ชลกร: ประวตศาสตรสงคมวาดวยความร

และการจดการนำสมยใหมในประเทศไทย*

จกรกรช สงขมณ**

*บทความนเรยบเรยงมาจากสวนหนงของวทยานพนธดษฎบณฑตของผเขยนเรอง Hydraulics of Power and Knowledge:WaterManagement in Northeastern

ThailandandtheMekongRegionซงเสนอตอมหาวทยาลยแหงชาตออสเตรเลยเมอปพ.ศ.2553(ดJakkrit2010)ผเขยนขอขอบคณศาสตราจารยดร.เครกเรย

โนลดส และ อาจารย ดร.วลลา วลยทอง ทชวยแนะนำเอกสารเชงความคดเกยวกบประวตศาสตรสงคมและเอกสารขอมลเชงประวตศาสตรซงเปนประโยชน

ตอการเขยนบทความชนนเปนอยางมาก

**อาจารยประจำภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยาคณะรฐศาสตรจฬาลงกรณมหาวทยาลย

Abstract

ThisarticlecastslightthecommunityofThai“chonlakon” -literally‘waterpeople’consistingof

hydrologists,hydraulicengineers,technicians,andirrigationdevelopmentspecialists.Itisacommunityin

chargeofthecountry’sdevelopmentofmodernirrigationandwaterresourcesmanagement.Throughthe

lens of social history, the article pays attention to the development of the community of the Thai

chonlakon through the establishment of an irrigation school, its curriculum, ideological construction,

publication, and the social process of community building. The study shows that the technical

developmentofhydrologyandtheculturalconstructionofthehydrologists’senseofcommunityarelaid

downalongsidethecountry’smodernizingprocess.The ideologicalandpolitico-socialcontexts inwhich

thecommunityofchonlakonisestablishedandstrengthenedwillalsobebroughtintodiscussion.

Keywords: Chonlakon, modern irrigation development, science community, irrigation school, water

