I n

p r i n c i p i o e r a t V e r b u m

I n p r i n c i p i o e r a t S e r m o N a

p o c z a t k u b y o S o w o A u c o m m e n c e -

m e n t e s t o i t l a P a r o l e N e l

p r i n c i p i o e r a l a

P a r o l a I n t h e b e g i n n -

y n g e w a s t h e W o r d e I m

A n f a n g w a r d a s W o r t N a

p o t k u b y l o S l o v o

E n e l p r i n c i p i o y a e r a l a P a l a b r a

Abychmy w ten przekad pilnie werzeli

Wobec tumaczenia tekstw dawnych

1Abychmy w ten przekad pilnie werzeli Wobec tumaczenia tekstw dawnych

pod redakcj Alicji Bielak

Warszawa 2014

RedakcjaAlicja Bielak

Recenzencidr hab. Roman Krzywy, prof. UW

dr hab. Katarzyna Marciniak, prof. UWdr hab. Pawe Stpie, prof. UW

KorektaAlicja Bielak, Wojciech Kordyzon, Piotr Sadzik

IndeksMaja Kluczyska

Projekt graficzny, opracowanie typograficzne, skad i amanieMateusz Machalski

Wydzia Artes Liberales, Uniwersytet Warszawski,ul. Nowy wiat 69 (klatka schodowa B, IV pitro), 00-046 Warszawatel. (+48) 22 828 02 84, fax. (+48) 22 828 02 85, email: al@al.uw.edu.pl

ISBN 978-83-63636-28-9

Druk i oprawa Zakad Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego, nr zam. 1507/2014

Publikacja dofinansowana w ramach projektu badawczegoAbychmy w ten przekad pilnie werzeli

Interdyscyplinarnego Koa Kultury Staropolskiej (MISH UW)przez Rad Konsultacyjn ds. Studenckiego Ruchu Naukowego UW i Fundacj UW

Spis treci

Alicja Bielak, Piotr Sadzik,Sowo wstpne............................................................................................. 7

Artykuy

Aleksandra Araszkiewicz,Chrzecijaski Terencjusz na scenie. Pierwsze polskie tumaczenie dramatw Hroswity zGandersheim.......................................................... 16

Alicja Bielak,Persjusz w polskim stroju. O dwch zapomnianych tumaczeniach Saturae Aulusa Persiusa Flaccusa......................................................... 26

Dorota Bylewska,Rada paska Jakuba Grskiego studium adaptacji. Zarys problematyki.................................................................................. 56

Wojciech Kordyzon,Viertzig dialogi (1612) Nicolausa Volckmara jako przyczynek do rozwaa o nauczaniu jzyka polskiego jako obcego na przeomie wiekw szesnastego i siedemnastego.................................................................... 77

Natalia Kuc,Kochanki z Tours. Les belles inf idles a problem inwencji tumacza.... 94

Dorota Masej,O formulicznoci i innowac y jnoci w X Vwiecznych przekadach wybranych tekstw religijnych............................................................... 105

Maria Paweczak,Unum cole Deum... Najstarsze polskie przekady dekalogu. Rnice jzykowe i teologiczne. Studium porwnawcze...................................... 111

Rajmund Pietkiewicz,Nowe pilne werzenie w biblijne przekady Szymona Budnego.......... 129

Anna Pif ko,Za ma iskr wielki pomie bucha. V Pie Pieka Dantego Alighieri w tumaczeniu Juliana Korsaka.............................................................. 147

Piotr Sadzik,Jan Andrzej Morsztyn Francisa Pongea. O strategiach translatorskich w Anthologie de la posie polonaise.................................................... 165

ukasz Wrbel,A man of an excellent wit, profound conceit... Tnce ostrze spojrzenia: lekcja anatomii pana Burtona................................................................ 186

Wywiady

Anna Cetera, Piotr Kamiski,Jak brzmi polski Shakespeare?(prowadzenie: Alicja Bielak, Piotr Sadzik).............................................. 212

Grzegorz Franczak, Marta Wojtkowska-Maksymik,Kulturowa teoria przekadu. Literatura na styku czasw i przestrzeni(prowadzenie: Alicja Bielak, Piotr Sadzik).............................................. 238

Krzysztof Mrowcewicz,Cyrkiel Galileusza. Wok Maego folio(prowadzenie: Alicja Bielak, Piotr Sadzik)............................................. 269

Andrzej Lam, Jacek Wjcicki,Przekad jako gos epoki(prowadzenie: Alicja Bielak, Wojciech Kordyzon)................................... 293

Noty o autorach..................................................................................... 316

Indeks....................................................................................................... 322

Na okadce wykorzystano fragment Ewangelii wg w. Jana (1,1) w zapisie oryginalnym oraz w przekadach nastpujcych autorw: w. Hieronim (383), Erazm z Rotterdamu (1516), Szymon Budny (1570), Pierre Robert Olivtan (1535), Giovanni Diodati (1603), William Tyndale (1526), Martin Luther (1522), zesp braci czeskich pod kierownictwem Jana Blahoslava (1593), Casiodoro de Reina (1569)

7Alicja Bielak, Piotr SadzikSowo wstpne

In principio erat sermo z takiej propozycji brzmienia jednego z naj-waniejszych wersetw Biblii musia si potem walecznie tumaczy ich autor, Erazm z Rotterdamu. Nachalnie brakujce verbum, jak dowodzi Rotterdamczyk, opisuje status boskiego Logosu w stopniu znacznie mniej dokadnym ni rzeczone sermo. Zmiana tumaczenia takiego tekstu mu-siaa skoczy si nie tylko potyczkami f ilologw, ale rozpocz najt-sze dysput y teologiczne, a nawet nieprzyjemnie echta uszy guchej na takie problemy gawiedzi, ktrej Erazm upatrywa wkobietach, handlow-cach i dworzanach1. Kilkanacie lat pniej w Polsce arianie, dyskutujcy nad nowym przekadem Pisma, bd dowiadcza rnego typu zorzecze ze strony katolickiej. Szczeglnie kierownikowi caego projektu przeoenia na nowo Biblii, Szymonowi Budnemu, yczono pomieni i innych katuszy (zwaszcza piekielnych), oczym wiadczy sawetna rycina (suca dzisiaj raczej jako portret arianina) zdobica pamf let autorstwa Stanisawa Reszki pt. Typus Ecclesiae catholicae2. Poniewa dawniej przekad nierzadko okazywa si kwesti palc, anawet prowadzc na stos, postanowilimy wsplnie zbadaczami parajcymi si analiz dawnych przekadw ipraktykujcymi tumaczami, zastanowi si nad rol translatio wczasach poprzedzajcych okilkaset lat narodziny nowoczesnej translatologii.

W tytule projektu badawczego wykorzystano cytat ze wstpu Szymona Budnego do Biblii niewieskiej, w ktrym tumaczy on konieczno ponownego przeoenia Pisma witego, powoujc si na rozwaania prowadzone podczas kilku synodw przez braci polskich. Kilkoro duchownych zauwayo wBiblii brzeskiej niepokojce pomyki translatorskie. Spostrzeenie to skonio arian do powoania w1567 roku na soborze wSkrzynnie zespou, ktry miaby porwna Bibli radziwiowsk z hebrajskim,

1 C.A.L. Jarrott , Erasmus In Principio Erat Sermo: AControversial Translation, Studies in Philology, 1964, t. 61, nr 1, s. 3540. Zob. D. Erasmus, Apologia de In Principio Erat Sermo [w:] Opera Omnia, oprac. J.Le Clerc, Leiden 17031706, t.IX, s. 111122.2 S. Rescius, De atheismis et phalarismis Evangelicorum, Neapol 1596, nienumerowana wkadka midzy s. 600 i601; zob. G. Jurkowlaniec, Typus Ecclesiae catholicae trydencka wizja Kocioa, jej geneza irecepcja [w:] Sztuka po Trydencie, red. K. Kuczman, A. Witko, Krakw 2014, s. 25.

8greckim, aciskim, niemieckim i francuskim tekstem Pisma: niektrym z nas tene synod zleci, abychmy w ten przekad pilnie werzeli, a co by si ku poprawieniu godnego by zdao, ebychmy naznaczyli3. Okazao si, e cho Biblia brzeska odznacza si ochdon polszczyzn, to niestety wedle Budnego ijego wsppracownika wykazuje przy tym zatra-cenie rzeczy oraz zaskakujce podobiestwo do wersji aciskiej ifrancuskiej. Ilo i jako bdw przekonay Budnego, e atwiej bdzie rozpocz prac nad nowym przekadem, nili poprawia tumaczenie tak le wykonane. Ksigi Nowego Testamentu byy bowiem tak pokaone, pofaszowane, e nie wiem, jeliby co mogo by gorzej pokaonego (decydoway otym bdy przepisywaczy, faszowanie tekstw przez heretykw zpierwszych wiekw chrzecijastwa, gwnie Marcjona, oraz omylno tumaczy).

Praca Budnego staa si zreszt zaczynem jego kopotw, ktre wostatecznym rozrachunku przywiody go do pomieszania zmysw imierci. Przedtem jednak, w1572 r., wprzekad postanowili werze przyjaciele redaktora, ktrzy bez jego wiedzy wydrukowali poprawion wersj tumaczenia. Dwa lata pniej skonio to Budnego do wydania Biblii pod wasn redakcj oraz do wznowienia edycji w1589 r., kiedy to dokona on wielu zmian, odwoujc jednoczenie swe wczeniejsze stanowi-sko doktrynalne. Jak sam pisa: uczyni to wimi spokoju wspwyznawcw, ktrzy jak powiada obraali si na jego przekad, apragn przecie pracowa ku zbudowaniu, nie za ku rozruszeniu wzgldy wic religijne skoniy go do rezy-gnacji zjego naukowego stanowiska4. Niedugo potem zupenie straci rozum, nie chcia sysze oBogu iChrystusie, twierdzc, e nic onich nie wie, wreszcie wpad wsza itak zakoczy ycie5.

Problem spostrzeony przez Budnego jest wistocie emblematyczny dla jego epoki6. Wie si oczywicie zodkryciem przez renesans odmiennego od dotychcza-

sowego statusu Pisma witego. Reformacja, ktra wyja Bibli spod kurateli

3 S. Budny, Biblija, to jest ksigi Starego iNowego Przymierza, znowu zjzyka ebrejskiego, greckiego iaciskiego na polski przeoone [w:] Obrocy jzyka polskiego. Wiek XVXVIII, oprac. W.Taszycki, Wrocaw 1953, s. 154.4 Cyt. za: J. Czerniatowicz, Niektre problemy naukowe grecystyki wpracach biblistw polskich XVI iXVII w. Teksty greckie apolskie przekady, WrocawWarszawaKrakw 1969, s. 47.5 S. Kot, Szymon Budny der grsste Hretiker Litauens im 16. Jahrhundert, s. 112, cytuje ustp z relacji M. Fribeliusaw druku pt. Ex unque leonem... 1603, cyt. za: J. Czerniatowicz, dz. cyt.6 Zagadnienie to obroso ju oczy wicie potn bibliografi. Z braku miejsca, moemy odesa do tekstw zao-ycielskich dla metody dekonstrukcyjnej w translatologii, uprzywilejowujcej interesujce nas zachodzce wprze-kadzie znieksztacenie: T.Hermans, Images of Translation: Metaphor and Imagery in the Renaissance Discourse on Trans-lation [w:] The Manipulation of Literature, red. tene, LondonSydney 1985, s.103135; tego, The Task of the Translator in the European Renaissance. Explorations in a Discursive Field [w:] Translating Literature, red. S.Bassnett, Cambridge 1997, s. 1440; A.Berman, La Traduction et ses Discours [w:] Papers of the XIth Congress of the ICLA: Translation in the Development of Literatures, red. J.Lambert, A.Lefevere, P.Lang, BernLeuven 1993, t. VII, s. 3947.

9Kocioa katolickiego awkonsekwencji zram jzyka aciskiego, podja take po raz pierwszy wdobie nowoytnej problem filologicznej lektury tekstu. Praca przekadowa pocigajca za sob tumaczenia na jzyki narodowe generuje take spory oznaczenie Pisma witego, ktre nie peni ju jedynie funkcji tekstu wi-tego, lecz tekstu po prostu: obiektu namysu filologw. To dlatego, na co zwrci uwag Odo Marquard, wwieku XVI naleaoby lokowa podwaliny wspczesnej filologii7. Konsekwencje dostrzeonego przez Budnego problemu stanowi zatem metonimi innych postaw charakterystycznych dla epoki.

Wyjcie Pisma spod kurateli wadzy kocielnej powoduje take zmiany wlek-turze tekstu. Stanowi przejcie od jzyka uniwersalnego ihegemonicznego w kulturze europejskiej aciny do partykularnoci jzykw narodowych i idcych za ni pornie, a w konsekwencji do mnogoci przekadw8. Spory zwizane ztumaczeniem Biblii stanowi pocztek nowoytnej gorczki przekadania, azatem rwnie pocztek nowoytnej filologii.

Projekt badawczy Abychmy wten przekad pilnie werzeli mia na celu przybli-enie problemw translatorskich (wspczesnych istaropolskich tumaczy) oraz roli przekadu w epokach dawnych. Jakie znaczenie mia przekad? Jakie wizay si znim niebezpieczestwa? Przede wszystkim jak mylano o tumaczeniu? Czy i dlaczego dostrzegano jego znaczenie? Jakie proble-my staj przed dzisiejszymi tumaczami utworw dawnych? Wjaki sposb tumaczy wiekowe teksty, powstae winnym momencie rozwoju jzyka izawiera-jce elementy nieczytelne dla wspczesnego odbiorcy?

