilerin dogrudan sec;ecegi komite ve kurullann yonetime egemen olmasm1 dii~i.ini.iyordu. Oysa Lenin, proleteryanm dogrudan cgemt'n olacagi sistemi, "ezi/enlerin onciilerinin egemen Sllll( o/acagt" bir sisteme di1ni.i!iti.irdi.i. Proleterya diktatorliigii, aslmda i~<;i smtfmm degil, o stmft temsil ettigini iine si.iren Komi.inist Parti'nin diktast oldu. Komi.inist Partisi ise, herkesin i.iye olamayacagt, marksizmi benimsemi~ bilinc;li bir azmltgm l"irgiiti.iydi.i. Stalin diineminde, pro1eterya diktatcirli.igi.i, Komi.inist Partisi'nin de degil, tek bir ki~inin diktatl"irli.igi.ine diini.i~ti.i.

Marx·m geli~mi~ kapitalist i.ilkeler ic;in ongordi.igi.i, cince ingiltcre'de, Almanya'da bekledigi devrim, yan kapitalist-yan feodal bir


iilke olan c;arlzk Rusya 'smda patlak verdi. Bunun iki linemli nedeni vard1: Bir yandan, du~ somi.iri.ini.in sagladigl gelirler ve ic;:teki yi.iksek i.iretim di.izeyi, toplumdaki emekc;:i s1mflara onemli odi.inler verilmesine olanak saghyordu. Ote yandan, i~c;:ilerin uzun bir sava§Imla elde ettikleri, sendikala~ma, grev, toplu s(izle~me ve oy hakk1 gibi olanaklar, Slmflar arasl dengenin Marx'm 6ngordi.igi.i olc;:i.ide bozulmasml onli.iyordu. <;:1kar c;:ah~masmda, para gi.ici.ini.in kar~1sma say1 ve i'>rgi.it gi.ici.i <;1kh. Bi.iyi.ik patlama olmad1.

Marksist devrim, "kapitalizmin en zayif ha/kasz" olan i.ilkede, Rusya'da gerc;:ekle~ti. Rusya'run hic;:bir demokrasi deneyimi ve gelenegine sahip bulunmamas1 ve ilk marksist devrimin geli~mi~ kapitalist i.ilkelerde yarathg1 endi~eler, bu ilk deneyimi olurnsuz yonde etkiledi.

18. yy. sonlannda, Rus <;:arhg1'nm c;:eli~kili bir yap1s1 vard1. Bir yanda Moskova ve St. Petersburg (~imdiki Leningrad) c;:evresinde yogunla~an kapitalist i~letmeler ve onlara bagh, c;:agda~ anlamda bir i~c;:i Slmfl; bte yanda, k1rsal kesimde egerp.enligini si.irdi.iren feodal ili~kiler. 1917 Devrimi, bu i~c;:i s1mfmm katklianyla, ama, ()zellikle <;:arhk ordusunun 1. Dilnya Sava~1 nedeniyle, maddi ve manevi ac;:1dan ti.ikenmi~ olu~undan yararlanarak gerc;:ekle~ti.

Asli ad1 Rus Sosyalist Demokratik i~c;:i Partisi olan Rus Komiinist Partisi'nin s:ogunluk kanad1 Bol~evikler, i.ilke yonetimine el koydugunda, du~ta Almanya'ya kar~1 si.iren sava~a ek olarak, ic;:te de yeni rejime kar111 silahh bir mi.icadele ba~lad1. ingiltere, Fransa ve ABD, komi.inist rejimi y1kmak, "kotii ve teh/ikeli" bir brnegi ortadan kaldirmak istiyorlard1. Ozellikle tanm kesimindeki kamula~hrmalar i.izerine, uretim durma noktasma geldi; buna direnen koyli.iler yer yer i.iri.inleri bile yaktllar. 1921 ylimda, Lenin, NEP (Yeni Ekonomi Siyaseti) ile geri bir ad1m,atmak, ktrsal kesimde yap1lan toprak reformunun arkasmdan bzel mi.ilkiyete ac;:1k kap1 b!rakmak ve kentlerde de, ki.ic;:i.ik bzel giri11imlere izin vermek zorunda kald1.

1924 ylimda Lenin oli.ince, iki 6nder aday1, iki degi~ik c;:izgi oneriyorlardl: Tro~ki'ye g6re, Rus sosyalizminin ya~ayabilmesi, si.irekli devrime, yani diger kapitalist i.ilkelerde de benzer devrimlerin olmasma baghyd1. Eger tek i.ilkede(Rusya'da) sosyaiizm yerle~tirilmek istenirse, bu ekonomik ac;:1dan gi.ic;:hi olmay1 ve dolayislyla da fazla etkili ve gi.ic;:li.i bir bi.irokrasiyi zorunlu k!lacakh. As!l gi.ici.in bi.irokrasinin eline gec;:mesi ise sosyalizmi yozla~hracakh.

230

Stalin ic;:in ilk amac;:, tersine, sosyalizmi bnce Rusya'da kurmak ve gtl(;·lendirmekti. Ancak c;:ok gi.ic;li.i bir sosyalist i.ilke ortaya c;tkhktan sonra, diger ulkelerdeki devrimler kolayla~acakh. Miicadelede kazanan Stalin oldu ve ilk i~ olarak NEP'e son vererek, toprakta kollektif rni.ilkiyeti gerc;ekle§tirip, gi.ic;li.i bir sanayi ic;in be~ yJ!hk planlan ba~· lath. Htzh sanayill'~meyle birlikte, en ufak bir muhalefete bile ho~gi'iri.i giistermeyen, aydmlan ezen, toplumu olu~turan iigeleri tarn bir denetim altma alan, a~m bask1ct bir polis ve korku devleti c;1kh ortaya.

·Biiylesine kah bir diktatiirli.igi.in gerekc;esi olarak, rejimin ic;te ve dt~ta kanji kar~1ya oldugu tehdit ve tehlikeler giisterilmi~tir. Ama, zamanla, ic;te rejime kar~1 gi.ic;ler hemen tamamen yok oldu. D1~ta, lkinci Diinya Sava$1 s1rasmda Nazi ordulanna kar~1 sava~an Klzllordu 'nun girdigi Do,~ll Avntpa i.ilkelerinde, Sovyet modelinden esinlenen rejimlerin kurulmast s<Jglandt. Asya, Afrika ve Amerika kltalannda, gene marksizmden .esinlenen rejimler dogdu. 1952 ydmda Sovyetler Birl[.~i'nin atom bombasm1 yapmasmdan sonra da, ortaya gerc;ek bir gi.ic;: dengesi <;1kt1. ABD'nin onderligindeki Bat1 ile, SSCB'nin iinderligindeki Dogu Bloklan arasmdaki bu guc; dengesinin katklsJyla, "Soguk Sam/'m yerini "Yumu~ama" (detante) dCinemi ald1. Am<1 baskt rejiminin gtislerilt.'n ti.im gerekc;eleri ortadan kalktig1 halcle, rejim ana iizelliklerini bi.:1yi.ik iilc;:ude korudu; di.i~unce, anlatlm ve brgi.itlenme i:izgurliigi.inii, yasal muhal~feti, siyasal iktidann ozgi.ir gene! sec;imlerle el degi~tirmesini

kabul etmedi.

Lenin, "Toplumda sznzflar bir vztrzt§la ortadan kalkmaz; proleterya diktatorliigii dJnemindc de smzflar olmuf?lur ve o/acaktzr. Prolcterya diktatiirlii,~ii, ancak smzflar tam anlanuyla kalkmca yak o/acakltr." demi~ti. Oysa SSCB'nde iiretim arac;lan i.izerindeki 6zel mulkiyetin kalkmasma ve marksist anlamda bir egemen s1mfm bulunmarnasma karijlll, devleti yiineten bir bLirokrat, teknokrat sec;kin azmhgmm ayncahkh konumu si.irrnu~tiir. Rejimin bir tilc;;i.iniin i.itesinde demokratikle~mesi ve yi:inetirnin gerc;~k iizgi.ir sec;imlerle belirlenmesi'ise, bu saltanatm sonu olabilecektir. Rejim, bunca ytldan sonra, halkm bi.iyi.ik c;ogunlugunun gCizi.inde yasalhk kazand1gma gbre, bir bask1 rejiminin si.irmesi, rejimle ilgili bir "inaiJ(;: bunalun1 "na baglanamaz. Oyleyse, temel ned en, bir yanda toplumda demokratik ki.ilti.ir birikiminin olmay1~1, i)te yandan da ayncahkh bir kesimin varhg1d1r.

SSCB, egitim diizeyi ve bzellikle de yi.iksek i.igretim gormi.i~ olan-


!ann saytst ve oram htzla artan bir toplum olu~turuyor. insanlann egitim diizeyi yi.ikseldikc;e ve daha iizgi.irliikc;ii toplumlarla ili~kileri artttkc;a, daha c;ok iizgiirli.ik is.temeleri dogaldtr. Ozgiir ara~ttrma ve di.i::iiince ah~veri~i, bilimsel geli~menin temel ko~ullanndand1r. Merkezi planlama, zorunlu tasarruf ve disiplinli bir toplumsal ya§am bic;imi ile geri kalrnt§hktan kurtulup sanayile§en SSCB'nin htzh kalkmmast bir duraklama diinemine girmi~tir. 1 YH6'dan ba~Iayarak, Gorba~ov'un daha katthmct ve iizgiirliikc;ii bir yiinde yaptsal degi::iiklik c;abalarmm, bu nedenlerden kaynaklandtgt siiylenebilir.

Ama bu gene! degerlendirmeden sonra, marksist rejimlerin son ytllarda gec;irmekte olduklan kiiklii degi§irni, biraz daha aynnttlara inerek incelemekte -konunun iinemi ac;tsmdan- zorunluluk var. Tiim

. diinyada dengeleri etkileyen bu degi~imin ekonomik, siyasal ve bir i:ilc;iide de dt~ nedenleri bulundugunu s6yleyebiliriz:

(1) Ekonomik nedenler: Marx modelini olu§tururken, bunun giiniin birinde "yan-fcodal" bir iilkede gi.indeme gelecegini hie; di.i§i.inmemi§ti. Oysa sanayi toplumunun sorunlarmm i.iri.inii olan marksizm, giderek bir kalkmma ideolojisi olarak i~lev yaptl. SSCB, bi.itiin gi.ic;lerin merkezde toplandtgt, tiim kararlann tek merkezden verildigi bir planh ekonomi anlayt§l ile sanayile~mesini gerc;ekle~tirdi. Dretim ve payIa::iuhm teknobi.irokrasi tarafmdan yiinlendirildigi bir sistem yerle::iti. Ama ba§langtc;ta gerc;ekle~tirilen htzh kalkmma, giderek yerini geri teknoloji, di.i§i.ik verim ve k6ti.i dagthma b1rakh.

Batt'nm rekabetine ac;tk olmak zorundaki uzay ve sava§ teknolojisi oldukc;a geli§mi~ti. Ama diger dallarda, sadece saytsal hedeflere ybnelrni§ kalitesiz bir i.iretim ile son derece ba~anstz bir dag1ttm bi.iyi.ik sorun yarahyordu. Uu durumun nedeni, gerek i.iretimi gerekse dagthmt yapanlann, yapttklanmn sorumlulugunu yeterince ta§trnamalan ve sonuc;Ianndan da yeterince etkilenrnemeleriydi. h;rilcr hic;bir di.izeyde kararlara kattlmtyorlardt. Payla::itmdan asian paymt alanlar ise, iiretime hie; ya da c;ok az katktlan olan bi.irokratlardt. Biili.i§i.irn katktya gore degil, bulunulan konuma (mevkiye) giire yapthyordu. i~c;i ac;tsmd,an daha az ya da daha c;ok, daha iyi ya da daha kiiti.i c;ah~mamn hemen hic;bir farkt yoktu. Ulked.e 18 mil yon bi.irokrat vardt. Sadece k1rsal alanda, hic;bir §ey i.iretmeyen 4 milyon bi.irokrat bulunuyordu. Her ~ey yukand.an gelen buyruklarla yi.iri.iti.iliiyordu. Bozulma ve ta::imma sirasmdaki kaytplar gibi nedenlerle, tarladan toplanan i.iriiniin yiizde 40't

232

bo§a gidiyordu. Halkm elinde para var, ama bu parayt kullanabilecegi yer yoktu. Varhgt sosyalist toplumun manttgma ters dii::ien grevler yaygmla~rnt§h.

Ekonomide, ABO ve faponya ile rekabet edebilmek ic;in, Avrupa Toplulugu i.ilkeleri biitiinle§mekte, olanaklanm bir araya getirmekteyd.iler. Oysa marksist i.ilkelerin bi.iyi.ik c;ogunlugunun i.iyesi bulundugu COMECON aym §eyi yapabilmekten uzaktt. SSCB 'nin blok ic;indeki egemenligine duyulan tepki nedeniyle, hemen her i.iye i.ilke bbyle bir bi.iti.inle§rneye kar~tydt.

(2) Siyasa/ nedenlcr: Marksist ~odellerin gi!reli olarak geri ekonomilerini miras olarak devralmi::i olmalan -onlar ac;tsmdan- nastl bir bat~langtc; ~ansstzhg1 ise, ilk marksist sistemin hic;bir demokrasi ve iizgi.irli.ik deneyimi olmayan (,:arl1k Rusya 'stmn ko§ullan i.izerinde yi.ikselmesi de ba§ka bir ~ansstzhktt. Bu durum demokratik bir kurumIa~mayt zorla~tirdtgt gibi, gerek ekonomik gerekse siyasal ko~ullan daha uygun olan, belirli bir bagtmstzhk ve iizgiirli.ik ic;in sava§tm gelenegine sahip Polonya, Macaristan, (,:ekoslovakya gibi i.ilkelerdeki marksist rejimlerin daha farkh adtmlar atmastm da iinli.iyordu. (Bu yoldaki en ufak geli§melere bile sovyet tanklan izin vermiyord.u.)

Sovyct Devrimi, ekonomik ve siyasal ac;tdan geri bir iilkede gerc;ekle~ti. Halk yoksul ve egitim di.izeyi c;ok geriydi. Bu nedenle de, Lenin'in, bilinc;Ii ve etkili i.iyelerden olu§acak bir tek partinin "i.Jncii "liigi.ine gereksinme d.uymast dogaldt. Ancak 1980'lere gelindiginde, ekonomik ko§ullar gibi toplumsal ko§ullar da tamamen degi~mi§ti. Arhk halk ne yoksuldu ne de bilgisiz. Egitim di.izeyi oldukc;a yilkselmi§ olan bir toplumda, "ayd111lannu~ kiip.ik bir azmilk"m iinci'ili.igi.ini.in, daha d.ogrusu diktatiirlilgi.ini.in hic;bir inandmCJ gerekc;esi kalmami§tl. Ama bu kesim, pek dogal olarak, gec;mi::ite elde ettigi ayncahklanndan kendi istegi ile vazgec;mek niyetinde degildi. (Nitekim Gorba~ov'un reform-

. Ianna en bi.iyi.ik direnc; ve baltalama d.a, onlardan ve uzanhlanndan geldi.)

Marksistlcrin -ki§i hak ve iizgi.irli.iklerini ic;eren- liberal demokrasi kaqtsmdaki tutumlan genellikle olumsuzdu. Ekonomik yap1 degi§meden, burjuvazinin "egemen smzj" hg1 sona ermeden; tamnan sec;me ve sec;ilme hakkmm, di.i::ii.ince, anlattm ve 6rgi.itlenme iizgi.irli.igiini.in fazla bir anlam ta~tmayacagi savunuluyordu. Siimi.iri.iden kurtulmamt~ bin~y ic;in ki§i hak ve bzgiirli.iklerinin "birimsel" olarak kalacag1, siiyk·

Eskikitaplarim.com

niyordu. Oysa ~u si"izler, 1990'm son giinlerinde, Tiirkiyc Birle:;ik Kamiinist Partisi'nin gene! sekreteri Haydar Kutlu'ya aittir: "Tophtnnm farklz kcsimleri, kendi istemlerini dile gctirebilmc imkanlarzru da elde ettilcr. Bu aslmda salt bir burjuva demokrasisi meselcsi de,~ildir.

Aym zamin1.da biitiin insanlz,~m iitedcn beri gcli§tird(~i demakratik vc evrensel de,~erlcri ve deneyi it;eriyordu ki, biz i:;te bunu gormeyerek, iiylesine burjuva dcmokrasisi diyerck yarllz§ yapttk."

Gorba~ov'un yakm dam~manlarmdan Vitali Koroti~t bu konuda daha da aomas1z: "Bizim iilkcmizde kuru/an sistem marksist dcgildi, sasya/ist ilkelerden rok uzak olan korklmt; totalitcr bir sistemdi. Bence Stalin 'in sosyalizm goriintt~siinc verdigi zarar, Humeyni'nin islarmn goriintiisii ne vcrdi,~i zarara benziyor."

Ertugrul Kiirko;:ii ise, giderek hkamkhk yaratan baskic1 yiinetirn bi<;imini, tarihsel olarak var olmayan bir temel iizerinde sosyalizm kurma zorunluguna baghyor: "Aslmda tarihsel olarak kapitalizm tarafmdan yerine getirilnti§ a/mast gerekcn bir siircci tamamlamaya t;all:;ttlar. Sermaye birikiminin yoksunlu,~u ya dz§ bort;lanma ile ya da kiiylii miilkiyetinin tasfiyesi, tiikctimin ktsttlanmasz ve i:;r;i stmf/anmn a§m r;all:;maszyla giderilc/Jildi. Niifusun biiyiik r;o,~unlu,~zmun, kendi kl'lldisini lasfiyc eden ve m;m r;ali:;ma talcp eden bir yiinelime goniillii olarak onay vcrmesi soz konusu olmaymca da, eski devletin despotik yonetim mirast yeni yonetimlerce dcvralrndl."

(3) Dt~ Etkenlcr: Ozellikle Stalin doneminde, marksist rejimler toplulugunu "Demirperde iilke/eri" olarak adland1rmak ali~kanhk haline gelmi~ti. Oysa "Soguk Sava~" diinemi ko~ullarmm geride kalmas1 ve ozellikle de ileti~im teknolojisindeki olaganiistii geli~meler "Dcmirperde" kavramm1 ytkh. Bir yandan ileri iil~iide sanayile§mi~ iilkelerin ula~hklan ya§am diizeyi (ti.Iketim olanaklan), bte yandan demokratik toplumlarm iizgi.irliik ortam1, marksist sistemlerin halklanndan saklanarnaz hale geldi. Meksikah yazar Carlos Fuentes, "Polonyalzlar ve (:ekler, kendilerini Hollandaltlar ve Franstzlar ile kar~tla§tzrma olanagz buldular ve kcndi durumlart ho§larma gitmedi." diyor. Ge~rni§ unutulmu~tu. Yoksulluk ve cahillik geride kalmi§h. Arhk insanlar, gordiikleri ya da duyduklat1 "daha iyi"yi, daha ~ok tiiketmeyi, daha kaliteli tiiketmeyi ve daha ~ok ozgiirliigii istiyorlard1. Yukanda seiziinii ettigimiz ekonomik ve siyasal nedenlere, bir de i.ilkelerin siyasal s1mrlanm tammayan bir ileti§im ag1 eklenince, marksist sistemlerin koklii bir

234

degi§im ge<;irmeleri ka~mi!maz oldu.

Marksist sistemlerdc ya§anan bu kokli.i degi§im dalg~s1, acaba marksizmin sonunu mu haber veriyor; yoksa marksizm, kabuk degi~tirip bir ba~ka a~amaya m1 ge~iyor? Bu sorunun yamhm verebilmek i~in, ()nee Gorba~tov'un "glasnost" (a<;Ikhk) ve "prestroika" (yeniden y<1p1lanma) ilkderinin i~erik ve kapsamlanm k1saca giirmekte yarar var.

"Glasnost" bask1 rejirninin, "Prest raika" da ekonomik geriligin ilao olarak iine siiri.ildii. Hareketin i:inci.ileri, bunu "olabildigincc denwkrasi, olabildi,~incc sosyalizm" olarak Cizetliyorlar. Glasnost, sadece dii§ii~ce ve ele~tiri iizgiirlligii demek degil. As1l i.ist yiinetim ile halk arasmda kopan baglantmm yeniden kurulmas1 amaCim ta~1yor. Kitlelerin katlhmmm ve benimsemesinin saglanmas1 i~in, iinemli kararlann ahnmasmda a~1klik isteniyor. Olke yCinetiminin her diizeyinde, yollanan mektuplarm ve yazii1 ba§vurulann en ge<; bir ay i~inde yamtlanmasi kurah getiriliyor. Her yiineticinin, belirli arahklarla, yaphklan hakkmda bilgi vermesi isteniyor. Glasnost, "siirekli !talk oylamasz" olarak tammlamyor. Tek parti sistemi sona eriyor

Prcstroika'mn iki gene! heddi oldugu soylenebilir: Bir, merkezden ybnetim ile iizyiinetim arasmda bir noktay1 bularak, ekonominin daha iyi i~lemesini saglamak; iki, daha iyi ~ah§anm, daha ~ok ~aba giisterenin bunun i.iriini.inii alabilmesine olanak vermek. Merkezden zorunlu planlama, sadece ekonominin baz1 dallanna bzgii hale getirildi. Alman bnlemlere kar~m k<'irh bir \ah~ma yapamayan i~letmelerin kapatilmasJ ilkesi kabul edildi. i~letme i~i demokrasinin geli§mcsini saglayacak iinlemler ahnd1. Kollektif ~iftliklerin (kolhoz vc sollwz) gerek toprak gerekse donamm kiralayabilmelerine olanak tanmd1. Ekonomik canlanma ve teknolojik geli~me i~in, Simrh bir bzel giri::jim, rekabet ilkelerinin biiyi.ik iil~iide ge<;erli oldugu bir piyasa ekonomisi, belirli ko§ullarda yabanct sermayenin (ve dolayisiyla yabanct teknolojinin)

giri§i benimsendi.

"Marksizmin ve sosvalizmin sonu mu?"sorusuna verilen ~e§itli . . yamtlar var:

(1) Planh ekonomiden serbest piyasa ekm1.omisine ge~i§, sosyalizmden vazge~ilip kapitalizmin i.isti.inli.igi.iniin kabul edildigi anlamma gelmez. Piyasa ekonomisi e~ittir kapitalizm demek yanli~tJr. <;unkii ka-


pitalizmden once de piyasa vard1. Kapitalizm piyasay1 kendine gi)re geli§tirmi§tir. Sosyalizmin piyasa ekonomisi de kendine i)zgi.i olacaktu. Gorba~ov'un en yakm dam§manlarmdan ve prestroika'nm babalanndan olan Abel Aganbegyan, sosya/ist piyasa ekonomisi'nin iki temel farkma dikkati ~ekiyor: "Oze/ miilkiyet SSCB' 11de olacak, ill lUI

iicrctli emek kullanamayacakt1r. Emcgini satan ki~ileri kullanan patronlar istemiyoruz. Bu birinci fark. lkinci fark da oradan kaynak!amyor. Bizim iilkcmizde, gelir payla~nm, sermayeye de,~il, i~c, nitelige bagildzr. Yani para parayz kazanmaz, i'i, emek parayz kazamr. Demek ki, biz !capitalist iilkelerden farklz o/mayz siirdiirece,~iz, ama piyasa her yerde aymd1r." Gene bazi yetkililere giire, 6rnegin fabrikalar i.izerinde 6zel mi.ilkiyet, ancak kooperatifler aracihgi ile soz konusu olacaktir. Polonya hi.iki.imet siizci.isi.i Zbyslaw Rykowski ise ~Ciyle diyor: "Piyasa evrcnse/ bir arat;tzr. Sistemle ilgisi yoktur. /imdiye kadar ekonomik dii~iincedc kimse piyasadan daha iyi bir arar; bulamadz. Piyasamn ortadan kaldmlabi/ccc,~i inancz, Stalin 'in bO!i hayali idi."