management

บทคดยอ

บทความนศกษาประวตศาสตรสงคมของชมชน “ชลกร” ซงประกอบไปดวยนกอทกวทยา วศวกร

นำ ชางเทคนค ตลอดจนผเชยวชาญดานการชลประทานในฐานะชมชนของนกวทยาศาสตรทมความสำคญ

ตอการพฒนาระบบการจดการนำสมยใหมของประเทศไทย บทความใหความสนใจกบการศกษาพฒนาการ

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 94

ของการกอรางสรางตวของโรงเรยนชลประทาน การพฒนาหลกสตรการเรยนการสอน การสรางแนวคดและ

อดมการณระหวางสมาชกในชมชน การตพมพเอกสารเผยแพรขอมลขาวสาร ตลอดจนกระบวนการทาง

สงคมอนๆ ในการสรางความเปนชมชนชลกรใหเกดขน งานชนนเสนอวาการพฒนาเทคนคความรในเชง

วทยาศาสตรและวศวกรรมศาสตรนนดำเนนควบคไปอยางใกลชดกบกระบวนการสรางวฒนธรรมระหวาง

สมาชกในฐานะทเปนสวนหนงของชมชนผเชยวชาญพเศษในการจดการนำเพอการพฒนาไปสความทนสมย

การเตบโตขนของชมชนชลกรและความรในการจดการนนมไดอยแยกขาดจากบรบททางสงคมการเมอง

หากแตความรและชมชน “วทยาศาสตร” ดงกลาวนนลวนแลวแตเปนผลผลตจากการเปลยนแปลงทเกดขน

ในสงคมทงสน

คำสำคญ:ชลกร,การพฒนาชลประทานสมยใหม,ชมชนวทยาศาสตร,โรงเรยนการชลประทาน,

การจดการนำ

บทความชนนพจารณาประวตศาสตรสงคม

ของ“ชลกร”ในฐานะกลมสงคมความรของผมบทบาท

ในการจดการนำแบบสมยใหมในประเทศไทย ในทน

คำวา “ชลกร” นนเปนคำทใชเรยกเพอหมายถง

นกอทกวทยา วศวกรนำ ชางเทคนคชลประทาน

และผเชยวชาญดานการจดการทรพยากรนำผซงเปน

สวนหนงของชมชนหลกท ทำหนาท ในการพฒนา

รปแบบเทคนคความรในการจดการนำ ตลอดจนการ

สรางเขอนและสงปลกสรางทเกยวของกบการจดการ

นำทสำคญของไทย สวนใหญแลวชลกรจะเชอมโยง

กนผานทางโรงเรยนชลประทานและสถาบนการศกษา

ทเกยวของในฐานะทเปนศษยเกาและในฐานะทเปน

ผทจบการศกษาในดานการจดการนำสมยใหม และ

ออกไปทำหนาท ในหนวยงานตางๆ ในดานการ

จดการนำทงในภาครฐและเอกชน บทความนสำรวจ

พฒนาการ บทบาท และอทธพลทางความคดของ

เหลาชลกรดงกลาวผานการศกษาชวประวตของ

“บดาแหงชลกร” การยอนรอยการกอตงโรงเรยน

ชางชลประทาน การจดหลกสตรการเรยนการสอน

การสรางอดมการณ และกระบวนการทางสงคมใน

การสรางและหลอหลอมความเปนชมชนของคนเหลา

น บทความชนนเสนอวาการพฒนาความรเชงเทคนค

แบบวทยาศาสตรสมยใหมในการจดการนำนนไดถก

จดวางควบคไปกบกระบวนการทางสงคมวฒนธรรม

ของการสรางความเปนชมชนของผเช ยวชาญใน

บรบทของการพฒนาไปสความทนสมยของประเทศ

ในขณะนน การศกษาการกอรางสรางตวของความร

นเวศวทยาผานมมมองประวตศาสตรสงคมนเผยให

เหนถงบรบททางวฒนธรรมและการเมองทชมชนของ

ชลกรดงกลาวถกสถาปนาและกอรางสรางตวข น

จนเปนหน งในชมชนท สำคญในการจดการนำใน

ประเทศไทยปจจบน

ความสมยใหมของอทกวทยาไทย

และรองรอยของตะวนตก

เดวดมอสสศาสตราจารยดานมานษยวทยา

แหงวทยาลยบรพาและแอฟรกนศกษามหาวทยาลย

ลอนดอนไดกลาวไววา“ทรพยากรนำและความรใน

การจดการนำน น ลวนแลวแตเปนผลผลตของ

ประวตศาสตรทงสน” (Mosse2008,940)ไมตางไป

จากคำกลาวขางตนของมอสส บทความนเสนอวา

ปรากฏการณในเร องขององคความร เทคโนโลย

บคลากร และนโยบายของการจดการนำในปจจบน

จกรกรช สงขมณ

95ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

นนไมไดเกดขนแยกขาดจากบรบททางสงคมหากแต

เปนรอยรอยและผลผลตทางประวตศาสตรในการ

สรางชาต การเปลยนแปลงของเศรษฐกจการเมอง

และการพฒนาเขาสสภาวะของความทนสมยแทบทง

สนพดอกอยางกคอวาเรามอาจจะปลอยใหเรองของ

การจดการนำเปนเรองทาง “เทคนค” ทผเชยวชาญ

ทำหนาทในการตดสนจดการรปแบบและวธการแต

เพยงอยางเดยวได ในความเปนจรงแลวความรและ

สถาบนททำหนาทในการจดการนำนนกไมตางไป

จาก “ชมชน” อนๆ ในสงคมทมวฒนธรรมและรป

แบบความสมพนธทถกผลตสรางขนมาผานชวงเวลา

ของประวตศาสตรและบรบททางสงคมทแตกตางกน

ออกไป

บทความชนนเสนอใหพจารณาการศกษา

การเมองเรองนำและความรในการจดการนำนนผาน

มตประวตศาสตรสงคมและกรอบคดของสงคมวทยา

ของความร เพ อช ใหเหนวาสงคมของชลกรหรอ

ผจดการในเรองนำนนหาไดเปนสงคมของผเชยวชาญ

ทมความเปนเอกเทศ ปราศจากซงอคตและอดมการณ

หรอเปนสงคมทเปน “วทยาศาสตร” อยางทเรามก

เขาใจกน จากการศกษาพฒนาการทางประวตศาสตร

ของการใหการศกษาและปฏสมพนธระหวางสมาชก

ชลกร งานชนนเสนอวาชมชนของผเชยวชาญในการ

จดการนำน นลวนแลวแตวางอย บนปทสถานทาง

สงคมวถปฏบตและกระบวนทศนแบบหนง (ดKuhn

1996) ซ งไมไดแยกขาดจากบรบททางเศรษฐกจ

การเมองและอดมการณสรางชาตของไทย นอกจาก

น เมอพจารณาจากวถปฏบตภายในชมชนของชลกร

เอง “วทยาศาสตรของการจดการนำ” กถอเปน

“วฒนธรรม” แบบหนง ซงทำหนาทกำหนดคณคาและ

ความสมพนธของสมาชกผเชยวชาญในการจดการ

นำท อย นอกเหนอไปจากความเปนวทยาศาสตร

ทปราศจากการใหคณคาดวยเชนกน เหนออนใด

การศกษาประวตศาสตรสงคมของความรเชงนเวศ

วทยาบนฐานของการพจารณาบรบททางสงคม

วฒนธรรมการเมองและเศรษฐกจเชนการจดการ

นำและการสรางชมชนผเชยวชาญการจดการนำน

ยงเออประโยชนในการททำใหเรากาวขามพนความคด

แบบขวตรงขามระหวาง“ธรรมชาต”กบ“วฒนธรรม”

และ “วทยาศาสตร” กบ “สงคมศาสตร” (Jakkrit

2009; Mosley 2006) ซงบอยครงเปนอปสรรคตอ

การทำความเขาใจและแกไขปญหาทเกดขนจากการ

จดการนำอยางรอบดาน

การใหภาพของพฒนาการของการจดการ

นำของไทยผานกรอบการศกษาประวตศาสตรสงคม

ในบทความนมลกษณะทกวาง และครอบคลมกวา

นยามท น กประวต ศาสตรส งคมอยางเครก เจ.

เรยโนลดส ไดใหไววา “ประวตศาสตรสงคมเกยวของ

กบชวตทางสงคม ปฏสมพนธของผคน พฤตกรรม

และกจกรรมของคนตามสภาวะทางสงคม ถาเราตด

สถาบนทางการเมอง เศรษฐกจ และวฒนธรรมบาง

ประการ(เชนความเชอและอดมการณออกไป)สงท

เหลออย กคอประวตศาสตรสงคม” (เรยโนลดส

2550,60)ผเขยนในฐานะนกมานษยวทยาผซงอาศย

การศกษาประวตศาสตรสงคมเพอทำความเขาใจ

พฒนาการของการสรางสงคม “ชมชน” ของชลกร

ไทยในท น มองวาการแยกสถาบนทางการเมอง

เศรษฐกจ และวฒนธรรมโดยเฉพาะในเรองความ

เชอและอดมการณออกไปจากประวตศาสตรสงคม

นนไมอาจจะกระทำได ในทางกลบกนบรบทของ

สถาบนทางการเมองเศรษฐกจและวฒนธรรมเหลา

น น เองท กลบเปนปจจยสำคญในการหลอหลอม

กลอมเกลาอดมคต วธคด และการปฏบตของสมาชก

ในชมชนชลกรไทยดงทจะไดเสนอตอไป มมมองทาง

ประวตศาสตรสงคมท นำมาเปนพ นฐานของการ

พจารณาเรองความรและการจดการนำในบทความน

จงเปนไปตามทเฮอรเบรต ไคลน ศาสตราจารยดาน

ประวตศาสตรผซงเสนอวา “โดยเฉพาะอยางยงใน

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 96

การศกษาวเคราะหถงพฒนาการของสถาบนทาง

สงคม การศกษาเรองชนชน และการรวมกลมตางๆ

ของผคนในชวงเวลาทแตกตางกนไป ตลอดจนการ

อธบายถงพฤตกรรมของปจเจกชนในบรบททาง

สงคมนน ประวตศาสตรสงคมโดยพนฐานแลวกคอ

สงคมศาสตรแบบหนงนนเอง”(Klein2006,935)

งานศกษาประวตศาสตรสงคมของการจดการ

นำของไทย ทออกมากอนหนานไดเสนอวาความร

“สมยใหม” ในการจดการนำของไทยนนไมไดถก

พฒนาขนโดยองจากรากเหงาความรพนถนแตทมมา

แตดงเดมมากเทาใดนก หากแตความรสมยใหมของ

ไทยนนเปนประดษฐกรรมของความรแบบตะวนตก

ทผนำสยามสมาทานเขามาในชวงตนของศตวรรษท

20(Brummelhuis2005;สนทร2521,2530)ในเดอน

มถนายนพ.ศ. 2445 โฮมนวน เดอร ไฮเดวศวกร

อทกชาวดชตนาจะเปนผเชยวชาญดานการจดการ

นำจากตะวนตกคนแรกทไดเหยยบลงบนแผนดน

สยาม การมาถงของวน เดอร ไฮเด นนเปนไปตาม

คำเชญของราชสำนกในยคสมยของพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหวเพอเขามาทำการศกษา

ความเปนไปไดในการจดการชลประทานและการ

ควบคมสภาวะนำทวมนำหลากทเกดขนบรเวณพนท

ราบลมทางตอนลางของลมนำเจาพระยา ในชวงท

วน เดอร ไฮเดปฏบตภารกจดงกลาวในสยามนน

เขายงไดมสวนในการเตรยมการจดต งกรมคลอง

ซ งในภายหลงไดรบการจดต งข นสำเรจในปลาย

รชสมยของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

นนเอง ในชวงระยะเวลาเพยง 6 เดอนหลงจากท

วน เดอร ไฮเดเดนทางมาถงสยามเขาไดผลตรายงาน

ชนสำคญชนหนงชอวาGeneralReportonIrrigation

andDrainageintheLowerMenamValleyรายงาน

ช นดงกลาวซ งไดถกนำเสนอตอพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหวและตอเสนาบดกระทรวง

เกษตราธการน นเสนอวาพ นท นาล มบรเวณพนท

ดนดอนปากแมนำเจาพระยาในตอนนนยงคงมวถ

ปฏบตในการทำการเกษตรทลาหลงอยและพงพงนำ

เพยงจากนำฝนเทาน น วน เดอร ไฮเดเสนอวา

หากราชสำนกตองการทจะทำใหพนทนาเหลานน

สามารถทำการผลตไดตลอดทงปตลอดจนสามารถ

เพมผลผลตขาวใหมากขนอยางตอเนอง มนมความ

จำเปนอยางย งท สยามจำตองจดวางระบบการ

ชลประทานททนสมยและมประสทธภาพใหเกดขน

โดยเรวทสด(ThanawatandKaida2000)

ในรายงานชนดงกลาววน เดอร ไฮเดเรยก

รองใหมการพฒนาระบบชลประทานขนควบคไปกบ

การวางระบบการจดการแหลงนำเพอใหมปรมาณนำ

ทเกบกกไวใชไดตลอดทงปโดยการสรางเขอนและ

ฝายทดนำจำนวนหนงขนกนตามจดตางๆ ของลำนำ

เจาพระยา นอกจากนเพ อใหระบบการจดการนำ

สมยใหมดงกลาวนดำเนนไปไดตามหลกความรสมย

ใหมรฐบาลสยามจำเปนทจะตองตดตงระบบและ

กลไกในการวดระดบและจดการปรมาณนำในแมนำ

เจาพระยาและลำนำสาขาพรอมกนไปดวย กลไก

ดงกลาวนประกอบดวยการจดสรางประตนำ ชองทาง

สำหรบเดนเรอ ตลอดจนการสรางสถานควบคมนำ

เพอตรวจวดระดบและปรมาณการไหลของนำ เปนตน

เมอมองผานกรอบความรของวน เดอร ไฮเดแลว

แมนำและแหลงนำตามธรรมชาตตางๆ นนเปนเสมอน

ส งท มนษยจำตองเขาไปมาตรวด จดเกบขอมล

ทำใหเปนสงทสามารถเหนและเขาใจไดงาย (made

legible) และสามารถควบคมจดการผานการวาง

ระบบการไหลไปตามชองทางนำท มลกษณะเปน

ตารางทเปนระเบยบ (ดรปท 2) ฮน เทน บรมเมล

ไฮส นกมานษยวทยาประวตศาสตรผศกษาชวตและ

ผลงานของวน เดอร ไฮเดในชวงทปฏบตงานอยใน

สยามไดเสนอไวในงานการศกษาเลมเของของเขาวา

แนวคดและแผนการของการจดการนำในล มนำ

เจาพระยาของวน เดอร ไฮเดนนเปนการแสดงออก

จกรกรช สงขมณ

97ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

ซง “ความเช อของเหลาบรรดาผกำหนดนโยบาย

อาณานคมในยคสมยนนทมตอความรวศวกรรมศาสตร

และตอความเชอมนอยางแรงกลาทวา การนำเอา

ความร แบบวทยาศาสตรและเทคโนโลยมาใชน น

จะไมกอใหเกดผลรายอะไร หากแตจะนำมาซงผลด

แตเพยงเทาน นตอบรรดาประเทศในแถบเอเชย”

(Brummelhuis2005,129)

รปท 1: แผนทลมนำเจาพระยาตอนลางซงแนบมา

กบรายงานของวนเดอรไฮเด

ทมา:84ปชลประทาน(กรมชลประทาน2529,28)

ขอเสนอของวน เดอร ไฮเดในการใหรฐบาล

สยามจดสราง “อภมหาโครงการ” (The Great

Scheme) ซงตองการงบประมาณจำนวนมหาศาลใน

การจดวางระบบชลประทานและการจดการแหลงนำ

ในแถบลมนำเจาพระยานนถอเปนการนำเอาความร

แบบวทยาศาสตรเขาไปจดการกบพนทธรรมชาตท

สำคญมากอนหนงในประวตศาสตรนเวศวทยาของ

ไทย กระบวนการของการทำใหแมนำและทรพยากร

แหลงนำตางๆ นนกลายมาเปนสงทเหนและเขาใจได

ในสายตาของรฐและผเชยวชาญนนไมตางไปจากท

เจมส สกอตตพจารณาบทบาทของความรในสาย

วนศาสตรในฐานะทเปนเครองมอของรฐสมยใหมใน

ยโรปในการจดการปาไมในพนทใตอาณานคมของ

ตนในชวงปลายของศตวรรษท 18 (Scott 1998, 11-

52) สำหรบอภมหาโครงการจดการลมนำทวน เดอร

ไฮเดเสนอนนนบวามความแตกตางจากการจดการ

คคลองทมมากอนหนาในสยามซงเปนไปเพอการ

เดนทางสญจรเปนหลก อภมหาโครงการดงกลาว

ไดถกวางแผนไวอยางเปนระบบและถกกำหนดให

เปนตวแบบในการรบมอกบพนทการเกษตรทกำลง

ขยายตวในบรเวณรงส ตและบรเวณอ นๆ รอบ

กรงเทพมหานคร แนวคดในการจดการอภมหา-

โครงการกคอวา รฐจกตองทำหนาทในการเปนผจด

ใหบรการนำเพอการเกษตรทเปนระบบและสามารถ

มาตรวดปรมาณไดใหกบเกษตรกรโดยเฉพาะชาวนา

ในพนททไดรบการจดสรรไว (สนทร 2521) และหาก

เปนไปตามแผนการดงกลาว รฐกจะสามารถเรยก

เกบคานำทปลอยออกไปตามคคลองทเปนระเบยบ

สามารถเกบคาเชาทดนทมการชลประทานไดอยางม

ประสทธภาพ ตลอดจนสามารถเกบภาษอนๆ จาก

พชผลทางการเกษตรไดอกดวย รายไดจากการจด

เกบภาษดงกลาวนไมเพยงแตจะนำมาซงผลดตอ

งบประมาณทนำมาพฒนาระบบราชการของรฐรวม

ศนยในสมยนนเทานน หากแตยงคาดหวงวาระบบ

ชลประทานสมยใหมจะเออประโยชนตอสงคมกสกรรม

ในภาพรวมดวยเชนกน วน เดอร ไฮเดเองมความเชอ

อยางแนแทวาเมอระบบชลประทานไดรบการพฒนา

ให เก ดข นอย างม ประส ทธ ภาพโดยใช ความร

อทกวทยาสมยใหมและเทคโนโลยทนำเขามาจาก

ตะวนตกแลว ชาวนาจะมคณภาพชวตทดข นและ

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 98

ทายทสดแลวชาวนาเหลาน นกจะสามารถพฒนา

และยกระดบใหกลายเปนชนชนกลางทมาจากภาค

การเกษตรไดวนเดอรไฮเดเชอวาผลจากการพฒนา

ดงกลาวนจะเปนพนฐานทางเศรษฐกจและสงคม

สำคญทผลกดนใหสงคมสยามสามารถพฒนาไปส

การเปนประเทศอตสาหกรรมไดในทสด(Brummelhuis

2005;สนทร2521;2530)