Tumult w y woany propozycjami Erazma, Budnego czy Marcina Lutra dowodzi, e nastpujce wraz zprzekadem przesunicia sensw nie byy postrzegane jako hermetyczny problem interesujcy jedynie f ilologw. Wraz zprzeksztaceniem tekstu, jakim jest zawsze tumaczenie, przemianie ulega

7 O. Marquard, O nieodzownoci nauk humanist ycznych [w:] tego, Apologia przypadkowoci, prze. K.Krzemieniowa, Warszawa 1994.8 I. Hersant, Y. Hersant, La Renaissance, fabrique dintraduisibles?, Rue Descartes, 1995, nr 14, s. 75: wXV wieku po acinie opublikowano ksig. Na 25 tysicy [...] jedynie 4,6% byo po francusku (5,8% po niemiecku, 7,4% po wosku, 1,3% po f lamandzku, 1,3% po hiszpasku). Wstuleciu nastpnym, wstatysty-kach wydawniczych pojawia si wyrany wzrost liczby tekstw wjzykach wernakularnych: wAnvers, midzy 1500 a1540 rokiem 50% prac ukazao si wjzyku narodowym; wParyu, w1575 r., 245 ksiek na 445 byo po francusku, wobec 8 na 88 wroku 1501 (jeli nie podano inaczej tum. wasne). Wulgary-zacja, przekad na jzyki narodowe daje odtd dostp do tekstw, tysicom osb wykluczonych dotd zmoliwoci partycypowania welitarnej, dotychczas aciskiej, kulturze.

10

sam ksztat imaginarium, poznawczych ram, norm zachowania9, awreszcie samej, akceptowanej struktury wiata, wytwarzanej na podstawie danego dziea. Problem ten stawa si szczeglnie palcy wsytuacji, wktrej chodzi-o otumaczenie tekstu, ktry regulowa dotd nie tylko cae ycie religijne, lecz take spoeczno-polityczne cy wilizacji judeo-chrzecijaskiej. Wraz znowoytn f ilologi okazywao si bowiem, e tekst biblijny nie jest adn rdow iniepodwaaln emanacj prawd wiary, lecz po prostu tekstem. Rozumiana wten sposb Biblia zostaa otwarta na rozmnoenie nieskoczonych interpretacji wpisanych per se wprac f ilologa, aco za tym idzie na nieuchronn relatywizacj wci dotd jedynego iniepodzielnego sensu. Kiedy tekst wity zatraci nimb swej witoci ista si tekstem, jego dotychczasowa osnowa przestaa stanowi uprzywilejowany i jedyny punkt odniesienia, monopoli-zujcy dotd zakres jego znacze. Wraz zwyonieniem si nowoytnej her-meneutyki okazao si zatem, e do zmiany ksztatu wiata trzeba niewiele. Wystarczy jedynie zmieni kilka liter. Ten proces postpujcej egalitaryzacji lektury, dialogizacji boskiego sowa nieomal wsposb emblematyczny wy-raony zosta we wspomnianym incipicie aciskiego przekadu Ewangelii w. Jana, zaproponowanym przez Erazma zRotterdamu. Zamiast Sowa, boskiego Logosu, ktry sta mia upocztkw, urotterdamskiego humanisty znajdujemy sermo, oznaczajce dyskurs, mow, pie, lecz przede wszyst-kim dialog, konwersacj, azatem form komunikacji midzy osobami, anie arbitralnej iniepodwaalnej obecnoci ijedynoci Sowa. Erazm nie przeczy temu, e verbum oznacza istotnie sowo, ale, jak dodaje, nie oznacza ono wszelkiej mowy, lecz tylko jeden rodzaj wypowiedzi10. Wtaki sposb zamiast arbitralnego Logosu, Erazm wprowadza ide dialogu (nieobecn wverbum) jako sytuacji rdowej, awraz ztym zarysowuje wizj rda upodstaw ju niestabilnego. Samo Sowo okazuje si nie arbitralnym gwarantem stabilno-ci wiata, ale rodzajem konwersacji (sermonem quendam)11.

9 Istnieje fundamentalna rnica midzy spotykanym wdawnych tumaczeniach Dekalogu zapisem pitego przykazania jako nie zabijaj nikogo (gdzie zakaz zabjstwa moe dotyczy kadego czowieka, anawet ka-dego elementu materii oywionej), anie zabijaj brata twego, gdzie brat oznacza moe zarwno czonka rodziny, jak iwspwyznawc. Zob. M. Paweczak, Unum cole Deum... Najstarsze polskie przekady Dekalogu. Rnice jzykowe iteologiczne. Studium porwnawcze (tekst znajduje si wniniejszym tomie).10 C.A.L. Jarrott, dz. cyt., s. 36.11 Tame, s. 37.

11

Erazmiaska Apologia jest wistocie obron wasnej propozycji translator-skiej przed atakami zrnych stron. Co ciekawe jednak, jak podkrela autor, przeznaczona jest ona raczej dla uczonych ni dla ludu, przez co staje si elementem subtelnych ihermetycznych roztrzsa. To wanie odrnia tekst Erazma od analogicznej pod wieloma wzgldami pracy Lutra . WSendbrief vom Dolmetschen und Frbitte der Heiligen kierowanym do nieznanego adresata (by moe norymberskiego drukarza Georga Rottmaiera) w1530 r.12, wirtemberski kaznodzieja odpowiada na ataki, zjakimi ze strony katolikw spotkao si jego tumaczenie Listu w. Pawa do Rzymian (Rz 3, 28). Rzecz dotyczya sprawy ju zadawnionej, skoro przekad, oktrym mowa, dokonany zosta osiem lat wczeniej. Wraz z listem autor przekadu potwierdza jednak podjte przez siebie wczeniejsze wybory translatorskie.

Tekst, oprcz wspomoenia, jakie daje atakowanemu za drukowanie dzie Lutra ksigarzowi, stanowi przede wszystkim rodzaj disputat io, w ymiany argumentw dotyczcych ksztatu tumaczenia. Spr dotyczy notabene frag-mentu kluczowego dla formujcego si wanie obrzdku protestanckiego. Dla Lutra sprawa bya wystarczajco jasna: Pawe, jego zdaniem, twierdzi, e zbawienie przysuguje jednostce niezalenie od jej uczynkw, absque ope-ribus, zczego naleaoby wycign wniosek, e do osignicia ycia wiecz-nego wystarczy sama wiara, sola f ide. Tak wanie interpretacj podwaali katolicy, pokazujc, e uPawa nie pojawia si wcale fraza wskazujca na wiar jako jedyny (sola) czynnik liczcy si przy osdzie czowieka. Wystpuje za fraza ex f ide, wzdaniu arbitramur hominem iustif icari ex f ide absque operibus13, ktrego newralgiczna cz, wniemieckim przekadzie przybraa ksztat: allein durch den Glauben14. Sola f ide, kluczowa formua luteranizmu, doktryny upatrujcej wPimie jedynego autorytetu, zostaa dodana przez samego Lutra, ktry, co ciekawsze, przyznaje, e brak jej woryginale. Broni jednak swojej decyzji, oskarajc papistowskie osy onieznajomo niemiec-kiego. Gdyby przekada fragment tak, jak chcieli oskaryciele, aden Niemiec nic by zniego nie zrozumia. Obrona tumaczenia odbywa si tu zatem take wimieniu idiomatycznoci jzyka wernakularnego. Wprzekadzie nie tyle chodzi opanowanie nad jzykiem oryginau, ile oswobod poruszania si

12 P. Bttgen, Martin Luther traducteur, Rue Descartes, 1995, nr 14, s. 2729.13 M. Luter, Lettre ouverte sur la traduction, prze. P. Bttgen, s. 31.14 Tame, s. 28.

12

wjzyku, wktrym si samemu mwi. Jako tumaczenia musi wic zosta oceniona podug tego, wjaki sposb zachowuje on perswazyjno na obszarze jzyka, na ktry si tumaczy, anie wzgldem niewolniczej wiernoci jzyko-wi tumaczonemu. Co wicej, dokona naley obnienia rejestru15: trzeba tumaczy tak, jak si mwi, anajlepszymi sownikami s kobiety wswoich domostwach, dzieci na ulicach, zwyky czowiek podczas przechadzki16. Na ksztat przekadu wp y wa zatem take charakter jzyka obranego za modelowy. Wprzypadku Lutra okazuje si nim jzyk mwiony, co na tle elitarystycznej tradycji humanistw stanowi gest, jeli nie pozbawiony pre-cedensu, to przynajmniej zdecydowanie si wyrniajcy. Przekad ponadto, woczach Wirtemberczyka, powinien zachowywa wszystkie potknicia, uchy-bienia iniedoskonaoci ywej mowy. To mj Testament imoje tumaczenie itak musi by, itak pozosta17 wyznaje bez ceregieli Luter, wskazujc po-nownie na towarzyszcy wszelkiemu tumaczeniu perspektywizm, idioma-tyczno oraz pewn doz relatywizmu. Wtoku obrony Lutra (niewolnej od elementw ostrego ataku) okazuje si, e Pismo staje si pismem, aapodyktycz-na wadza Logosu musi ustpi przed sowem, ktrego charakter izakres staj si odtd negocjowalne, niestabilne, nietrwae, podlegajce dyskusji idebacie.

Warto zauway, e dokony wane w renesansie przekady wprowadzi y do jzykw wernakularnych pojcia iterminologi, ktra zdya ju ulec tak daleko idcej naturalizacji, e nie rozpoznaje si wniej czsto jakiegokolwiek przekadowego zaporedniczenia. Porzucajc wak tematyk, warto pod-kreli wszechobecno przekadu wnaszym codziennym funkcjonowaniu. Nie patrzymy raczej podejrzliwie na leksemy takie jak sumienie, nastola-tek, parasolka, so, szachy, awrzeczywistoci za kadym znich kry-je si czsto ciekawa izaskakujca historia translacji. Dla przykadu, sowo szachy zostao zaadaptowane do polszczyzny przez Jana Kochanowskiego wraz z jego dzieem Szachy, powstaym w latach 15551562 (a w ydrukowa-nym wof icynie Wirzbity przed 1566 rokiem), uchodzcym przez stulecia za przekad traktatu Marca Girolama Vidy (oryginalno tekstu polskiego poety wykaza Jerzy Samuel Bandtkie)18. Jakkolwiek pojcie okrelajce gr zachowuje

15 Tame, s. 29.16 Tame, s. 36.17 Tame, s. 32.18 S. Witkowski, Stosunek Szachw Kochanowskiego do poematu Vidy Scacchia ludus, Krakw 1892, s. 2. Co ciekawe, Szachy bodaj jako pierwsze zdzie Kochanowskiego doczekao si przekadw na jzyki obce, awansujc wXIX stuleciu, wraz ztumaczeniami na francuski, do rangi jedn ego zczoowych, teore-tycznych traktatw powiconych tej grze. Zob. J. Giycki, W. Litmanowicz, Szachy od Ado Z, Warszawa 1986,

13

odwoanie do perskiego krgu kulturowego (szachy wywodz si od nazwy urzdu, szacha), zktrego przywdrowao do Europy, to jednak zasady tej nie przestrzega rygorystycznie wsamej nomenklaturze. Nazwa szachy jest wic niczym wicej ni alegori arbitralnie sygnujc (izakrywajc) brak swego rzeczy wistego referenta. Wbrew nazwie gry, nie pojawia si w niej (wpolskiej wersji jzykowej) szach. Tym, co zasania (iodsania jednoczenie) pojcie szachw jest zatem sam brak desygnatu, nieobecno, widmowy lad nieistniejcego obiektu. Istniejce zatem rozsunicie, luka pomidzy polsk f igur krla, atytuowym, niewystpujcym wrodzimej wersji gry szachem, jest rozstpem zdradzajcym wieczyst nieprzy wiedlno, nieprzystawalno jzykw uruchamiajcych sam prac tumaczenia. Szach jest tylko sowem, ktre uycza swego znaczenia nazwie gry, wktrej brak szacha. Ambiwalencja pustego miejsca szacha objawia si najdrastyczniej iwcaej wyrazistoci wraz zwypowiadan wobec osoby zaszachowanego krla, koczc rozgrywk komend: szach-mat! (oznaczajce dosownie: szach umar, szach zgin, szach pad). Szach jest tu jedynie sowem wypowia-danym pod nieobecno postaci noszcej ten tytu iwobec obecnoci f igury, ktra ze wzgldu na odmienno krgu kulturowego ina bdc jej konse-kwencj odmienno organizacji pastwowej, musiaa nosi tytu krlewski19.

t. 1, s. 477; tame, Warszawa 1987, t. 2, s. 1322; I. Bobrowicz, Jzykowe rodki personif ikacji f igurek wSzachach Jana Kochanowskiego, Jzyk polski, 1984, z. 4.19 Polskiemu krlowi odpowiadaj analogiczne terminy winnych europejskich jzykach: Rey, Re, Roi, King, Knnig, Korol, Kral (wobec perskiego szacha i indyjskiego rady ). Przekad zasadza si tu zatem na ekwiwalentyzacji (zamiast najwyszego urzdnika, waciwego jednemu kr-gowi kulturowemu, wprowadzony zosta inny), przy czym nie jest to jedyna, towarzyszca szachom translatorska zasada. Sowo roszada oznaczajce obecnie, metaforycznie wszelk zamian miejsc (za wgrze wszachy zamian miejsc krla iwiey), zataro zupenie zwizek ze swym rdosowem. Pojcie wiey jest bowiem dla szachw stosunkowo pne. Do XIX stulecia posugiwano si wpolszczynie, obecnym take wheraldyce, terminem roch, ktre wywodzio si zkolei porednio ze staroindyjskie-go rukh, oznaczajcego wz bojowy (std te angielskie rook ). Jako wiea f igura ta pojawia si take wszeregu jzykw europejskich: hiszpaskie torre, niemieckie Turm, francuskie tour (std obecna wdawnej polszczynie nazwa tura). Pierwotnie roszada jest wic operacj cile skonkrety-zowan: oznacza przesunicie rocha okrelanego pnej wie. Ciekawe procesy dotkny rwnie kolejne f igury szachowe: hetmana (krlow), goca iskoczka. Wpierwszym przypadku, wnajstarszych zapisach f igura wystpuje jako pani lub baba (potem jako dama), by wwieku XIX, zracji pragma-tycznych, ulec maskulinizacji: staa si ona mskim hetmanem (decydujca bya tu wygoda notacji: K istniao ju wniej jako zapis sucy oznaczeniu f igury krla). Krlowa bya mczyzn wsza-chach indyjskich, perskich, arabskich, gdzie pojawia si jako wezyr (zob. J.Giycki, W.Litmanowicz, dz. cyt., t. 1, s. 347, 480). Goniec, zkolei, jest f igur, ktr na polskim gruncie dotkn proces antropo-morf izacji. Zhinduskiego sonia sta si staropolskim biskupem, popem, chorym, ksidzem lub giermkiem (nie wspominajc otym, e tureckie arslan, zktrego w y wodzi si polski so, oznacza wistocie lwa; zob. tame, s. 506). Odwrotny proces odby si przy okazji skoczka, ktry uleg dezantropomorf izacji, przechodzc od pierwotnego jedca (francuski cavalier, czeski jezdec,

14

Wten sposb koniec gry, mier nieobecnego szacha jest wistocie objawie-niem jej cile jzykowego charakteru.