(2) Ge~mi~teki yanh~ uygulamalar ile, devlet mi.ilkiycti ile toplum mi.ilkiyetinin aym ~ey olmadJgt unutulmu~tur. TBKP gene] sekreteri Haydar Kutlu, bu fark1 ~iiyle a~Ikhyor: "Dcvlct mii/kiyetillc kar:;1 sos-, yalist iilkclcrdeki insanlar bir yabanczla.~nuz duydular. Mcse/a evlcrin i~·i

sot! dercce giizeldi, ama dlf?lllll kimse cl siirmiiyordu. (:iinkii evlcrin dz~z

devlctindi, ama ir;i kendilerinindi. (:iinkii dzel miilkiyct bilinciJze varmadan devlet mii/kiyetiylc kar~lla~tzlar. Toplumsal bir mii/kiyt:tc diinii~mii§ de,~ildi, hiilii devletindi. Ve devlet miilkiyetine de insanlar, bu benim diyerek yakla$amadzlar. Oysa bizim diyebilmek ir;in, dnce benim dememiz iaZIIn." Piyasa ekonomisiyle birlikte toplumsal mi.ilkiyete ge~ilebilirdi. firketlerin halka a~Iimas1 yoluyla mi.ilkiyet yaygmla~tmlabilir, i§~iler sadece i~ i1rgi.itlenmesine degil, i.iretimin planlanmasma da kahlabilirlerdi.

Tiirkiye l$ri Parlisi' nin ilk gene! ba§kam M. Ali Aybar da, i.iretim ara~lan i.izerindeki devlet mi.ilkiyetinin sosyalizm ile aym ~ey olmadJgi kamsmda. i~~ilerin, koyli.ilerin, urettikleri degerlerin bblti~i.imi.ini.i kendileri yapmad1klan si.irece "sdmiirii" olaymm sona ermedigini savunuyor: 'i$r;i apsmdan patronun dzel bir ki$i o/mas1 i/e devlct o/mas1 arasmda hir; Jark yoktur."

(3) Bugi.inki.i bunahma bakarak "marksizmin son11 geldi" demek, kapitalizmin ge~irmi§ oldugu daha bi.iyi.ik bunahmlan unutmaktan kay-

236

naklanmaktad1r. Ge~mi§te kapitalizmin son nefesini vermekte oldugunu di.i§i.inenler, kapitalizmin bunahmlardan ders ala ala gi.i~lendigini gbrmi.i~lerdir. Bu gbri.i~i.i payla~anlardan Abel Aganbegyan ~oyle diyor: "1929 bunalzmz ortaya pktzgznda kapitalizm 150 ya~mdayd1. 0 diinemdc birr;ok ki~i, bwwzz kapilalizmin sonu o/dugw111 dii$iiniiyordu. Kapitalistler kendilerini pencerelerden atzyorlar, kafalanna bir kur$1111 stktyor/ardJ. Birr;ok ii/kede halkm ii9te biri i~sizdi. Ama sonunda bunalzmm iistesinden gclindi. Oysa bizim bunal1mzmzz 1929 bunaltmr kadar derin de degi/."

(4) Kapitalizm, yaptlan ele~tirilerden ders ala ala, ozele§tiri yapa yapa gi.ic;lenmi~tir. Buna kar§Jhk marksist sosyalizm, ~imdiye kadar "dinamik dcgi/ statik" bir konumda kalmt§hr. Kapitalizm Roosevelt'in, Keynes'in, Galbraith'in ele~tirileri, katktlan ve eylemleriyle degi§iklik ge~irip, bunahmlara kar§I dayanakhhk kazanmi§hr. Carlos Fuentes, bu gdri.i§i.i ~oyle geli~tiriyor: "Ote yandan sosyalist ele$tiri kapitalizmin sosyallc$mesini sa,~ladz. Bugiin diinyanm hir;bir yerinde saf, katz bir kapitalizm yok. Batz Avmpa 'da ve ozcllikle Japonya 'da devlet ekonomiyc miidahale ediyor, dzel sekWrii diizenliyor, stmrl1yor, sosyalle$tiriyor. Kapitalizmin ijzele$liriden vazger;tigi yerlerde -Thatcher' in lngiltere'si ve Reagan'm Amerika's1- iidenen bedel agrr oldu. Biitr;e apgz, sosyal C$ilsizlik, egitimin bozulmasr ... Ve biitiin bwdar lngiltere ve ABD'nin uluslararasz rekabcttc geri ka/masma yol ar;tz." Bu gori.i~i.i payla§anlara gore, §imdi girilen demokratikle§me si.ireci i~inde, marksizm de ozele~tiriden yararlanacak, sosyalizm de dinamik bir yap1 kazanacakhr.

Vitali Koroti~ ~oyle diyor: "Biz marksist kuramz r;agda$ uygula·· maya diinii$tiirmek istiyoruz. Marx kuram/armr 1840'/arda olu$lurdu. A$agz yukan 150 yzl dnce. Biz ortodoks miimin olmak istemiyoruz, normal miimin olmak istiyoruz. Karma ekonomi olmalr, pazar ekonomisi dgeleri de olmalz. Pek r;ok deneyin yapzldz,~l bu yiizyzlda, biz bir deney daha yapzyoruz.

(5) Marksist sistemler, aslmda ya sosyalizm a§amasma uygun olmayan altyap1lara sahip i.ilkelerde olu~mu~lar, ya da geri ko~ullan yans1tan Stalin modelinin dayahlmasi ile kar~Ila§IDI§lardir. Bu i.ilkeler, as1l §imdi ger~ek bir sosyalizme ge~ebilecek duruma gelmi§lerdir. Kar~Ila~Jlan bunahm bir son degil, tersine, bir ba§langi~tlr. Rykowski bu gori.i!:lii ~oyle savunuyor: "Sosyalizm t?imdiye dek Stalin ta-

237

Eskikitaplarim.com

rafmdan yaratzlan sistemle ozde§le$firilmi§tir. Oysa, bu sistemin sasyalizmle bir ilgisi yaktur. Sasyalizm, ozde demakrasi, ozgiirliik, bireye kendini geli§tirme olana,~znz, sosyal adaleti ve sasyal giivenligi saglayabilmek anlamma gelir. Sasyalizm aynca i§lerligi alan bir ekanami demektir. (:iinkii boyle bir ekanomi almadan, yukarzda saydzgzm degerler gerrekle§tirilemez. Palanya aslmda §imdi sasyalizm yaluna giriyar. Marksizmin, saf, an §ekli Dagu Avrupa 'y1 terketmiyor. Sahneyi terketmekte alan, marksizmin yanll§ yarumudur."

Ertugrul Kiirk~ii de aym kamyt payla~anlardan: "Sarun, Dagu Avrupll iilkelerinde, SSCB 'nin miidahaleleriyle yukandan a§ag1ya kamiinizm kurma giri§imlerinin reli§melerinden kaynaklanmaktad!r. Dagu Avrupa iilkelerinin bugiin tarihsel alarak sasyalizm ve kamiinizm iri~ rok daha a/gun hale gelmi§ olduklannz dii§iiniiyarum ... lflas eden, sasyalizmi kapitalizmle aym tarihsel perspektif iizerinde bir milli kalkmma prajesi alarak hayal eden milli kamiinizm teorisinin uygulamaland~r."

Yukanda ktsaca ozetlemeye t;ah~ttgtmtz gori.i~lerin de t~tgmda ~unu si1yleyebiliriz: ideolojileri ve onlarm yanstdtgt siyasal sistemleri gereksinmeler yarattr. Ko~ullar degi~tikt;e, gereksinmeler de degi~ir. SSCB 'den ba~layarak ti.im Dagti Avrupa 'yt kapsayan degi§im ri.izgannm neyin sonunu haber verdigini soyleyebilmek, ba§langtt; noktasmdaki tammlara baghdtr.

Geli§meler, sosyalist di.i~i.incenin degil, ama "merkezi zanmlu planlama + devlet miilkiyeti + tek parti diktatorliigii" olarak ozetleyebilecegimiz komi.inizmin sonunu haber vermektedir. Bu model, ekonomik ve toplumsal at;tdan geri kalmt§ bir toplumun i.iri.ini.idi.ir. 0 toplum• geli§ince, model de ge<;erliligini yitirmi§tir. Sosyalizmi i.iretim arat;lannm miilkiyeti ile tammlamak, belirli ko§ullarda i§lerligi olan bir aract, amacm yerine koymak demektir. C::inli onder Deng Siao Ping' in dedigi gibi; "Ked in in siyah ya da beyaz almasz Jarketmez; onemli alan fare yakalamas!dlr."

Oyleyse -marksizmi de kapsayacak bit;imde-- gene! olarak sosyalizmin amacmm ne oldugu sorusunu oncelikle yamtlamahyzz: Sosyalizmin, yani toplumculugun amact, toplurnsal ayncahklann bulunmadtgt bir di.izendir. Bu amaca belki hit;bir zaman tam anlamtyla ula§tlamayacakttr; ama o amaca yakla§tldtgt ol<;i.ide, sosyalizm yolunda ilerlendigi, toplumcu bir sistemin yi.iri.irli.ikte oldugu soylenebilir. Bir

238

yandan toplumsal adalet, ote yandan emegin ve toplumsal t;tkarlann 6nceligi, sosyalizmin iki temel 6lt;i.iti.ini.i olw~turur.

Karl Marx, devrimi, altyapt degi§tigi halde degi§memekte direnen i.istyapt kurumlanmn, altyaptya uygun olarak yeniden bit;imlenmesi §eklinde anlamt§h. Oysa Savyet Devrimi (ttpkt Kemalist Devrim gibi) bu modele uygun degildi; tam tersine, gelecegin i.ist yaptst kurularak, ona uygun bir altyapt olu~umu htzlandmlmak istenmi§ti. Olaya bu at;tdan bakarsak; astl §imdi Savyetler Birligi ve Dagu Avrupa 'da ya§anam, marksist anlamda bir devrim sayabiliriz. C::i.inki.i stiz konusu olan; degi§en altyaptya uygun yeni bir i.istyapmm ve bu arada yeni bir siyasal sistemin kurulmastdtr.

Geli§melerin, i.inli.i "Birle§me Kurann"m ammsatan bir yanmm oldugunu da soyleyebiliriz. Batt kapitalizmi, sosyalistlerin birt;ok isteklerini ya§ama get;ire get;ire, bugi.inki.i "sosyal hukuk devleti" ve "ragulcu demakrasi" a~amasma gelmi§tir. Sosyalist partilerin programlannm ba§tnda yer alan, "gene/ ve e§it ay hakkl, sagl1k sigartasz, i§sizlik sigartas1, sekiz saatlik i§giinii, ylllzk parall izin, paras1z ilkogretim, grev ve taplu sozle§me haklan, gelir diizeyine gore vergi odenmesi" gibi uygulamalar, ba§langtct t;ok gerilerde kalan ve -bu nedenle de- sosyalistlerin t;abalarmm i.iri.in~ olduklan unutulmu~ kazammlardtr. Batt bu "sasyalist (yani taplumcu) ad1mlan" atarak O'na yakli\§tyor. Bulu§ma noktasmm "Demokratik sasyalizm" (ya da Sasyal Demakrasi) oldugunu one si.irenlerin hakh olup olmamast, sosyalizmden ne anla~tldtgma baghdtr.

Konuyu kapatmadan once, komi.inizmin geli§IDi§ toplumlardaki konumuna deginmekte de yarar var: Bu aktmm Bat1 Avrupa 'daki temsilcileri, en gi.it;li.i d6nemlerini, fa§ist yonetimlere duyulan tepkilerin canh oldugu ko§ullarda ya§adtlar. Mussolini sonrast italya, Mare!jal Petain sonrast Fransa, sava§m ekonomiye ve topluma getirdigi t;okiinti.i ile birlikte, komi.inist partilerin yi.ikseli§ donemlerini olu§turdular. 1spanya'da Franco fa~izmi t;ok uzun si.irdi.igi.i i<;in (40 ytl kadar), demokrasi ve ozgi.irli.ik gereksinmesi agtr bash, tepkiden komi.inistlerden <;ok, demokratik solcular yararlandtlar.

Ama 1980-85 arasmda, komi.inist partilerin i.iye saytlarmda, ltalya'da yi.izde 9, Fransa 'da yi.izde 17, lspanya'da yi.izde 18, Finlandiya 'da yi.izde 29, lngiltere'de yi.izde 38 azalma oldu. Frans1z Kamiinist Partisi'nin 1977'de 240 bin olan i.iye saytst ise 1985'te sadece 60 bindi.,


Frans1z Komiinist Partisi, Nazi i~galine kar~1 orgiitiin gosterdigi kahramanca direnr;ten de yararlanarak, 1946 ser;imlerinde oylann yiizde 28'ini toplami~h. 1981'de bu oran yiizde 15'e inerken, Sosyalist Parti'nin -hi~ z<)runlu olmadigi halde- hiikiimette komiinistlere de 4 bakanhk vermesi ele~tiriliyordu. Bu durumun komiinistlerin i~ine yarayacagmi soyleyenler r;oktu. Ama 1986 ser;imlerinde Sosyalist Parti'nin oylan artarken, Komiinist Partisi'nin oy oram yiizde 9.8'e kadar indi.

Bah Avrupa'da arhk Marx'm ongordiigii, "bogaz tokluguna ~alz~an" proleterya yok. "Mavi yakalzlar"m yerini, giderek "beyaz yal<ahlar" ahyor. Teknoloji geli~tikr;e, "emegin somiiriilmesi" azahyor. Bu durumda komiinistler biiyiik bir ar;maz ir;indeler. ideo\ojik kahhg1 siirdi.irmeye c;ah~salar, giderek, aydm gevezeliginin ag1r bastlgt di.i~iince kuliiplerine donii~ecekler; degi~en ko~ullara gore ideolojiyi geli~tirmeye r;ah~salar, bu kez de demokratik sola kayacaklar ve eskiden beri o noktada olanlarm hakhhgm1 kabul etmek zorunluluguyla kar~Ila~acaklar. Oyleyse, ekonomi gerilemedikc;e, toplumsal adaletten geri ad1mlar atJlmadik<;a, bask1 rejimlerine dbniilmedikr;e, sanayile~mi~ iilkelerde marksizmin leninist-stalinist yorumunun toplumdan yeniden ciddi bir destek bulmasi olanaksiz. Ama, Fransa'mn sosyalist cumhurba~kam Fran10ois Mitterrand 'm ~u sozlerinde bir gerc;ek pay1 da bulunuyor: "Komiinist partiler tamamen yok Q/mamalz, ~iinkii toplumsal patlamalara kar~l bir giivenlik kapak~rg1 olu~turuyorlar!" Ara~hrmalar da gosteriyor ki, arhk komiinistlere oy verenler komiinist bir rejim kurulsun diye degil, di.izene tepkiyi en iyi dile getirebilmek ic;in veriyorlar.

Macaristan, c;ekoslovakya, Polonya, Yugoslavya gibi iilkelerin demokratik sosyalizm yoniindeki hareketlere c;ok daha once sahne olmasmm nedenleri arasmda, onlarm tarihlerinden gelen bagimsizhk ve• i.izgiirli.ik miicadelesi gelenegi onemli bir yer tutar. Sovyet ornegi de . gosteriyor ki, yalmzca alt yapmm degi~mesi yetmiyor; siyasal kurumlann degi~iminde kiiltiirel etkenlerin de azunsanmayacak bir rolii var. Alt yap1sal olanaklar1 c;ok daha yetersiz olan Tiirkiye 'de, daha ozgiirliikc;ii bir rejimin bulunabilmesi, Kemalist Kiiltiir Devrimi sayesinde gerc;ekle~bil~tir. Alt yapilanm degi~tirenler, iist yapmm istenen dogrultuda degi!?mesi i<;in aynca r;aba gostermek zorundad1rlar.

c) Fa~Jist ~ejimler

ilk fa~ist rejim 1922 ythnda ltalya'da dogdu. 1933 ydmda ikddara

. 240

gelen Alman Nazizmi, onun bir uzantiSI ve t<~klidi olarak ortaya ~1kh. 1927 y1hnda Portekiz'de, 1930 ydmda fnponya'da ve 1938 y1hnda lspallya 'da kurulan rejimler de, hep benzer baz1 ()zellikleri ta~1dilar. Daha c;:ok belirli diizeyin iizerinde geli~mi~ kapitalist i.ilkelerde ortaya <;1kan bu rejimlerin hepsini fa!?ist olarak nitelendirmek egilimi yaygmla~tJ. Hepsi de tek partiye dayah otoriter rejimlerdi ve ekonomik ac;:1dan giic;lii toplum kesimlerinin <;Ikarlanna ()ncelik veriyorlard1.

Marksizmin tersine, fa~izm, akildan r;ok duygulara seslenen, maddi degerlerden c;ok manevi degerlere ()nem veren bir ideolojidir. Ba~ka bir deyi1lle, marksizm madded, fa~izm ise iilkiici.idiir. Mussolini, fa~izmin akla ve bilime degil, inanca dayah olmas1 gerektigini vurgulami!?hr. Marksizmin kendi i<;inde tutarh bir biitiin olu!?turmasma kar~1hk, fa~izm baz1 parc;alarm toplamiyla ortaya <;Ikmi!? gibidir. Fa~izm, aristokrasinin ideolojisi olarak tarih sahnesine <;Ikan tutucu ideolojinin, bir bak1ma, farkh ko~ullardaki bir uzanhs1 sayilabilir.

Fa~izm, e~itsizlik<;i ve 1rk<;1 bir ideolojidir; insanlar dogu~tan e~it yaratilmami~lardJr. Baz1lan yonetmek, bazilan ise . yonetilmek ic;in diinyaya gelmi!?lerdir. Buna uymak herkesin yararmad1r; boyun egmek, giidiilmek ic;in yarahlm1~ olan zaytf ve niteliksiz ki~ilerin y6netmesi durumunda, insanhk bundan zarar goriir. Bu nedenle, egemenlik halkm olamaz. Egemenlik hakk1 en i.istiin olan ki~inindir, tek ~efindir. Bu tek !lef, 1talya'da "Du(e" (Mussolini), Almanya'da "Fiihrer"(Hitler), 1spanya'da "Cadillo" (Franco) adm1 ahr. Ornegin "Fiihrer" halk sec;tigi ic;in degil, "Fiillrer" oldugu ic;in iktidara sahiptir ve bu nedenle de, yani sadece kendi giicii ve niteligine borr;lu oldugu i<;in, iktidar1 smirstz ve denetimsizdir.

Fa!?izme gore, insanlar e1lit olmadtgi gibi, 1rklar da e~it degildir. Nas1l ki baz1 insanlar iistiin ve hiikmetmek ic;in yarahlmt!?larsa, baz1 1rklar da a~ag1 yaratJlmi~lardtr. Ostiin 1rklarm a!?ag1 1rklan yonetmesi de gene, insanhgm yarannadu.

Fa1lizm karamsar bir ideolojidir: Normal insan kotii ve yetersizdir. <;:1karmm nerede oldugunu bilemez. Onu yonlendirmek, dogru yolu g<')stermek gerekir. Onun bencil davranmasma, hayvansal ir;giidiilerle hareket etmesine, k6tiiliik yapmasma engel olmak ic;in bask1 zorunludur. Kendisi ic;in neyin dogru neyin yanh~ oldugunu bilemeyen insan ir;in ozgiirliik zararhdu .


Fa11izrnin otoriterlik ozelligi, e11itsizlikc;iliginin ve kararnsar!Igmm dogal sonucu olarak ortaya c;1kar. Bi.iyiige ve en iistte de eyefe, mutlak boyun egmek esashr. E11itlik olmadtgma gore, tart111maya da yer yoktur. Bu nedenlerden dolay1, dernokrasi zaytf bir rejimdir, korniinizmi ve ahlak c;iiriimesini onleyemez. Parlamenter demokrasi "sorumsuzluk ve gii9siizliik" rejimidir. Liberalizm "ahlak d1~1" bir ideolojidir. Hitler'e gore, "zamamm ahmak milletvekillerini ikna etmekle geriren bir bakan i~

goremez.

Mussolini'nin ifadesiyle, "Fa~izmin temeli devlet kuram1d1r. Tiim bireyler ve topluluklar, devlet kar~1smda goreli bir nitelik tawlar." Toplum bireylerin iradeleriyle olu11maz. Birey arnac; degil, devletin hizmetinde bir arac;hr. Onemli olan birey degil, aile, grup ve toplumdur. Hic;bir 11ey devletin dteymda veya kar§Ismda olamaz; her11ey devletin ic;inde olmak zorundadtr. "Tek ~ef, tek orgiit, tek devlet" bic;iminde ozetlenebilecek alan fa§ist totaliterlik, fa11ist tekelcilik, i11te bu zihniyetin iiriiniidi.ir.

Fa§izm baneyc;t degil, sava11c;td1r, §iddet ve sertlik yanhstdtr. italya'da gene; fa11istlere 1111 ilke a§Ilamyordu: "Bir omiir boyu koyun gibi ya~amaktansa, bir giin asian gibi ya~amak daha iyidir." Birey, milliyetc;i iilkiiler ugruna, kendini goziinii kirpmadan feda etmelidir. Saldugan bir ulusc;uluk anlayteyi, fa§izmin trkc;t, e§itsizlikc;i ilkelerinin dogal sonucudur.

Fa11izm, bir balta c;evresine baglanmi§ degnek demeti anlarnma gelen, italyanca "fascio" sozciigiinden kaynaklanmt§hr. Fascio, glic; ve birlik simgesidir. Mussolini'nin 1921'de kurdugu Ulusal Fa~ist Partisi'nin 1922'de iktidari ele gec;irmesiyle birlikte, fa11izm ulusal anlamm1 yitirip, uluslararas1 bir kavram olmaya ba11lam111hr.