อยางไรกตาม นบตงแตมการนำเอาความร

สมยใหมจากตะวนตกเขามาจดการทรพยากรนำใน

สยาม มการอนมานกนมาต งแตตนเก ยวกบการ

ยนยอมพรอมใจและความสามารถของชาวนาในการ

ปรบเปลยนวธการทำการเกษตรทตอบสนองตอการ

ชลประทานแบบใหม ความเชอดงกลาวกคอวาเมอ

ใดกตามทระบบการชลประทานไดรบการจดตงขน

โดยสำเรจ ท งชาวนาและขาราชการท ดแลดาน

การเกษตรกตางทจะมงใชประโยชนจากระบบทจด

ใหมขนดงกลาวอยางเตมท ในเรองของการตอบรบ

จากชาวนาน บรมเมลไฮสแยงวาเนองจากวาในสมย

น นพ นท ว างเปลาท สามารถทำการเกษตรมมาก

เหลอเฟอ ชาวนาจงไมมสำนกของการเปนเจาของ

ท ดนแบบตายตว การขาดซ งสำนกของการเปน

เจาของทดนแบบตายตวนเองสงผลใหชาวนาไมม

แรงกระตนและความยนดในการจายเงนภาษไปเพอ

ใหไดมาซ งชลประทานและท ด นเพ อการทำการ

เกษตรตลอดทงป (Brummelhuis 2005) ในแงน วน

เดอร ไฮเดอาจจะประเมนความม งม นต งใจและ

ความพรอมของชาวนาในขณะนนในการกาวเขาส

การเกษตรเชงพาณชยมากเกนจรง เพราะในทายทสด

แลวไมเพยงแตแผนการจดการชลประทานจะไมเปน

ทสนใจของชาวนาแลว ในแงของรฐบาลสยามเอง

งบประมาณทมอยอยางจำกดและความสนใจในการ

เรงพฒนาเสนทางรถไฟในขณะนนกไดเปนอปสรรค

สำคญทำใหอภมหาโครงการดงกลาวนนไมเกดขน

อยางท วางแผนเอาไวแตตน ความสำคญในเชง

เศรษฐกจและความจำเปนทางการเมองของการ

สรางเสนทางรถไฟนนเปนปจจยทสำคญเปนอยาง

มากในบรรดาขนนางขาราชการชนสงซงทายทสด

แลวตดสนใจทจะละทงขอเสนอดานการชลประทาน

จากรายงานทวน เดอร ไฮเดไดทำการศกษาและ

ประโยชนจากการเกบภาษนำและท ด นจากการ

พฒนาโครงการดงกลาว มเพยงพนทแถบรงสตทาง

ตอนเหนอของกรงเทพมหานครเทานนทไดรบการ

พฒนาข นเปนพ นท การเกษตรท พรอมดวยระบบ

ชลประทานแบบคลองสงนำสมยใหมท เปนระบบ

ระเบยบ การจดการในพนทดงกลาวไดเกดขนมา

กอนหนาทวนเดอรไฮเดจะเขามาแลวในพนทดงกลาว

มการใหสมปทานกบบรษทขดคลองในการจดการ

เรองการขดและการสงนำไปยงพนทนารมคลองหาก

แตในสวนของการจดการแหลงกกเกบนำเพอสงตอ

ไปยงคลองชลประทานตามทวน เดอร ไฮเดเสนอ

เพมเตมเพอการพฒนานนกลบไมไดรบการตอบสนอง

แตอยางใด จวบจนกระทงภายหลงสงครามโลกครง

ทสอง ในคราวทเงนชวยเหลอเพอการพฒนาและ

การสนบสนนเทคโนโลยจากตางประเทศและองคกร

ระหวางประเทศหลงไหลเขามาในแถบอนโดจนโดย

เฉพาะในประเทศไทยนนรฐบาลไทยจงไดเรมหนกลบ

มาทบทวนขอเสนอของวน เดอร ไฮเดขนมาอกครง

หนง การไหลบาเขามาของเงนชวยเหลอระหวาง

ประเทศชชวนและดงดดใหรฐบาลไทยในสมยนนเหน

ถงความจำเปนในการสรางโครงการจดการนำขนาด

ใหญในพนทแถบตอนลางของลมนำเจาพระยาเพอ

การปลกขาวเชงพาณชยปอนสตลาดโลกซงมความ

ตองการสงอยในสภาวะหลงสงคราม

คณปการของวนเดอรไฮเดทมตอการพฒนา

ระบบการชลประทานในประเทศไทยนนไมไดจำกด

อยแตเพยงโครงการหลกของเขาในพนทในลมนำ

เจาพระยาเทานน หากแตในความเปนจรงแลวเพยง

ชวระยะเวลา 3 เดอนหลงจากทวน เดอร ไฮเดเดน

จกรกรช สงขมณ

99ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

ทางมาถงสยาม เขายงไดรเรมในการฝกสอนความร

เกยวกบอทกวทยาพนฐานใหกบคนหนมในทองถน

จากงานการศกษาของบรมเมลไฮสมหลกฐานทชให

เหนวาในคราวหนงวน เดอร ไฮเดถงกบรองขอให

ร ฐบาลชวยคดเลอกนกเรยนท มความเหมาะสม

“อายประมาณ 16 ถง 17 ป มสขภาพด มความร

ความเขาใจภาษาองกฤษในระดบทใชได และมจตใจ

ในการทำงานรบใชราชการ” ใหเดนทางตดตามเขา

ไปในการทำงานภาคสนามในพ นท ต างๆ ดวย

(Brummelhuis2005,264-266)ในชวงเวลาทวนเดอร

ไฮเดพำนกอยในสยามนนมนกเรยนทงหมด 6 คน

ดวยกนทไดรบการคดเลอกใหรวมงานและไดรบการ

ถายทอดความร ดงกลาว และแมวาจะมนกเรยน

บางคนทไมสามารถเผชญกบงานทยากลำบากดงกลาว

ได แตกระนนกมนกเรยนอยางนอยสองคนทสราง

ความประทบใจใหกบวน เดอร ไฮเด อยไมนอย

ซงในภายหลงวน เดอร ไฮเดไดใชความพยายาม

สวนตวในการจดหาสถานศกษาในยโรปใหนกเรยน

ดงกลาวไดเดนทางไปศกษาเลาเรยนในขนทสงขนไป

ในรายงานสองชนทวน เดอร ไฮเดนำเสนอ

ตอกระทรวงเกษตราธการครงหนงในป พ.ศ. 2447

และอกครงหนงในปพ.ศ. 2449เขาไดเสนอใหเหนถง

ความจำเปนของการจดตงโรงเรยนทเปนทางการขน

ในการจดการศกษาดานเทคนค เพอตอบสนองตอ

ความตองการในอนาคตของประเทศในการพฒนา

แหลงนำและการชลประทาน ในชวงดงกลาวนนเอง

ทเสนาบดกระทรวงเกษตราธการไดเสนอใหมการจด

ตงโรงเรยนขนในกระทรวงเพอฝกสอนดานการสำรวจ

ทำแผนทการปลกหมอนเลยงไหมและการชลประทาน

ดวยเชนกน กจการทเสนาบดกระทรวงเกษตราธการ

ไดเสนอใหมการจดการเรยนการสอนขนในตอนนน

ถอเปนกจการสำคญททางกระทรวงยงคงตองพงพา

ความรจากผเชยวชาญชาวตางชาตอยมาก โรงเรยน

กระทรวงเกษตราธการไดรบการจดตงขนในป พ.ศ.