Translacja bowiem okazuje si nie nieskazitelnym przeniesieniem sensw i sw z jednego jzyka na drugi, nie zw yczajnym przeoeniem rzeczy, lecz praktyk nieuchronnego znieksztacenia, stanowicego wrcz warunek sine qua non wszelkiego tumaczenia. Tumaczenie jest zatem form inter-pretacji, ato wyklucza moliwo stuprocentowego przeoenia tekstu zjed-nego kontekstu jzykowego, kulturowego, idiomatycznego winny. Nie bez przyczyny sztuki poprawnego tumaczenia w. Hieronima iLeonarda Bru-niego waciskim brzmieniu obnaaj interpretacyjny charakter przekadu: De interpretatione recta. Ciekawe, e usamych pocztkw interesujcej nas dziedziny rwnie mamy do czynienia wanie z bdn interpretacj. 5. wrzenia 1400 roku wspomniany Leonardo Bruni wlicie do przyjaciela myl-nie odczytuje bowiem jeden fragment wNoctes Atticae Aulusa Gelliusa, przez co aciskie traducere oznaczajce wywodzi z, prowadzi do interpretuje bdnie jako przekada itumaczy jako tradurre20, od ktrego pozostae jzyki romaskie ukuy swoje okrelenia na translacj. Przekad objawia wten sposb usamych swoich podstaw wasn niezborno inieprzezroczysto. To ona wanie decyduje okoniecznoci jego ponownego przerzenia21.

Wobec krnbrnej natury wszelkiego tumaczenia, wobec tekstw, ktre w y wodz tumaczy na rozstaje sensw, wobec szeregw plenicych si potencjalnych znacze, wci ponownie trzeba werze wprzekad, przygl-da si pracy jzyka oraz niesionych wraz znim ideologii, poj, wyobrae. Ponowne werzenie to nie kwietystyczna kontemplacja dawnego tekstu, lecz archeologia jzyka odsaniajca czsto ukryte pokady fundujce take nasze, cakowicie wspczesne mylenie.

sowacki jazdec) czy nawet rycerza (angielski knight) do obecnego skoczka potocznie nazywanego (iwyobraanego) koniem (zob. tame, s. 459).20 G. Steiner, Po wiey Babel. Problemy jzyka i przekadu, prze. O. i W. Kubiscy, Krakw 2000, s. 404. Steiner komentuje t sytuacj nastpujco: Czsto wdziejach przekadu fortunne, cho bdne odczytanie byo tchnieniem nowego ycia (tame).21 Warto nadmieni, e oile polskie sowo przekad wie si zaciskim translatio (od ac. trans-ferre przenosi, odnie do czego, uy wa jakiego w yrazu wznaczeniu przenonym), otyle lek-sem tumacz (ten, kto dokonuje przekadu zjednego jzyka na drugi, interpretator, komentator ) przywdrowa do nas ze starotureckiego ty oznaczajcego jzyk imow. WXV wieku tumaczy oznacza w pierwszej kolejnoci wyjania, interpretowa, komentowa, potem: przekada z jednego jzyka na drugi, usprawiedliwia, uzasadnia. Zob. W. Bory, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 2005, s. 635; A. Brckner, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa 1985, s. 572.

15

Chcemy take w tym miejscu zoy serdeczne podzikowania osobom czuwajcym nad ca ym przedsiwziciem, w szczeglnoci prof. dr. hab. Pawowi Stpniowi oraz prof. dr. hab. Piotrowi Wilczkowi, recenzentom tomu prof. dr hab. Katarzynie Marciniak oraz prof. dr. hab. Romanowi Krzywemu. Za udzia wkonferencji wroli prowadzcych warsztaty translatorskie dla studentw dzikujemy: prof. dr hab. Teresie Giermak-Zieliskiej, prof. dr hab. Magorzacie Grzegorzewskiej, mgrDorocie Sutkowskiej idr Marcie Wojtkowskiej-Maksymik. Dziki tak zoonej wsppracy udao si zorgani-zowa inspirujc przestrze dialogu oprzekadach, czego niniejsza ksika jest, jak mamy nadziej, najlepszym wiadectwem.

16

Aleksandra AraszkiewiczUniwersytet im. Adama Mickiewicza wPoznaniu

Chrzecijaski Terencjusz na scenie. Pierwsze polskie tumaczenie dramatw Hroswity

zGandersheim

Hroswita ijej twrczo

Wiadomoci dotyczce ycia autorki szeciu dramatw s skpe oraz nie-pewne. Hroswita z Gandersheim urodzia si prawdopodobnie okoo roku 935. Nie wiadomo, kiedy wstpia do zakonu. Ferruccio Bertini stwierdzi, e znajomo podstaw metryki, jak zauway mona wjej tekstach, wiadczy owczesnym rozpoczciu mniszego ycia. Przytoczy on jednak opini Charlesa Magnina, dla ktrego tematyka poruszana przez ni wdramatach jest dowo-dem, ewstpia do klasztoru pniej, najpierw zaznawszy ycia1. Po 973 roku milkn wieci oniej.

Do historii literatury przesza jako autorka omiu wierszowanych legend, szeciu dramatw oraz dwch poematw historycznych. Dotychczas znale-ziono trzy manuskrypty zawierajce jej prace. Pierwszy znich odkry Kon-rad Celtis w 1493 roku w Ratyzbonie2. Sta si on podstaw do w ydania jej dzie wNorymberdze w1501 roku3. Zbir podzielono na trzy ksigi. Pierwsza zawiera osiem legend, pisanych wheksametrze daktylicznym (Ascensio, Gandolf, Pelagius, Theophilus, Basilius, Dionysius, Agnes, Maria) zprzedmow, dwa pro-logi dedykowane opatce oraz epilog. Druga zbiera sze sztuk dramatycznych (Gallicanus, Dulcit ius, Callimachus, Abraham, Paf nutius, Sapientia), poprzedzo-nych przedmow (Praefatio) ilistem do uczonych mw, patronw jej dziea (Epistola eiusdem ad quosdam sapientes huius libri fautores). Wydanie jest ozdo-bione omioma ksylograf iami niepodpisanymi, ktre przypominaj te two-

1 F. Bertini, Introduzione e note [w:] Rosvita, Dialoghi drammatici, prze. ioprac. F. Bertini, Milano 2000, s.IXX.2 Codex Bayerische Staatsbibliothek Clm 14485, obecnie wMonachium, datowany na przeom X/XI w.3 Opera Hrosvite illustris virginis et monialis Germane gentes Saxonica orte nuper aConrado Celte inventa, Norunbergae 1501, przedruk Hildesheim 2000.

17

rzone wpracowni Albrechta Drera. Przedstawienia odnosz si do epizodw zdramatw, ich autorstwo przypisywane jest alboDrerowi, albo Hansowi Sss von Kulmbach4. Trzecia ksiga prezentuje teksty historyczne Gesta Od-donis IImperatoris (lata 919 965). Primordia coenobii Gandersheimensis (dzieje klasztoru wlatach 846 919) zostay przekazane wdwch pozostaych manu-skryptach. Hroswicie przypisuje si take autorstwo niezachowanych ywo-tw papiey Anastazego Ioraz Innocentego I.

Podzia ksig odpowiada chronologii: dramaty najprawdopodobniej powstay okoo965 roku, Gesta dwa lata pniej, natomiast Primordia po 973 roku.

Twrczo Hroswity jest w yranym dowodem na w ysoki poziom kultury i nauczania w X wieku. Wielokrotnie prbowano odtworzy lektury, ktre poznaa, oraz rda, zktrych korzystaa. Zpogaskich autorw rzymskich moga czyta: Terencjusza, Wergiliusza, sabiej zaznacza si wpyw Horace-go, Owidiusza, Stacjusza czy te Lukana. Zapewne lepiej opanowaa rzymsk twrczo chrzecijask: poezj Seduliusza, Prudencjusza, Wenancjusza, Awitusa, Aratora, Aldhelma, w. Hieronima. W jej tekstach zauwaa si lad po lekturze dzie ojcw Kocioa, a take Boecjusza, Bedy i Eginarda. Trudno odpowiedzie dzi na pytanie, jak dobrze Hroswita znaa antyczn doktryn teatraln.

Recepcja dramatw

Odkrycie dramatw Hroswity wzbudzio entuzjazm humanistw niemiec-kich5. Utwory stanowiy dla nich dowd, e tradycja grecko-aciskiej kome-dii nie wygasa poupadku Cesarstwa. Wpitnastu epigramatach czonkw Towarzystwa Reskiego porwny wano Hroswit z Safon, w ysawiano jej talent pisarski oraz erudycj6.

Wkrtce pojawiy si utwory inspirowane dzieem tej mniszki: Kilian Reuther na podstawie dwch utworw (Dulcit ius oraz Sapientia) stworzy dramat Comoedia Dorotheae passionem depingens (1507). lady wpywu Hroswity mniej lub bardziej wyrane zauway mona midzy innymi wRozmowach potocz-nych (1518) Erazma zRotterdamu. W1503 roku powstao pierwsze tumaczenie Abrahama na jzyk niemiecki, w1507 roku Dulcycjusza na jzyk wgierski.

4 C. del Zotto, Rosvita. La poetessa degli imperatori Sassoni, Milano 2009, s. 9.5 Zob. F. Bertini, dz. cyt., s. XIVXX.6 Epigramaty ukazay si wwydaniu norymberskim dzie Hroswity, wybrane zob.: J. Strzelczyk, Rara avis in Saxonia Hroswita zGandersheimu, [w:] tene, Piro wwtych doniach. Ot wrczoci kobiet wdawnych wiekachWarszawa 2007, s. 432433.

18

Ze zmiennym zainteresowaniem zajmowano si Hroswit i jej dzieami wnastpnych wiekach. WXVIII wieku Johann Christoph Gottsched przeo-y pierwsz cz Gallikana najzyk niemiecki, p wieku pniej powstao wydanie francuskie, pod kuratel Charlesa Magnina. Zainteresowanie Hroswit ijej dzieami wzbudzia wysunita w1868 roku teoria Josepha Aschbacha, kt-ry podway autorstwo mniszki, sugerujc, e Celtis popeni faszerstwo7. Hipoteza Austriaka zostaa obalona8. Wpoowie XIX wieku ukazaa si francu-ska edycja dramatw9, wzbogacona otumaczenie, wstp ikomentarz. Na fali entuzjazmu pojawiy si wydania krytyczne: niemieckie10, angielskie11 iwoskie12.

Co ciekawe, utwory Hroswity zGandersheim dostpne byy wprzekadach na inne jzyki nowoytne niemal od pierwszego wydania w1501 roku. Natomiast pierwsze polskie tumaczenie wszystkich dramatw tej autorki ukazao si dopiero wzeszym roku13.

Trudnoci tumaczki

Przeoenie utworw redniowiecznych stanowi wyzwanie dla kadego tu-macza. Najwiksz trudnoci byo cofnicie si do wieku X: do archaicznego jzyka, innej wyobrani twrczej, innego mylenia owiecie. Jak zauway Erich Auerbach, kultura wczesnego redniowiecza jest bardzo niejednorodna, spor rol odgrywa tradycja lokalna, bogactwo, upodobania italenty, dostp do dobre-go duchownego nauczyciela, pniej tezainteresowanie kwestiami polityczno--duchowymi. Zatem tumaczenie dzie redniowiecznych sprawia tumaczom niemae kopoty14.

Wprzekadzie dramatw Hroswity konieczne byo poczenie niezbdnej treci, waciwego stylu oraz swobody kompozycji. Wcentrum zainteresowania znala-zo si zachowanie odpowiedniej atmosfery, ksztatu scenicznego. Skupiam si

7 Aschbach twierdzi, e niemoliwe jest, by mniszka zX wieku, mieszkajca wniecy wilizowanych Niemczech, posugiwaa si tak dobr acin oraz by jej przeoeni zachcali j do twrczoci drama-tycznej (J. Aschbach, Roswitha und Conrad Celtes, Vienna 1868).8 Zob. F. Bertini, dz. cyt., s. XVI.9 Theatre de Hrotsvitha, religieuse allemande, oprac. Ch. Magnin, Paris 1845.10 Hrotsvithae opera, oprac. P. von Winterfeld, Berlin 1902; Hrotsvitae opera, oprac. K. Strecker, Leipzig 1930; Hrotsvitae opera, oprac. H. Homeyer, Muenchen-Paderborn-Wien 1970.11 The Plays of Roswitha, prze. Ch. St. John, London 1923; The dramas of Hrotsvit of Gandersheim, prze.K.Wilson, New York 1989.12 Rosvita, Dialoghi drammatici, dz. cyt.13 A. Araszkiewicz, Chrzecijaski Terencjusz na scenie. Dramaty Hroswity zGandersheim, Warszawa 2013, s.213.14 E. Auerbach, Jz yk literacki i jego odbiorc y w pnym ant yku aciskim i redniowieczu , prze. R. Urbaski, Krakw 2006, s. 237.

19

zatem nienaoddawaniu sowa sowem, lecz zawartej wtekcie myli, wedug sw w. Hieronima Non verbum e verbo, sed sensum exprimere de sensu15.