Birinci Diinya Sava~l sonunda, galip devletlerin yanmda yer alrnasma kar§m, "Biiyiik ltalya" dii§leri ytktlmi§h. Sava11m yarathgt agtr ekonomik ve toplumsal sorunlar giindeme gelmi11ti. Ytlda iki bine yakm grev oluyor, yogun i11ten c;tkarmalar ve iicretlerin di.i§iikliigii kar111smda fabrikalar ifmal ediliyordu. Sanayileeyrni§ Kuzey ltalya 'da durum boyleyken, Giiney 1talya'da da toprak i§galleri yaygmla11tyordu. Komiinizm korkusu, iist ve orta stmflarda belirginle11meye baeylami§h. Benito Mussolini'nin orgiitledigi 'jaf;o" adh c;-eteler, i§c;i hareketlerini bastlrmak, toplumdaki patlamalan terorle sindirmek ic;in harekete gec;tiler. Bu c;etelerin bir araya gelmesiyle, 192l'de Ulusal Fa§ist Partisi kuru!-

242

du. Fa§istler, toplumda diizeni ve Biiyiik Roma imparatorlugu·nun g6rkemli glinlerine yeniden d6nti§ii saglayacak bir giic; olarak kendilerini kabul ettirrneye c;-ah§hlar.

Fa§izm, proleterle§mekten korkan orta stmflann ()zlernlerine yamt veriyordu. Orta smtflar ic;in komiinizm ne (\lc;iide tehlike ise, kapitalizrnin geli§mesi ve sertnaye birikiminin hJZ!anmast da () mc;ude istenmeyen bireyeydi. Bu nedenle, fa§ist propaganda, ulusc;ulukla birlikte, bir blc;tide kapitalizrn ve bliytik sermaye ele§tirisini de ic;eriyordu. Ekonomik baktmdan etkilenen alt sm1flar ile ktic;iik mLilkiyet sahibi orta stmflann destegi b6ylece sagland1. Ama fa§ist rejim olu§unca, biiytik sermayenin c;tkarlan yonlinde i§ledi.

1922 yilmda, sec;imlerde ba§an saglayan Fa§istler, zor yoluna ba§vurarak, "Roma iizerine yiiriiyii~" diizenlediler. Devlet giic;leri seyirci kaldt ve kral, Mussolini'yi bat~bakanhga atadt. Mussolini, sec;im yasasmt degi~tirerek, 1924 ythnda sec;ime gitti. Partisi ancak% 30 dolaymda oy toplayabildigi halde, yeni sec;im yasast sayesinde, rnilletvekillerinin iic;te ikisinden fazlasm1 kazand1. 0 c;ogunlugun karanyla, 1925 ytlmda tiim partileri kapatt1 ve yasama yetkisini de kendi elinde toplad1.

Mussolini'nin, 1926 y1lmda, iktidanm saglamla~tmr saglamla§tlrmaz, kendisinin iktidara gelmesinde biiyiik rol oynayan "/tl$0" adh c;eteleri tasfiye etmesi ilginc;tir. <;unkii bu c;-etelerin i.iyeleri, ~ogunlukla toplumun yoksul kesimlerinden gelen, i§siz ki~ilerdi. Varbkh smtflar ic;in bir huzursuzluk kaynagtydtlar. "fai>o"lann iiyelerinin en etkinleri iildiiriildii, bir ktsrnt da hapsedildi. Giderek toplumsal ya~amm tiimii, devletin mutlak denetimi altma girdi. Tek sendikada topla1~an i~<;:ilerin, i§verence bnerilen iicreti kabul etmernesi devlete isyan sayildt. 1932 ytlmda, Fa!iist Parti'nin Dure'nin emrinde ve faf?ist devlctin hizmctinde bir si/ahil giir; oldugu apklandz. Fa~ist Parti, inane; ve tarti~masiz itaate daya!t dinsel bir topluluk gibiydi. Mussolini, "Kurdugumuz rejim kl,l

sursuz oldugu irin, muhalefete gcrck yoktur." diyordu.

ltalyan fa~izmi, bu tilkenin lkinci Diinya Sava~t'ndan yenik c;Jkmastyla ytktldt. 1943 y1lmda Mussolini iildtirtildii ve ayagmdan asilarak halka g6sterildi.

Alman fa~izrninin kurucusu olan Hitler'in olu§turdugu partinin Milliyetc;i-Sosyalist Alman i~c;i Partisi adm1 ta91m1~ olu§U dikkat c;e-


kicidir. <;:i.inkli, t1pk1 italyan fal?izminde oldugu gibi, Alman Nazizmi'nde de, <;:Ikarlanna hizmet edilen toplum kesimi ile, dayamlan ve kullamlan tnplum kesimi aym degildir. Gene Italya'da oldugu gibi, Hitler de, iktidara ula~masmt Lie;- ko~ulun biraraya gelmesine bon;:lu olmu~tur: Birinci Diinya Snva~1 'ndan yenik <;tkmak sonucu kmlan ulusal gurur, komi.inizm tehlikesi ve 1929 y!lmda patlak veren bi.iyi.ik di.inya ekonomik bunahmmm yarathgt iflaslar ve i!jsizlik. Bunlara bir de, tanm ve sanayide tekellerin egemen olmasmt ve bankalann sanayi tekelleriyle i<; i<;e bulunmasmt eklemek gerekir. Almanya'nm ileri bir sanayi i.ilkesi olmasma kar~Il1k, dt~ pazarlar ve hammadde kaynaklan ingiltere ve Fransa'nm elindeydi. italya 'daki 'ja;;o "lar gibi, sol hareketleri ve fabrika i~gallerini ezmek i<;in Almanya'da da, silahh "SA" orgi.itleri kuruldu. "SA "Jar da, italya'daki gibi, toplumun a\t kesiminden gelen gen<;lerden olu~uynrdu.

Hitler, bir yandan ti.im sorunlann nedeni olarak yahudileri gosterirken, bte yandan da l?U vaadlerde bulunuyordu: Tekel/eri knmu/a~tmnak, toplmzcz licaretin kiinm payla§lmnak, biiyiik mn,~azalan kiiqiik csnafa kimlamak, toprak refomw yapmak, iirctime katk1 yapmadan kazanr sa,~laym1 "mali kapitalizme" kar~1 on/em almak.

1933'de Cumhurba§kam mare!?al Hinderburg'un Hitler'i ba~bakan atamastyla birlikte, Nazilerin, ikinci Di.inya Sava~t macerasmt a<;Ip yenilinceye kadar si.irecek olan iktidar di'memleri ba~ladt. Bu donemde milyonlarca yahudi, insanhk di!jl yi1ntemlerle oldi.iri.ildi.i. Meclis binas1 (ReiclztaR) yakihp komi.inistlcrin i.izerine attlarak, bi.iyi.ik bir solcu avt yaplid1. Ama ti.im bunlardan iince, iktidanm saglamla:?tmr saglamla~tmnaz, HitlPr'in ilk yaphg1 ~eylerden birisi, ttpk1 Mussolini'nin yapt)gi gibi, kendisini iktidara ta~1yan SA iirgi.iti.ini.i yok etmek, iinde gelen i.iyelerini iildi.irmek oldu. Vaat edilenlerle yap!lanlar arasmdaki bi.iyuk <;eli~kinin, belki de ka<;milmaz bir sonucuydu bu. isminde sosyalist ve i~<;i si1zci.iklerini ta!jtyan bir partinin bi.iyi.ik sermaye ilc bi.iti.inlc!:fmcsini, bu inan<;lt gen<; insanbra kabul ettirmek hcrhalde o\anakstzd!.

Gencay $aylan, fa~izmin toplumsal tabanmm, ekonomik bunahmdan en <;ok etkilenen kesimler oldugunu vurguladtktan t;Onra, ~byle diyor: "Bwral1111a giren toplunz i~in, nwucut egemen ideoloji yctcr~iz kalnwva. ~iste111ill kurw11lan i;;lcvlerini yerine getirmemeye, tcmsil cdcnler/e l~lll:>il edilen/cr ams111daki lia,i;f kaybolmaya ba:;laylllca, fa;;ist

244

di:infi§iim irin ortam haztrlannll:;> sayllabilir."

Bir giiri.i§e gi)re fa~izm, yeterince ditj pazar ve hammadde bulama .. yan sanayile§mi~ kapitalist i.ilkclerde ortaya c;:Ikmi§br. OJ§ pazarlan ele ge<;iren hzgilterc ve Fransa'da demokrasi gelitjirken, Almanva ve ltalya 'da fa~ist rejimlerin ortaya <;IkmasJ bundand1r. OJ§ paza.rlara a<;llamayan ekonomi bi.iyi.iyememekte, dti'jtan aktanlan kar olmaymc~, i<;te emek<;i smtflara iidi.in vermek, onlann tepkilerini yumu§atmak olanagJ kalmamaktadtr. Bu durumda toplumsal patlamalan (inlemek ve sermaye birikimini saglayabi!mek i<;in, bir baskt ve §iddet rejimi ka<;mll~ maz olmaktad1r. Oysa d1~ pazarlar, kar-i.icret <;eli§kisini i.ilke d1~ma ta§Imak veya ta~trmak olanagm1 saglamaktad1r. Ekonomik bunahm diinemleri, geni~ halk kitlelerini f;;lhatlatabilecek olanaklann ktsrldigi ko§ullan i<;erdigi i<;in, toplumsal huzursuzluklan baskt ve ~iddet kullanarak onlemek, bir c;:ozi.im olarak gi.indeme gelmektedir.

T. Adorno ve W. Reich gibi bilim adamlan, fa§iz;nin yalmzca ekonomik ko§ullardan hareketle ac;:IklanmasmJ kabul etmiyorlar. Toplumdaki ki.il.ti.irel f>zelliklerin de bu ac;:rdan bi.iyii.k i.'lnem ta~Jdtgmi savunuyorlar. Adorno, "Otoriter Ki;;ilik ve Fa;;izm" adh yapthnda; otoriteye boyun egme, batt! inanc;:lan kabullenme, ho~gori.isi.izhik, Irk<;ilik, ~iddetten ho§lanma gibi egilimlerin ag1r bashg1 bir ki.ilti.irel yapmm, fa§izmin egemen olmasm1 nastl kolayla~tlrdtgmi anlattyor.

3. GERi KALMI$ ULKE SiSTEMLERi

Geri kalm1~hk konusuna, yeri geldikc;:e, c;:e~itli ba~hkla~ altmda degindik. Ama burada, konuyu bir biiti.in i<;inde yeniden elc almak gerekiyor. Toplumlar ac;:Ismdan, geri ka!mt§hgm f>zellikleri nclerdir? Ni<;in baz1 toplumlar daha h1zh geli§irken, baz1lan <;ok daha ag1r geli~mi§lerdir? Geli§mi:?lerle geri kalmr~ i.ilkeler arasmdaki ili§kiler, her iki tarafl da nasil etkilemektedir?

Ancak bu sorulann yamtlannt verdikten soRrad1r ki, geri kalmr~ i.ilke rejimlerini saghkh bir bic;:imde deger!endirebiliriz. Bu degerlendirmeyi yapa.rken, gene demokratik olmaya <;ah§anlarla digerlerini ayn ba§hklar altmda ele alacagrz.

a) Geri Kalmuzhgm Nedenleri ve Ozellikleri

Geri kalmi:?hk ya da az geli~mi§lik, her~eyden once ekonomik bir .


kavramdtr. Diinya ni.ifusunun dortte ii<;:iinii olu~turan geri kalmt~ iilke insanlannm <;:ogunlugu yoksul ve a<;:hr. Bu yoksulluk, onlann toplumsal yaptlanm ve siyasal ya~amlanm da olumsuz yonde etkiler.

Geri kalmt~ iilkelerde teknoloji geri, iiretim diizeyi dii!?iiktiir. Ekonomi tanma dayanmakta, sanayi <;:ok daha smJrh bir onem ta!?tmaktadtr. Enerji tiiketimi azdtr. Yeralh kaynaklan ba~ta olmak iizere, dogal kaynaklar iilkenin kendi olanaklanyla yeterince degerlendirilememe\tedit. <;:unkii sermaye, teknoloji ve nitelikli insan giicii yetersizdir. AraC!lardan olu~an ticaret kesimi, iilke ekonomisinden a~m bir pay almaktad1r. Ki!?i ba!?ma dii~en ulusal gelir <;:ok dli!?iik, gelir dagthml genellikle <;:ok dengesizdir. Geli!?mi~ iilkelere bagtmhhk, i:izellikle ekonomik a<;:tdan <;:ok belirgindir. l~siz ve yan-i~siz oram yiiksektir.

Geri kalmt~hgm ekonomik ozellikleri kadar, demografik ozellikleri de belirgin ve i:inemlidir. Geli~mi~ iilkelerde niifus artl~ hlZt, bazt durumlarda s1flra yakla~t1g1 halde, i<;:lerinde Tiirkiye'nin de bulundugu U~Uncii Diinya iilkelerinde, % 3'e kadar yiikselen ytlhk niifus arh~lanna rastlamr. Daha once de degindigimiz gibi, saghk teknolojisindeki geli!?meler, bu iilkelerdeki <;:ok dogum-<;:ok i:iliim dengesini bozmu~tur. Ozellikle <;:ocuk i:iliimlerindeki, a~1 kampanyalarma bagh azalma, niifus artt~ htzml daha da arthrmt~hr. Yiiksek dogurganhga bagh h1zh niifus art1~1, ki~i ba~ma dii~en ulusal gelirin yiikselmesini, ya~arn ko~ullannm diizelmesini zorla~hran etkenlerden birisidir.

Dogum oranmm yiiksekligine kar~thk, ortalama i:imriin geli~mi~ iilkelere gore dii~iik olu~u, bu iilkelerdeki niifus yap1smm da farkh olmasmt saglar: Geri kahm~ iilkelerin niifuslan gen<;:tir. Toplumlardaki geli~me diizeyi arthk<;:a ya~hlann oram da artar. Ya~hlann oramnm artt1g1 toplumlarda tutucu egilimler gii<;: kazamrken, gen<;:lerin <;:ogunlukta olmas1, degi~iklik isteklerinin ag1r basmas1 demektir. D1~ diinyayla ktyaslamanm yarathgt ho~nutsuzluk, toplumsal ve siyasal ya~amda istikran zorla~tmr. ·

Geri kalmt~ iilkelerde beslenmenin yetersizligi, insan emeginin yeterince verimli olmasm1 onler. Ekonomik olanaklann ktthgma bagh olarak egitim olanaklarmm azhgt, i~giicii verimini daha da olumsuz yonde etkiler. Kadm-erkek e~itsizliginden ba~layan toplumsal e~itsizlikler, toplumun tum diizey ve boyutlannda belirgindir. Toplumsal katmanlar arasmdaki, bazen u<;:uruma varan farkhla~ma, geli~mi~ iilkelere gore <;:ok daha <;:arptct ve rahatstz edicidir. Bu dengesizlik, toplumsal

246

patlamalan kolayla~hran, i<;: ban~I zorla~hran bir etki yapar. Biiyiik ayncaltklan olan toplum kesimleri, bu ayncaltklanm koruyabilmek i<;:in, her tiirlii bask!, sindirme veya uyutma yontemlerine ba~vurmak zorunda kahrlar.

Geri kalmt~ iilkelerin onemli bir boliimii, daha kabile a~amasmdan kurtulup, ulusal birliklerini bile saglayamaml~lardtr. Toplumun geleneksel yaptsi <;:oziilmeye yiiz tutmu~, ama eski kurumlann yerini yenileri alamaml~tlr. Eski ile yeni arasmda bocalayan ku~aklar birbirinden kopmu~, birbirlerini anlayamaz, birbirlerine yeterince sevgi ve saygt duyamaz olmu~lardtr. Toplumda hiUa gelenekler ve gelenek<;:i gii<;:ler egemendir; ama htzla artan sorunlar, htzh bir yap1 degi~ikligini zorunlu ktlmaktadtr. Tiim bu <;eli~kilerin yarathg1 gerilim, iilkeyi kolayhkla iki dii~man cepheye bolebilir. Bu saghks1z durumun bir nedeni de, orta smtf!arm yok denecek kadar zaytf olu~udur. Varhkh kii<;:iik bir azmhk ile yoksul biiyiik <;:ogunluk arasmda denge olu~turabilecelt boyle bir sm1fm gii<;siizliigi.inde, bu ulkelerin eski bir somi.irge olu~larmm, geli~mi~ bir asker-sivil bi.irokrasiye sahip bulunmamalarmm rolii bi.iyi.iktiir. Tiirkiye, lspanya, Portekiz gibi iilkeler, bu a<;tdan ~ansh istisnalardtr.

Geri kalrru~hk olgusunu tek bir nedene baglamak, ku~kusuz ki olanakstz. Bu <;:e~itli nedenlere deginmeden once, baztlarmm one siirdi.iklerinin tersine, geri kalmt~hgm 1rksal nedenlere dayandmlamayacagmt vurgulamak gerekir. Bir zamanlar <;ok iistiin bir uygarhk yaratml~ olan lnkalar ve Aztekler, beyaz 1rktan degildiler. Bugiin geri kalm1~ olan Hintliler ve <;inliler eskiden beyazlardan <;ok daha ileri bir uygarltgm yarahciSI idiler. Bugiinbile beyaz Jrktan olan bir<;:ok geri kalmi!? ya da geli~mekte olan toplum varken, san Jrktan Japonlar, en ileri toplumlar arasmda yer almaktadtrlar.

Geri kalmt~hgm nedenlerinin ba~mda cografi.etkenler gelir. Verimsiz, zengin maden yataklanndan yoksun topraklar ve kurak, <;:ok steak veya soguk bir iklim, daha ba~langt<;:ta geli~meyi zorla~hran bir dogal ortam olu~turur. A<;tk denizlerle baglanhsi olmamas1, ozellikle geli~menin belirli bir a~amasmda olumsuz etki yapabilir. Yeni deniza~m yollann aranmasi geregi, denizcilik teknolojisini geli~tirmi~, ba~hca denizci iilkelerin giderek si:imi.irgeler edinmesine, htzla zenginle~mesine ve gel~mesine neden olmu~tur.

Demografik ko~ullann geli~mi~lik diizeyi iiL:erindeki etkisini de

Eskikitaplarim.com

biliyoruz. H1zlt nufus arti~1, <;:ok daha h1zh bir geli~me saglanamaymca, ekonomik buyume h1z1m ag1rla~tmm, sorunlann <;:iiziimuni.'1 ve bu arada a<;:hk sorununun <;:6zumunu zorla:?tiran bir etki yapmaktadu·.

Ekonomik gerilik, sermayenin ve sanayinin yetersizligi ile belirginle~ir. Ama semaye olmaymca yatmm yap1lamaz, yatmm yapilamaymca gelir artmaz ve teknoloji geli~mez. Du~uk gelir ve teknolojik duzey ise, sermaye birikimini engeller. Bunlar geri kalm1~hk kislr dongusunun ogeleridir. Yeralt1 ve yerustu kaynaklan zengin olanlar, 6nemli ticaret olanaklanna sahip bulunanlar, cografi konumlan nedeniyle bazl teknolojileri daha once geli~tirme ~anslrn ele ge<;:irenler, sermaye birikimini saglam1~, geli~melerini, ekonomik buyumelerini hizlandirmi~lardlf. Buyuyen ekonomi, yeni teknolojileri geli~tirmeyi kolayla~hrm1~ ve boylece, geli~mi~Jerle geri kalm1~1ar arasmdaki a<;:lkhk kapanacagma daha da artm1~hr.

Geli~me di.izeyi uzerinde rol oynayan onemli bir etken de, kulti.irdi.ir. Ornegin faponya'nm h1zla geli~ip bn Slralara yerle~mesinde, Japon halkmm kulti.irel bzelliklerinin belirleyici oldugunu biliyoruz. Bu nedenle, bir Japon kalkmma modelini, o kultur yap1s1 olmadan, taklit etmek olanaksizdir. Eger bir toplumda insanlar disiplinliyse, <;:ah~kansa, i~vereni bir <;:e~it baba ve i~yerini de aile gibi gorebiliyorsa, bunun nedenini o toplumun tarihsel evriminde aramak gerekir. insandoga ili~kisi ilk davram~ bi<;:imlerini ve o dogal <;:evreye uygun teknikleri yaratlr. insan, <;:evrenin oni.ine <;:ikardigl sorunlara gore davramr ve <;:6zi.imler arar. Evrimin daha sonraki a~amalannda kar§!la~acagl sorunlara da, i"inceki deneyimlerinin 1~1gl altmda, onceki ah~kanhklanyla yakla~1r. (Claude Levi-Strauss, 1rkm kulti.iri.i degil, ki.ilti.iri.in geni~ anlam!yla 1rkl belirledigi g6ri.i~i.ini.i savunuyor.)

Geri kalm1~ i.ilkelerin ozelliklerinden siiz ederken, emperyalizm olgusuna da deginmek zorunday1z. Bu olguyu giiz oni.ine almadan, bu i.ilkelerin siyasal evrimlerini yeterince degerlendirebilmek olanag1 yoktur. Empen;alizm, bugi.inki.i kullamm1 i<;:inde gene! anlam!yla, bir ulusun ba~ka bir ulusu denetleyebilmesidir. ~ag1mJZda bu, somi.irgele~tirme ve dogrudan i§gal d1§mdaki si.ire<;:lerle ger<;:ekle§ebilmektedir. Lenin' e gore, emperyalizm, kapitalizmdeki tekelle~menin son a1pmas!d1r. Ama Mao, Sovyetler Birligi'nin de "ha/k demokrasileri" ni ekonomik denetim altma ald1gma dikkat <;:ekerek, bunu "sosyal emperyalizm" olarak adlandlrml~hr.

248

Rudolf Hilferding, emperyalizmin i.i<;: a§amadan ge<;:tigini sbyliiyor. Birinci a~amada, geli~mi~ kapitalist i.ilkeler, geri kabm~ i.ilkeleri ticaret yoluyla etkiliyor, d1~ pazarlanm geni~letiyor. Bu a~amada, bir yandan bu i.ilkeler ekonomik siimiiriiye ugrarken, ()te yandan geleneksel ekonomik yap1lan y1k!hp, kapitalist siire<;:ler harekete ge<;:iyor. ikinci a~amada, geri kalm!~.i.ilkeler, geli~mi~ iilkelerin gereksinme duyduklan hammadde ve tanmsal iiretim iizerinde uzmanla~maya itiliyorlar. Yani, uluslararas1 i§b6lumiinde, sanayi iiretimini geli~mi~ler, hammadde ve tanm i.irunii iiretimini ikinciler iistleniyorlar; sanayi mallanmn fiyatlan ile digerlerinin fiyatlan arasmda denge hep birinciler lehine bozu- . luyor.

Eski somiirgelerin baglmS!Zhklanm kazanmaya ba~lamalanyla birlikte, ii<;:iincii a~amaya giriliyor. tleri teknoloji geli~tirme olanagmdan yoksun, teknolojik a<;:1dan d1~a bag1mh olan bu i.ilkeler, emek-yogun geri teknolojileri se<;:ip, kendi sanayilerini yiiksek giimri.ik duvarlanyla koruyorlar. Bunun iizerine1 geli~mi§ iilkeler, geri kalmi~lann zay1f burjuvazisiyle i~birligi yap1p, o i.ilkelere "yabancz sermaye" aracihg1yla girmenin yolunu buluyorlar. Aslmda siiz konusu olan, <;:ok uluslu tekelle~mi~ sermayedir. Sanayile§mek i<;:in yabanc1 sermaye ve yabanc1 teknolojiye gerek duyan iilkelerin bor<;: yi.iki.i siirekli artarken, giderek daha bag1mh duruma geliyorlar.