2451 ซ งเป นการผนวกรวมโรงเร ยนกรมคลอง

โรงเรยนแผนทและโรงเรยนเพาะปลกทมมากอนนแลว

และผนวกโรงเรยนแผนทเขาไวดวยกน (วงษาน-

ประพทธ, เจาพระยา 2484) ในโรงเรยนกระทรวง

เกษตราธการทถกจดตงขนมาใหมน เนอหาวชาวา

ด วยอทกว ทยาสมยใหมได ถกออกแบบใหเป น

หลกสตรทชอวาสหสาขาวชาการคลอง นกเรยนใน

หลกสตรดงกลาวจกตองเรยนวชาความร พ นฐาน

ไดแกภาษาองกฤษพชคณตเรขาคณตตรโกณมต

ฟ ส กส เคม ภม ศาสตร ธรณว ทยา แร ว ทยา

ประวตศาสตรการวาดการเขยนแผนท วชากอสราง

และวชาชางกลสวนวชาขนสงเชนวชาการกอสราง

ถนนและสะพาน วชาการสรางทางนำ และการทำ

งบประมาณโครงการเปนสวนทเนนการปฏบตเปน

หลก (วงษานประพทธ, เจาพระยา 2484) ถงแมวา

คณปการของวนเดอรไฮเดทมตอการจดตงโรงเรยน

กระทรวงเกษตราธการและในการวางเน อหาวชา

ตางๆ จะไมปรากฏชดเจนนก แตกระนนวน เดอร

ไฮเดเองกยงไดรบการยกยองวามสวนในการเปน

ผรวมผลกดนใหเกดการจดตงโรงเรยนทมการจดการ

เรยนการสอนดานการชลประทานแบบสมยใหมขน

ในสยาม(Brummelhuis2005,265-266)

สงสำคญทตองกลาวไว ณ ทนกคอวาการ

พฒนาข นของศาสตรดานอทกวทยาสมยใหมใน

ประเทศไทยในยคแรกๆ น นไมไดเปนผลมาจาก

การนำเขานกอทกวทยาชาวดชตอยางวนเดอรไฮเด

แตเพยงอยางเดยวแมวาวนเดอรไฮเดจะไดรบการ

แตงตงใหเปนเจากรมคลองคนแรกของสยาม แตเขา

กเปนเพยงหนงในบรรดาผเชยวชาญจากตางประเทศ

อกหลายคนท ผลดเปล ยนกนเขามามสวนในการ

พฒนาความรสมยใหมในดานการชลประทานโดยอง

ความร จากวทยาศาสตรและวศวกรรมศาสตรท

พฒนาขนจากในยโรปเปนหลก ในชวงรชสมยของ

พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว กจการ

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 100

ดานการพฒนาทางสญจรทางนำทแตเดมอยภายใต

การดแลของกรมคลองนนไดถกปรบเปลยนใหไปเปน

สวนหนงของกรมทดนำซงถกจดตงขนมาใหมในป

พ.ศ. 2459 ในเวลานนเองมผ เช ยวชาญจากชาต

ตะวนตกหลายคนไดผลดเปลยนหมนเวยนกนเขามา

ทำหนาท บรหารจดการการจดการนำในประเทศ

ผเชยวชาญจากตะวนตกเหลานกไมตางจากวน เดอร

ไฮเดทมความเชอมนในศาสตรทไดรบการพฒนามา

โดยเฉพาะจากในยโรปวาสามารถนำมาปรบใชใน

บรบทของสยามไดอยางมประสทธภาพ ตวอยางท

เหนไดชดคอเซอรโทมส วอรด (Sir Thomas Ward)

ผเชยวชาญจากประเทศองกฤษผซงเปนหนงในผม

อทธพลคนสำคญและไดรบการแตงตงใหเปนอธบด

คนแรกเม อกรมชลประทานไดร บการจดต งข น

ไมนานหลงจากทเขารบตำแหนง เซอรโทมส วอรด

เสนอวาสยามมความจำเปนในการทจะตองมวธการ

“ทางเทคนคทถกตอง” ในการกอสรางสาธารณปโภค

ในการจดการนำในประเทศ (Thanawat and Kaida

2000,9)

การเปลยนชอกรมจากกรมคลองมาเปนกรม

ทดนำในป พ.ศ. 2459 นนเปนการสะทอนใหเหนถง

หนาทและความรบผดชอบในการจดการนำทไดรบ

อทธพลมาจากตะวนตกอยางเหนไดชด แตเดม

ภารกจหลกของกรมคลองคอการขดคลองเพอการ

สญจรและการพฒนาขยายเสนทางไหลของนำเพอ

การเกษตรเปนหลก หากแตเมอมการปรบเปลยน

เปนกรมทดนำ ภารกจไดรบการปรบเปลยนใหมง

เนนไปทการเกบกกนำเพอการจดการชลประทาน

แทน ในภาษาองกฤษแตเดมชอคลองทดนำนนใช

คำวา Canal Department แตเมอมการเปลยนชอมา

เปนกรมทดนำ ช อภาษาองกฤษกไดรบการปรบ

เปลยนไปดวยเปน Irrigation Department อยางไร

กตามมความลกล นอย พอสมควรระหวางคำวา

“ทดนำ”ในภาษาไทยกบคำวา“irrigation”ในภาษา

องกฤษ ทดนำมความหมายหนกไปทางการเกบกก

นำการอนรกษนำเอาไว ในขณะทคำวา “irrigation”

มงเนนไปทการจดการการไหลและการจายนำไปส

พ นทการเกษตรอยางเปนระบบ (กรมชลประทาน

2522; Coward 1980; Kelly 1983) อยางไรกตาม

ความลกล นดงกลาวอาจเปนเร องของการสรรหา

คำศพทมาอธบายการชลประทาน มากกวาทจะเปน

การจำกดการปฏบตการทำงานของกรมอยแตเพยง

เรองของการสรางฝายและเขอนเพอเกบกกนำเทานน

ในความเปนจรงแลวมนมการขดคลองในรปแบบเปน

แถวเปนแนวและตดแบงในรปแบบตารางในพนท

รงสตเพอการชลประทานและการสงเสรมการปลก

ขาวอยางเปนระบบเกดข นกอนแลวในชวงเวลา

ดงกลาวนนหมายความวาในชวงของการเกดขนของ

กรมทดนำนนอทธพลของการจดการแบบตะวนตก

ไดสงผลทเปนรปธรรมแลวในเชงปฏบต(ดรปท2)

รปท 2: แผนทโครงการจดการนำสมยใหมแถบรงสต

ทมา:84ปชลประทาน(กรมชลประทาน2529,316)

จกรกรช สงขมณ

101ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

เขอนแหงแรกของประเทศทไดรบการพฒนา

ขนโดยใชความรอทกศาสตรและ “กอสรางดวยหลก

วชาการ ทถกตองและทนสมยตามหลกเทคโนโลย

การพฒนาแหลงนำสมยใหมอยางแทจรง” ถกสราง

ขนบนลมนำปาสกในเขตจงหวดอยธยาในป พ.ศ.