T ytu iargumentum

Pierwszym elementem, z jakim styka si odbiorca, sigajc po dzieo, jest tytu. Druga ztumaczonych sztuk, zatytuowana przez Hroswit: Passio sanc-tarum virginum Agapis Chioniae et Hirenae, wliteraturze przedmiotu pojawia si jako Dulcit ius lub Dulcycjusz16 . Autorka dziki tytuowi chciaa uwypukli zarwno bohaterki pierwszoplanowe, jakimczesk mier trzech dziewic. Nawizaa do tradycji gatunkowej, cile zwizanej zrozwojem chrzecija-stwa. Podkrelia kreacje kobiece, przy woujc imiona, podobnie jak przy innych dramatach: Bd inawrcenie Marii, wnuczki Abrahama pustelnika (Lapsus etconversio Mariae neptis Habrahae heremicolae), Mczestwo witych dziewic, Wiary, Nadziei iMioci (Passio sanctarum virginum Fidei Spei et Karitatis).

W w ydaniu Celtisa t ytu y, nadane przez Hroswit, zosta y skrcone lub zmienione, celem zaakcentowania komediowego aspektu ut woru. Std zamiast imion trzech dziewic pojawi si Dulcycjusz bohater, wgrun-cie rzeczy, epizodyczny, jednak najbardziej charakterystyczny dla gatunku (jego posta odwouje czytelnika do motywu onierza samochway). Wprze-kadzie zachowaam tytu y Celtisa. Kierowaam si przede wszystkim ich popularnoci oraz czstotliwoci wystpowania wliteraturze przedmiotu. Natomiast wersj oryginaln nadan przez Hroswit umieciam jako podtytu.

Imiona postaci na przykadzie Dulcycjusza

W przekadzie bohaterowie drugiej sztuki nosz imiona aciskie, ktre przystosowaam do polskiej f leksji: Dulcitius sta si Dulcycjuszem, Sisi-nius Sysyniuszem, Chionia Chioni. Rozwaaam moliwo ich zamiany na imiona polskie. Tytuowy bohater nazwisko zawdzicza przymiotnikowi dulcis (sodki). Mona by zatem tumaczy jego imi: Sodziak. Sysyniu-szowi, oznaczajcemu zfenickiego penego aski, odpowiadaoby wjzyku

15 Hieronymus, Ad Pammachium. De opt imo genere interpretandi (Epistula 67), oprac. G.J.M Bartelink, Leiden 1980, s. 13.16 M.in. D. Cole, Hrotsvithas most comic play: Dulcit ius, Studies in Philology, 1960, nr 7, s. 597 605; J.Strzelczyk, dz. cyt., s. 376439.

20

polskim imi Bogumi. Form Chionia tumaczy mogabym jako: niena lubnieana (posta nieka zbyt mocno jest zwizana zbohaterk bajki braci Grimm). Jeszcze inn moliwoci byoby nadanie jej imienia Blan-ka jako nazwy wdalszym stopniu egzotycznej, wktrej jednak dla odbior-cy polskiego wci widoczny jest odcie bieli. Agape mona tumaczy jako Agapit. Na obszarze wschodniosowiaskiego prawosawia imi to w y-stpuje wformie Lubow, wjzyku polskim odpowiadaoby wic Milenie. Inn propozycj tumaczenia jest Telimena, skojarzona na zasadzie podo-biestwa, gdy powstaa zprzeksztacenia Filomeny, ktra wjzyku greckim znaczy ukochana. Jedynie imi Hireny (Ireny) funkcjonuje wjzyku polskim.

Dlaczego postanowiam pozosta przy nazewnictwie aciskim? Wprawdzie mona zakreli zasig semantyczny nazw wasnych wystpujcych wsztuce, jednak autorka niewykorzystaa wpeni tego rodka. Szukanie ekwiwalentw wjzyku polskim nie jest zatem konieczne, gdy ich znaczenie nie ma wik-szego wpywu na odbir tekstu oraz jego interpretacj.

Wersyf ikacja

Dramaty napisane zostay proz rymowan (rytmiczn)17. Jej wyznaczni-kiem jest wyrazista powtarzalno jednakowych lub podobnych ukadw jzy-kowych, np. zespow goskowych, konf iguracji akcentowych czy te odcinkw sylabicznych. To zjawisko porednie midzy proz awierszem, jego wynikiem jest fragmentaryczna izmienna rytmizacja wypowiedzi. Wtakiej organizacji wypowiedzi due znaczenie ma liczba zgosek.

Natomiast przekadu dokonaam proz. Wie si to zfaktem, e nie mona ustali anistaego ukadu rymw, ani konsekwentnie przeprowadzanego ryt-mu. Zracji, eprecyzyjnie dokadna proza moe wydawa si zbyt powana, niektre wyraenia zostay przeoone wsposb swobodny, jak na przykad: Non es sanae mentis18 oddaam poprzez le ztob (Dulcycjusz). Zmiany do-tyczyy rwnie stron czasownikw: zamiast czstej uHroswity strony bier-nej wprzekadzie pojawiaa si strona czynna: Ut nec ad thorum Andronici christianissimi viri iam diu potuit revocari przeoyam jako Od tego czasu nieodwiedza ju oa Andronika, swojego ma chrzecijaskiego (Kallimach).

17 Por. S. Wielgus, Badania nad Bibli wstaroytnoci iwredniowieczu, Lublin 1990, s. 293; M. Broek, Ostatnia komedia rzymska (Querolus ), Wrocaw 1978, s. 34, K. Strecker, Introduction to Medieval Latin, prze. R. Palmer, Berlin 1957, s. 85; Anonim tzw. Gall, Kronika polska, prze. R. Grodecki, oprac. M. Plezia, Wrocaw 1996, s. 175176.18 Fragmenty komedii cytowane na podstawie: Rosvita, Dialoghi drammatici, dz. cyt.

21

Zdania kilkakrotnie zoone dla lepszego zrozumienia tekstu zamieniaam na kilka kwestii. Na og zachowywaam formy czasowe orzecze. Jednym zwyjtkw jest wypowied Dulcycjusza zesceny sidmej: Mando, ut (dos. Zarzdzam, by) zostao zamienione na Zarzdz, aby (wprzekadzie zastoso-wany zosta czas przyszy dla podkrelenia, e dana czynno dopiero nastpi).

Sownictwo19

Styl, ktrym posuguje si Hroswita, charakteryzuje si elegancj idbaoci owysoki poziom wypowiedzi. Wjej dzieach zadziwia wielo synonimw oraz antonimw. Wprzekadzie zwracaam uwag na antonimiczne zesta-wienia w yrazw: sodycz/gorycz (Gallikanus), czy te sodycz zudnych przyjemnoci/ciar wielkiego fetoru (Paf nucy), czyizokola: quam pulchrae, quam venustae, quam egregiae puellae! (Dulcycjusz). Wscenie drugiej pierw-szej czci Gallikana mamy wiele sw okrelajcych smutek: tristis, gravis tristitia, anxietas cordis, tristor, contristor, despero, maestitia, maestas, amaritudo, sollicitudo.

Bogactwo sownictwa dotyczcego zdolnoci umysowych oraz zwizane-go ze sfer mocy nieczystych reprezentowane jest we wszystkich sztukach: stultitia (gupota), incapax (nierozumny), insanus (chory), mente alienatus (pozbawiony rozumu), stultus (gupi) orazsimilitudinem Aethiopis exprimit (wykazuje podobiestwo doEtiopczyka), daemonia-cus (optany przez diaba), diabolus (szatan), imago diaboli (obraz diaba), fantasma (widziado), spiritalibus nequitiis (duchy ajdackie).

Wopozycji do tych poj stoi sownictwo chrzecijaskie. Nale do niego przede wszystkim imiona iokrelenia osb Trjcy witej: Pater aeternus (niemiertelny ojciec), Filius coaeternus (syn dzielcy znim wieczno) oraz Sanctus Paraclytus (wity pocieszyciel). Deus omnipotens nosi take przydomek celsitonans, ktry jestcharakterystycznym przykadem redniowiecznego sowotwrstwa. Przydomki Trjcy witej tumaczyam wedug tradycji Pisma witego.

Naley zwrci uwag na terminy pochodzenia greckiego uyte przez autork. Dulcycjusz umieszcza winiarki wproaulium. Wyraz ten, nieznany wacinie

19 Wnikliw analiz sownictwa, wystpujcego wDulcycjuszu, przeprowadziam wswojej pracy magi-sterskiej: A. Araszkiewicz, Dulcycjusz Hroswity zGandersheim. Wprowadzenie iprzekad zkomentarzem, Pozna 2009, napisanej pod kierunkiem prof. Ewy Skwary.

22

klasycznej, jest wyranym wpywem jzyka Biblii igreki. Wedug Remigiusza Popowskiego byo pomieszczeniem przed wejciem do domu, przedsionkiem czy te bram wjazdow20. Wtej sztuce pojawi si take rzadki, wspomniany wyej, przydomek Ducha witego Pocieszyciela Paraclytus. Kolejnym zapoyczeniem greckim jest pojcie blasphema, wedug Bertiniego21, czste uautorw redniowiecznych. Wtejgrupie znalazy si rwnie terminy muzyczne zMdroci: epothoi, diatesseron, diapente, diaposon.

Sownictwo dotyczce nazw miejsc oraz pozycji spoecznej jest take bogato reprezentowane. Gallikanus by princeps militiae (dowdc wojskowym) ijednoczenie primicerius, czyli osob, ktrej imi znajdowao si na pierw-szym miejscu na tabliczce wojskowej jako osoby najbliszej wadcy, stojcej najwyej whierarchii. Dulcycjusz natomiast jest okrelany dwoma terminami praeses oraz senior. Pierwszy znich wacinie kocielnej oznacza zarw-no naczelnika, namiestnika, jak iobroc, biskupa, opata22. Plezia skon-statowa, e okrelenia prefekt inamiestnik (jak tumaczy si praeses) s typowymi tytuami urzdnikw rzymskich przeladujcych chrzecijan, powracajcymi nieskoczon ilo razy wprzernych ywotach witych23. Zarwno wDulcycjuszu, jakiwMdroci pojawio si sowo senior. Naley zaznaczy, e wacinie redniowiecznej sowo senior, czyli starszy (jako forma stopnia wyszego od senex, czyli starzec), uywane byo naokrele-nie wadcy, wyszego rang24.

Zpoj nazywajcych pozycj spoeczn wDulcycjuszu pojawiy si take: hostiarii oraz ostiarii (pierwsze traktowane jako lapsus calami, dru-gie, znaczce dosownie odwiernego, kleryka po pierwszym wiceniu w tumaczeniu stra paacow), comes towarzysz (Dulcycjusz) oraz lictores urzdnicy rzymscy (Mdro ).

Styl

Charakterystyczne dla redniowiecznej sztuki pisania, co wida take wtekcie Dulcycjusza, jest w ymienne traktowanie zaimkw: is oraz il le: cave perire exemplo illarum oraz opto exemplum earum (sc. 12)25. Zwraca si take

20 R. Popowski, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1994, s. 521.21 F. Bertini, dz. cyt., s. 100.22 Sownik kocielny acisko-polski, red. A. Jougan, Pozna 1958, s. 533.23 J. de Voragine, Zota legenda. Wybr, prze. J. Pleziowa, oprac. M. Plezia, Warszawa 1983, s.580.24 Rosvita, dz. cyt., s. 94.25 Oewolucji aciny zob.: T. Janson, ANatural History of Latin, prze. M. Sorensen, N. Vincent, Nowy Jork 2004.

23

uwag na czste uycie zaimkw osobowych wgenetivie zamiast zaimkw dzierawczych: ad mei amorem (sc. 2), tui stultitiam (sc. 1), cho zdarzaj si rwnie formy klasyczne: tuis praeceptis (sc. 12). Wymiennie stosu-je si rwnie spjniki: et, ac oraz vel. Wtekcie Dulcycjusz udaje si dowiniarek, mwic do onierzy: intrabo et vel saturabo (sc. 3). Skoro twrcy redniowieczni nie zauwaali rnicy midzy tymi formami, rwnie wtumaczeniu zostay one ujednolicone.

Stosunkowo czsto pojawiaj si nadprogramowe wstosunku do aciny klasycznej przyimki: asomno (sc. 8), in ignem proicite (sc. 11; proicere czy si zdativem, fraza seinalqd proicere znaczy zniy si do czego), a dextra laevaque (sc. 13), sub hod noctis tempore (sc. 3). Karl Strecker zwrci uwag, e przyimki s niezwykle wane, gdy ich znaczenie niejed-nokrotnie zmieniao si wacinie redniowiecznej26. Wdramacie Hroswity zauwaa si midzy innymi szczeglne uycie pro: pro Christi amore (sc. 1) oraz pro tui severitate malignitatis (sc. 14). Przyimek wobu przypad-kach ma walor przyczynowy (jakpropter).

Podobnie jak zdarzaj si formy znaddanymi przyimkami, tak bywaj zda-nia ich pozbawione, na przykad: omnisque [...] lacrimis (sc. 6). W epoce augustowskiej brzmiaoby raczej: omnibusque [] cum lacrimis.

Wprzekadzie nie zaznaczyam zmian wstosunku do jzyka klasycznego z racji, e s to cechy charakterystyczne dla pism redniowiecznych, a nie wycznie dla pisarstwa Hroswity. Wywd powyszy mia na celu wykazanie ewolucji aciny iwynikajcych ztego trudnoci translatorskich, nie bdw popenionych przez dramatopisark.

Warto wskaza take na wpyw stylu biblijnego. Przejawia si on midzy innymi wczstym uyciu konstrukcji: facere + inf init ivus, zwaszcza zcza-sownikami w stronie biernej: faciam vos interfectum iri (dos. sprawi, e zostaniecie zabite, sc. 11) orazfaciam te ad lupanar duci (dos. sprawi, e zostaniesz zaprowadzona do domu publicznego, sc. 12). Oddziaywanie tej struktury, wprawdzie ze zmian strony biernej naczynn, wida take wjzykach nowoytnych, zwaszcza woskim: fare vedere qc (dos. sprawi, e kto co zobaczy, tumaczy si: pokaza co komu). Skoro wspczenie przekada si tkonstrukcj zpominiciem czasownika rzdzcego, wczasie przyszym, nazasadzie analogii wpolskim tekcie Dulcycjusza zdecydowaam si na zdania: zgub wam zgotuj (sc. 11) oraz wyl ci do lupanaru (sc. 12).