Emperyalizmin, geri kalnufi i.ilkelerdeki geleneksel dengeleri bozdugu, ama onun yerine, kendininkine benzer dengeleri de kuramad1g1 s6ylenebilir. ~i.inkii geri kalm1~ iilkelerin benzeri d1~ pazarlar elde etmeleri, hele benzeri bir d1~ siimiiri.i di.izeni kurmalan <;:ok zordur. Bu ne- .. denle de, i<;teki SlnlfsaJ <;:eli~kiJer, ozel!ikJe de emek-sermaye <;:atl~mas! artar. ~iinki.i, d1~ardan aktanlacak olanaklar bulunmaymca, sermaye birikimi ancak geni§ halk kitlelerinin kemerleri s1kmas!yla saglanabilir. Oysa bu kitleler, ya~amlanm si.irdurebilmek i<;:in zorunlu gereksinmelerini bile gi.i<;:lukle kar§Ilayabilmektedirler. Ostelik, emperyalizmin kitle ileti~im ara<;lanyla diinyaya yayd1gl bi.iyiik tiiketim egilimi, boylesi bir fazla yetinme tutumunun giiniil nzas1yla benimsenmesini olanaks1z k1lar.

b) Az Geli§l:ni§ Demokrasiler

Hi<;: ku~ku yok ki, <;:ogulcu bir demokrasi, ancak <;ogulcu bir toplumsal yap1da geli~ebilir. Oysa geleneksel yapmm ag1rhg1m korudugu,

249

Eskikitaplarim.com

a!?iret veya toprak agalan il~ ,dihsel gii<;ler ittifakmm kar~Jsma, <;agda!? teknolojiye dayah iiretici gii<;lerin <;IkamadJgi durumlarda, <;ogulcu degil, ancak tekilci toplumlardan sbz edilebilir. Bu nedenle de, geri kalm1~ iilkelerde demokratik rejimlerin ya~ayabilmesi zordur.

Gabriel Almond'a gbre; BatJ'da 6nce uluslar, sonra hi.ikiimet otoritesi ve yasaya sayg1 ah§kanhgt olu!?tu. Zamanla se<;im, siyasal partiler, bask1 gruplan ve ileti~im ara<;lan gelifiti. Bunlann sonucu olarak, "uyruk"lar "yurtta{'a donii§tii. Sonunda da s1ra, refah isteklerinin ger<;eklefimesine geldi. Oysa, "Yeni uluslarm devlet adam/an, bu sorunlarm hepsiyle aynt anda kar§l kar~zya kalzyorlar." Almond ve Powell'in birlikte belirledikleri gibi, geri kalmi§ iilkeler, devleti, ulusu, katJlmayi ve payla§mayi birlikte ger<;ekle§tirmek zorundalar.

Siyasal bagimsizhklanm yeni kazanmi§ olan i.ilkelerin se<;kinleri i<;ln demokrasinin belirli bir <;ekiciligi vard1r. <::unkii i<;lerinde onemli, bir kesim, Bah iiniversitelerinde okumu§ ya da Bah killtiiriiniin dolayh yollardan etkisinde kalmifilardir. Ostelik (}zgiirliik, bzellikle aydmlar i<;in dogal bir gereksinmedir. insan benligini buldugu bl<;iide, toplumsal sorunlar iizerinde dii~iinmek ve dii~iindiigiinii a<;Ik<;a sbyleyebilmek ister, buna engel olundugunda mutsuz olur. Bu a<;Idan da demokrasi, yeni uluslann aydmlan i<;in <;ekicidir. Tiim aydmlar i<;in oldugu gibi, onlar i<;in de demokrasi yalmz bir ara<; degil, aym zamanda bir ama<;hr.

Buna karfiihk, geri kalm1~ iilkelerin h1zla sanayile~mek zdrunda olmalannm gerektirdigi bzverilerin demokrasi i<;inde saglanmasJ kolay degildir. Halkm <;ogunlugumm okuma-yazma bile bilmemesi, a<;hk ya da yan-a<;hk i<;inde olmas1 da demokrasiyi zorla.?hnr; en az insanca ya§am ko~ullarma sahip bulunmayan top! urn kesimleri a<;Ismdan anlamstzla§hnr. Se<;me ve se<;ilme hakkl, bu insanlar i<;in, ancak yogun yoksullugu degi~tirme umudu verebildigi bl<;iide 6nem ta§Jyabilir. Yoksa se<;imler anlamm1 yitirir ve Duverger'nin deyimiyle; "Demokrasinin bir;imsel yontemleri, uygulandzklarz zaman, sadece kitlelere kendilerinin r;zkarz ir;in oy verdirten derebeylerinin egemenligini gizlemeye yarar." Demokrasinin ara<; olarak g6riilmekten <;1k1p ama<; olabilmesi, halk kitlelerinin belirli bir egitim ve ya§am diizeyine ula§mi§ olmasma baghd1r.

·ceri kalmi§ iilkelerin, demokrasinin 6ziinden <;ok bi<;iminden yararlandiklanm sbylemek yanh§ olmaz. Siyasal bagimsizhklanm elde ettikten sonra, Giineydogu Asya ile Afrika iilkelerinin <;ogu ilk a~amada parlamenter sistemi denediler. Hatta anayasalannm kaleme

250

ahnmas1 i<;in, iinlii batJh anayasa hukuku uzmanlanndan yararlandilar. Ancak bunlar i<;inde, yalmz Hindistan, Tfirkiye ile birlikte, parlamenter sistemi demokratik bir ybnde geli§tirip, ya§atma fiansma sahip oldu.

Tiirkiye ile Hindistan'm bu ba§anslnda, iki bnemli ortak ko§ul rol oynad1. Gii<;lii, kalabahk bir biirokrasi ve toplum iizerinde <;ok biiyiik etkisi olan bir ulusal 6nder. Turk toplumu, yii:GYJ!lar siiren bir imparatorlugu ybnetmi~ sivil-asker bir biirokrat kadroya sahipken, Hint biirokrasisi, sbmiirgeci iilke ingiltere tarafmdan yeti~tirilmifiti ve sa- . dece say1ca kalabahk olmakla kalmiyor, baz1lan da lngiltere'de egitim g6rmii§ olmarnn etkilerini tafiiyordu. Parlamenter demokrasiyi kurmak isteyen 6ncii gii<;ler de, onlann toplumsal dayanagmi olu§turacak belirli bir orta .s1mf da, bu sayede ortaya <;Ikmi§h.

Tiirkiye'de Mustafa Kemal Atatiirk'iin, l-lindistan'da ise Pandit Nehru'nun bu geli~imde oynadiklan rolii biliyoruz. Ama bu iki iilke arasmdaki, iki bnemli fark1 bu vesdeyle vurgulamak gerekir: Hindistan'm <;ok karma§Ik bir etnik yap1ya, <;ok uluslu ve <;ok inan<;h bir toplumsal yap1ya sahip olmasma kar§Ihk, Tiirkiye uluslafima siirecinde

· <;ok ilerlemi§, daha tutarh bir toplumsal yap1ya sahipti; demokrasiyi kurmak a<;Ismdan bnem ta~1yan ulusal butunli.igiinii saglamas1 zor olmadt

Bu birinci fark, Tiirkiye'de siyasal kurumlann demokratikle§mesini kolayla§hnrken, rejimin dayand1gi siyasal partiler a<;Ismdan Hindistan daha §anshydL Tiirkiye'de Ataturk'i.in kurdugu siyasal parti (CHP), <;ok koklii bir devrimin ve 27 yilhk tek parti yonetiminin yipranmi§hgi ile ikinci parti durumuna dii§erken; Hindistan Kongre Partisi, Duverger'nin deyimiyle "Egemen Parti" niteligini ve iktidan korudu. Hatta, Nehru ailesinin (Pandit Nehru, kizi indra Gandi, torunu Rajiv Gandi...) iiyelerinin bnderligi biiyi.ik bl<;iide siirdii ve rejimin istikrarmda rol oynad1.

"Ur;iincii Diinya" iilkeleri i<;inde patlamenter sistemi deneyenler, bu iki istisna di§mda, ya zamanla rejimlerinin sivil veya ask~ri diktat6rliiklei:e ya da ba§kanhk sistemine dbni.i§tiigiinii gbrdiiler. Latin Amerika iilkeleri ise, zaten ABD rejiminin etkrsi altmda kalatak, dogrudan ba§kanhk sistemini denemekle i~e ba§lami§lardi. Bu iilkelerin toplumsal bzelliklerinin·ve demokratik kiiltiir yoklugunun, parlamenter sistemden <;ok ba§kanhk sistemine yatkm oldugunu sbylemek yanlu~ ol-

251

Eskikitaplarim.com

maz. Ama bu tlir i.ilkelerde, ba~kanhk sisteminin yi.iri.itmeye istikrar kazandmna ~ansmm daha bi.iyilk olmasma kart;iiltk, i.ilkecleki siyasal c,;ah~mayt sertletitirme ve dikta egilimlerini arttlnna gibi bir dkisi oldugu da yadsmamaz.

Kcmalist model, (izellikle Ortadogu ve Afrika ulkderi i.'tzerinde etkili olurken, Latin Amerika i.ilkeleri i.izerinde de Mcksika modeli etkili oldu. Toprak refonnuna ve i~c,;i sendikalanna iinem veren bir batikanhk sistemi olarak Meksika modeli, muhalefeti bogmamakla birlikte, Hindistan'daki gibi bir "Egemcn Parti"ye dayamyor. Kurumsal Dcvrim Partisi'nin ismi bile, geri kalmt~ i.ilkelerin ikili ve c,;di~kili gereksinrnesi olan, hiZlt degi~me ile birlikte istikran c;agn~tmyor. Ki.iba 'daki Castro devriminin (izellikle ba!ilangtc; ytllanndaki ba11ans1 ve c;ekiciliginin, Meksika modelinin Latin Amerika'daki etkisini bir (ilc;i.id(~ azaltttgm1 s(iyleyebil i riz.

Geri ka!tm~ i.ilkelerde ba:;kanl1k sistemine daha c;ok rastlanmasmm en onemli nedeni, parlamenter sistemin siyasal istikran zorla~hrmastdtr. Ulusal bi.iti.inli.igi.i heni.iz yeterince saglayamamt~i, htzlt toplumsal degi~me nedeniyle geleneksel yapt c;<ikerken, ztthklann, c;eli~kilerin, b<ili.inmelerin arttlgt, eski ile yeninin yan yana ya~adtgt ve eski ile yeni arasmda bocalayanlann c;ogunlugu olu~turdugu bir ortamda, aym partinin uzun s(lre c;ogunlugu korumast kolay degildir. Koalisyonlann gerektirdigi uzla~ma ve ho§gbru ah§kanltgt ise, heni.iz bu gibi i.ilkelerde yerle§rnen1i!ltir. <;unki.'t bunlar, ya~anarak, hata yaptlarak, zaman ic;inde edinilen ahtikanhklardtr. Oysa ba~kanhk sistemi yi.irutme organma istikrar ve otorite saglar.

ister parlamenter, isterse ba!ikanhk sistemi aracthgtyla olsun, dcmokrasinin -kaba <;izgilerk de olsa- uzunca sure uygulanabildigi Tiirkiye, I-Iindistall, Meksika, $iii, Arjantin gibi Ltlkeler, diger geri kahm~ ulkelere giire daha fazla geli~mi§lerdir. Demokrasinin tumuyle ba§ansiz oldugu i.ilkeler ise, ekonomileri temelde tanma dayalt olan, ya hie; ya da <;ok az sanayile~mi§, ni.ifusun ezici c; ogunlugunun k1rsal kesimde oturdugu i.ilkderdir. Bu stmfa giren i.ilkelerde, yalmz ekonomik yapt degil, toplumsal yapt da demokrasiye elveri:jli degildir.

Ulusal Birligin yeterince saglanamam1~ oldugu bu i.ilkelerdeki toplumsal Cizelliklerin demokratik sistemle bagdai'jmayan yanlanm Erhan Koksal §iiyle strahyor: "Siyasal ve toplumsal e~itsizlikleri

i(,'eren, babaerkil davrant:;;lan destekleyen, otoriter siyasal yaptlan ko-

252

lay/Jklrz kabul eden, cz1 az111dan /Jo§garii ilc kar~1lat;an, ulusal-lllllwksal Oforitcdcn I,'Ok, karizlllafik, i(;CfCIICksc/, ki:]isc/, o/a,~!llll:isfii otorite/ae de,~er vcren, hat/a /!iiyiik vc /10~ iuan\:/amz devil'/ yiinctimindc elkili o/abild(~i bir dc,~crler sislc111i ... "

Dcnwkrasi, insan onuruna en uygun rejim olmakla birlikte, kurulmast ve yai'jatdmas! hi<; de kolay olmayan bir rejimdir. 1929 buyi.ik dLmyil ekonomik bunah1m gibi c;alkanttlara, geli~mi§ Ltlke demokrasilerinin bile clilyanamadtgt ve ytkllarilk, yerlerine actmastz baskt rejimlerinin kuruldugu giiziini.ine almtrsa, az geli§rnifi l!lkelerin az geli*mi::i dt•mokrasilerinin bunahmlar kar~1smdaki dayanakstzhgmt dogal kaqtlamak gerekir. (Ttpkt, bL1yukleri nezle eden bir sogugun, c;ocu klarm zatiirre olmalan sonucunu dogurabilmesi gibi ... ) Demokrasi, geli'imi~ i.ilkelerde dogal ko:?ulbrda, neredeyse kendiliginden olu~mu!iken, geri kalmt~ i.ilkelerde "sera"larda yeti§tirilmektedir. Bu nedenle de, ya~iamas1 ve geli~mesi i<;in, giderek dogal ortamla buti.inle~mesi ic;in, ayn bir iizen giistermek gerekir. Bunahmli diinemlerde, ko§ullann zorluklannt ve ki5!ilerin gunahlannt demokrasiye baglamak yanhfihr.

c) Tek Partili Rejimler

Ratdt iilkeler iincl~ sanayi devrimini Yil~adtlar, kitlesel egitim sonradan geldi. Oysa Ocii11cii Diinya i.ilkelerinde, tersine, i'ince zihinler de;~i~iyor, maddi c;evredeki dq~itjmder arkadan geliym. Maddi ko§ullar ag1r degi§tigi halde, manevi kos,ullar htzh bir degi§im gec;iriyor. Celis,mi~ iilkelerde olup bitenleri izleyen, onlarclan etkilenen insanlar, kendi i.'llkelerindeki ko!jullarm istekleri i.il<;i.isunde iyilefjrnemesinden rahatstz ve mutsuz oluyorlar. Ba:jka bir deyi~le, ekonomik kalktnma toplurnsal uyam~m gerisinde kaldtgt, toplumsal di.izen yarathgt beklentileri kar~tlayamadigl i<;in, dogan huzursuzluklan basttrmak, patlamalan iinleyebilmek, insanlan daha azma raZJ edebilmek ic;in, bask1 rejimleri kil<;tntlmazla~abiliyor.

Roger-Gerard Schwartzenberg' in de' vurg~Iladtgt gibi, geri kalmi:j i.ilke rejimlerinin -baz1 istisnalar dt~tnda- ii<; <1nemli iizelligi var: Tck parti, ki~isc/ iktidar vc bas/o.

Orta simf guc;lendikc;e, dernokrasinin ya§ama :jilt1SI artar. Ezilmi~, <;1karb.nm savunmak i<;in yasal olanaklardan yoksun kalm1~ bir i~<;i

SJnifl, komi.inizrhe ll'mel olu~turur. Oysa geri kalmtti i.ilkelerin c,;ogunlugnnda, ne birinci duruma rastlamr, ne de ikinci. Demokrasiyi kurama-


yan bu ulkelerin, Leninci komunist tek partiye daya!t bir rejim olu§turmalan da zordur. ((:in, Vietnam, Kambor.;ya ve Kiiba rejimleri, bu modele bir (Jl<;ude yakla~makla birlikte, bzel ko~ullarm i.iri.ini.idur. <::in' de ve Vietnam'da, daha <;ok kirsal kesime dayanan komunist partiler, ulusal kurtulu~ sava~1 ile, Ki.iba'da ise, tum ban~<;! yollan tJkayan bir diktatbre kar~1 mi.icadele ile bi.itiinlef?erek iktidar oldular. Kambo<; rejimi ise, i<;teki evr!mden <;ok, d1~ etkilerin i.iri.intidur.)

Geri kalm1~ ulkelerde rastlanan tek parti modelleri, daha <;ok Kemalist tck partidcn etkilenmi~ olmakla birlikte, yerine gore fa~ist ve baz1 durumlarda komunist tek parti 6zelliklerinden de esinlenmi:jlerdir. Ama buradaki tercihler, ybneticilerin kif?isel egilimlerinden <;ok, Ulkelerinin ko~ullarmm sonucudur.

Siyasal bagimsJz!tgm kazamlmasmdan sonra, geri kalmlf? iHkelerin iinemli bir kesiminde, iki ya da <;ok partili demokrasi denemeleri yaf?andJgmi daha 6nce de belirtmi~tik. Ama ekonomik ve toplumsal atJ!tmlardaki ba~ansiz!tklar ve uyanan beklentilerin kar~?ilanamamasJ sonucunda: dogan di.i~ kmkhg1, kendisine yikilacak hedef olarak, <;ok partili sistemi se<;mekte gecikmemi~tir. Siyasal bagimsizhkla birlikte dogan il!?lfl iyimser beklentilerin ger<;ekle~memesi, k1sa zamanda siyasal sisteme baglannu~ ve tek parti yiiniinde h1zh bir geli~me ortaya <;Ikmi~tlr.

Tek parti, bu ulkeler a<;JSII1dan, bir yandan ulusal bi.Hiinle§me, bir yandan da ekonomik ve toplumsal <;agda§la§ma arac1 olarak gbrUImii~tiir. Heniiz bir ulus olu~turamamJ§ olan bu toplumlarda, <;ok partili sistem, kabile ve a§iret biiliinmelerinin, etnik ve baz1 durumlarda dinsel farkiliklann, partiler aracihg1 ile yans1masJ tehlikesini getirmi~tir. Toplumun daha ulusla~madan b6lunmesi ve hatta -baz1 durumlardadaha ki.i<;i.ik devletc;:iklere aynlmas1 olasJhgi ortaya c;:Ikmi~tlr.

(:ad llerici Partisi'nin 1963'deki gene! kurulunda Tombalbaye'nin sarfettigi §U s()zler, tek partinin nasli modernle~me arac1 olarak g6rtildi.igunti c;:ok iyi yans1hyor: "Dcvam eden gelit;me, tiim enerjilerin bir araya gelmesini vc herkesin aym hedefte birle!Jmcsini gerektirmektedir. Tek parti, bu alanda, lzarekete gcr.;irici bir giir.; olarak, temel bir ro/ oynayacaktzr."

Daha iince de vurguladig1m1z gibi, c;:ogulcu siyasal sistem, c;:ogulcu toplumsal yapmm bir uri.ini.idi.ir. Tekilci bir rejim, <;og~lcu bir yapmm

254

iizerinde s1kmti yaratJr; tJpk1 iki ayak!t bir insanm, tek pa<;ah bir pantalonla yiiri.imesi gibi ... Ama toplumsal i~b6liimiiniin yeterince geli~medigi, toplumun c;:ogulcu bir gorliniim kazanmad1g1 durumlarda, siyasal c;:ogulculuk gereksinme olmaktan c;:Iklp, yapay bi'lliinmelere de neden olabilir. Lenin, tek sm1fh -yani s1mfs1z- toplumun hedeflendigi Proletcrya Diktatorlii,~iinde, tek partiden fazlasma gerek olmadJgmi di.i~i.i

ni_irken, kendi ic;:inde tutarhydL Geri kalmi§ ulkelerin <;ogunda· ise, simflararasJ c;:eli~kilerin belirginle§medigi, uzla~maz toplumsal c;:eli~kileri olan toplumsal suuflann heniiz ortaya <;Ikmad1g1 gerekc;:esiyle, birden fazla siyasal partiye gerek olmad1gl gi'>ru~une yaygm olarak r,lstlamyor.(Benzer bir giiri.i~, cumhuriyetin ilk y1llannda KADRO Dcrgisi etrafmda toplanan bir grup aydm tarafmdan Turkiye'de de savunulmu§tu.)

Geri ka!Jm~ iilke tek partileri, yap1 olarak komunist ve fa§ist tek partiden c;:ok kemalist tek partiye daha yakmd1r. Bu partiler, oncii ve <l§lfl disiplinli sec;:kin bir kitleye degil, olabildigince yaygm halk yigmlanna dayanmaya <;ah~1rlar. <::unku ama<;, itici bir gii<; olu~turrnaktan .;-ok, iinderin otoritesini guc;:lendirmek ve ona destek olmakhr. Olkede var olmayan demokrasi parti i<;inde de yoktur. Parti i<;i sec;:imler, iiyelerin yukanda saptanan adaylan onaylamalanndan oteye anlam ta?HTI<lzlar. Partideki degi~meler tabandan degil, tavandim kaynaklanan kararlar sonucu ortaya c;:1kar. Tavanda egemen olan da, genellikle tek bir ki~idir.

Bu yap1daki bir tek partiye dayah rejimin, otoriter olmas1, baskici olmast ka<;-Jmlmazd1r. Dstelik i~bbliimuni.in yeterince geli:;:memesi ;;onucu, toplumsal i~lev ve yetkilerin belirli kurum ve ellerde toplanrm~ bulunmas1, rejimin bu bzelligini gi.i<;lendirmektedir. Ulusal birligin saglanmas1 ve ekonomik-toplumsal geli~menin hizlanmas1 ic;:in, giic;:IU bir merkezi otoritenin varhg1 da, <;ogunlukla bir iin ko~ul gibi gbrunmektedir. Bu durum, Avrupa 'da feodal beyliklerin yikilip ulusla devletin kurulmas1 a~amasmdaki "mutlak krallzk" rejiminin varolu~ nedenine benzetebiliriz. iktidann derebeyler arasmda payla~JldigJ bir toplumun ulusla~abilmesi ic;:in, iktidann tek elde topland1g1 bCiyle bir a~amadan ge<;mesi herhalde ka<;Jmlmazdi.