2467(กรมชลประทาน2551;นพนธ2550)และดวย

ความพรอมของพนท ทำการเกษตรและระบบการ

ชลประทานท ไดร บการพฒนามากอนหนาน แลว

ทำใหเข อนเพ อการชลประทานขนาดใหญแหงน

สามารถทจะจายนำใหกบพนทนาทถกจดวางไวตาม

พนททแบงซอยในลกษณะตาราง (ปราโมทย 2536)

ในความเปนจรงแลวโครงการลมนำปาสกดงกลาวน

เปนสวนหนงของอภมหาโครงการทวน เดอร ไฮเด

ไดเคยเสนอไวเมอกวาสองทศวรรษกอนหนา เมอ

เข อนชลประทานทถกสรางข นดวยวทยาการแบบ

สมยใหมเสรจสนเข อนดงกลาวไดรบการตงช อวา

เขอนพระรามหก การนำชอ “พระรามหก” มาเปน

ชอเขอนนนเพอบงชถงรชสมยของการสถาปนาขน

ของความรการจดการนำสมยใหมในประเทศไทย ใน

วนท 4 เดอนธนวาคม พ.ศ.2467พระบาทสมเดจ

พระมงกฎเกลาเจาอยหวเสดจพระราชดำเนนทำพธ

เปดเขอนอยางเปนทางการ ในคำถวายรายงานตอ

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวในวนนน เจาพระยา

พลเทพผซงดำรงตำแหนงเสนาบดกระทรวงเกษตรา-

ธการเสนอวา

ในการทจะพงบำรงการเพาะปลกพชพนธ

ธญญาหารใหไดผลดยงขนนน กมอยทาง

เด ยวท ต อ งอาศร ยการทดน ำ ในทาง

วทยาศาสตร เพอ (1) ชวยเหลอนำฝนนำทา

ซงตกและไหลหลากผดปรกตน นใหเปนไป

ตามธรรมดาและ (2)จะเปนการเหมาะทสด

ทอาจจะยงผลแหงการเพาะปลกใหคงดอย

ไดเสมอแลวจกไดนำความอดมสมบรณมาส

แกพศกนกรทวไป นอกจากนแลวกเหนวา

ไมมทางใดทจะเปนผลอยางแนใจในการทจะ

เพ มความอดมสมบรณใหแกประเทศและ

ทวยนาครได (ราชกจจานเบกษา 2467,

2926-2927 อางใน กรมชลประทาน 2529,

320-221)

แมวาสยามในสมยนนจะประสบความสำเรจ

ในการกอสรางเข อนเพอการชลประทานแบบสมย

ใหมแหงแรกของประเทศ แตกระนนการผลตความร

ด านอทกวทยา การวางแผนโครงการตลอดจน

การนำเอาความรและเทคโนโลยมาใชนนกยงจำกด

อยภายใตอทธพลของผเชยวชาญจากตะวนตกเปน

อยางมาก สำหรบเหลาบรรดาชลกรของไทยในปจจบน

แลว สามทศวรรษตงแตการเขามาของ วน เดอร

ไฮเดในป พ.ศ. 2445 จนกระทงถงชวงของการปฏวต

สยาม พ.ศ. 2475 นบวาเปนชวงทการจดการนำใน

ประเทศไทยนนตกอยภายใตอทธพลของ “นายชาง

ฝรง” (ธรภาพ 2548, 33) แมวาในชวงทวน เดอร

ไฮเดยงคงปฏบตงานอยในสยามเขาไดจดเตรยม

เหลาบรรดาคนรนใหมใหไดมการเรยนรความรสมย

ใหมดานอทกวทยาบางกตาม แตกระน นสำหรบ

นกอทกวทยาไทยปจจบนแลวมองวาการถายทอด

ความรจากวน เดอร ไฮเดเองและจากผเชยวชาญ

จากตะวนตกคนอนๆ สคนในทองถนนนมอยอยาง

จำกดมาก นอกจากนการนำเอาความรทองถนของ

ชาวสยามในการจดการนำเขาไปผนวกหรอประยกต

เขากบความรตะวนตกนนกไมปรากฏชดแตอยางใด

สาเหตหน งท การถายโอนความร จากผ เช ยวชาญ

ตะวนตกมาสชาวเจาหนาททองถนนนอยในระดบตำ

อาจเปนเพราะวาผเช ยวชาญเหลานนมความวตก

กงวลถงความมนคงในอาชพและการจางงานของ

ตนเองในสยาม โดยเช อวาหากเจาหนาททองถน

สามารถปฏบตงานไดอยางนายชางหรอผเชยวชาญ

จากตะวนตกแลวความสำคญของตนเองในการดำรง

อยในสยามกคงจะหมดไป (กรมชลประทาน 2509)

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 102

ดวยเหตนเองเจาหนาททองถนจงไดรบมอบหมายให

ทำงานเลกๆ นอยๆ ในการบำรงรกษาเครองยนต

หร อให ไปทำการสำรวจพ นท ในท ห างไกลและ

ทรกนดารเปนสวนมากการพรำพรรณนาถงความรสก

ถกจำกดขอบเขตของการทำงานและการเรยนรดาน

การจดการนำอยแตเพยงงานระดบลางของบรรดา

เหลาชางชลประทานของไทยดงกลาวนมกจะถกผลต

ซำในสงตพมพและจดหมายขาวตางๆ ทใชสอสาร

ระหวางบรรดาชลกรดวยกนเองโดยเฉพาะศษยเกาท

จบมาจากโรงเรยนชางชลประทานอยเสมอ (ด ธรภาพ

2548;สมาคมศษยเกาวศวกรรมชลประทาน2512)

การเมองและการบรหารราชการภายหลง

การปฏวตสยาม พ.ศ.2475 ซ งลมเลกระบบการ

ปกครองแบบสมบรณาญาสทธราชยลงไดเปดโอกาส

ใหอำนาจในการจดการนำเปลยนมอมาส “ผเชยวชาญ”