26 K. Strecker, dz. cyt., s. 64.

24

Didaskalia

Didaskalia zostay uzupenione przeze mnie na podstawie informacji wyni-kajcych ztekstu. Speniaj one przede wszystkim funkcj pomocnicz. Su temu, aby czytelnik zorientowa si, jakie osoby przebywaj na scenie, co robi ido kogo si zwracaj. Podstaw dopodziau tekstu na sceny byy oznaczenia zmarginesw wpostaci cyfr rzymskich zwydania Bertiniego27 oraz wyodrb-nienie miejsc zdarze.

Warto jednak zwrci uwag, e Hroswita nie umiecia wsztuce wstawek narracyjnych. Wszelkie informacje na temat wydarze, miejsca, ruchw iza-chowania bohaterw zawarte s wwypowiedziach postaci.

Bohaterowie wyranie wskazuj, e na scenie pojawiaj si nowe osoby: Oto te, ktre woae (sc. 2), Nadchodzi (sc. 4), Co tu si zblia... (sc. 5), oto wychodzi zdomu (sc. 6). Czsto stosowany jest przy tym przyswek: ecce (oto). W ciekaw y sposb zostaa skonstruowana scena czwarta Dulcycjusza, wktrej dziewczta opowiadaj oamorach namiestnika, widzia-nego przez dziurk od klucza. Jedn zczciej stosowanych przezHroswit wskazwek scenicznych jest uycie trybu coniunctivus hortativus: Accedamus (Podejdmy, sc. 3), Pugnis tundamus, de gradu praecipitemus (Dajmy mu nauczk, zrzumy ze schodw, sc. 6). Innym sposobem na wyraenie ruchu jest zastosowanie indicativus f uturi activi: intrabo (sc. 3), ad palatium ibo (sc. 5). Wprzekadzie jednak nie zawsze zostay zachowane formy czasu przy-szego: zdecydowaam si jak np. naId do paacu zamiast Pjd do paacu. Ozmianach na scenie informuje take tryb rozkazujcy: ponite (umie-cie, sc. 2), reservate [] et producite (zostawcie [] przyprowadcie, sc. 10). Bohaterowie mwi take odwikach, ktre sysz: Co tak brzczy na zewntrz? (sc. 4), Co znaczy to uderzanie garnkw, rondli i patelni? (sc. 4). Jest to wp y w twrczoci komediopisarzy rzymskich. Skrzypice drzwi byy sygnaem dlawidzw, e na scenie pojawi si nowa posta.

Wydaje si, e wierne przeoenie na jzyk polski dzie pochodzcych zeredniowiecza jest niemoliwe. Utwory Hroswity zostay stworzone ponad tysic lat temu. Diametralnie zmieniy si wiat, sztuka, sposb oddziaywania na odbiorc. Naleao zatem dostosowa rodki w yrazu do przyzw yczaje ludzi XXI wieku, azdrugiej strony najpeniej odda realia epoki, wktrej sztuki zostay napisane.

27 Rosvita, dz. cyt.

25

Za Zenonem Klemensiewiczem za gwn funkcj jzyka artystycznego uznaam wywoanie ywego isugestywnego obrazu rzeczywistoci uodbiorcy oraz pokierowanie jego w yobrani ku mylowemu przey waniu w sposb moliwie naoczny przedstawionych jzykowo wydarze28.

28 Z. Klemensiewicz, Przekad jako zagadnienie jzykoznawstwa [w:] Osztuce tumaczenia, red. M. Rusinek, Wrocaw 1955, s. 90.

26

Alicja BielakUniwersytet Warszawski

Persjusz wpolskim stroju. Odwch zapomnianych tumaczeniach Saturae Aulusa Persiusa Flaccusa

Pierwszy zachowany lad znajomoci Persjusza (34 62 r.) na ziemiach pol-skich pochodzi zXII wieku, ajest nim zapis oposiadaniu dwch egzemplarzy dzie satyryka (Duo Persii) wkatalogu kapituy krakowskiej, sporzdzonej na polecenie biskupa Maurusa w1110 roku1. Filologowie klasyczni, history-cy iwydawcy zajmujcy si kultur redniowieczn, musieli doszukiwa si powiadcze lektury Persjusza wPolsce wpojedynczych similiach wystpu-jcych waciskiej historiograf ii redniowiecznej2. Wpniejszych wiekach Persjusz zaczyna pojawia si coraz czciej na pkach akademikw iakw, aby wpewnym momencie zanikn a do tego stopnia, e wXX wieku wnot-ce encyklopedii Polskiego Wydawnictwa Naukowego pod hasem Persjusz znalaza si informacja opierwszym tumaczeniu dzie rzymskiego satyryka wroku 19293. Wrzeczywistoci Sat yricae Persjusza zostay po raz pierwszy wcaoci przetumaczone iwydane przez Marcina Sonkowica w1621 roku wKrakowie. WXVIII wieku tumaczenie to wznowiono jeszcze dwukrotnie. Pierwsze wydanie przygotowane przez Jzefa Epifaniego Minasowicza ukaza-o si w1771 roku, drugie za (bdce wznowieniem pierwszego) wydrukowali pijarzy wroku mierci Minasowicza. Wtym samym mniej wicej czasie aka-demik krakowski, pisarz Jacek Idzi Przybylski pracowa nad wasnym tuma-czeniem rzymskiego poety, jednake nigdy nie zdecydowa si na publikacj4.

Historia recepcji dzie Persjusza w Polsce bya dosy burzliwa. Midzy XV a XVII wiekiem jego dzieo a dwukrotnie naraone byo na cakowite zapomnienie. Pocztek kariery rzymskiego poety wpolskim obiegu literac-

1 S. Skimina, Persjusz wPolsce, Toru 1952, s. 6.2 Zob. tame, s. 714; K. Maleczyski, rda literackie Kroniki tzw. Galla Anonima [w:] Sprawozdania Towarzyst wa Naukowego we Lwowie, Lww 1935, t. 14, s. 56; M. Plezia, Kronika Galla na tle historiograf ii XII wieku [w:] Rozprawy Wydziau Historyczno-f ilozof icznego, Krakw 1947, t. 46, s. 123.3 Pisarze wiata. Sownik encyklopedyczny, D. Abrahamowicz, B. Butenko, J. Herman, Warszawa 1999, s. 427.4 Bibliograf ia literatury polskiej. Nowy Korbut. Owiecenie, Warszawa 1971, t. 6, cz. I, red. T. Mikulski, oprac. E. Aleksandrowska, s. 94, 99.

27

kim przerwaa zaraza wKrakowie, pniej za, gdy wydrukowano pionier-skie tumaczenie jego Satyr, spon niemale cay nakad ksiki. Pierwsza katastrofa miaa nastpi tu po wprowadzeniu dzie Persjusza wrodowisko akademickie Krakowa. W latach 15071516 Pawe z Krosna jako magister w Akademii Krakowskiej objania (z przerwami) rnych autorw aci-skich. Napisa wtedy dwa utwory o Persjuszu, a take zachca studen-tw do zakupienia aciskiego w ydania dzie poety, ktre mona byo ta-nio dosta uksigarza Jana Hallera5. Zgodnie ze zwyczajem reklamowania wasnych wykadw, Kronianin zaprasza na lekcje oPersjuszu, piszc ojego dzieach nastpujco: tu cnota jest wynoszona iuwietniana najwyszymi godnociami, bd za wsusznej pogardzie gromiony iodrzucany6. Prelekcje Pawa zKrosna przerwaa nagle epidemia w1508 roku, awic tu po pierw-szej, szerszej prezentacji sylwetki rzymskiego satyryka. Nastpnie wykady ojego twrczoci prowadzi Bartomiej zWrocawia: w1514, 1516 i1522 roku. Ostatnie w ystpienie w Akademii o rzymskim satyryku odbyo si w 1562. Na nastpne trzeba byo czeka a do roku 16167.

Pami oPersjuszu nie przepada jednak zupenie, poniewa od XVI wie-ku nawizania do jego twrczoci zdarzay si coraz czciej. Przykadowo Jan Dantyszek iAndrzej Krzycki powiadczyli swoj lektur Persjusza poprzez uycie charakterystycznych dla wyrae, niespotykanych uinnych pisarzy aciskich8. Maciej Kazimierz Sarbiewski zatytuowa jeden z rozdziaw swej poetyki De satira, sive Iuvenalis et Persius9. Grzegorz Knapski wThesaurus Polonolatinograecus wspomnia oPersjuszu ponad 180 razy 10. Wpolskiej litera-turze Persjusz odbi si echem wSatyrach albo Przestrogach do naprawy rzdu

5 Edycja wysza prawdopodobnie w1508 roku.6 [] ubi virtus summis celebratur praeconiis et extollitur, vit ium autem dignis probris deturbatur et exploditur. Jeli nie podano inaczej przekad wasny, cyt. ac. za: S. Skimina, dz. cyt., s. 15. Zob. A. Gorzkowski, Pawe zKrosna. Humanistyczne peregrynacje krakowskiego profesora. Krakw 2000, s. 161166.7 Zob. Liber diligentiarum et negligentiarum philosophicae facultatis in Academia Cracouiensi professorum (rkps BibliotekiJagielloskiej, sygn. 220, k. 85). WXVI wieku Biblioteka Akademii Krakowskiej posiadaa dwa w ydania pism autorw antycznych, mieszczcych wsumie trzy komentarze do dzie Persjusza: Cornuti philosophi, eius praeceptooris; Ioannis Britannici Brixiani, Bartholomaei Fontii. Zob. S. Skimina, dz. cyt., s. 20 21.8 Zob. S. Skimina, dz. cyt., s. 20.9 M.K. Sarbiewski, De perfecta poesi. Opoezji doskonaej, Wrocaw 1954, oprac. S. Skimina, prze. M. Plezia, ks. IX, rozdz. 8, s.236.10 G. Knapiusz, Thesaurus Polonolat inograecus, Krakw 1621. Dla szerszego omwienia kontekstw, wktrych Knapiusz powouje si na Persjusza, zob. S. Skimina, dz. cyt., s. 2223.

28

i obyczajw w Polszcze Krzysztofa Opaliskiego (1655), ktrego lowaski nauczyciel Erycjusz Puteanus uzna Persjusza za klasyka satyry rzymskiej (obok Horacego i Juwenalisa)11. Nage zainteresowanie satyr spoeczn wPolsce zbiega si z w ydaniem pierwszego tumaczenia Persjusza na jzyk polski. Cztery lata przed Sat yrami Opaliskiego w ychodzi w drukarni Krzysztofa Schedla Aulus Persyjusz, dowcipny wierszopis rzymski, z aciskiego na polski wiersz przetumaczony przez M.Marcina Sonkowica, sawnej Akademiej Krakow-skiej profesora, dedykowany Janowi Kazimierzowi Warszyckiemu, synowi wojewody igeneraa Stanisawa Warszyckiego:

Tobiem zchci umyli ofiarowa ca,

Zacny Wojewodzicu, t ksieczk ma

Persyjusza, poety dziwnie roztropnego,

Wicej nauk do ycia ni sw majcego,

Na polski zaciskiego wiersz przetumaczon

Iponiekd wtrudnociach wielu uatwion

Dla ktrych przyj nie kady mg do znajomoci

ZPersyjuszem ijego zrozumie ludzkoci,

Jak sobie poczciwego kadego powaa,

Jak ludzi bogobojnych najmniej nie uraa.

Cho wtym swe przedsiwzicie wszystko uspokoi,

Aby miech zobyczajw ludzkich sobie stroi.12

W przedmowie Sonkowic pisze o trudnociach, jakie sprawia lektura satyr Persjusza, atake ochci jej uatwienia. Jego edycja przeznaczona bya ad usum delf ini, dlatego tumacz ocenzurowa miejsca nieprzyzwoite, atake czsto opatrywa tekst komentarzami.

Sonkowic stara si tumaczy metod wers za wers i poza kilkoma wyjtkami (wpoczet ktrych naley zaliczy wspomniane odautorskie konie-ktury obyczajowe) oceni trzeba przekad jako udany. Dodatkowo Sonkowic zdecydowa si trzyma miary trzynastozgoskowca oraz rymw parzystych

11 T. Mandybur, lady wp y wu sat yr ykw rz ymskich na polskich, Jarosaw 1888; tego, Krz ysztof Opaliski, jako pisarz sat yr yczny, Jarosaw 1889; S. Rygiel, Rzymskie wzor y i rda sat yr Krzysztofa Opaliskiego, Eos, 1912, t. XVIII, nr 1. Warto zaznaczy, e wzmianki oPersjuszu pojawiaj si najczciej wliteraturze przedmiotu przy okazji omawiania Satyr Krzysztofa Opaliskiego.12 A. Persyjusz, dowcipny wierszopis rzymski. Zaciskiego na polski wiersz przetumaczony przez M.Marcina Slonkowica sawnej Akademiej Krakowskiej profesora, Krakw 1651, s. 1.

29

Wszystkie te wymogi, atake dif ferentia specif ica poezji Persjusza, polegajca na niezwykej zwizoci wwyraaniu czsto zoonych myli, czyni prb przeoenia satyr wyjtkowo trudnym zadaniem13.