Tek parti diktatiirlukleri, c;:ogunlukla, yasama meclisinin, sec;:imlerin -anlamlanm biiyi.ik bl<;lide yitirmi§ olmakla beraber- korundugu, sivil diktatlirli.iklerdir. Oysa Dc;:unci.i Di.inya'nm askeri diktatiir-


luklerinin, bu tlir anayasal kurumlara, gbri.ini.i~i.i kurtarmak i<;in sayg1 gi)sterdikleri durumlar istisna say!labilir. Bunun nedeni ise, askerlerin sivillere duyduklan gi.ivensizlik ve ki.i<;i.imsemedir; askeri diktatorli.iklerin amac1, kan~Ikhg1 ve ri.i~veti onleyip, etkili bir yonetim kurmak, ulusal bi.iti.in!Ugi.i saglamakhr. Ama ya ordunun ba~mdaki ki~isel <;eki~meler, ya da ozellikle Afrika'da gbri.ildi.igi.i gibi ast-i.ist <;eli~ki ve <;eki~meleri, askeri iktidarm istikranm olumsuz yonde etkiler. Sierra Leone ve Dahomey gibi i.ilkelerde, ilk darbeyi yapan general ve albaylar yuzba~darca, yi.izba~Ilar da astsubaylarca devrildi. Gen<; i.ilkelerde, darbe yap1p kendisini mare~al ilan eden <;avu~lara bile rastlandigmi biliyoruz.

d) Askeri DiktatOrliikler

Geri kalnn~ ii/kelerde, sermaye sahipleri de, emekc;i kesimler de yeterince guc;li.i degildir. Bu iki temel simfm gi.ic;si.izli.igi.i, ordunun rejim ic;indeki agtrhgmi ve daha bagimsiZ hareket etme olanagm1 arttmr. Ordunun toplumsal giic;ler dengesindeki onemi, geri kalmi:?hk Ol<;iisi.inde ve bunahm d6nemlerinde daha da artar. Sivil se~kinlerin gi.ic;si.izli.igii, asker se<;kinlerin onemini bi.iyi.iti.ir. Kar:?I koyacak, denge olu!?turacak bir gi.ici.in ya da gi.ic;lerin yoklugu, askeri darbeleri ve askere dayah rejimlcri kolayla!?hnr. Gi.ic;li.i partilerin, sendikalarm, derneklerin, etkili ve bagimsiz kitle ileti~im arac;lanmn bulunmayujl kar~1smda, iyi 6rgi.itlenmi!? tek gi.i<; olarak, ordunun ag1rhgi <;ok artar. 1985 ydmda dunyada va_r olan 56 askeri diktatorliigi.in hepsinin de geri kalmi!? ya da geli~mekte olan iilkelerde bulunmas1 bir rastlanh say!Iamaz.

Olkenin geli~me di.izeyi yi.ikseldikc;e diktatC>rli.ik tehlikesinin azaldigmi, ama ti.imden yok olmadigmt biliyoruz. Buna kar~1hk, geri kalmt~hktan kurtulmu~ iilkelerdeki diktat6rli.igi.in askeri olma olasihgt yok denecek kadar dii!?iikti.ir. <;i.inkii bu i.ilkelerde temel simflar gi.i<;lenmi~, toplumun <;ogulcu yapiSI ic;inde silahh kuvvetlerin ag1rhgi gi)receli olarak azalmt~hr. Ne komi.inist ne fa~ist diktatorliikler, askeri diktatbrlukler degil, c;agda§ tek parti diktatbrli.ikleridir.

Siyasal sistem ve geli~me di.izeyi ne olursa olsun, ordu her i.ilkede, bir tiir kendine ozgi.i bask! grubu olarak siyasal ya§amda agirhk ta~Jr. Bu niteligi ile de, siyasal si.ire<;lere -azalan ya da artan olc;iilerde- etki yapar. Ama ordu darbe yap1p dogrudan iktidara el koydugu zaman, arttk sistem nitelik degi~tirmi~ demektir. Bu bnemli olay1 incelerken,

256

s1rayla ~u sorulann yamtlanm vermeye c;ah~acagtz: (1) Ordunun siyasa/ giicii nereden geliyor? (2) Askeri diktatOrliikler Jzangi ko~ullarda ortaya pkzyor? (3) Askeri diktatorliiklerin yoniinii ve bit;imlenmesini hangi etkcnler belirlcr? (4) Askeri diktati:irliikler nit;in ve naszl sollut;lalllrlar?

(1) Ordu, <;agda~ tnplumlarda, en iyi 6rgi.itli.i, en disiplinli, en geli~mi~ silahlara sahip bir gii<;tlir. Sopalarla, hrmiklarla, kilu; ve oklarla saraylann basildigi, ~atolarm ele ge<;irilebildigi donemler geride ka!mi~tlr. Modern bir ordunun kar~1smda, sivil gi.ic;lerin direnme olanaklan c;ok azd1r. Eger Birinci Diinya Sava~z s1rasmda Rus Ordusu maddi ve manevi ac;1dan c;okmi.i~ olmasaydi, Lenin ve arkada~lannm 1917 Devrimi'ni gerc;ekle~tirebilmeleri -belki de- olanaksJZdL

<;:agda~ ordular gi.ic;lerini yalmzca silahlanndan degil, aym zamanda tek merkezden ybnetilen, disiplinli 6rgi.itlenmelerinden ahrlar. Askerlerin sivil i>rgiitleri ki.ic;iimsemelerinin ba~ta gelen nedeni budur. Sivil kurum ve kurulu~lann lac;kala~tlgi bun,ahm donemleri, askerlerin disiplinli ()rgi.iti.ini.i bir kat daha onemli k1lar.

Ordu, gerek maddi giici.i ve disiplini, gerekse i.ilke bagimsizhgmm bir simgesi olarak, aym zamanda moral bir gi.ice de sahiptir. Bu moral gi.ic;, halkm ona duydugu sayg1 ve giivenden olu~ur. Tarihsel evrime ve i.ilkenin ic;inde bulundugu ko~ullara bagh olarak, bunun diizeyi iilkeden i.ilkeye degi~ir. Ama ABD gibi, demokratik gelenekleri oldukc;a gi.ic;li.i iilkelerde bile ordunun yadsmamaz bir ag1rhgt vardtr. Ulusal savunmadaki ba~ans1 ve ic; siyasetteki yipranmami~hgi bu onem ve ag1rhgi arttmrken, sava~lardaki yenilgiler ve ic; siyasete fazla kan~manm verdigi y1pranmalar olumsuz etki yapar.

Sonuc; olarak, S.E. Finer'e kahlarak ~u spruyu sorabiliriz: "Ordu tiim sivi/ giit;lerden yiiz kat dalza iyi orgiitlenmi~ olduguna ve modern silahlara sa/zip bulunduguna gore, askerlerin nit;in bazen siyasal. ya~ama karz~tzklarmz sormak yerine, nit;in her zaman karz~madzklarzm ara:jllrmak daha dogru olmaz mz?"

(2) Bir orduyu siyasete dogrudan karz~zp, siyasal iktidara e/ kaymaya iten nedmler, o ordunun geleneklerinden kendini algilayi~ bic;imine, sivil kurumlann durumundan i.ilke ekonomisinin durumuna kadar

birc;ok etkenle bagJm!Idir.

Ordunun hangi tarihsel ko~ullarda dogdugu onemlidir: Baz1 ordular, Senegal' de oldugu gibi, eski somi.irgeye siyasal ba~msizhk verilme-


sinden sonra kurulmu~tur. Baz1 ordular, Cezayir'de oldugu gibi, bagimsizhk sava::ji i~inde olu~mu::jlardJr. Baz1lan ise, Sovyct Rusya 'da oldugu gibi, bir parti tarafmdan f>rgutlenmi::jtir. Gf>rece gen~ sayabilecegimiz bu ordulann devlete ve sivil kurumlara bak1~ a~!lan arasmda baz1 farkhhklar olmas1 dogald1r. O~uniin de gelenekleri henuz olu::jmami~hr; ama i~lerinde sivil iktidara en sayg!lJsi, elbette ki, bizzat bir sivil gu~ tarafmdan bi~imlendirilmi~ bulunan "Ktzli Ordu "dur. F:ger bagimsJzhk hareketine ya da devletin kurulmasma siviller f>nciilii.k etmemi~lerse, gen~ bir devlette, askerlerin sivil iktidara saygtsJm saglamamn ~ok kolay olmadigmi sbylemeliyiz.

Osmanlt Ordusu, tarihinde baz1 ayaklanma giri~imleri bulunmakla birlikte, merkezi iktidara sayg1 geleneginin bulundugu eski bir orduydu. Buna kar::jihk, gen~ curnhuriyetin kurulmasmda da, dayamlan temel gu~tu. Kendi ba~komutam ve silah arkada~lannm iktidan devraldiklan andan ba~layarak, sivil iktidara sayg1 gelenegini yaratacak sure~ler harekete ge~ti. Eski uzun ge~mi!:li bu egilimi kolayla~tmyordu. (Sivil iktidarlann ve sivil kurumlann bmurleri ne kadar uzun olursa, askerlerin siyasete dogrudan kan~ma egilimleri o f>l~ii.de azahr. Darbeler sikla::jhk~a, askerin siyasete dogrudan kan§masi da bir tur gelenek olu§turmaya ba§lar.)

Bagimsizhk ya da ulusal davalar i~in di§a kar§I verilen savafJlardaki ba~an ya da ba§ansizhgi da, askerlerin i~ siyasete yi.)nelik ilgilerinde f>nemli ag1rhk ta§Ir. Ba§anh bir lsrail Ordusu, gucunii.n ve toplumdaki saygmhgmm bilincindedir. <;:ok f>nemli nedenler bir araya gelmeden, i~ siyasete girerek y1pranmayi elbette ki istemez. Ama yenik ve ezik Arap Ordulan i~in durum farkh olmu§tur. DI§ dii.::jmam yenemeyenler, i~te di.i§man aram1~lar (bmegin komunizm), baz1 durumlarda ezikliklerini i~ dii.§mana kar§I gidermeye ~ah::jiDI§lardu. Kara Afrika'da yaygm oldugu gibi, di§ta hi~ sava§ vermemi§ ordular ise, baz1 durumlarda gu~lerini i~te gosterebilmek firsatmt.ele ge~irmekten memnun olabilirler.

Ordular, yap1lan ve i§levleri geregi, ulkenin bagnnsizhgma, her §eyin bir duzen i~inde yurumesine ve ulusal biitii.nlugun korunmasma onem verirler. Kendi i~lerinde onem ta§Iyan ve i§lerin yuri.imesi i~in f>nko§ul olan disiplinin, sivil ya::jamda da i§lerin yurii.mesi i~in §art olduguna inamrlar. i~teki geli§melerin ulkenin bagimsizhgmi ve ulusal bii.tunlugu tehlikeye athgm1 dii.§ii.ndiiklerinde, darbe egilimleri ba§lar.

258

Sivil ya§amdaki duzensizlik ve disiplinsizligin yaygmla~mas1, bu egilimleri gu~lendirir.

Kendi kendini yf>netemeyenler, ba§kalan tarafmdan yi.inetilmeyi beklemelidirler. Ulke sorunlanm ~ozemeyecekleri izlenimini veren siviller, askerlerin i§e kan~masma ~agn ~1kanyorlar demektir. Halkm siyasal partiler, yarg1 organlan, ilniversiteler, sendikalar gibi sivil kurumlara o!an sayg1smm, bunahmdan sivil onder ve kurumlar araCihgJy!a ~Ikdabilmesi umudunun azalmast ol~ilsunde, ordunun i~e kan::jmast olasihgJ artar. Cumhurba§kam, ba§bakan, hukilmet ve yasama organmm saygmhg1 ozellikle onem ta§Ir. 22 $ubat 1962 ve 21 May1s 1963 tarihlerinde darbe giri§imlerinin ba§ansiZhkla sonu~lanmasmda, zamanm ba§bakam ismet inonii'niln gerek ordu gerekse sivil kurumlar gozilndeki saygmhg1 onemli rol oynami§hr.

Geri kalmi§ illkelerin ~ogunda tek parti ya da egemen bir partiye dayah siyasal sistemlerin varhgm1 biliyorw:. Askeri rejimlerin olu§masi a~1smdan, bu partinin giicii ile ordunun gilcil ve konumu arasmdaki denge onem ta§Ir. Meksika'daki egemen parti devletle butunle~mi§ ve onemli bir halk destegi sag!ami§hr. Tun us 'ta ve Hindistan 'da, parti bagimsizhk S?Va§mdaki yerinden dolay1 ~ok saygm bir konumdadu. Bu durum, Cumhuriyet Halk Partisi a~Ismdan, 1970' li y!llara gelinceye degin, Tiirkiye i~in de g~erliydi. Yugoslavya'da da, Tito'nun partisinin ~ok etkili bir iirgiitlenmesi vard1. Tum bunlar, ordunun siyasal ya§ama dogrudan kan§masmi ve ozellikle de askeri bir rejim kurmasmi zorla§hran durumlard1r. Sivil di.izenin ba~ansizhgi ve anaya- · samn toplumda belirgin bir saygmhguun olmamas1, darbe ve askeri rejim olasihgmi arttmr.

Fazla onemli toplumsal so~unlanmn bulunmadigl ve ozellikle de sivil gi.i~lerin ordtqa ba~vurmama konusunda uzla§hklan ulkelerde askeri diktatorluk kurmak ~ok zordur. Sikiyonetim ya da otoriter bir sivil yonetim nedeniyle, ordu zaten etkili bir ey!em ve bask1 alanma sahipse; bu durum da, ordunun saygmhgmm bu ~er~eve i~inde korunabilmesi ko§uluyla, darbe ve askeri rejim olasihgmi azaltabilir.

Orduda veri!en egitim, f>zellikle de subaylarm yeti§tirilmesindeki oz ve bi~im, askerlerin sivil kurum ve kurulu§lara, i.ilkeyi yonetenlere baki§ a<;Ilanm ve yakla§Imlarmi yakmdan etkiler. Demokratik bir sisterni ama<;layan toplumlann, bu konuya ozel birpnem vermeleri gerekir. Sivi!leri kii<;i.imseyerek, askeri bir disiplinin sivil ya§amm di.izenlen-


mesinde de ge<;erli olduguna inanarak yeti§en gelecegin subaylan, askeri darbelerin ve rejimlerin potansiyel giiciini.i nlu§turur.

Ordunun, kendisine kar§I koyabilecek bir gi.ici.in bulunmad1gmm bilincinde olmas1 da, siyasete dogrudan kan~masmm (in ko~ullanndandir. Ordudan gelecek bir harekete gene ordu i<;inden ba~ka bir gi.ici.in kar~I koymasi olasihgi caydmc1 bir etki yapar. Ama siiz konusu kar~1 gi.i<;, i.ilke i<;inden olabilecegi gibi, i.ilke d1~mdan da olabilir. Bi.iyi.ik devletlerin dogrudan kan~mas1yla ba~ans1z kalan darbe giri~imlerinin istisna olu~turdugunu di.i~i.inmek yamltiCidir.

Bu soylediklerimizden hareketle, ancak biiti.in ordunun giiri.i~ birliginde oldugu darbelerin ba~<:mya ula~abilecegini sanmak da dogru olmaz. Alain Rouquie, askeri darbe ve rejimlerin laboratuvan niteligindeki Latin Amerika deneyimlerini degerlendirerek ~oyle diyor: "En kurumsal vc giihinii~te hemfikir miidahaleler bile, ancak kamuoyu ve iizellikle ordunun_ kendisi, buna uzun bir siire hazzrlamm~sa, kusursuz bir :;ckilde cereyan edebilir. Bumm tersi durumlarda, eylemde birligi saglamak i9i11, belli iil9iide ~iddet gerekli olur ... (:ogu zaman iirgiitlii bir akzmz ya da sadece bir egilimi temsi/ eden bir a/t-grup, kendi diit;iinsel yiintemini, yani ideolojisini zorla kabul ettirir. Biiylelikle eylemci bir 9ekirdek, kadrolarm tiimiinii kendi yanma 9ekebilir ve 'ideolojik-stratejik zemini kendi yararma yeniden diizenleyerek egemenligini kabul cttirir."

Dlkenin genel durumundan ya da ordunun i<;inde bulundugu ozel ko~ullardan dolay1 orduda ciddi bir huzursuzlugun varhg1, .siyasal ya~ama dogrudan kan~may1 kolayla§hncJ bir etki yapar. Subay kesiminin 1960 oncesindeki ge<;im sikmtJlan ve sivil kesirn kar§ISmdaki ezikliginin, 27 Mayts'a gidi~i kolayla§hran etkenler arasmda yer aldigi soylenebilir. Bu durum daha sonra degi~ip tersine donrneye ba~lami§, ordunun rejim i<;indeki etkisini yasal yollardan arthnci l'mlemler, anayasalara kadar girrni~tir. (Tiirkiye'de 1960, 1971 ve 1980 mi.idahaleleri s1rasmda iilkenin i<;inde bulundugu bunahmlann yarathgi huzursuzluklar da bu <;er<;eve i<;inde degerlendirilrnelidir.)

Ekonomik durumun, askerlerin siyasete kan~masmda ve askeri diktatorliiklerin olu~umunda oynad1gi rol herkes tarafmdan bilinir. Ama bu a<;Idan asil onem ta~Iyan oge, i.ilke ekonornisinin basit ya da karma~Ik bir yap1ya sahip bulunmasidJr. Ekonominin geli§mi:;lik diizeyi, askerlerin kolay kolay i<;inden <;Ikamayacaklan kadar karma:'?Ik bir yap1 olu~turuyorsa, kolay ve kestirme <;ozi.im hevesleri azahr;

260

olas1 bir darbenin de, ekonomik gi.ice bagimhhgi artar. Askeri darbelerin daha <;ok geri kahm~ i.ilkelerde ortaya <;Ik1~mdaki nedenlerden birisi de budur.

Ekonominin bir bunahm doneminde bulunmas1 ve bunahmdan <;IkiimZISI i<;in kitlelerden istenecek kemer s1kmanm derecesi ()J<;iisunde, askeri darbe ve diktat6rli.ik olasihgi artar. Ekonomik istemleri· k1smak, grevleri yZ~saklamZlk, huzursuzlugun yZlratacagi toplumsal patlamalan iinlernek, bir bask1 rejimi ile dZihZI kolayhk gibi giiriini.ir. Bir anlamda gelir dag!lummn yeniden di.izenlenmesi demek olan boyle askeri diktahirli.iklerden, genellikle emek<;i toplum kesimleri zararh <;Ikarlar. (Bunahmdan <;Ikilmasi i<;in i:idenmesi gereken fatura iicretlilere kesilirken, ekonominin canlanmasi i<;in i~verenlere odiinler verilmek zorunda kahmbilir. 12 Eyliil rejiminde Tiirkiye'de de bciyle olmu~tur.)

Gcri kalmt~ iilkelcr, bu gerilikten kurtulmak i<;in bi.iyiik <;aba harcama dururnunda obn i.i.lkelerdir. Ekonominin bi.iyi.imesi i<;in yatmm yapmak, yZltmm yapmak i<;in kaynak yaratmak gerekir. <:;:ok geri bir ya~am di.izeyindeki kitleler i<;in, goni.illi.i tasarruf olanag1 yoktur. Oysa YZ1hnm!Zira kaynak yaratmak i<;in kemerleri s1kmak zorunludur. Ekonominin geriligi <'il<;i.isi.inde, kitlelerden istenen ozveri de arta.t. Zorunlu tZISZlrruf geregi, ister istemez pe~inden baskiyi getirir. 1960-70 y1llan arZlsmda di:myZlda gbri.ilen 93 darbe ve devrimden 92'sinin geri kalm1~ i.ilkelerde ortaya <;Ikmasmm hayret edecek bir yam yoktur.

Geri kalm1~ i.ilkeler, ayn1 zamanda, ki.i<;iik varhkh bir kesimle bi.iyiik yoksul t;ogunluk arasmda denge olu~turacak, Pierre Dabazies'nin deyimiyle "senlezi ger9eklefjtirecek" gi.i<;lii bir orta s1mftan da yoksundur. Oysa Orta szlllf, askeri rejimlerin olu§acagi ortamm bnlen.rnesinde iinemli bir i~leve sahiptir. Ornegin 19. yiizyilda ispanyol ordusu, Frmzszz ordusundan daha liberaldi. Ama gi.i<;li.i bir ortZI s1mfm bulunmZidigi ispanya'da ordu, yi.izyii boyunca bir<;ok kereler darbe yZiptl. Bir anlamda, orta s1mfm bo~lugunu dolduruyor, kendisini onun yerine koyuyordu. Buna kar~Ihk, biiti.in 19. yiizyil boyunca ve daha sonralan, bir<;ok kez f!rsat <;Iktigt halde, Frans1z ordusu siyaset sahnesinde gi"iriilmedi. Hatta i<;inde sagCI'egilimler ag1r bast1g1 halde, solcu hi.iki.imetler di:ineminde de gi:)revini aym sayg1 til<;i.ileri i<;inde siirdiirdii. <:;:unki.i., Franstz Devrimi' nin iiri.inii olan gii<;lii bir orta s1mf vard1. Dabazies bu konuda ~oyle diyor: "Denzokrasilerin ba~langz9 diinemlerinde, toplumdaki boliinmeler darbeler yaratabilir. Ama daha sonra gii9lii bir


orta szmf o/u§ztnca, ordu kz;;lasma doner ve kendisi de bu sznzfzn bir parrasz of maya ba:;;lar."

Geri kalmt~ iilkelerin dnemli bir kesimi; bagtmstzhgmt yeni kazanmi~, kabile ya~ammt geride btraktp heniiz ulusla§amamt~ olan toplumlardan olwJur. Orgiitlii bir muhalefetin varhg1, bu gibi durumlarda, ulusa/ biitiinle§meyi zorla§tlran bir etken gibi ortaya c;:Ikabilir. (Ama ulusla§ma si.irecinin geride kaldtgt ileriki a§amalarda durum tersinedir. C,:tkarlan ve di.inya gi)rii~leri iktidardakilerle bagda§mayan toplum kesimlerine orgiitlenme olanagmm verilmemesi, bu a§amaya gelmi§ olan toplumlarda ulusal biitiinle§meyi degil, boliinmeyi kolayla§hnr. C,:iinkii arhk tek boyutlu bir biitiinle§me degil, c;:e§itlilik ic;:inde biitiinle§me olanakhdtr. Ne var ki, ordunun i§levi ve egitimi, bu gerc;:egin kavranmasmt ve kabul edilmesini zorla§tmr.)

Geri kalmz;; toplumlar, heniiz yeterli bir ulusal kimlige sahip bulunmayan toplumlardu. Ulusla§ma a§amasmJ geride btrakmt§ Tiirk toplumu benzeri toplumlarda ise, gec;:i§ donemi bunahmlannda "yeni bir kimlik" arayt~I si\z konusudur. Her iki durumda da, "tek :;ef", kimligi olmayan ya da kimligini yitirmi§ bir toplumda, kendi ki§iliginde bir kimlik(1vererek, onemli "bir bo:jlugu doldurur. Otoriter-ataerkil aile yap1s1 bu egilimi giic;:lendirir. Bu ortam, askere dayah rejimleri i:izendirici bir etki yapar.

(3) Ulkeyi kimlerin y6nettigi, elbette ki bir siyasal sistemin niteliginin belirlenmesi ac;:1smdan i:inem ta§n·. Ama kimlerin yaphgmdan daha i:inemli olan, ne yapttklandtr; hatta neyi, nasi! yaphklandtr. Askeri diktati)rliiklerin de, kimisi ilerici kimisi tutucu, kimisi a§tn sert kimisi yumu§ak, kimisi sivillerle i§birligine ac;:tk kimisi kapah, kimisi h~i!ere dayah, kimisi kurumla§mtfjhr.