ไทย รฐบาลทจดตงขนมาใหมไดบบใหบรรดาเจาหนาท

และขาราชการตางชาตททำงานอยในกระทรวงและ

กรมกองทงหลายออกนอกประเทศ การเปลยนแปลง

ดงกลาวไดทำใหกรมชลประทานตดขาดจากอทธพล

ของผ เช ยวชาญจากตางประเทศท ทำงานอย ใน

สำนกงานและโครงการของกรมมากอนหนาน ได

สำเรจ (กรมชลประทาน 2509) ในชวงเวลาดงกลาว

น นเองเป นช วงเวลาท เหมาะสมของการสร าง

ทรพยากรบคคลท มาจากในประเทศเอง เพ อให

สามารถดำเนนการจดการกบเครองไมเครองมอและ

องคความรอทกวทยาสมยใหมจากตะวนตกทไดถก

สถาปนาขนแลวในสยามตอไปไดอยางไมขาดตอน

บดาแหงชลกร

ในชวงทศวรรษ 2460 มบรรดาขาราชการ

ไทยทรฐบาลสงไปศกษาตอในตางประเทศเดนทาง

กลบมาจำนวนไมนอยและมจำนวนหนงทกลบเขามา

ทำงานในกรมทดนำ ในป พ.ศ.2470 มการเปลยน

ช อจากกรมทดนำเป นกรมชลประทาน ซ งการ

เปลยนแปลงชอเรยกดงกลาวสวนหนงนาจะเปนผล

มาจากแนวทางการจดการนำสมยใหมทแพรหลาย

อยในตางประเทศในสมยนนทครอบคลมมากขนกวา

การเกบกกนำ และเปนผลมาจากความรใหมๆ ท

เหลาบรรดานกเร ยนนอกเหลาน นไดนำกลบมา

พฒนาการจดองคกรในกรมทดนำ สงทนาสนใจใน

แงของการแบงชวงทางความคดวาดวยการจดการ

ความรเกยวกบการจดการนำในประเทศไทยกคอวา

แมวาในชวงกอนหนานจะมการกอสรางสาธารณปโภค

หลายรปแบบเกดขนในพนทตางๆในประเทศและม

การจดการเปลยนชอหนวยงานหลกในการจดการนำ

มาเปนใชชอทเปนทางการวา “ชลประทาน” ในป

พ.ศ. 2470แตกระนนสำหรบบรรดาชลกรในประเทศ

ไทยปจจบนแลว “อทกวทยาสมยใหมของไทย” นน

กลบถอกำเนดขนอยางเปนทางการยอนกลบไปเพยง

แค 6 ทศวรรษเทานน (กรมชลประทาน 2550) จด

เปลยนสำคญของหนาประวตศาสตรการจดการนำ

ในประเทศไทยนนเกดขนเมอหมอมหลวงชชาต กำภ

ไดรบการแตงตงใหดำรงตำแหนงอธบดกรมชลประทาน

ในปพ.ศ.2493นเอง

หมอมหลวงชชาตไดรบการสงไปศกษาดาน

วศวกรรมโยธาณ ประเทศองกฤษตงแตอาย 17 ป

โดยใชทนเลาเรยนหลวงในปพ.ศ.2472หมอมหลวง

ชชาตสำเรจการศกษาวทยาศาสตรมหาบณฑตเนน

ดานวศวกรรมคอนกรตและของไหลจาก City and

Guild’s Engineering College มหาวทยาลยลอนดอน

หลงสำเรจการศกษาหมอมหลวงชชาตไดเขาฝกงาน

ในกรมโยธาธการขององกฤษเปนเวลาหนงปกอนท

จะเดนทางกลบสมาตภมในปพ.ศ. 2473หมอมหลวง

ชชาตเร มทำงานในกรมชลประทานในฐานะผชวย

วศวกรตางประเทศ เจดปใหหลงหมอมหลวงชชาต

ในฐานะของบคคลากรผซ งมากดวยความร ความ

สามารถและความสขมรอบคอบในการทำงานไดรบ

จกรกรช สงขมณ

103ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

การแตงตงใหเปนหวหนาวศวกรของกรม ภายหลง

จากทรบตำแหนงใหมดงกลาวหมอมหลวงชชาตได

ถกสงใหไปปฏบตงานดแลโครงการชลประทานใน

พนทจงหวดนครนายก

รปท 3: หมอมหลวงชชาตอธบายแบบจำลองเขอน

ภมพลใหกบเจาหนาทกรมชลประทาน

ทมา:ศรทธาแหงชวตหมอมหลวงชชาตกำภ

(ธรภาพ2548,86)

ในชวงทศวรรษ2480เปนชวงทประเทศไทย

ยงขาดแคลนบคคลากรปฏบตงานเชงเทคนคในระดบ

ทองถน ผซงสามารถควบคมจดการระบบและเครองมอ

อทกวทยาท ได ร บการวางระบบและตดต งโดย

ผเชยวชาญจากตางประเทศกอนหนานไวตามสถาน

นำในพนทตางๆ เปนจำนวนมาก (กรมชลประทาน

2509; ธรภาพ 2548; สมาคมศษยเกาวศวกรรม

ชลประทาน2512)ในชวงเวลาหลายปของการทำงาน

ในพ นท นอกสำนกงานใหญของกรมในกรงเทพ

มหานคร หมอมหลวงชชาตเลงเหนถงความจำเปน

ในการจดการศกษาทเปนทางการใหกบเจาหนาท

ในระดบทองถน ในขณะททำงานอยทสำนกงานท

นครนายกนนหมอมหลวงชชาตไดรางคมอการปฏบต

งานทางเทคนคซ งน บได ว าเป นค ม อเก ยวก บ

อทกศาสตรฉบบภาษาไทยทเปนระบบชนแรกกวาได

ในขณะทรางและพฒนาคมอดงกลาวนน หมอมหลวง

ชชาตไดทดลองใชคมอดงกลาวกบเจาหนาทปฏบต

งานของเขาโดยการอบรมเนอหาในชวงกลางคนและ

นำความรท ไดจากการอบรมนนไปทดลองฝกใชใน

การปฏบตงานวนถดไป (สมาคมศษยเกาวศวกรรม

ชลประทาน2531)ในปพ.ศ.2480หมอมหลวงชชาต

ยายจากนครนายกกลบเขามายงกรงเทพมหานคร

เพอทำงานในสำนกงานกรมเชนเดม สบสองปหลง

จากนนหมอมหลวงชชาตไดรบการแตงตงใหดำรง

ตำแหนงอธบดกรมชลประทานและอยในตำแหนง

นานถง 18ปซงนบวาเปนอธบดทดำรงตำแหนงนาน

ทสดในประวตศาสตรของกรมชลประทาน

ความรบผดชอบของหมอมหลวงชชาตใน

ฐานะอธบดกรมชลประทานนนไมไดจำกดอย แค

เพยงงานภายในกรมเทานนหมอมหลวงชชาตเองยง

ไดรบการแตงตงใหเปนรฐมนตรชวยวาการกระทรวง

พฒนาการแหงชาตซงเพงไดรบการจดตงขนในยค

รฐบาลสฤษด ธนะรชตในขณะน น นอกจากน

หมอมหลวงชชาตยงไดรบการคดเลอกใหเปนตวแทน

ของประเทศไทยในองคการอาหารและการเกษตร

แหงสหประชาชาต(FAO)ซงไดมสวนในการวางแผน

และเปนทปรกษาในโครงการพฒนาแหลงนำหลาย

โครงการดวยกน ดวยการท หมอมหลวงชชาตม

บทบาทเปนทประจกษในระดบนานาชาต ทำใหเขา

สามารถเจรจาในการดงเงนสนบสนนเพอการพฒนา

โครงการจดการนำจากหนวยงานระหวางประเทศเขา

มาในประเทศไทยไดโดยเฉพาะในชวงหลงสงคราม

โลกครงทสอง เพยงไมนานหลงจากทหมอมหลวง

ชชาตไดขนมาดำรงตำแหนงอธบดกรมชลประทาน

เขากเปนทรจกในบรรดาขาราชการดวยกนในฐานะท

เปนผประสบความสำเรจในการเจรจากยมเงนเพอ

การพฒนาทเกงกาจ ในภายหลงหมอมหลวงชชาต

ไดรบเชญจากธนาคารโลกใหเปนผใหคำปรกษาในดาน

การชลประทานและการเกษตรและจากธนาคารเพอ

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 104

การพฒนาแหงเอเชยใหดำรงตำแหนงสมาชกคณะ

กรรมการในการจดทำนโยบายของธนาคารอกดวย

ในปพ.ศ. 2507หมอมหลวงชชาตไดรบการเลอกตง

ใหดำรงตำแหนงรองประธานในการประชมของคณะ

กรรมาธการนานาชาตดานการชลประทานและการ

จดการลมนำ (กรมชลประทาน 2512; 2525; 2529;