Warto przyjrze si tym miejscom, wktrych ujawnia si technika przekadu tumacza. Wspomniana praktyka Sonkowica oddawania wersu za wers bya rzadko praktykowana wjego czasach badacze dziwi si np. dosownoci tuma-cze Daniela Naborowskiego14. Ciekawe s takie fragmenty, wktrych wersja Son-kowica trzyma si bardziej litery oryginau ni dwudziestowieczny przekad Jana Skowskiego z1928 r. Przykadowo, gdy Persjusz opisuje trzy sposoby naigrawania si zkogo, Skowski zniewiadomych przyczyn pomija jeden znich, podczas gdy Sonkowic opisuje wszystkie, dodajc do nich jeszcze komentarz:

OIane, atergo quem nulla

ciconia pinsit,

Nec manus auriculas imitari

mobilis albas,

Nec linguae, quantum sitiat

canis Apula, tantae!15

Janusie, wtwe bocian nie mie

dzioba tropy,

Ani jak olich uszu rk na ci

stawiaj,

Ani jak chart Apulski jzyka

zwieszaj.16

Janusie, za plecami nikt nie

zadrwi zciebie

Nie przyprawi ci olich uszu

li f iglarze,

Ni dugiego jzora nikt

ci nie pokae.17

f 15f16f17

Skowski ztrzech przywoanych zwierzt (bociana, osa ipsa) zachowuje tylko ole uszy. Sonkowic za, opatrzywszy tekst przypisem wzbogacajcym przekad oinformacj tumaczc cel przywoania akurat tych trzech zwierzt, nie zatraca znaczenia przywoanego fragmentu nikt nie mie naigrawa si zJanusa, bo ten widzi, co dzieje si za jego plecami:

13 Stanisaw Skimina (dz. cyt., s. 65) zwile przedstawia prof il twrczoci Persjusza: mimo, e wsymbolach jego amigwek nieatwo doszukiwa si waciwego sensu, wskpych sowach dopa-trzy ukrytych myli, mimo e by bodaj najtrudniejszym ze wszystkich poetw rzymskich, cieszy si wredniowieczu du poczytnoci.14 Zob. W. Weintraub, Naborowskiego przekady zPetrarki iDu Bartasa [w:] Sprawozdania zCzynnoci iPosiedze PAU, 1933, t. XXXVIII, nr 5, s. 23.15 A. Persius Flaccus, The Satires, New York Chicago 1884, w. 58 60, s. 5 6. 16 A. Persyjusz, dowcipny wierszopis rzymski, dz. cyt., w. 58 60, s. 3.17 A. Persius Flaccus, Satyra I, w. 58 60, prze. J. Skowski [w:] Trzej satyrycy rzymscy. Horacy Persjusz Juwenalis, prze. J. Czubek, J. Skowski, oprac. L. Winniczuk, Warszawa 1958, s. 97.

30

Sposoby namiewiska: 1-mo, gdy za kim palec na ksztat bocianiego nosa zakrzywiaj; 2-do,

gdy rce na ksztat olich uszu, wielkie palce wuszy woywszy, stawiaj; 3-tio, gdy jzyk

na kogo wywieszaj.18

Sonkowic nie stroni jednak od wplatania w przekad motyww i wyrae charakterystycznych dla swojej kultury. Pojawiaj si m.in.: chrzciny, sobtka, Koci, odpust czy, wmiejsce Jowisza, Bg. Komentarze zawarte wmarginaliach take nie wyjaniaj wpeni ciemnych miejsc zawiych wierszy Persjusza. Dzi przekad bez obudowy krytycznej jest niemale nieczytelny.

Po wydaniu tumaczenia Sonkowica na ponad sto lat pami orzymskim poecie znw ginie. Dopiero w 1771 roku w ydawca dwch XVIIIwiecznych edycji przekadu Sonkowica Jzef Epifani Minasowicz w przedmowie do nich zauwaa brak rzymskiego satyryka na polskich pkach:

Znajomego dosy nie tylko zagranicznym, ale te i naszym literatom z uczonych pism

swoich Persjusza, chcc jeszcze znajomszym uczyni publico wpolskim-ci stroju (wktrym

go przed stem lat do gadko, nie bez zalety swojej akademicka profesora krakowskiego

przybraa Muza) wystawiam na widok .C. Mao by si podobno spomidzy uczonych

nawet wkraju naszym znalazo, ktrzy by opolskiej tego tak zawiego poety wersji wiedzie-

li, a mniej jeszcze rozumiem, ktrzy by on widzieli, a to dla nadzwyczajnej rzadkoci

pierwszej edycji egzemplarzw.19

Dziaalno Minasowicza jest godna podziwu. Na fali tumacze wXVIIIwiecz-nej Polsce w yda ca seri wasnych tumacze (by autorem ponad sze-dziesiciu przekadw nie wliczajc wto pomniejszych, publikowanych na amach czasopism zgreckiego, aciny ifrancuskiego), atake wznawia star-sze w liczbie, ktra mogaby obsuy kilkuletni plan dziaalnoci jednego wydawnictwa. Dodatkowo przygotowa kilkadziesit edycji dzie poetw sta-roytnych inowoytnych wsposb niezwykle nowoczesny opatrywa dziea wstpami, biograf iami, komentarzami. Wwydaniu poezji Persjusza Minaso-wicz pod wpywem szczerego zachwytu zamieci epigramat na cze Son-kowica-tumacza:

18 A. Persyjusz, dowcipny wierszopis rzymski, dz. cyt ., s. 3 (nota marginesowa).19 J.E. Minasowicz, Przedmowa edytora [w:] Aulus Persyjusz Flaccus. Dowcipny wierszopis rzymski. Z aciskiego na wiersz polski przez M. Marcina Slonkowica przesawnej Akademii Krakowskiej profesora przeoony, Warszawa 1771, s. 6.

31

Tetrastych edytoraJu wreszcie Persjusz przestaje by niejasny,

Dziki sarmackiemu socu, nioscemu pochodni, wydobyty zciemnoci.

Potrzebujcy wiata, byszczy wjasnym stroju Marcina,

Wlechickiej todze, janiejszy jest ni wczeniej.20

Utwr opatrzy Minasowicz wyjanieniem etymologii nazwiska Sonkowica, aby czytelnik nie mia wtpliwoci co do konceptu utworu, ktre kryje si wsformuowaniu sarmatico sole: [autor przekadu A.B.] wywodzi swoje nazwisko od soca, ktre Polacy zw yczajowo dla zdrobnienia son-eczkiem nazywaj21. Sonkowic jego zdaniem owietli nie tylko mroczne miejsca (jak powszechnie nazywano trudne passusy twrczoci Persjusza) klarownie je objaniajc, ale wrcz, poprzez tumaczenie, uczyni go bardziej zrozumiaym po polsku ni woryginale. Minasowicz edycj dzie Persjusza z 1636 roku zmodernizowa: zmieni szat graf iczn, zaczy przedmow oraz wasne tumaczenie ywota Persjusza zaczerpnite zdziea Swetoniusza, atake wprowadzi pewne koniektury.

Poza of icjalnym, wydanym tumaczeniem Persjusza zachowao si jeszcze jedno wautografie Jacka Idziego Przybylskiego, na ktrego pierwszej stronie odnajdujemy jedyn informacj dotyczc jego historii, a mianowicie dat jego zakupu: Liber emtus 183122. Nie s znane ani data powstania tekstu, ani nazwisko waciciela egzemplarza. Przybylski dorwnywa Minasowiczowi wliczbie przekadw izamiowaniu do fachu tumacza iwydawcy. Do jego naj-waniejszych prac naley zaliczy przede wszystkim tumaczenie iedycj Iliady Homera. Przekad Persjusza autorstwa Przybylskiego wporwnaniu zzacho-wanymi tumaczeniami najbardziej odbiega od obrazowania itreci oryginau. Stanisaw Skimina przypuszcza nawet, e Przybylski wielu fraz wrcz nie zro-zumia, dlatego zaciemni fragmenty itak ju wystarczajco skomplikowane23.

20 Tetrastichon editoris / Desiit obscurus iam tandem Persius esse / Sarmatico tenebris sole feren-te facem. / Lucis egens, nitido Martini fulget amictu, / Clarior in Lechica, quam fuit ante, toga; cyt. za: Tame, s. 40.21 Tame: trahente suum cognomen asole (soce) qui Polonorum vulgo per diminutionem sonko dicitur.22 A. Persius Flaccus, Satyr sze, przekadania Jacka Przybylskiego, wysuonego nauczyciela wSzkole Gwnej Krakowskiej, rkps Biblioteki Jagielloskiej, sygn. 3269, k. [1].23 Zob. S. Skimina, dz. cyt., s. 59 60.

32

Porwnanie Satyry Iwbrzmieniu oryginalnym ztrzema, dostpnymi prze-kadami poetyckimi: Sonkowica, Przybylskiego i Skowskiego, pozwoli scharakteryzowa iporwna wybory tumaczy. Satyra Ijest dialogiem, pro-wadzonym przez Persjusza zanonimowym rozmwc, wktrym to poddaje on krytyce wspczesnych mu poetw iretorw rzymskich. Utwr wypeniony jest cytatami zdzie wspomnianych pisarzy, ktre Persjusz konsekwentnie w ymiewa. Jako korespondujcy z Sat yr I Persjusza wskazuje si List 114 Seneki, w ktrym autor doszukuje si zepsucia literatury w charakterach osb piszcych. Persjusz czyni podobnie, ubolewa bowiem nad tym, e cnota nie przywieca ju twrczoci artystycznej, co przejawia si goszeniem pogldw sprzecznych ztradycyjn moralnoci:

Gdy syszysz, e swym dzieciom wpajaj ojcowie

Takie sowa, czy spytasz, skd ta prno wmowie,

Skd haniebne wyrazy, po ktrych chopaczek

Na awce zuniesienia iradoci skacze?

Wstyd myl wstrtn piastowa, jeli siwa gowa,

Mimo i nikt ciepego za to nie da sowa!24 (w. 7882)

Zadanie przetumaczenia utworu rojcego si od cytatw, kryptocytatw, aluzji i nawiza, w poczeniu z trudn skadni Persjusza, staje si tym bardziej trudne, gdy przykadowo Sonkowic stara si przeku dawne obyczaje iwyraenia na wspczesny mu ogld rzeczywistoci. Przybylski za przeciwnie, unika wswojej translacji anachronizmw. Nie zastpowa wic Persjuszowych urodzin krzcinami, tak jak uczyni to jego poprzednik. Ponadto postawi sobie niemoliwy wrcz cel wyczerpania sensw zawartych w ory-ginale, co poskutkowao rozwlekoci przekadu 134 wersom aciskim odpowiada 180 w rkopisie Przybylskiego. Autor bowiem dodawa wasne wyjanienia lub wstawia wmiejsce zwizych wyrae rozlege opisy, starajc si nie uroni adnego szczegu zawartego woryginale. Sonkowic, trzyma-jcy si zasady wers za wers, gubi si rzeczy niektre treci.

24 Trzej satyrycy rzymscy. Horacy Persjusz Juwenalis, dz. cyt., prze. J. Skowski, s. 98.

33

Czasem, jak ju nadmieniono, Przybylski zdaje si nie rozumie tumaczonych fraz. Przykadowo, wostatnim wersie utworu, ktry uSonkowica brzmi:

Gdy cynika za brod swawolnica wiedzie,

Tym prawa rano patrzy, uciech po obiedzie (w. 133134)

uPrzybylskiego pojawia si niezrozumiaa na pierwszy rzut oka Kalliroja:

Niech cynikowi brody uskubi gachoje,

Rano pozew, po stole dam im Kalliroj (w. 179180).

Owszem, woryginale pojawia si miasto Kalirhoi25, jednake dla czytelnika polskiego bdzie to pusta nazwa. Miejsce to bowiem syno wedug informa-cji, ktr podaje Sonkowic wmarginalium zzabaw ifolgowania uciechom cielesnym. Jeli jednak signie si po angielskie tumaczenie Persjusza z lat ostatnich, odnajdziemy w nim rozwizanie podobne do zaproponowanego przez Przybylskiego: Callirhoen pozostawiono, poniewa rozszyfrowano wnim tytu ksiki (Historia Chaireasza iKalliroe) uwaanej za pierwsz no-wel greck, zachowan wcaoci do dzi, autorstwa Charitona zAfrodyzji26. Historia tego utworu jest tym ciekawsza dla niniejszego zestawienia, e za-chowaa si wunikatowym manuskrypcie zXIII wieku iczekaa na wydanie a do wieku XVIII (dziki czemu mona przypuszcza, e Przybylski oniej sysza)27. Trzeba te pamita, e Przybylski nie zdy przygotowa swej pra-cy do druku, std swojego tumaczenia nie opatrzy ani jednym przypisem. Dla porwnania najnowszy przekad (nota bene prawie stuletni) Skowskiego od-daje sens frazy, zatracajc przy tym niestety jej bardzo konkretne odniesienie:

Gdy dziewka skubie brod cynika. Gdy dla nich

Starczy przeczyta edykt ipar bzdur tanich (w. 131132).

25 Por: si cynico barbam petulans nonaria uellat / his mane edictum, post prandia Callirhoen do (w. 133134).26 Zob. Persius, Satire 1 [w:] Horace: Satires and Epistles; Persius: Satires, prze. N. Rudd, London 2005, w. 124134. Persjusz sugeruje wtym miejscu, aby ci, ktrzy maj niewyrobiony gust literacki iszczeniackie poczucie humoru, rankami zajmowali si pismami zzakresu prawa, popoudniami za opowieci onp. Kalliroe.27 Zob. E. Bowie, The chronology of the earlier Greek novels since B.E. Perry: revisions and precisions, Ancient Narrative, 2002, nr 2, s. 4749; R. Flacelire, Historia literatury greckiej, prze. P. Sobczak, Kty 2004, s.436438.

34

Przypomnie naley wtym miejscu owydaniu przez Przybylskiego Eneidy, ktra jest dobrym przykadem jego starannoci wprzygotowywaniu edycji kry-tycznych, zawiera ona bowiem, poza standardow przedmow iwyjanienia-mi, indeks postaci mitologicznych, streszczenia mitw, Wykaz rodu bohatyra Eneasza, atake Zastanowienie nad niniejszym przekadaniem Eneidy Wirgilowskiej28. Dziwi te czasem dosowno Przybylskiego, ktry przykadowo okrelenie sza-ty hiacynthus Persjusza przekada jako kwiecista szuba (w.45), co wrealiach polskich moe by niezrozumiae iwtym wypadku lepiej, zdaje si, wybrn zzadania Sonkowic, oddajc fraz jako szaratn szat (w. 32).