Askeri bir rejimle son bulan darbelerde iit; olaszlzktan si)z edebiliriz: Ya darbeyi yapan tek bir komutandtr ve ordu onun emirlerini yerine getirmekle yetinmektedir; ya darbe bir grup subaym 6nciiliigiinde gerc;:ekle§tirilmi§tir; ya da, askeri ast-iist ili§kileri korunarak, ernirkomuta zinciri ic;inde iktidara el konulmu§tur. Tek bir ki§inin veya bir grup subaym 6nciiliigiinde yaptlan darbelerin, ozellikle iilkenin geli§me diizeyi yukseldikc;e, giderek azald1gt si:iylenebilir. Tiirkiye'nin de ic;inde bulundugu, geri kalnu~ i.ilkeler grubunun iist kesimindeki toplumlarda, artJk ordu emir-komuta zincirini bozmadan miidahale etmeyi yeglemektedir. C,:iinku' boyle bir darbenin ba~an §anst c;:ok daha yiiksektir.

262

A~ag1dan gelen darbeleri ya§ayan komutanlar, gerektiginde kendileri orduyu harekete gec;irmeyi daha uygun bulmaktadrrlar. Genellefjtirmemekle birlikte, gene;: subaylann "ilerici" darbelerinin yerini, giderek generallerin "tutucu" darbelerinin almakta · oldugu s6ylenebilir. Bu modeli, iilke ic;:indeki egemen c;:evreler kadar, etki alam ic;inde bulunulan d1~ giic;ler de tercih etmektedirler. Riski daha az, denetleme olanagt daha yiiksektir. (Tiirkiye'de de, 27 May1s bir grup gene; subaym iiriinii idi; 12 Mart ve 12 Eyliil darbelerinde ise emir-komuta zinciri i§ledi.)

Asker iktidan ele gec;:irdikten soma da, iic; olastltk vard1r: Ya iktidan dogrudan kendisi kullamr (Mzszr'da General Necip ve Albay Cem'!l Abdiil Nasu darbesinde oldugu gibi); ya yiiriitmede siviller btrakthr, ama Devrim Kormtta Konseyi ve Milli Giiven/ik Konseyi benzeri askeri kurullarla, askeri mahkemelerle, son yetki ve denetim elde tutulur (Irak'ta General Kas1m darbesinde, Tiirkiye 'de 12 Eyliil'de oldugu gibi); ya da ordu, iktidan kendi sec;:tigi siviller araCiltgtyla kullanmayr sec;er, geri planda kahr. Kendi ic;:inden c;:tkanlarm siville§erek iktidan devraldiklan, bu gi.ivence ic;inde ordunun ki§lasma c;ekildigi durumlar da iic;iinci.i olas1hk ic;inde degerlendirilebilir ..

27 Mayzs'tan soma, ordu, siville§en general Cernal Giirsel'in cumhurba§kam, sec;:imleri kazanamayan ismet inonii'niin (o da eski general) ba§bakan olmasmdan soma ktfjlasma c;ekilmeyi kabul etmi§tir.

Latin Amerika ~da, ki§ilere dayah askeri diktatorliikler, giderek yerlerini "biirokratik" askeri yonetimlere btrakhlar. Benzeri geli§meler, diinyamn ba§ka bOlgelerinde ve bu arada Ortadogu'da da goriildu.' Bir generalin komutasmda yap1lan darbelerde, ordu yetkilerini ona devretmiyordu. Ama darbe ile ba§a gec;en general, iktidar olanaklanm da kullanarak, ordu giiciinii kendi~ine baglt hale getirmeye c;:alt§tyordu. Bir yandan "silahlz kuvvetlerin saygmlzgz ve refahz"ic;in biiyiik harcamalar yap1yor, 6te yandan kendine bagh subaylarla ayn bir orgiitlenmeye gidip, ipleri elinde tutmak istiyordu. 1964 somasmda Brezilya'da oldugu gibi, general-cumhurba§kanlarmm diizenli olarak iktidan devralmalan ile, "ki§isel askeri diktatorliik"lerin yerini "kurumsal askeri diktatorliikler" almJ§ oldu. Arhk iktidar darbelerle degil, ordudaki komuta zihcirine uygun olarak, sirastyla el degi§tiriyordv.. Alain Rouquie'nin deyimi ile, b6ylece "askeri devlet" me§rulafjmaktaydt.

Askeri rejimlerin yi:iniinii ve bic;imini, iilkenin geli§mi§lik diize-

263

Eskikitaplarim.com

yinden, i<; ve d1~ desteklerin niteligine, ordunun yap1smdan ideolojisine

kadar bir dizi etken belirler.

Duverger'nin diktatorli.i.kle ilgili kuramm1 bir kez daha ammsamakta yarar var: Geli~me di.izeyi yukseldik<;e, ordunun i.ilke yonetirnine el koyma olasihgmm azaldigmi, ama y6netime el koydugunda da, bunun tutucu olma olas1hgmm arttJgmt s6yleyebiliriz. Geri kalmu; ii/kclerde, askerlerin ulke yonetimine kan§malan olasihgi yi.ikselirken, bu bam~manm ilerici nitelikte olma olas!ltgmm da yukseldigi one si.iri.i.lebilir. <;:unki.i. ordu, c;agm gereksinmelerine ve bu arada c;agda~ teknolojiye genellikle ilk ac;Iimi~ kurum olarak, toplumun geri kalmi~hktan kurtulmasm1 ~iddetle ister. Eski kurumlan, eski yap1y1 koruyarak <;agm yakalanamayacagmm bilincindedir. Ostelik, guc;li.i. bir savunmamn da ulkenin geli~mi§lik di.i.zeyine, ekonomik olanaklanna bagh

oldugunu bilmektedir.

Gene Duverger'den hareketle, Arjantin, Brezilya, Kuzey Afrika ve baz1 Ortadogu i.i.lkeleri gibi orta geli§me di.i.zeyindeki ulkelerde de askeri rejim olas1hgmm yuksek oldugu soylenebilir. Tarihinden gelen baZI farkh ko§ullan bulun'an Tiirkiyc de, geli~me di.izeyi olarak bu gruptadir. Duverger'ye gore, bu gruptaki i.ilkelerde darbelerin ilerici ya da tutucu olmast ic;in, a§ag1 yukan e§it §ans vard1r: "Bolluk oncesi a~amasmm iist diizeyinde, toplumun r;agda:;la~mayz onlemek isteyen kesimleri, gerici bir tiranllk kurmak ir;in genellikle Jazla zayiftzrlar; ama bizzat toplumun yapzsz da, diktatorliigiin devrimci olmasmz engeller."

Leo Hamon, Latin Amerika 'daki askeri rejimlerle geli§mi~lik diizeyindeki baglanhya, bir ba~ka a<;Jdan dikkati c;ekiyor: "Latin Amerika 'da, bagzmszzlzktan sonra, 19. yiizylldaki zihinsel ve toplumsal modernle:;me, ko:;ullan Avrupa 'nmkine yakla:;tmrken, yiizyzlm son una dogru giderek daha az askeri darbe goriildii. Ama toplumsal tarih siiriiyor ve Avrupa 'nm tamdzgmdan Jarklz sorunlar ortaya koyuyor; bugiin Or;iincU Diinyanm sonmlan olarak adlandmlan cinsten. Denwgrafik patlama, hzzlz kentle:;me gibi, ortaya pkan ancak r;oziilemeyen sonmlar bunlar. Ve bu sorunlarm yaratt1g1 toplumsal ':;ok'lar, 'toplumsal tutarszzlzk' lar, siyasal miidallaleler ir;in askerleri yeniden llarekete ger;irici nedenler olu~turuyor."

Leo Hamon 'a gore; askerlerin toplumda kokli.i. degi~iklikler yapmal an olanakh, ama <;Ok zor. <;:i.inku bu solun esiri olmadan saga kar~I bir devrirn anlamma geliyor ki, toplumsal sorunlan iyi bilmenin yam

264

s1ra, halkm destegini saglamak i<;in -askeri disiplin dt§mda- ba~ka

etki yollan bulmay1 gerektiriyor. Bu konuda giisterdigi iki ba~anlt iirnek ise Atatiirk ve Nasa.

NasJl ki, ordunun ti.i.miini.i.n aym siyasal baki§ a<;tsmi benimsemesi olanaks1z isc, ordudaki yaygm ideolojinin ya da o ideolojiyi yorumlama bi<;iminin 1:amanla degi§memesi de olanakstzdir. i~<;i ve i~veren stmflanmn ideolojilerinde belirli bir si.ireklilik vardtr. <;:i.inki.i. onlann i."tretim sistemi i<;indeki yerleri ve bu yerden kaynaklanan sorunlan belli ve bir anlamda si.i.reklidir. Oysa asker ya da sivil, kamu gi1revlileri i<;in aym ~eyi si)yleycmeyiz. Onlann sorunlan daha k1sa vadeli ve dcgi~kendir. Olkenin i<; ya da dt~ ko~ullan degi~tiginde, o sorunlara \i)z(im getireccgine gec;mi§te inandtklan ideolojiyi bir yana btrakip, ba!?ka <;iizi.i.mleri benimseyebilirler. Bu gibi durumlarda, eger ideolojinin adt degi~miyorsa, i<;erigi degi~ti. C)rnegin Tiirkiyc'de 27 May1s'1 ger<;ekle~tiren askerlerle, 12 Eyliil 'i.i ger<;ekle~tiren askerlerin Atatiirkr;iil iigii aym bi<;imdc anlad1klanm l'me surmek zordur.

Alain Rouquie, "Solcu bir subay, solcu bir insan degildir" diyor. Bo/iuya 'da so leu partilerin, bu ger<;egi, General Torres yonetiminde ya~ayarak iigrcndiklcrini brnek olarak anlattyor. Siyasal alanda da, ordunun strakjisine "algiladi,~l tchditler"in yon verdigini vurguluyor ve ckliyor: "Ordular hirbir za111an ideolojiyle harekel eden ayglflar dc.~ildir. Toplu/1/sa/ giirlcrden iizerkleqtiklcri iilriide, 'de,~i§ken ideolojileri' vardn·." (Dt~ di.i.~manm bi.i.yttkliigi.i.ne inamldigi iil<;i.ide o toplumda ordunun sivil gi.i<;lcrden bagimsJz hareket etme olasilijl;I artar.)

Arjautin'de 1930'daki fa!?ist egilimli ylizba::j!lar, 1943 ydmda "i~ri yanllsl"albaylar olarak ortaya <;tktJiar. Do111i11ik'te 1963'te Juan Bosch'un ilcrici hiiki.irnetini de, bir si.ire sonra, onun yerine ge<;mi!? olan sagct hi.ikltrneti de deviren aym ordu idi. Brczilya 'da solcu gerillalan bastmnada kullamlan i.inli.i. sago cgilimli para~i.it<;i.i tugay1, 197R'de demokratikle~menin i)nciisi.i. olarak ortaya <;1kt1. Bu biiyi.i.k degi~iklikteki en bi.i.yi.i.k rolii, dbrt y!ldan fazla bu birligin komutanl!gm1 yapan General Hugo Abreu oynami~ti. Hlmduras 'ta 1 Y63'te kanh bir darbe ile sagc1 diktatiirltlk kuran General Lopez Arillano, 1972'de bu kez halkm destegi ile, reformcu, ilerici, sendikal iizgi.i.rli.iklere saygi11 bir kimlikle iktidara geldi.

Geleneksel "sag-sol" aynmmm, askerlerin siyasal egilirnlerinin belirlenmesinde her zaman ge<;erli olmadigmi sbyleyebiliriz. Askerlerin


siyasal tercihleri, belirli ideolojilerden <;ok, belirli kurumlara ya da belirli olaylara yii~elik olarak ortaya <;1k1yor. Kralci-eumhuriyet<;i aynm1 veya laik ile laik-olmayan aynm1, askerlerin siyasal tutumlannm belirlenmesinde, soyut baZI ideolojik degerlendirmelerden daha ge<;erli olabiliyor. Askeri ya~amm kendine iizgu ko§ullan ve egitim bi<;imi, sage1 ya da solu bir ideolojinin aynen benimsenmesine genellikle izin vermiyor. Ornegin Fransa 'da 1900-1940 yillan arasmda milletvekilligi yapmt!? olan askerlerin <;ogunlugu sagCI saY'hyordu. Gelenek<;i ve milliyet<;iydiler. Ama solun iinerdigi toplusal reformlara, ekonomik <;tkar gruplarmm temsilcileri kadar kar§l <;tkmtyorlardL

Ordunun temel i§levi yurdu korumak ve gerektiginde sava§maktlr. lyi sava!?abilmek i<;in, astm uste tartl~mas1z boyun egmesi, tek bir kahp i<;inde ki~iJikJerin geri plana itiJmesi, yani Slki bir disiplin onem!idir. Farkhhklara, farkh tuturn ve davram~lara yer yoktur. Askeri ahlak anlayt§l i<;inde, onur, eesaret, dayam~ma ve iizveri, en yuee degerleri olu§turur. <;unki.i asker, gerektiginde lilmeyi giize alabilmek zorundadtr. i~te bu ortamm i.iri.inu olan bir askerin, iizgur bir toplumdaki boli.inmelerin, siyasal farkhhklarm, bir noktanm otesine gitmesini anlaytp ho§giiri.i ile kar§tlamasl zordur. Demokratik, <;ogulcu bir toplumdaki ordu, gene! <;Ikarlann unutuldugu, iizel <;tkarlann iin plana ge<;tigi kw~kusunu ta§if. Askeri mantlk, di.izen mantlgtdtr; tek bi<;im, uygun ad1m manhgtdtr. Oysa siyasal mantzk, ka<;milmaz olarak tUm farkhhklan gi'lziini.ine alan, almak zorunda bulunan bir mantiktir. Askeri manhk, farkhhklan ortadan kaldtrmak ister. Siyasal mantrk ise, 6zellikle demokratik bir toplumda, farkhhklan kabul etmek ve olabildiginee uzla!:ihrmak zorundad1r. Bu z1thktan dolayidir ki, askeri mantJktan hareketle sivil toplumun sorunlanm <;iizmek ve hele demokratik bir yiinetm bi<;imini ger<;ekle§tirmek adeta olanakstzdir. Demokrasi ya!?antlarak bgrenilir, oysa orduda demokrasi ya~anmaz, ya~anamaz.

Darbeye ve askeri rejime iinei.ili.ik eden subaylarm sag ya da sol egilimli olmalan, aralanndaki temel baz1 ideolojik benzerliklerin giizden ka<;masma neden olmamahdtr: Solcu subay da, sagCI subay kadar "dcvlct hayranz "d1r, devletin gi.i<;lenmesini ister. So leu subay da, en az sage1 subay kadar milliyet<;idir. Solcu subay da, sage1 subay kadar, biili.inmelerden, kan~Ikhktan, disiplinsizlikten ho§lanmaz. Bir subay, kiiklii bir toplumsal degi~imden yana olabilir; ama en koklu toplumsal degi§ikliklerin bile, bir duzen ic;inde ve Ulke buti.inli.igunu tehlikeye at-

266

madan gen;ekle§mesi, onun i<;in de iin ko§uldur. Ordunun i§levinin ve i!?leve uygun olan egitiminin dogal sonueu olan bu ortak ideolojik iizellikler, iizellikle solcu subaylar a<;Ismdan iinem ta~1r. <;unku bunJar, siyasal yelpazede saga dogru gidildik<;e sivillere de ters gelmeyeeek iizelliklerdir. Ama gene aym iizelliklerdir ki, solcu bir subay ile soleu bir sivilin uzla~masmt zorla§tmr.

Gclcnckse/ komutan, gene de, insanlan yi.inetme sanahm ogrenebildigi iil<;i.ide, siyasal bir nitelige sahiptir. Oysa gi.ini.imi.izi.in ileri sava~ teknolojisi, teknisyen nitelikli, hatta bilim adamt nitelikli subaylan i)n plana <;tkanyor. Bu yeni uzman-subay tipi, geleneksel komutand<m <;ok farkhd1r ve dolayisiyla da siyasal bir kolayhga sahip degildir.

Bir ordunun siyasal egilimlerinde, elbette ki subay kesiminin toplumsal ki)keni de (inem ta~Ir. Aristokrat ki)kenlilerin ybnetimindeki bir ordu ile orta ve alt stmflara dayah bir ordunun olaylara yakla~tmmm farkh olmas1 dogaldtr. Ba~ta Ortadogu olmak i.izere, geri kalmt§ i.il kelerde krallara kanll yapilan darbeler, genellikle aristokrat hikenli subaylann uzakla~tp, ordunun daha halk<;I bir nitelik kazanmast sonucunu da verirler. Bu yeni yap! da, daha sonraki geli§meleri etkiler.

Subaylann yeti~tirilmesi dahil, ordudaki egitimin bi<;im ve i<;erigi de, yaygm ideolojinin belirlenmesinde rol oynar. A~m kah bir disiplin, belirli ideolojilerin uzantJsi olan yaymlan sokmamak, belirli ideolojilerin yanda§l,mm sistemli bir bi<;imde uzakla§tirmak, askeri okullarda ders verecekleri ideolojilerini g<iz iini.ine a lara k se<;mek, ordudaki olas1 ideolojik yelpazeyi bi.iyi.ik iil<;ude daralhr. $iii' de ordu, eumhuriyet<;iligi ve siyaset d1~1 olmastyla i.inli.iydi.i. 1965'ten sonra, "kontrgeril/a vc if; dii$mana kar[jl sava:/' eg~timi gbrmi.i§ olan komutanlann etkisiyle hava htzla degi§ti. Aym ordu, Allende'yi kanh bir bi<;imde devirerek, Latin Amerika'mn en uzun iimi.irli.i ve basktet askeri diktati)r]i.iklerinden birisini kurdu.

Allende'nin demokratik yollardan iktidara gelmitj olan marksist ybnetiminin, darbe gelenegi olmayan bir toplumda, kanh bir bi<;imde sonu<;lanmasmda iki iinemli bge rol oynad1: i<;te burjuvazinin, d1~ta ABD'nin buyi.ik destek ve ()zendirmesi. Hi<; ku§ku yok ki, bu iki etken olmadan, General Pinochet'nin kanh diktatorli.igi.i olu~amazdt. Ama diktatiiri.in yapt!klannm her zaman bu iki destegin istekleriyle tam


uyu~mad1 g 1 bir gerc;ektir ve askeri diktat6rliiklerin ()zelliklerinin aydmlat!lmasi ac;1smdan da 6nemlidir. $ili'de 19~0'de kamula:jtmla~ bi.iyiik baku· madenlerini, askeri diktatiirliik Amenkan !jlfketlenne ~en vermemi~tir. Devletin ekonomiden c;ekilmesini 6ng6ren ve bufJuvazmm yaranna i~leyen modele kar~m, devlet harcamalan, askerler zamamnda, brut ulusal iiretimin yiizde 25!inden yiizde 30'una <;Ikmujhr. ~i.inkii ordu, ne elleri kollan serbest bagtmstz bir giic;ti.ir, ne de ic; ve d~~ destekc;ilerinin emrinde bir aygtt. Ordunun yi.irelimlen, bin;ok etkemn bir bile!lkesi olarak ortaya c;tkar. ·

Ordudaki temel siyasal egi.limin tutucu ya da ilerici olmas1 !lU sorunlarm yamtlanna da baghdtr: Kurulu diizen, tcmel sorularr ~ozme umudu veriyor mu? '!;pksa Jarkll modeller, benzer ko:;ullarda ba~ka iilkelerde dalw mr ba~a:ilr? 1968 yilmda Rio de Janerio'da yaptlan 8. Ametikan Ordulan Genelkurmay Ba!ikanl,an Toplanhst'nda ABD'yi General Westmoreland temsil ediyordu. Daha 6nce Vietnam'da ba~komutanltk yapmt~ olan generalin konullmasidaki ~u diml~ ~ikkati c;ekmekteydi: "Dii~ kmkl1Xll1111 neden/erini kokiinden yok etmek r~m, top-. Jumsal ve siltasal cephede verilecek miicade/e, dar an/amda askerr miicadeleden ~!aha /lelirleyicidir." Latin Amerikal1 askerler . arasmda giderek etki ynpan bu gbru~. ABD 'nin "sum/1 demokrasi"leri dog:udan nskeri rejimlere tercih etme egilimi ile birlefiince daha da anlam ka

zamyor.

Bertolt Brecht " Fa~ist, nwlzabbct tellalmm fahifieyi korumasr gibi, it;c;ileri korudugunu one siirer" diyor. Oysa geri kalrnt!l iilkelerd~ ra~tlanan sagc1 askeri diktatorliiklerin hemen hic;birisi bu s1mfa gum1yor: ~agda§ askeri diktatorliiklerin c;ogunlukla ozel bir ideolojileri ve ye~t bir me!iruluk temelleri yok. 12 Eyliil'de Tiirkiye'de de goriildiigii gi~1, amac; eskisinden c;ok farkh bir siyasal diizen degil, "siyasetin yok edrlmesi". Ba!ita siyasal partiler olmak iizete, egemenligin kaynag1 olarak hatk1 alan bir me~ruluk temeli tiimden yadsmrmyor. Ama siyasetc;iler ve siyasetin kendisi koti.i.leniyor. Kitleler siyasetten sogutulmaya c;ah§l~ hyor. Oysa nazi, fa~ist ve komiinist diktatorliiklerin c;ok farkh ve kendilerine ozgii hirer me§ruluk temelleri aldugunu biliyoruz.

(4) Askeri diktatarliikler nirin ve IJaSll sonurlanzrlar? Bu sorundaki "nirin "in yamtlan, i<; ve du~ ko~ullardan, bir de ordunun yaplsmdan kaynaklananlar olmak iizere, ii<; grupta toplanabilir.

Ekonomik ve toplumsal sonmlan rozmedeki ba~nsl, tiim diger rejim-

268

Jerde oldugu gibi, askeri rejimlerin de omiirlerini . uzahr. Sorunlan c;6zmedeki zorluklar ve taplumda sivil <;dziimlere ybnelik umutlar yaygmla§hgi 6lc;iide, askeri y6netimi siirdiirmek zorla~1r . $ili'de General Pinochet'nin askeri diktatorliigu, elde ettigi ekonomik ba~anlar

sayesinde, oldukc;a uzun bir siire varhgm1 koruyabildi. Ama ic; ve dt~ desteklerinde "demokrasiye donii§ zamamnm geldigi" egilimi gu<;lendigi ic;in, sonunda "yumu§ak ge~i§" ka<;mtlmaz hale geldi.

Or§ etki, $ili'de askeri rejirnin olu§masmda da sonuc;lanm,asmda da onemli rol aynarnl§hr. Ekonamik ve askeri ac;tdan d1§ yarduna.muhtac;, bazt biiyiik devletlerle -i<; ve d~Jl giivenlik dahil- karma!ilk ili§kiler ic;ine girmi§ alan geri kalm1!i iilkeler ic;in, her onemli adunda dt§ etkeni hesaba katmak kac;mllmazdu. Eger i§birligi yaptlan, destek saglanan iilkeler demakratik. ise, belirli sarunlann iiriinii alan askeri rejimler, o sorunlan §U ya da bu bic;imde c;ozdiikten sonra gitmek zorunda kahrlar. Aym i§levi sivil goriiniim albnda yerine getirebilecek bir rejim, dl!i destekc;iler ac;ISmdan da daha az sakmcalar ta!lir. Geri kalmt§ iilkelerdeki askeri yonetimler, etki alanmda b'l,llunduklan d1!i giic;lerin en azmdan "rrza "s1 olmadan kurulamayacaklan gibi, onlarm istekle·rine kar§l da uzun siire varhklanm ko:ruyamazlar . .