Kolejnym problemem, ktry stoi przed czytelnikiem przekadw Przy-bylskiego, s neologizmy, tworzone poprzez czenie morfemw jzyka polskiego w jak susznie zauwaa Jacek Wjcicki czasem jedynie sobie dobrze zrozumiae w yrazy29. Mwi si o 1500 sowach w ymylonych przez Przybylskiego, zczego a 1240 znalazo si wsowniku Lindego30. Wtuma-czeniu Sat yr y I odnajdujemy nastpujce: znachodz (w. 21), przymrug rzenic (w. 26), szeplunny (w. 46), ojcw pynnookich (w.111), rozbit (s.123), gachoje (w. 179), daleczko (w. 119).

Historia Persjusza ijego odbioru wPolsce moe by przykadow ilustracj losw ksiek zapomnianych, zagubionych czy zniszczonych, ktre znikny zgwnego nurtu historycznoliterackiego (lub nigdy si wnim nie znalazy). Sonkowic, Minasowicz iPrzybylski wpadli na boczny tor dziejw literac-kich, ktrych mechanizm gdyby mwi oprocesie historycznoliterackim adekwatnie opisa Bruno Schulz:

Czy czytelnik sysza co o rwnolegych pasmach czasu w czasie dwutorowym? Tak,

istniej takie boczne odnogi czasu, troch nielegalne co prawda iproblematyczne, ale gdy

si wiezie tak kontraband jak my, takie nadliczbowe zdarzenie nie do zaszeregowania

nie mona by zanadto wybrednym. Sprbujmy tedy odgazi wktrym punkcie historii

tak boczn odnog, lepy tor, aeby zapchn na te nielegalne dzieje. Tylko bez obawy.

Stanie si to niepostrzeenie, czytelnik nie dozna adnego wstrzsu. Kto wie moe,

gdy otym mwimy, ju nieczysta manipulacja jest poza nami ijedziemy ju lepym torem31.

28 J. Wjcicki, Przedmowa [w:] Jeorgiki Wirgilowskie do Mecenasa. Wiersz dydaktyczny oziemiast wie, czyli Ogospodarst wie wiejskim ksigi cztery, prze. J. I. Przybylski, oprac. J. Wjcicki, Krakw 2011, s. 612.29 Tame, s. 6.30 Nowy Korbut. Bibliograf ia literatury Owiecenia, red. nacz. K. Budzyk, Wrocaw 1967, t. V, cz. 1, s.94101.31 B. Schulz, Sanatorium pod klepsydr [w:] tego, Proza, Krakw 1974, s. 134.

35

Zarysowana powyej historia Persjusza w polskim stroju byaby jedn ztych troch nielegalnych odng, ktre zbaczaj zgwnego nurtu ipyn dalej lepym torem. Pierwszym wypadkiem, ktry mia skaza Persjusza na zapomnienie wPolsce, bya wspomniana zaraza, ktra wybucha wKrakowie akurat wroku pierwszych wykadw Pawa zKrosna powiconych satyryko-wi. Zdawaoby si, e przekad Marcina Sonkowica wsto lat pniej wpro-wadzi na trwae nazwisko poety do grona wielkich, biaych, martwych m-w32, wsptworzcych kanon (czsto eksplorowane archiwum), poza obrb ktrego nieczsto si zbacza wte nie bez przyczyny nielegalne odnogi. Jednake traf chcia, e Persjusz ijego propagatorzy zostali wymazani iskazani na wyrzucenie poza uporzdkowane dzieje literatury. W1636 roku wmieszkaniu Sonkowica wybuch poar, wktrym spon niemal cay nakad jego tumaczenia. Std niebezpodstawnie Minasowicz wznowienie przekadu Sonkowica tumaczy ma liczb zachowanych egzemplarzy pierwszego wydania. Z niewiadomych przyczyn drugie wydanie Minasowicza, jak czytamy wPrzestrodze edytora Warszaw-skiego do wydania trzeciego z1796 roku, take doczekao si statusu biaego kruka, poniewa wydano go na nowo dla rzadkoci dawnych egzemplarzy33. Wydanie Minasowicza podzielio wic los edycji Sonkowica.

Wreszcie wBibliotece Jagielloskiej zachowa si take wspomniany rkopis przekadu autorstwa Jacka Idziego Przybylskiego, ktry nie zdy opracowa tekstu izgosi go do druku, tym samym ryzykujc zupenym zapomnieniem. Sam Persjusz wry sobie zreszt los zapomnianego poety, co (jak wiemy) wjego przypadku nie byo jedynie zadouczynieniem konwencji, zgodnie zktr po-eta pomniejsza swoj twrczo, ale zapowiedzi faktu, ktry mia si dokona:

Kt to przeczyta? Do mnie mwisz? Nikt zaiste.

Nikt? Albo dwa, albo nikt. Wstyd ibieda34.

32 Dead white European males (DWEM) termin odnoszcy si do w ytwarzania przez akademikw uniwersalnego kanonu, ktry obejmuje wycznie rzeczonych martwych, biaych, europejskich m-czyzn. Postawa krytykowana m.in. przez feministki istudia postkolonialne. Por. H. Bloom, The Western Canon. The Books and School of the Ages, New York 1995; P. Wilczek, Czy istnieje kanon literatury polskiej?, http://www.studiapolskie.us.edu.pl/wirtualna_katedra/lit_pol_w_swiecie_t1/02Wilczek.pdf [dostp: 06.07.2014 r.].33 Persjusz, dowcipny wierszopis rzymski: zaciskiego na polski wiersz przetumaczony, prze. M. Sonkowic, Warszawa 1796, s. 5; znajduje si tam take pochwaa dokonania Minasowicza: uczony ten ipracowity m, ozdoba ipomnoyciel literatury polskiej, dostawszy zBiblioteki Zauskich rzadkiego edycyji krakowskiej egzemplarza wyda go na widok ipoytek publiczny wdrukarni Mitzlerowskiej r[oku] 1771.34 A. Persyjusz Flaccus, Dowcipny Wierszopis Rzymski [] przetumaczony przez M. Marcina Slonkowica..., dz.cyt., s. 1.

36

Historia zaginionego autora czy dziea jest czsto nawet ciekawsza ni same idee zawarte wodnalezionych przypadkiem zgubach. Moliwe konstelacje fascynacji czytelniczych, ktre zadecydoway ozachowaniu twrczoci pew-nego autora, koresponduj z naszym dzisiejszym odbiorem odng historii literatury, jakie splataj si irozczaj wczsto nieoczekiwanych momen-tach. Takiego zwrotu, odchylenia wrozumieniu Lukrecjuszowskiego clina-men dokona dla literatury if ilozof ii Poggio Bracciolini, ktrego wdrwk wposzukiwaniu rkopisu De natura rerum rzymskiego epikurejczyka opisa Stephen Greenblatt, zafascynowany histori prerenesansowego skryby. Czsto may szczeg zadecyduje ounicestwieniu dla pamici potomnych caej tradycji literackiej, kiedy przykadowo pewien benedyktyski mnich w ykorzysta do wzmocnienia papierow ych skadek kodeksu nadajcy si do tego kawa pergaminu, jaki pniej okae si akurat najwaniejszym reliktem jzyka polskiego, ktry przysowiow y wos dzieli od zatracenia. Czasem nawet poar caego nakadu ksiki nie zdoa zawrci jej na lepy tor historii. To wszystko pozwala nam lepiej zrozumie powtarzany przez dawnych poetw topos wysyania swej ksieczki wwiat, niby to przy pomocy dystansujcej marcjalisowskiej ironii, jednak zawsze zpobrzmiewajcym wniej strachem olos swego dziea, ktre wystawione zostanie na prb gustw iczasu. Prze-cie, jak susznie zauwaa Stuart Kelly, Horacy nie mg mie pewnoci oprzerastajcej trwao spiu wytrzymaoci wasnego dziea35. Zachowane similium podpowiada nam, co mg mie na myli Persjusz, piszc ohiacynto-wej szacie modych patrycjuszw rzymskich, ktra potem wybrzmiewa nowy-mi skojarzeniami iuwarunkowaniami kulturowymi wpolskich przekadach. Przekad, bdcy wic dialogiem czytelnika zautorem, sytuuje si jako kolejne ogniwo, magnetyt wacuchu entuzjastw, ktry wznany ipikny sposb opisa Platon ustami Sokratesa wIonie:

Ja widz, Ionie, izaczynam ci wyjania, co to jest, wedug mego zdania. To jest to, e ty nie

posiadasz sztuki, ktra by ci pozwalaa dobrze ipiknie mwi oHomerze, jak przed chwil

powiedziaem; tylko wtobie mieszka jaka boska sia, ktra ci porusza tak, jak wtym ka-

mieniu ktry Eurypides magnetytem nazwa, aszerokie koa zw go Heraklejskim. Ot ten

kamie nie tylko, e sam przyciga piercionki elazne, ale jeszcze tak si wnie wprowad-

za, e mog znowu to samo robi, co ten kamie: inne piercionki przyciga tak, e nieraz,

bywa, dugi acuch na nim zwisa zelazek ipiercieni pozczepianych, jedne zdrugimi.

35 S. Kelly, Ksiga ksig utraconych, Warszawa 2008, s. 12.

37

Awszystkich tych kawakw sia zawisa od owego kamienia. Tak imuza sprawia, e bg

w kogo wstpuje; przez ni naprzd, a za porednictwem tych, w ktrych bg naprzd

wstpi, tworzy si izwisa od nich dugi acuch innych entuzjastw. [...] Jak korybanci nie

przy zdrowych zmysach tacz, tak ipieniarze nie przy zdrowych zmysach pikne pieni

owe skadaj, tylko, kiedy jeden zdrugim wpadnie wharmoni iwrytm, wrodzaj szalu,

wzachwycenie to ju, jak owe bachantki, mid imleko zrzek czerpi wzachwycie [...].

Przecie mwi nam poeci, e zmiodopynnych rde ipo jakiche ogrodach muz idolin-

ach zbieraj pieni iprzynosz je nam, jak pszczoy; ioni te tak lataj.36

Literatura jest wic namitnym dialogiem midzy pisarzami, ktrzy niczym opisane magnesy przycigaj si wzajemnie iodpychaj, tworzc cae intertek-stualne acuchy odniesie. Zachwycony koncepcj Sokratesa Ion potwierdza, e poeci owszem, s tumaczami dzie swoich poprzednikw ikonkurentw, ktrzy zkolei przekadaj na ludzki sowa boskie:

Sokrates: Prawda? Wy znowu piewacy, poetw nam tumaczycie?

Ion: Ito prawda, co mwisz.

Sokrates: Wic jestecie tumaczami tumaczw?

Ion: Ze wszech miar.37

Pomimo tego wic, e jestemy skazani na tworzenie caych spisw autorw itytuw, wspomnianych elazek ipiercieni pozczepianych, ktrych nigdy nie poznamy (czego przykadem jest Ksiga ksig utraconych Kellyego), warto podej-mowa gest Pascala Quincarda, snujcego moliw histori retora Albucjusza38, podobno najwikszego oratora rzymskiego zIw. n.e. (dzi nie znamy ani jednego zjego dzie) czy Krzysztofa Mrowcewicza39, ktry wanie dziki wykorzystaniu mechanizmu przypadkowoci ipotencjalnoci przybliy nam posta Daniela Naborowskiego, ukadajc zdrobnych informacji jego potencjalny portret.

Celem niniejszego szkicu jest przypomnienie dwch przedsiwzi trans-latorskich, ktre prboway zmierzy si z trudn materi satyr Persjusza.

36 Platon, Ion [w:] tego, Dialogi, prze. ioprac. W. Witwicki, Kty 2002, t. I, 533D 534C, s. 21.37 Tame, 535A535B, s. 23.38 Zob. P. Quignard, Albucjusz, prze. T. Komendant, Warszawa 2002. 39 Zob. K. Mrowcewicz, Mae folio. Historia jednego wiersza, Warszawa 2012.

38

W celach egzemplarycznych do artykuu zaczona zostaa transkrypcja przekadu Satyry Irzymskiego poety pira Marcina Sonkowica, uzupeniona ojego autorskie komentarze oraz transkrypcja tumaczenia teje satyry Jacka Przybylskiego, zachowana wrkopisie. Wkomentarzu do tekstu staropolskiego zaznaczono miejsca poprawionych przez Jzefa Epifaniego Minasowicza wjego edycji zroku 1771.

Podstaw poniszych edycji s nastpujce rda: A. Persyjusz, dowcipny wierszopis rzymski, zaciskiego na polski wiersz przetu-

maczony przez M. Marcina Sonkowica, sawnej Akademiej Krakowskiej profesora, Krakw 1651.

Aulus Persyjusz Flaccus, dowcipny wierszopis rzymski, z aciskiego na wiersz polski przez M. Marcina Sonkowica, przesawnej Akademii Krakowskiej profesora, przeoony, oprac. J.E. Minasowicz, Warszawa 1771.

A. Persyjusz Flaccus, Satyr sze, przekadania Jacka Przybylskiego, wysuonego nauczyciela wSzkole Gwnej Krakowskiej, rkps Biblioteki Jagielloskiej, sygn. 326940.

W transkr ypcji zmodernizowano ortograf i, pisowni samogosek nosowych oraz pisowni czn i rozdzieln. Uwspczeniono pisowni y oraz i. Wwyrazach pochodzenia obcego dla zachowania rytmu wzduono pisowni -i-, -y- (np. popadyja). Zgodnie z dzisiejsz pisowni uzupeniono brakujce oznaczenia mikkoci spgosek. Zachowano dawn repartycj noswek (np. witoci). Pozostawiono oboczno wszytko || wszystko oraz oryginalny zapis imiesoww uprzednich (wyszedszy). Nie moderni-zowano zjawisk f leksyjnych. Nie zachowano spgosek podwojonych oraz pisowni wielk liter. Wyrwnano szeregi: c, , cz (np. starce starcze), r, rz (wrzd wrd), dostosowujc je do dzisiejszej pisowni. Modernizowano piswoni o, , u(pior pir). Zachowano rozszerzenie artykulacyjne iprzed goskami potwartymi (np. mogiey). Skrty drukarskie rozwizano bez zaznaczenia, inne rozwinicia zaznaczano nawiasem kwadratowym.