Askeri diktatorliiklerin sonunu getiren en onemli etkilerden birisi de, do~dan ordulann yaprlan ve i§levleriyle ilgilidir. Hic;bir iktidar, kendi ideolojisinin ~mdaki dii§iincelerden ho§lantnaz. Ancak de!Jlokratik iktidarlar, farkh ideolojilere fiZa, hatta sayg1 gostermek zorunda kahrlar. Askeri iktidarlarm ise, yap1lannm ve egitimlerinin sonucu olarak, kendilerininkinden degi!lik 'gorii!llere ha§go:u ile bakmalan beklenemez. Ama askeri iktidarlar kurumla§tp askeri devletlere dOn~tiikc;e, taplumda yasaklanan c;o~lculuk ordunun ic;inde geli!lmeye ba§lar. Baz1 durumlarda -Latin Amerika 'daki c;e!litli orneklerde goriildiigii gibi- hava, deniz ve kara kuvvetleri ayn siyasal partiler· goriiniimii kazarurlar. Hatta aym kuvvet i<;inde, sag, solve arta kanatlar olu§abilir. Oysa sivil orgiit ve giic;ler arasmda 'gerc;ekle§tirilemeyen bir uzla!imaYJ, ordu ic;inde gerc;ekle!ltirmek daha kolay ya da daha az sanc1h degildir. (Rouquie, Fransa'da havacllarm cumhuriyet<;i ve sivillere yakm olmasma kar!?Ihk, Arjantin'de a~m sagc1 egilimler ta~1d1klarma dikkati c;ekiyor. Yaphklan i~e. kulland1klan silah ve arac;lara, toplumsal kokenlerine, ic;inde bulunduklan i:izel ko~ullara ve egitim farklarma bagh olan bu bollinmeleri a<;~klamak ic;in, tarihsel ev-


rimi de gbz oniinde bulundurmak gerekir.)

Askeri siyasal sistemlerin hangi etkenlerin bask1s1 ile sona erdikleri kadar, nas1l sona erdikleri de iinemli. Hemen belirtelim ki, bir askeri y<inetim ne kadar <;ok kan d6kmu~se, ne kadar <;ok bask1 yapm1~ ve ~iddet kullanml§Sa, sona eri§i de o bl<;iide s1kmhh ve sanCih olur. Oysa halkm verdigi destek azald1k<;a, muhalefet gi.i.;:lendik<;e, rejimin varhgm1 surdiirebilmek i<;in bask! ve §iddete giderek daha <;ok ba§VUrmaSl ka<;Jmlmazlq§tr. Bu gibi di.trumlarda "yumu$ak ger;i$'' olanakslzla§lrken, askeri rejimin sorumlularmm ·-bazen de ag1r bi<;imde- cezalandmlmalan giindeme girer. Hesap sorulmasmdan korkan askerler, yonetimin yeniden sivillere terkedilmesinden <;ekinmeye ve bunu 6nlemek i<;in <;e§itli yollara ba§vurmaya ba§larlar. Sadece askeri rejim suasmda i§kence yapm1~, siyasa!" ama<;.la "devleti kommak ir;in" cinayetler i~lemi~ olanlar degil, kapah rejimden yararlanarak <;e§itli yolsuzluklara kan§ml§ olanlar da, siville§menin bniinde birer engeldir.

Alain Rouquie, Latin Amerika'da "kurumsalla§ml~ askeri hiikiimetler" arasmda siviller tarafmdan devrilmeye tek bir ornek g6s-

' terebiliyor: "Bolivya"da askeri cunta 1952 y1lmda halkm CO§kulu sokak gosterileri ile yJkild1ktan sonra, sivil iktidann ilk yaphg1 §ey, orduyu terhis edip, a·skeri kadrolarda biiyiik bir "temizlige" gitmek olmu~tu. (Geli§mi~ iilkeler i<;in verilebilecek belki tek ornek ise, 1920' de General Liittwitz ycinetimindeki askeri darbenin, Berlin'deki genel grev sonucu iki giinde ba~ans1zhga ugrahlmas1 olay1d1r. Ama bu olayda, komutanlann <;ogunun darbeye a<;1k bir destek vermekten ka<;mm1~ olmalan da ku§kusuz biiyiik rol oynaml§hr.)

Askeri rejimin sohu<;lanmasmda ikinci bir model olarak, askerlerin gidip, kurduklan sistemin kalmas1 gosterilebilir. Ornegin yetkilerin biiyiik ol<;iide devlet ba~kamna bagh oldugu ·bir "ba§kanllk sistemi" olu~turulur ve o goreve de, askerlerin giivendikleri bir komutanm "siville$erek" gelrnesi saglamr. Zamanla.da her "ba§kan", gorevini kendisi gibi siville§mi~ ba~ka bir generale devreder. Biitiin bunlar olurken, ordu perde arkasmdaki "koruyucu ve kollayzcz gii{' olarak devrededir.

Rouquie, "denetlenen ve baskz altmda tutulan r;ok partililik" ya da "egemen bir askeri parti" ye dayah <;6ziimleri de ii<;iincu bir model olarak degerl~ndiriyor. Burada toplurnsal gii<;ler dengesine gore olu~an bir tertih soz konusudur. Eger askerler kuracaklan ya da kurduracaklan partinin biiyuk ag1rhk ta~1yacagma inamrlarsa, bu onlar a<;1smdan

270

ku§kusuz en uygun se<;enegi olu§turur. Ama bunu saglayacak kadar ba§anh olamam1~ ve yipranmi§larsa, denetim altmda bir <;ok partili sisteme raz1 olmak zorunda kalabilirler. Turkiye'de 12 Eylii/'den <;1k1~ta Amiral Biilent Ulusu'ya bir parti kurdurma istekleri ba~anh olamaymca; General Kenan Evren 'in cumhurba~kanhg1 ve sm1rlan daralhlm1~ bir <;ok partililik ile yetinilmek zorunlugu dogmu~, aym zamanda General Turgut Sunalp'in kurdugu partiye de a<;Jk bir destek veri!mi§tir.

27 Mayzs'tan sonra, ordunun k1~lasma <;ekilmesi i<;in, General Cerna! Giirsel'in cumhurba~kam, gene eski bir general ve tarihsel ki~iligi olan ismet inonii'niin ba§bakan, darbeye onculiik eden subaylann da "oliinceye kadar"senator olmalan gerekmi~ti. Daha sonra genelkurmay ba~kam Cevdet Sunay, siville~erek cumhurba~kam se<;ildi. 12 Mart 1971 darbesinde ise, gene!kurmay ba~kam Faruk Giirler'in cumhurba~kanhg1, ancak partilerin aralarmda uzla~malan sayesinde ba~ka bir eski askerin (Amiral Fahri Korutiirk) o goreve se<;ilmesi ile onlenebildi. (Komutanlar arasmda bu konuda g6rii§ birligi bulunmamas1, formiiliin uygulanmasm1 kolayla~hrd1.)

Baz1 istisnalan bulunmakla birlikte, askerler genellikle, bir takim giivenceler almadan iktidan terketmezler. Dstelik, geri kalm1~hk ya da geli~me siirecinin ko~ullan nedeniyle, hi<;bir zaman da "geri donmemek iizere" gitmezler. Butiin toplumsal kurumlarda oldugu gibi, siyasal sistemler de, omiirleri uzad1k<;a gii<;lenirler. Zaman i<;inde bir yandan aksayan yonleri duzelir, ote yandanda toplum kendilerine ah~1r; uymap, sayg1 g6stermeyi dogal saymaya ba~lar. Oysa her askeri darbeden sonraki yeniden diizenleme, bir tiirlii kurumla~amayan, istikrar kazanamayan bir siyasal ortam olu~turur. Her defasmda bir<;ok ~eye yeniden ba~lamak gerekir. Geri kalm1§ ulkelerde, iki askeri yonetim arasmdaki sure uzad1k<;a, sivil gii<;ler arasinda -ozellikle askerlere ba~vurmama, 6zendirmeme konusunda- uzla~ma egilimi arthk<;a, sivil yonetim ve kurumlar o 6l<;iide gii<;lenir.

Duverger'nin deyimiyle; "Bir rejimin bilanr;osti sadece gerr;ekle§tirdikleriyle itegil, aynz zamanda yarattzgz tepkilerle olr;iiliir". Ornegin, eger ltalya ve Fransa fa~ist diktat6rliikler dohemini ya~arm~ olmasaydJ, her iki Ulkenin ag1rhks1z komiinist partileri, sava~ sonrasmm en biiyiik siyasal gii<;leri arasma giremezlerdi. Gene Duverger'ye kahlarak, geri kalm1~ ve ozgiirliik gelenegi bulunmayan Ulkelerde, bask1 rejim-


lerinin bazen uzun si.irebilecegini soyleyebiliriz. Ama bu gibi durumlarda bile, rejimle bi.iti.inle§en diktatori.in i)li.imi.iyle bin;ok ~ey degi~mektedir. Avrupa 'nm en geri i.ilkeleri arasmda say!lan lspanya ve

Portekiz'in Franco ve Salazar diktati)rJi.iklerinden sonra h1zla demok

rasiye ve 1hmh sola kaym1~ olu~lan elbette ki bir rastlanh degildi.

Ordunun tek tip<;i otoriter yaplSI, sivil ya§am1 di.izenlemeye uygun

olmad1gJ i<;in, askeri rejimler, bir tepki olarak, kendilerinden sonra ge

nellikle istemedikleri gi.i<;lerin iktidara gelmesi sonucunu dogururlar. Ornegin 27 May1s darbesi Dcmokrat Parti'yi iktidardan uzaklat~tlrml§tl ama kapatJlan partinin ~,~zantlsl olan Ada/ct Partisi, k1sa bir sure ~o~ra, daha da gi.i<;lenmi§ olarak iktidan ele ge<;irdi. 12 Mart darbesmm

hedeflerinden birisi gene! olarak sol, ozel olarak da Cumhuriyet Halk Partisi'nin sol kanad1yd1. Oysa darbeden sonra o kanat once partiye

egemen oldu, ardmdan da, yap1lan ilk gene! se<;imlerden birinci ~arti olarak <;1kh ve uzun y1llardan beri ilk kez iktidara ula§tl. 12 Eylul den sonraki ilk gene! se<;imleri ise, darbecilerin destekledikleri parti dq?;il,

darbecilerin a<;1ktan cephe ald1klan parti kazand1.

Alain Rouquie, askeri darbelerin laboratuvan sayilan Latin Amerika i.izerindeki incelemelerinin l§lgmda, askeri rejimlerin, "lzemell her zaman, bir gelir transferi ve toplumsal planda kartlarlll yerziden dag1t 1mz" sonucunu verdigini soyli.iyor. Yans1z bir siyasal hareket ola

mayacagma, her askeri rejim de belirli toplumsal gi.i<;lerle i§birligi yapmak z~runda kalacagma gore, bunu dogal, hatta ka<;1mlmaz saymak

gerekir.

SE<;iLMi~ KAYNAKLAR

Ate~, Toktamt~. Demokrasi, Eser Matbaast: ista1~bul, 1976... . Baran, Pa\11. Biiyiimenin Ekonomz Polzt1g1, (<:;:ev. E. Gunc;:e), May Yaymlan,

istanbul, 1974. Bums, Edward McNall. c,:agda;; Siyasal Dii;;iinceler. (<:;:ev. A. $enel), Birey veTo-

. plum Yaymlan, Ankara, 1984. . . . Cern, ismail. Tiirkiye'de Geri Kalmz;;L.zj5m Tarzhz. Cern Yay1flevt, lsta~bul, 1973. . Duverger, Maurice. Oiktatorliik Ustiine. (<:;:ev. B. Tanor), Donurn Yaymevi,

istanbu, 1965. Ecevit, Biilent. Ortamn Solu, Kim Yaymlan, Ankara, 1966. Emrealp, Sadun. Azgeli~nzi~lik ve Siyasal Yaptlar. B1rey ve Toplum Yay., Ankara,

1984. · '1 k Feyziog1u, Turhan. Oemokrasiye ve Diktatorliige Oair, Istanbul Matbaar;:I 1 ,

istanbul, 1957!-

272

Friedrich, Carl. S. ve Brzenzinski, Zbigniew K. Totaliter Dikor/iik vc Otokrasi (<:;:ev. 0. Onaran), Siy. il. Turk. Der. Y., Ankara 1964.

Gorbat;ov, Mihail. Sepnc Konu11111 ve Makaleler (<:;:ev. M. Co~kun) Arnac;: YaymCJhk, Isl. 1988.

Gi;ize, Ayferi. Siyasal Dii$iii1Cc Tarihi, istanbul Hukuk Fakultesi Yaymlan, Istanbul, 1982.

Giirbiiz, Ya§ar. Kar~lla$111'/na/1 Siyasal Sistemler, Beta Bas1rn Yay1rn, istanbul, 1987.

Hamon, Leo. Lc role extra-militairc de l'annee dans le tiers monde, PUF, Paris, 1966. Koker, Levent. lki Fark/z Siya,;et, Ayrmt1 Yaymevi, ist., 1990. Kiiksal, Erhan. Az Ge/i;;mi;; 0/kelerde Demokratik Rejim Uygulamas1, Teksir edilrni~

doc;:enc;:lik tezi, Ankara, 19Rl. Lijphat, Arend. (:agda$ Dcmokrasi/er, (c;:ev. Ozbudun, Onulduran), Sanem Mat

baaohk, Ankara, 1986. Linz, Juan, J. Totaliter ue Otoritcr Rejimler. (<:;:ev. E.Ozbudun), Siy. ilirn. Turk

Der. Yay., Ankara, '1975. Lipson, Leslie. Oemokratik Uygariik. (<:;:ev. H. Gulalp, T. Alkan), Turkiye i~ Ban

kasi Yay., Ankara, 1984. Mayo,Henry B. Demokratik Teoriye Giri$. ((,:ev. E. Kongar), Siyasi ilim. Turk Der.

Yay., Ankara, 1964. Macpherson, C. B. Denwkrasinin Gm;ek Diinyas1. ((,:ev. L. Koker), Birey ve .To

plum Yay., Ankara, 1984. Moore, Barrington. Les origines sociales de Ia dictature et de Ia democratic. Maspero,

Paris, 1979), (Tr. P. Clinquart) · Pelikan, Jiri. Oogu Avrupa'da Sosyalist Muhalefet. (<:;:ev. M. H. Spa tar), Kaynak

Yaymlan, Istanbul, 1984. Reich, Wilhelm. Fa;;izmin Kitle Rulw Arrlayt$1. ((,:ev. B. Onaran), Payel Yaymevi,

Istanbul, 1975. Rouquie, Alain . .Latin Amerika'da Askeri Oevlet, (Baskiya Haz1rlayan: ~irin Teke-

li) Alan Yaymc1hk, istanbul, 1986. Sander, Oral. Siyasi Tarih (iikraglardan-1918'e), irnge Yaymevi, Ankara, 1989. Sanca, Murat. Siyasi Dii~iince Tarihi. Gerc;ek Yaymevi, istanbul, 1983. Sartori, Giovanni. Demokrasi Kuram1. ((,:ev. D. Baykal), Siyasi 1limler Turk

Dernegi Yay., Ankara, 1971. Soysal, Miimtaz. Anayasa Giri~. SBF Yaymli.m, Ankara, 1968. Soysal, Miimtaz. Siyasi Du;;unceler vc Rejimler, Ders Notlan, Ankara, 1977. Schwartzenberg, Roger-Gerard. Sociologic Politique. Edition-Montchrestien,

Paris, 1971. l?aylan, Gencay. (:agda~ Siyasal Sistem/er. TODAiE Yay., Ankara, 1981. ~?enel, Alaeddin. Siyasal Oii$iirzceler Tarihi. SBF Yaymlan, Ankara, 1982. Therbom, G. Sermaye Egemenligi ve Demokrasinin Dogu~u (<:;:ev. $. Tekeli), V.

Yaymlan, Ankara, 1989. Tunaya~ Tank Zafer. Siyasi Miiesseseler ·oe Anayasa Hukuku, Sulhi Garan Mat.,

Istanbul, 1969. Wolfe, Bertram D. Devrim Yapan 0~ Adam (c;:ev. 0. Oskay), Turk Siyasi ilimler

Der. Yay., Ankara, 1969.

273

Eskikitaplarim.com

ADDiZfNt ·

-A-

Abadan-Unat (Nermin), 182,196 Abdiilhamit II., 114,171 Abreu (Hugo, General), 'JJD Adorno (T.), 245 Afgani (Seyid Cemaleddin), ro. Aganbegyan (Abel),236,237 Aga$llan (MehmetAJi), 140 Akarcab (Sezer), 26, 45, lfi2 . ~{Yusuf), 115 Alain, 78 Alkan (Ti,irker), 70 Allende {Salvador), 267

. Almmd {Gabriel), 2'iO . ~ (5ma), 137, 140 An-Naim {Abdullahi Ahmed), 58 Arillano (General Lopez), 265 Aristo, 199 Aron (Raymood), 145 Asian~), 140 Atatiirk (Mustafa Kemal) 59, 67, 72, 113,

117, 120, 121, 123, 125, 126, 129, 130, 131,135, 138, 139, 157, 159, 193,251, 265

Atay (Hiiseyin), 140 Atej{Totdarnq},22l, '02. Aybar (MeJunet Ali), 236 Aydemir ~:Siireyya), 140 Aziz Jean, fll Aziz Paul, 49,50 A:D.z Thomas, 50, 62

-B-

Babeuf, 88 Baran (Paul), Zl2 Batista,29 Bayar (<;eJal), 139

Baykal(Deniz), 185,196 Bayraktar (Mehmet), 140 Bellini (Gentile), 67 Bernstein (Edward), 92, 96, rn, 100 Birnbaum (Pierre), 163 Blum (Um), 101 Bodin O'ean), 62 Booaparte.(NapoJem), 51 Bosch Q'uan), 265 Bouthoul (Gastm), 162, 163 Bozdat{lsmet), I4o Brandt (Willy), 221 Brecht {Bertolt}, 268 Brinton {Crane), 156 Buda,.52 Budiaf {Muhammtrl),61 Burdeau (George;), 24,45 Burlce (BDnund1 211 Bums (Edward McNel1), 'Zl2

-C-

Calvin, 50 Camara (Helder), 52 Castro (Fidel), 29, 252 Om {lsmail),14q '02 O!arlesl, 210,211 O!arles H., 211 O!arlot (Monica), 185, 196 ClJafelet (Frm,;oil), 163 Ote-Guevera, 161 Cohn-Bendit (Daniel), 45 Gmle {Augusle}, 117 Coostant (Benjamin), 71,~, 81,.201 ~ij (Muslafa),39, 45 CotO'ean-Plerre1163 Crenshaw (Marlha), 41, 43, 45 Cmnwel.l (Olivier), 30,210,212, 223


-<;:- -F- Gokalp (Ziya), 116, 120 Krr~ak, <;:aglar, 141 Goze (Ayferi), 140,273 Kierkegaard, 107

<;:akotin, 181 Farrere (Claude), 117 Kili (Suna), 123, 126, 127, 141 <;:am (Esat), 1% Fatih Sultan Mehmet, 67, 71, 113 --H- Klaviya, 71 <;:andarh Halil Pa~, 113 Fethi Bey (Fethi Okyar), 123

Hallac-t Mansur, 65 Kolornb (KristoQ, 211

<;:ar 3. Aleksander, 115 Feuerbach, 89 Kongar (Emre), 127, 141, 163 <;:agatay (N~t), 64 Feyzioglu (Turhan), 226, 2'71. Hamon (Leo), 264,273 Kont Teleki Pal, 116 c;:~ (Arul), 140 Fichte,83 Hannson (Allan), 218 Korotic (Vitali), 234, 237

Fincano (Yurdakul), 140 Hegel,108 Korutiirk (Fahri), 271 -D- Finer (S.E.), 257 Heredot, 198 Kutlu (Haydar), 234, 1.36

Fi~k (Kurthan), 196 Hilferding (RudoJO, 249 Kiirk~ii (Ertugrul), 234, 238 Dabazies (Pierre), 261 Fourier (Olarles), 84 Hitler (Adolf), 36,52, 109, 135, 174, 179, Koker (Levent), 141,216,273 Dahl, (R.A.), 185 Franco, 107,227,239, 241,2'71. 180, 203, 241, 242, 243 Koksal (Erhan), 206, 252, 273 Dahrendorf (Ralph), 147 Franklin (Benjamin), 226 Hobbes (Thomas),32, 62

Darwin, 60 Friedman, 80 Hoodbay (Pervez), 141 -L-Daver (Bi.ilent), 140, 182 Friedrich (Carl. S.), 273 Humeyni,162,234

De Tocqueville (Alexis), 77, BQ, 155, 202 Freud (Sigmund),37 Hiiseyinzade Ali Bey, 116 Lafayette (Pierre), 117 Debray (Regis), 45, 163 Fromm (Erich),34, 35, 36, 45 Lamartine, 117 Decoufle (Andre), 157, 163 Fuentes (Carlos), 234, 237 -1/t- Lancelot (Alain), 182 Deng Siao Ping, 238

Ibanez (Blasco), 56 Lassalle (Ferdinand), 94

Descartes, 107 -G- Lazarsfeld (Paul), 170, 189, 1% Dicle (Atilla~ 196 tbn-i Haldun,60 Lenin, 32,45, 88, 91, 92, 101, 120, 159, 179, Diderot,75 Galbraith, 23'7 lnceoglu (Metin), 182 180,229,230,231,233,248,255,257 Dornenach (Jean-Marie), 174, 182 Gandi (Mahatma), 162 !nonii (!smet), 139, 259,263, 271 Levi-Strauss (Claude), 248 Droz (Jacques), 140 Gandi (Indira), 251 !sa (Hz. !sa), 49, 51, 52,54, 63 Lijphat (Arond), 273 Duclos (Jacques), 140 Gandi (Rajiv),251 Linz (Juan].), 273 Durkheim (Emile), 48 Garaudy (Roger),55, 57, 59, 140 -J- Upset (Seymour M.),190, 196 Duverger (Maurke), 25, 45, 135, 163,223, Gasptralt (Krrnnh !smail), 115

iamesli,211 Upson (Leslie), 273

224, 225, 250, 251, 264, 271, 272 Georgeon (Fran~is), 132 Locke (John), 75, 200,201 Gorba~ov (Mihail), 232, 233, 235 236, Jaures (Jean), 92, 99, 100 Loti (Pierre), 117

-E- 273 Jefferson (Thomas),212 Lundberg-Schrag (Larsen), 182 Gurvitch (Georges), 1% Luther (Martin), 50

Ebu Halife, 65 Gutenberg, 68 -K- Luttwitz (General), 224, 270 Ecevit (Bi.ilent), 113, 220, 2'71. Gill~ (Cengiz), 45