40 Sporadycznie przywouje si dla wyjanienia sensw tumaczenie Jana Skowskiego iorygina a-ciski (za wydaniem: Juvenal and Persius, prze. G.G. Ramsay, oprac. T.E. Page, E. Capps, W.H.D. Rouse, LondonNew York, 1928), atake komentarze Lidii Winniczuk (za: Trzej satyrycy rzymscy, dz. cyt) iJohna Coningtona (za: A. Persius Flaccus, Satires, prze. ioprac. J. Connington, Oxford 1872).

39

Aneks

MARCIN SONKOWIC

Aulusa Persyjusza Satyra Pierwsza

Na tym pierwsz satyr Persyjusz zasadzi, eby, y jak przystoi monym ludziom, radzi41.

Otroski, oprnoci ludzkie oczywiste! Kt to przeczyta? Do mnie mwisz? Nikt zaiste. Nikt? Abo dwa, abo nikt. Wstyd ibieda. Czemu?Pewniem mniej ni Labeon PolydamantemuITrojankom przyjemny?42 Fraszki! Jeli zbdem43

Rzym co ponia, nie dbaj iich wagi wzgldemNic nie czy44, miara pidzi45 twej niech nie przechodzi.Bo kt wRzymie? By si rzec godzio, lecz godzi,Gdym si starym przypatrzy inaszej postawie,Ikadej, ju zdzieciskich lat wyszedszy, sprawie,Gdy si wznosim... 46 ju teraz wybaczcie Strze Boe!

41 *Tych tu osobliwie w ystawia Persyjusz, co prnej chway szukali zpisania wierszw izgadkiej mowy. Ale iinszych wystpkw wiele dotyka, czsto jakby zkim rozmawiajc [asteryksem oznaczono noty marginesowe pochodzce od tumacza].42 *Polidamas by Trojanin znaczny, ktrego si isam Hektor mny obawia, ale tu Persyjusz przez niego rozumie Nerona, a przez Trojanki Rzymian zniewiecia ych. Labeon Akcyjusz pisa wiersze otrojaskiej wojnie ladajakie, Neronowi si jednak podobay, e te isam otej materyjej pisa. Polydamas to bohater Iliady Homera (por. Homer, Iliada XXII 104105). Pojawia si wtym miejscu obok Trojanek (Rzymianek) jako reprezentant arystokratycznych konwenansw izachowa. Labeon przetumaczy dosownie Iliad Homera na acin, ocenia si jego prac jako nieudoln. WSatyrach (I3) Horacego Labeon jest synonimem szaleca. Trojanki jest to przytyk wymierzony wRzymian, ktrzy upatry wali swego rodowodu wTroi. Forma eska za oznacza moe zniewieciao Rzymian lub po prostu Rzymianki.43 zbdem niesusznie.44 ich wagi wzgldem / Nic nie czy nie przejmuj si nimi.45 Pid dawna miara dugoci, odlego midzy kocami kciuka ipalca rodkowego (lub maego) rozwartej doni.46 gdy si wznosim woryg. nucibus... relictis cum sapimus skoczmy zzabaw, do rzeczy! Persjusz rozpoczyna atak, po czym jego rozmwca jeszcze zaklina go, aby tego nie robi (woryg. nolo nie chc [zaczyna tej dyskusji]).

40

C poczn? Lecz mi si miech zatai nie moe! Piszemy, zamknwszy si47, ten wiersz, ten bez rymw48,Co wielkiego, co mu tchn puca pene dymw,Bo snad49 to kto przed ludem gadki iprzybrany,Isardonikiem50 wiecc, co mu przy krzcie dany51,Bdzie mwi zwysoka, gardo odmikczywszyKonfektem52 ipieszczono oczkiem przymruywszy53.Tu by ujrza, jak grubo, jak zgosem wskakujBrzydkim znaczni Tytowie54, gdy rymy przejmujLdwie55 igdy niemski wiersz echce wntrznoci56.Ty, starcze, uszom cudzym zbierasz lubienoci,Uszom, ktrym by mwi, ju skry pozbywszy?57

O, na c umie58, gdy si kwas iraz wrodziwszy,Wewntrz f iga zwtroby na wierzch nie wymiece?59

Na to widniesz?60 Orzdzie!61 Itake dalece

47 *Sam siebie przycza, eby si nie zda namiewa abo eby przyczyn namiewiska nie osoby jakie, ale czasy ze by pokaza. Woryg. scribimus inclusi dos. piszemy zamknici, chodzi osatyrykw, por. Owidiusz, Trist ia I1,41; kontynuacja myli zacztej iprzerwanej ww. 11.48 ten wiersz, ten bez r ymw w oryg. Persjusz przeciwstawi pede numeros, a wic utwory metryczne niemetrycznym.49 Snad zapewne.50 Sardonik sardonyks, odmiana agatu.51 Woryg. zamiast chrzcin pojawiaj si urodziny. Rzymianie mieli zwyczaj zakadania zokazji swoich urodzin piercieni przeznaczonych wanie na t okoliczno.52 Konfekt sodycz. Chodzi ojaki napj, ktrym piewacy odwieali gardo.53 Publiczne recytacje ikonkursy poetyckie byy wtym czasie wRzymie bardzo modne.54*Tytowie znaczni ludzie jakby tutorowie rzeczypospolitej. Tit ienses jednej ztrzech najzacniejszych inajstarszych centurii rzymskich, nazwa utworzona od Tytusa Tacjusza; tu: ironicznie oosobach obnoszcych si ze swoim domniemanym szlachectwem.55 Wldwiach ma si mieci siedlisko dz. Wliteraturze aciskiej t cz ciaa utosamiano take zmskim lub eskim organem pciowym, zob. J.N. Adams, Seksualizmy aciskie, prze. J. Janik, Krakw 2012, s. 7374.56 niemski wiersz echce wntrznoci woryg. tremulo scalpuntur ubi intima versu. Sonkowic posuy si okreleniem niemski wznaczeniu niecnotliw y . Persjusz gani wtym miejscu odczyty wanie lubienych wierszy zszczeglnie jeszcze akcentowanym drcym gosem.57 Minasowicz [dalej: M.]: Uszom, ktrym by mwi hola! wstyd pozbywszy [].58 M.: O, na c mi umie? [...].59 Metafora wystrzeliwujcej dzikiej f igi, ktra pomimo twardych przeszkd odnajduje swoj drog, ilustruje ferment poetyckiej inspiracji, ktra potrzebuje natchnienia.60 na to widniesz? tu: oto ci chodzi?61 Orzdzie! woryg. omores! oobyczaje!

41

Umiejtno nic nie jest, jeli ci nie wiedz? Lecz pikna, gdy skazujc ten to jest powiedz.Czy, e twych wierszw ucz stu pacholt wszkole,Za nic masz? Oto pijc, pytaj przy stoleRzymianie nasyceni, co wiersz zacny gosi.Tu kto, co pod szaratn ramion szat wznosi62,Przez nos co zajkliwie rzekszy niezgrabnego,Filid, Hipsyf il63 wiersze abo co smutnegoMamrze isowa gryzie64 pgbkiem pieszczonym.Powiadczyli mowie, czy ju uwielbionymNie jest on, proch poety? Czy nie wlekszym kociJu grobie?65 Chwal gocie, czy zonych witoci, Czy teraz ju zmogiey izperzyn66 szczliwych Nie wyrost67 f ijoki? artujesz ichciwychNa miech nozdrzy nakrzywiasz rzecze czy nie zchciKady chce by chwalonym ida wiersz pamici,Coby kadzida iryb nie obwija sonych?68

Ktokolwiek jest str tych sw ku mnie obrconych69,

62 M.: Tu kto, co pod szaratn szat barki wznosi. Szkaratna szata ma oznacza zamono jej waciciela. Woryginale opisany zosta strj przecitnego, modego patrycjusza.63 Hipsyf ile, Filidy bohaterki nieszczliwej mioci. Filis crka krla trackiego; zakochaa si wkrlu Aten, Demofoonie, aporzucona przez niego, popenia samobjstwo. Hipsyf ile crka krla Lemnos, Toasa; kiedy kobiety na Lemnos wymordoway wszystkich mczyzn, zarzucajc im niewierno ma-esk, Hipsypile uratowaa swego ojca, musiaa jednak ucieka zojczyzny; porwana przez korsarzy, zostaa sprzedana na dwr krla Teb, gdzie bya piastunk syna krlewskiego, Ofeltesa. Poniewa przez jej nieostrono dziecko zgino od ukszenia mii, Hipsypile uwiziono; uwolnili j jej synowie, Toas iEuneos.64 M: cedzi.65 lekszym... grobie woryginale aluzja do formuy sit tibi terra levis (niech ci ziemia lekk bdzie), ktra wformie skrtu (S. T. T. L.) pisana bya na nagrobkach.66 zperzyn zpopiow.67 wyrost wyrosn.68 da wiersz pamici, / Coby kadzida iryb nie obwija sonych napisa tak dobry wiersz, aby potem nie suy jako materia do owijania kadzide lub jedzenia.69 Wtym miejscu Persjusz zarzuca form dialogiczn irozpoczyna komentarz do zarysowanego dialogu midzy poet (sob) anieokrelonym rozmwc.

42

Nie boj si ja, piszc, jeli snad70 co adnie71

(Poniewa to ptak rzadki72), lecz jeli przypadnie73

By chwalonym, bo imnie serce nie skociao74,Ale nie chc, eby cnt granic by miaoTwe pochlebstwo ichwaa. Bo patrz zkadej strony,Co wtej chwale? Tu nie wiersz syropem pojonyAkcyjuszw oTrojej75, ani piosnki owychPanw nietrzewych, ani co na cytrynowychawach pisz76. Je umiesz ciepo nagotowa77,Umiesz pochlebcy sukni wytart darowa,Imwisz prawd lubi, co jest: mw omnie to.Jako? Chcesz? Powiem. Bredzisz, gdy, chwalny poeto78,Tusty79 kadun na dugie zwis ptorej stopy80.OJanusie81! Wtwe bocian nie mie dziuba tropy,Ani jak olich uszu rk na ci stawiaj,Ani jak chart apulski82 jzyka zwieszaj83.

70 Snad tu: przypadkiem.71 M.: Nie boj ja si piszc, jeli snad, co adnie [].72 woryg. rara avis (dos. rzadki ptak) biay kruk, fenomen.73 jeli co przypadnie jeli si przydarzy; M.: Gdy to rzadki ptak, jeli co gadko wypaduje.74 skociao skostniao.75 Attius Labeo (Iw. n.e.) tumacz Iliady iOdysei Homera, atakowany ju przez sobie wspczesnych za brak wyksztacenia iwice si ztym bdy wprzekadzie. Persjusz stwierdza wrcz, e podczas tworzenia przekadu by pijany ciemiernikiem (ebria ueratro). Wpniejszych wiekach poeci wzajem-nie wyzywali rywali od Labeonw, aby omieszy ich twrczo.76 co na cytrynowych / awach pisz woryg.: scribitur in citreis; mowa odziea arystokratw, ktrzy posiadali siedziska zdrzewa cytrynowego.77 M.: Po pasku umiesz wdy czstowa [].78 *Chwalny poeta by Calvus [dos. ysy A.B.] za Gaiusa cesarza, ale si tu ten rozumie, co za takiego chce by miany, jaki by Calvus.79 *Wtustych, co barziej misy ni ksig pilnuj, niesubtelne koncepty.80 tusty kadun na dugie zwis ptorej stopy gruby brzuch wisi nisko (stopa dawna miara dugoci, odpowiadajca ok. 30 centymetrom).81 *Janus boek zdwiema twarzmi, przedsi izasi patrzcy, znaczy czowieka roztropnego.82 Podobna scena spragnionego apulskiego psa, ktry w y wiesza jzyk z pragnienia znajduje si wJambach Horacego (3,16). Apulia bya znana ze swojej suchoci.83 *Sposoby namiewiska: 1-mo, gdy za kim palec na ksztat bocianiego nosa zakrzywiaj; 2-do, gdy rce na ksztat olich uszu, wielkie palce wuszy woywszy, stawiaj; 3-tio, gdy jzyk na kogo wywieszaj. Okrelone s tutaj gesty przedrzeniania idrwin: pokazywanie olich uszu ijzyka; za plecami Janusa nie mona tych znakw dawa, gdy Janusa przedstawiano odwch twarzach.

43

Wy, okrwi senatorska84, co nie poczynacieOstronie, patrzcie tyu, gdzie oszczyrcw macie.Ludzie jak mwi? Jake? Tylko, e ju pynTeraz wiersze ozdobnie, e nic nie zaskrzyn85

Paznokcie wugadzeniu86. Wiersz tak uksztatuje,Jako gdy sznur ciesielski po oku sprostuje87

Bd st paski izbytki, bd chce obyczajePisa. Muza mu rzeczy wybornych dodaje.Ot nam bohatyrski wiersz ju pokazali88,Co wprzd po grecku pletli, ani ka zdoali Gajw, ani porzdnej wsi, gdzie kosze chwali,Gdzie ognisko, gdzie wieprze, gdzie jest siano paliSobtk89. Skd iRemus90, ity, Kwincie wiejski91,Co wskok ona przed woy na przedni rzd miejskiSzat daa92; pug ceklarz93 znis. Pisorym tgiJest teraz, co rad czyta oBryzejej94 ksigiGrube Akcyjuszowe s, co Pakuwiego95

84 M.: Wy, omodzi szlachetna!.85 zaskrzyn zawadz, przytn.86 Metafora ilustrujca prac rzebiarza, ktry przesuwa paznokciem po powierzchni dziea, aby spraw-dzi, czy nie ma na nim adnych niedoskonaoci. 87 Murarz zamyka jedno oko, aby prosto wymierzy; sznur ciesielski rozcigany by wzdu kamienia czy drewna. 88 Persjusz w ykpiwa wtym miejscu poetw, ktrzy pretensjonalnie posuguj si stylem charakte-rystycznym dla greckiego eposu, za