Kaddafi,65 Liiksernburg (Rosa), 92, 163

Eflatun, 106 Giller (tlhami), 58 Emrealp (Sadun), 272 Gilloksiiz (Yigit), 140 Kalayooglu (Ersin), 1% -M-Ergil (Dogu), 117, 140 Giirbiiz (Y~r), 273 Kant,108

Eryildtz (Semih), 140 Giirler (Faruk), 271 Kapani (Miinci), 169, 182 Macpherson (C.B.), 141,273 Engels, 89, 90, 91,-95,214,229 Giirsel (Cemal), 263, 271 Karleby (Nils), 104 Makyavel, 62 Evren (Kenan), 271 Gi.ivenir (Murat), 45 Kasun (General), 263 Malaparte (Gursio), 45, 163

Giibbels, 27, 174, 180 Kautsky (Karl), 98, 99 Mao Zedung, 45, 248 Keynes, 79, 237 Mardin (~rif), 70, 141

276 277 Eskikitaplarim.com

Martinet (Giles), 45 Marx (Karl), 48, 51, 85, 86, 88, 89, 90, 92

94, 96, ':!8, 144,147,155,160,179,214, 228, 229, 232, 237, 239, 240

Mastre (Joseph de), 162 Mayo (Henry B.), 273 Mitterrand (Fran~ois ), 240 Montesqieu, 75, 76, 200 Moore (Barrington), 273 Mosca (Geatano), 148 Muhammed (Hz. Muhammed), 53, 55, 63,

64, 66,121 Musa Peygamber, 48 Mussolini (Du~e}, 109, 136, 180, 239, 241,

243

-N-

Napolyon, 132 Nas1r (Albay Cerna! Abdul Nas1r), 263,

265 Necip (General}, 263 Nehru (Pandit), 251 Nietzsche, 108

-0-

Oba (Ali Engin), 113, 115, 117, 141 Okyar (Fethi), 129 Oran (Baskm), 112,141 Ortayh (ilber), 67, 72 Orwell (George), 37 Owen (Robert), 84 Ozankaya (Ozer), 141

-6-

brner(Hz.Omer), 64,66 Ozal (Turgut), 55, 141 Ozbudun (Ergun), 123, 196 Ozdalga (Haluk), 103, 141 Ozek (~etin), 141

278

-P-

Paine (Thomas), 203 Palme (Ola0, 218 Papa Xll. Pier, 52 Pareto (Vilfredo), 108, 148 Pascal, 204 Pavlov, 181 Pelikan (Jiri), 273 Perikles, 199 Petain (Mare§al), 239 Pinochet (General), 107, 267, 269 Pirelot (Marcel), 45 Polkinghorne Gohn), 60 Poulantzas (Nikos}, 147 Powell, 250 Protagoras, 198 Proudhon (Pierre-Joseph), 87

-R-

Racavi (Mesut), 132 Reagan (Ronald}, 237. Reich f'N.), 245, 273 Robespierre, 77 Rocard (Michel), 93, 105, 141,220 Rocher (Guy), 148, 163. Rodinson (Maxime), 54, 141 Roosevelt (Franklin D.), 171, 237 Rostow (Walt W.), 144 Rouquie (Alain), 260, 263, 265,270,273 Rousseau Gean-Jacques), 32, 76, 82, 201 Runciman f'N.G.), 163 Russell (Bertrand), 76, 141 Rykowski (Zbyslaw), 236, 237

-S-

Sabbah (Hasan), 37 Sabine (George), 141 Sabuncu (Yavuz}, 196 Saint-Simon, 85

Salazar, 107, 227, 272 Sander (Oral), 213, 273 Sartori (Giovarmi), 177, 182, 273 Sanca (Murat), 100, 141,273 Sauvy (Alfred}, 172, 182 Schelling, 107 Schopenhauer, 107 Schwartzenberg (Roger-Gerard), 163,

253,273 Sencer (Muammer), 141 Sencer (Muzaffer), 141 Shaw (Bernard), 102 Sieyes (Emanuel), 76, 201 Sismondi, 86 Smith(Adarn), fl:l,214 Sokrates, 199 Sombart (Werner), 108 Soysal (Miimtaz), 196, 273 Spencer (Herbert), 78 Spinoza, 203 Stalin, 162, 203,231, 234, 236,237 Stuart Mill Gohn), 78, 82,205,230,234 Sunalp (Turgut), 271 Sunay (Cevdet), 271 Silleyman (Kanuni Sultan), 67

$ardag (Rii§ru), 59 ~aylan (Gencay}, 141, 244,273 ~el (A!aeddin), 141,.273 ~yh Abbas, 130

Tanyol (Cahit), 141 Thatcher (Margaret), 237 Therborn (G.), 273 Timurlenk, 71 Timur, Taner, 141 Tito, 259 Tombalbaye, 254

Topuz (I-hfzi}, 45, 171 Torres (General), 265 Touchard (Jean), 74, 141 Tr~ki (Trotsky), 179,224,230 Tukidides, 199 Tunaya (Tank Zafer), 141, 273 Tun~ay (Mete), 141

-U/0-

Ulusu (Billent), 271 Ulw; (Sitki), 141 Uysal (Birkan}, 196 Dnsal (Artun), 172, 182, 196

-V-

Volkan (Varruk D.), 38,45 Voltaire, 74

-W-

Walesa (Lech), 178 Webb (Sidney), 102, 104 Weber (Max), 48, 51, 134 Westmoreland (General), 268 Wigforss (Ernst), 104 Wolfe (Bertround D.), 273

-Y--

Yayla (Atilla), 38,45 YaZI.aoglu (Said), 59 Yesevi(Ahmet), 71 Yavuz (Fehmi), 141 Yucekok {Ahmet), 51, 141

-Z-

Zaganos Pa~a, 113 Zempleni (Arpad), 116

279

Eskikitaplarim.com

KA VRAM DiZiNi

-A-

ABO (Amerika), 71, 170, YJ, 233, '!37, 251, 257, 'l£/,'lfi>

Afrika, 161, 181,Bl,252 Aile, 186

Aldif~~76 Alman&!.yai~Par!S, 104 Ahnan Sa;yalizmi, 1(J)

Almanya.Z6,29,99, 101, liJl, 110,112.135 Alt-yap. 19, 19.1 Amerikan Devrimi, 1~ 211

Ara tblkalar,l9 ArapQdulan,2Sll Arisl:d<ri5, 73,241 Aljantin, 252, 264,265, 269 Arb.-dega", 86,89,~ Askeri devlet, 263 Askm ~tffiiikla-, l4Z24,256,257,268 Askeri manllk, '2ffJ Atatiirk¢liik, (Bkz. I<analizm), 126, 127, 133, 265 Avam Mafui, :n!, 211 Avrupa, 62,73,113,ll!,255,264,Z72 Avustwya, 138 Aydml00alizmi,74 Aydmlanma felsefesi, 74 Aydmlanma Q!gt, 74 Asya. 181, 2':n Az~danokrasiler, 249 Azmld<Gnqian, 188 Aztekla-, 247

-B-

llarlm lstilalan, 2ll Basktrejimleri, 21, ll, 176,177,178 Bad-Godeslxrg Prograrru, 104 Bab Avrupa, 51, 5'3, 74, 97, 111, 193,226

280

Bah, 66 Bairi,39

&gumzhk!ildiri.~ 212 lla!jkaniJk~ 135,252,2?0 Beyaz yakilln', 24> lllimsS~ 19 . l!iliJI;, 119,161 Bin ruwz Yiiz Yumi Q:iruz l'lmmik lllmahnu

110,128 I

BiriOO Diinya ~ 29, 99, 110, IJJ, 19.1,2ll, 242, 244,257

~Kurarru,W

fulivya, 2'iU

Boyl«tw~, ll Brezilya, 264,7£0 Jlw1.tvazi(Bkz. I<enlsoylular),51,73, 114, 138,VJ,

268

--C-

Cezlyir, 61, 69,258 CHI' (Cumhuriyet Halk Partisi), 193, 259,272 Cihad,58 Comecon,'l3.3 Cumhuriyell;ilik, 122

-<;:-

(ad lJmci Partisi, 254

(ogulcu~~. 177, '222,W (ogulcu Sistemler, 165 9$Jnluk diktasl, J)2

(ah¥nJarToplumu(Phalanstere), 84 (arhk.RusyaSJ, 115,230,233 Qn1izm, 89 ~ &nd<rasila-, 184 <:;agd~ ldedqiia-, 72 (eka;iovakya, 178,233,240

Qlb;iler,ll

On IA.>vriJni, 154 9n, 54, 136,254 ~ Partili IAilem, si (iikifj Kt.~~a~~~, 100

-D-

Illhomey, 256 Darimarb,219 Ol)'iiii.7MS!nlbr, 52

. llmirpa'deiilbleri, m JAmaac&Jannu. 1~ ~ 36,66, <Jl, 99,100,122, 135,D,:B3 Dmtokralikkiilliir, 77 .

~Pani, 195,Z12 Demokiatik Sol (DimdaatikSI$yalizm~ 92, 93,

m,m IRnge I<ur.aru, Z25

~(FsxJa!R~ l1l ~'IJ,llJ

~hi, 127,128,aJ Devrim Haldo, 75 IlMin,. 'li, 1CJ, 148, 157, 158 O!Yrimd~ 119,19.1 Ilklaaliik Kuranu (diklaliirliik), 99, m Ill~~ r::mP<ii, 66 l;Ml.4B IAnsel GiJ;ler, 52 ~Cumhuriyeti, 265 I:Xlga dununu, 75, :m Illga yasag. 75 IJ!tuAvrupa, 29,al5,227,Z31,'l38,m Diirdiind.i Gtil;, 27 IXi2m~157 ·

-E-

Egemen Parti, 126,251 EgemenSIIllllar, ~.liB, 144,147,151,152, 158,n,

233

Fjlinllidigi Y;sw, .68

~ Dii1eyi.II!l flm:mik bunalanlar, 31 flm:mikDemd<rasi, n; BamtikliJerali2m, 74 Bcmmik iktidar, !X), m, 151, 15'3 fmir.-Krmuta zin:iri, 264 263 Emperyalizm, 1SI .

~66,226

&mmi Palrigi. 61 . ·. Enneri.smtr~~, 174 Eslci Diinya.l36 Eslci ltikY, 71, 113, 117 EskiYman, ~IS3,197,DJ,m Etyinn yOOelimi, 16,91 .I:W;(Einik~),36,3'i'

Bkin}\lllla'} 74,76

Fan, 1(12

fillitiljmler, 1M,21l . Jllrilzm,3],33, 74, 1~ llO,l&?,:KS,lli' Fa!p, XZ,¥3,ll4 FoodaiOOm!, 6'3, 112 Hiili\l) . Hradya. ZJI)

Pransa, 101, 102, no, m, 119, 1~ VJ, 239,245, 2f{),271

FransiZ IA>vrimi, 63, 76, 77, 82, 84, 88, 94, 1Q!, 118, tJJ, 154, 159, 162, 2Jl, 213, m, 261

FrariSizOrdusu, 261

Framzlnsan ve Y~ Haldan Bildilisi, 73, liD

--G-

Gagall1lar (Giikoguzlar), 129 Ga:ekondu, 191 Geleneksei Komutan, 267 Geleneksel Toplum, 191 Gelir I:Xizeyi, 187

~£Aizeyi,28J


C,enel oy, 89, 239 C,eri KalllWj UlkeSistemleri, 12 Geri Kal!JWj O!keler, 28, 118, 155, Iro, 165, 181, 24;1,

256, zro, 261,264

Glasm;t Z35 Giiney Afrika, 74, 193

Gii!;ler Dmgesi, 28,215

Giic;ler Ayrum, 75

-H-

I-lai:Jeiistan (Etiyopya), 136

Haklar Bil<li.tiS, 210 HaklarY~ 211 Halife, 56, 66

Halkdemokrasileri, 248

Halkegemenligi, 183 HalksekiOrii, lOl Halkevleri, lO'i, 124

IialkQhk, 124, 128 Hac;lt Seferleri, 203 HuiStiyanhk; 48,49,56,63,66, 100 Hintliler (Hindistan), 247,251, 252, 259

Honduras, 265

Hukuk devleti, 222 Hukuk refonnu, 67

Hukuksal Adalet, 94, 222

Irak,263 !slahat, 158 idtcloji, 'Xl, 119

ll11ilal, 158 ihtilabhk, 219

-IIi--

ikind Diinya Sa~, 26, 29,231, 243

iktidar Blogu, 147

iktidann el d~esi, 20'i Uerid Daibe, 263 ioanr; Sista.nleri, 47 lngi!tere, 73, 84, &5, 88, 102, 110, 209,211,217,219,

282

237, 239,245, 2'il

lnka!ar, 247

lnktlap, 158 lnsan Haldan Bildirgesi, 100, :ID, 213

iran, 61, 66, 69, 72, 136

iskandinav Weri, lffi, 20l, 217

~85 islam dini, 54 ispanya, 239, 241,247, 271

ispanyol Ordusu, 261 lsiait Ordusu, 258

isve;, lffi, 158,20l,217,219

isvige,l93 ~ Suufi, 91, 95, 97, 98, 101, 102, 100, 146, 153, 20'i,

215,228 italya, 50,107,110,112,239,242,245

lttihat ve Terakki, 138

-JIK--

japonya, 54, 129, 233,241, 247,248

I<adro I.Mgisi, 255 I<admlar, 186

I<ambocya, 254 I<amuoyu iioderleri, 171 I<amuoyu, 165, 169, 176

Kanuonan1e, 66 I<apitalisttoplurolar, 146,228 I<apitalizm, 51, 54, 97, 145

I<ara Afrika, 258 Kat~I-Devrim, }57, 163

I<atolikMezhro~ 63,71,174,210

I<ablma Bunaluru, 184

I<ablrrno Dmlokrasi' 78, 123 Kazakistan, 115

Kemalist Devleb;ilik, 128 Kemalist Devrim, 29, 126, 133, 137, 154,239

KemalisthalkQhk, 126

Kemalist MilliyeiQ!ik, 121 Kemalist Tek Parti, 254, 255 Kernalizm (Kemalist Model), 105, 118, 131, 133,

134, 136, 252

Kendiligindeo-kendisi i<;in owl, 90 Kent demokrasi;;i, 201

Kentsoylular (Butjuvazi), 72, 73, 81, 114, 118, 138, 209,213

Kenlalist Kiiltiir Dcvrimi, 240

I<Ita Avrupas1, 210

Kmlordu, 231,258

Km!Tut,raylar,41

Ki!i<£, 56

Kitle il~im arac;Ian, 24, 171, 177 Kitle Partileri, 22

Kitleiirgillleri, 77,124,201

I<i1isel askeri diktatiirliik, 263 Komiioist Partiler, 33, 230,239, 240

Komiinizm, 81, 93, 184

Kontrgerilla, 268 Kiiktendincilik, 61 Kiiy en~tili.ileri, 105, 134

Kurtulu!j Sa\'alji, 125

Kuoun~l askeri diktatiirliik, 26.1 Kutsal Fahi,<£, 66 Kuzey Afrika, 263

Kuzey Amerika, 211 Kiiba, 30, 154, 254

Kiiltiir f.Aovrimi, 124, 131, 161

-L-

Laiklik, 62, 129, 131

Latin Amerika, 52, 251, 2W, 263, 264,268,270,272 I.iber.il Dmlokrasi, 74, lO'i

Uberal f.Aovlet, 94

Uberal diiljiince (liberalizm), 32, 51, 72, 81, 92, 105, lOl, 120, 139, 207,209, 212, 216

Lordlar Mecli'ii, 73, 200,211

-M-

Macaristan, 178, 233,240 Macarlar, 117

Magna Carta, 208, 210

Manifesto, 90, 214 M1rksi;;t R~imler, 227, 234 Marksistler, 21,32,143,220,233

Marksizm, 4S, 90, 92,146,151,232,235,238

Ma\ i yakahlar, 240

Mazltml Milletler, 121

Meksika modeli, 252, 259

Mezopotamya, 200

M1Sif,263

Milliyetr;ilik, 111, 120 Milliye\9 §iddet, 36

Musevilik, 54, 66

Mutlak Kralhk, 210,211,255 Miilkiyet Hakkl, 73 Miisliin1anhk, 52, 63

-N-

Naziler (Nazizim), 27, 30, 73, 107, 110, 174, 224,231, 244

NEP, 231

NlfVana,, 52 Norve;,219

-0-

Oniki E:ylill (12 Eyliil), 193,261,263,265,268,270,

272 Oniki Mart (12 Mart), 263, 271

QanbhTemsil, 194 Ordu, 29

OrtaSllUflar, 108,110,185,253,262 Ortadogu, 252, 264, 267

Omlanh Ordusu, 258

Osmanh Lnparatorlugu, 62, 65, 66, 99, 113, 114,

125, 131, 193 Otoriter kcyJik. 245

Oyhakki, 193,239

Ogrendler, 30

6n ayiklama, 172

-6-


6zel GiJijm, 136

bze!Millkiyet, 146 Ozgiir I<admlar, 66

-P-

Pakistan, (f)

Papa, 56, 63, 112 Pazar ekonomiSi, 158 Phalanstere (Bkz. (~arToplwnu), 84, 85

Polonya, 52,61,178,Z33,Zl8,240

Portekiz, 240,247,271

Prestrcika, Z34, 235 Proleterya, W, 100,240 Proleterya diktarorliigu, 32, 33, 88, 91, 94, 99, 101,

230,Z33,255 Propaganda, 165, !(f), 172 l'roleslanhk, 38,63,210

Pfuitmlik, 211

-R-

Refonn, 158 Revizyooculuk, 92,96

Ruhban8mtfJ, 72 Rwn QtOO.oks Patrigi, 65 Rus Devrimi (bkz.Sovyet Devrimi), 92,154,178,

195,257

RusOrdusu, 257 Rusya Miisliimanlan, 115

-5-

SA1ar, 244

Sanayi Anaya'l<ISI, 85 Sanayi demokra5iS, 102

Sanayi Devrimi, 216 Saga hiikilinetler, 23

Sagoid!rlcjiler,31 SeOOikalar, 22,204

Senegal, 258 Setbe>t firka, 123, 129, 138

Sermaye sahipleri, 25

284

&.;im f<EYolcjisi, 165 SeQm, 29, 165, 183 Se<;kind demokrasi, 2lli

Se;kinler, 148 SlV<inJerin doJai?tmt, 100,148

Se<;men vergisi, 193

Sieme l.klne, 256 Sivil toplwn, 133, 134

Siyasal demokrasi, :lli, 215

Siyasal~. 143 Siyasal ikiidar, 28,3:!, 90, 1!j), 151

Siyasalkattlma, 165,183

Siyasalkurumlar, 144 Siyasa1Jibernli2m, 74

Siyasal Manhk, 266 Siyasalsistemler, 12, 66, 197 ·

Siyasal ~a, 11, 165, 166

Siyasal~ 11,48,71 Suuf diktatiirliigii, 97

Sofizm, 198

Sol partiler, 21 Sok:uidld:jiler, 32 Sosyal D:mokrasi, 92, 93, lll5,201, 215,219,220,221

Sooyal devlet, 94,218,219,221,222

Sosyal emperyalizm, 248 Sosyalhukuk.devleli, 239 Sooyalizm, 51,81, 98,100,120,145,216,235,238

Sooyclojik diktatilii.ikler, 223 Sovyet Devrimi (Rus Devrimi), 29, 92, 159, 23),

Z33,Zl8 SovyetModeli, 145 Sovyetler Birligi (SSCB), 129,145,158, 195,2(}),231,

232,236,218,256

Sudan,69 Suudi Arabistan, 66, (f), 224 •

SUmerler, 66

Siinnet, 64 Siirel<li devrimdlik, 120, 129, 133, 138

~,71

~~59,64,W,71

~ltlislam, 63,66

~goOkulu,&J

;w, 1()7, 252,268

-T-

Tanzimat Fermaru, 68

TerakkiperverCwnhuriyet Frrkast, 138

TBKP (Tiirkiye Birle:ik Komiinist Partisi), 233,236

TekParti, 135,138,139,253,254

Tek~f, 264

Teke!le:me, 25, 114 Tekilcisistemler, 165,178,222 T eknik diktatOrliikler, 223

Terciiman Gazetesi, 115

T eriir, 28, 39 Toplwn Refalu, 102

Toplurn sbzle:mesi, 75 Toplurnculuk (Bkz. Sooyaliztn) T oplmnsal Adalet, 94, 218, 219, 222

Toplumsal~ 29,216,226 Toplumsal dernokrasi, .205

T oplumsal degi1Jlle, 146 TofiurnsalGlif;ler, 28,30,192 Topltrrnsal iktidar, 1:xl, 151

T oprakagalan, 132 Toprakrefonnu, 132,213 Topraksoylular (Aristokrasi), 73, 81, XB,210,213

Ttmus,259 T uranahk, 112, 115, 116 T utucu Darbe, 263

Tutucu parti, 219 Tutumluk, 106, 133

Tiiketirn Bit;imi, 97 Tiirk (Tiirkler), 99,113,121,131,264

Tiirk Dil ve Tarih Kurumlan, 105, 113, 124, 134

Tiirki.';Qsi, 128 TiirkMilliyet9ligi, 112,115 Tiirkistan, 115 Tiirkiye ~ Parlisi, 236 Tiirkiye, 27,57, 105,113,129,131,171,177,187,191,

194,195,224,240,247,251,252,260,263,264,

265,268

Tiirkok*, 117 Tiirk<;e ezan, 131

Tiirk~·e Kur-an, 114

-U--

Ulus (Ulw;al Dl>vlt~), Ill

Ulus B'ilin:i, 113, 114,116, 117

Ulusaloo~ 132 Ulusal biitiinle:me, 264

Ulusal diller, 63

Ulusal egernenlik. 74

Uiusal F$ Partisi, 244 Ulusal Killtiirler, 63 UmutsuzlukFelsefesi, ](17

-0-

O<;iincii Diinya, 246, 251, 253, 264

Ommet, 112, 129

Oretim bi9mi, 97, 143 Oretirndler Birligi, 109

Oretim diizeyi, 143 Oslyapl, 89, 159 OtnpyaoSa;yaiistler, 89

-V-

Vah<ji Kapitalizm, 80

Vietnam, 29,254,268

-Y-Yabanclla1Jlla,89 Yabana sermaye, 249 Yahudi (Yahudi Sortmu), 48, 72,181

Y ahudi Haharnba~, 67

Yakmr;ag,204 Yaptsal bunabrnlar, 31

YOOiyilsa~, 212 Y eni Fkonomi Siyaseti (Bkz. NEP), 231 Yeni insan, 131,161 Y erinden yiinetirn, 77, 87, 201

285

Eskikitaplarim.com

Yilmiyedi Ma)'IS (2J May1s), 2tll, 263, 26.'i, 271,272

Yugoslavya, 240, 2B'i

Ytuntt'i'Jk% 210,269,210

Yiinetid ke.imi (yiinetid sm1Q, 147, 148 Yonetilen &wf, 147

-Z-

Zerdl\<i!, 67, 72 Zihin<;ci Uberalizm, 75


ahmet taner kışlalı siyasal çatışma ve uzlaşma

Documents