สมาคมศษยเกาวศวกรรมชลประทาน2512;2531)

จากความสนใจและความทมเทของเขาใน

เรองอทกวทยาและวศวกรรมแหลงนำ หมอมหลวง

ชชาตสามารถดำเนนการผลกดนใหมการกอสราง

เข อนไฟฟาพลงนำท ใหญท สดในประเทศไทยได

สำเรจซ งในภายหลงไดรบการขนานนามวาเข อน

ภมพล นอกเหนอจากเข อนภมพลและโรงผลต

กระแสไฟฟาพลงนำแลวหมอมหลวงชชาตยงไดกอ

ต งโรงงานอตสาหกรรมทเก ยวของกบการพฒนา

แหลงนำและการเกษตรในหลายรปแบบดวยกนอาท

เช น การไฟฟายนฮ บร ษ ทชลประทานซเมนต

โรงงานถลงแรและผลตกระแสไฟฟาลกไนต บรษท

ปยเคม บรษทอตสาหกรรมเครองจกรกลไทย ซง

หมอมหลวงชชาตไดดำรงตำแหนงเปนประธาน

กรรมการของแตละบรษทดวย (ชลประทานซเมนต

2512) เมอคราวทหมอมหลวงชชาตเสยชวตลงในป

พ.ศ. 2512เขาไดรบการยกยองสรรเสรญเปนอยางมาก

จากบรรดาขาราชการและเจาหนาทชลประทานและ

ไดรบการขนานนามมาตงแตบดนนในฐานะ “บดา

แหงชลกรไทย”

โรงเรยนสำหรบชลกร

ในชวงตนของทศวรรษ 2480 ซ งเปนชวง

เวลาทประเทศไทยขาดแคลนชางเทคนคในการดแล

ควบคมโครงการจดการนำในพนทตางๆ เปนอยาง

มาก หมอมหลวงชชาตจงไดรวมกบมตรสหายทจบ

การศกษามาจากตางประเทศดวยกนในการกอตง

โรงเรยนชางชลประทานขนเพอเปนสถานทฝกอบรม

และสรางบคคลเพอใหสามารถมาทำงานใหกบกจการ

การพฒนาแหลงนำของประเทศได นกเรยนรนแรก

ทจบการศกษาจากโรงเรยนชางชลประทานแหงนม

จำนวน 59 คนซงคดเลอกมาจากเจาหนาททองถนท

ปฏบตงานสนามดานการชลประทานอยแลวและจาก

ขาราชการและคนหนมทเพงจบการศกษาชนมธยม

เน อหาของหลกสตรน นในตอนแรกเปนการสราง

ความเชยวชาญในสาขาวชาใหกบนกเรยนโดยใหม

การเรยนการสอนในเนอหาทเกยวของกบวศวกรรม

ชลประทาน ปฐพว ทยาวาดวยการชลประทาน

อทกวทยา ธาราศาสตร การสำรวจภาคสนาม

การออกแบบและการเขยนแบบทางวศวกรรม และ

วชาการกอสราง (ธรภาพ2548)หลกสตรทครอบคลม

ระยะเวลา 2 ปนถกแบงออกเปนสามชวงดวยกน

โดยทการเรยนในหองเรยนจะจดอยในชวงแรกและ

ชวงท สามและค นดวยการฝกงานภาคสนามซ งม

ระยะเวลา6-8เดอนในชวงทสอง

รปท 4: นกเรยนชางชลประทานลงพนทศกษาใน

วชาการสำรวจ

ทมา:84ปชลประทาน(กรมชลประทาน2529,79)

ฝนทตกกระหนำอยางตอเนองและสงผลให

เกดนำทวมใหญในกรงเทพมหานครและปรมณฑล

ในปพ.ศ. 2485ทำใหการจดการศกษาในเรองของการ

จกรกรช สงขมณ

105ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

จดการนำไดรบการยกระดบความสำคญขนมาอยาง

มาก เพอเปนการสนองตอบตอความตองการความร

ในการแกไขปญหานำทวมในขณะนน หมอมหลวง

ชชาตไดถกเรยกตวใหทำหนาทในการใหขอมลใน

การจดการแกไขปญหาและปองกนนำทวมทอาจ

จะเกดขนในอนาคต นอกจากนหมอมหลวงชชาต

ยงไดร บมอบหมายใหเปนผ เข ยน “รายงานเชง

วทยาศาสตร” และผลตตำราซงจะใชเพ อการฝก

อบรมนกอทกวทยาในการรบมอกบปญหานำทวมใน

อนาคต เพยงชวระยะเวลาหนงปหลงจากเหตการณ

นำทวมใหญกรงเทพมหานคร หมอมหลวงชชาต

ไดเขยนรางตำราทมความครอบคลมและเปนระบบ

มากทสดเทาทเคยมมาในเรองของการจดการนำท

เปนภาษาไทย(กรมชลประทาน2550,48)เนอหาใน

ตำราดงกลาวประกอบไปดวยการเกบขอมลปรมาณ

นำฝน การอธบายสณฐานภมประเทศของภมภาค

ตางๆ ในประเทศ การกอตวและการสลายตวของ

ไตฝน ขอมลเกยวกบนำทาในลมนำตางๆ ไปจนถง

เรองการคาดการณและการปองกนภยจากนำทวม

(ธรภาพ 2548) หลงจากทตำราดงกลาวตพมพออก

มาหมอมหลวงชชาตกไดร บการแตงต งใหดำรง

ตำแหนงสมาชกราชบณฑตในสาขาวทยาศาสตร

ประยกตดานอทกวทยา

นอกเหนอจากตำราเรยนแลวทหมอมหลวง

ชชาตไดเขยนขนแลว หลวงสนธกจปรชาซงเปนหนง

ในอาจารยคนสำคญของโรงเรยนชางชลประทาน

และอดตอธบดกรมชลประทานกไดผลตตำราเลม

สำคญอกชนหนงซงเปนตำราชนแรกวาดวยการสราง

ระบบชลประทานสำหรบชาวบานชอวา “สมดคมอ

กอสรางการชลประทานราษฎร” ตำราชนดงกลาว

เขยนขนเพอใหผ ท ไมสนทดในเชงเทคนคนก เชน

ประชาชนทวไปขาราชการทองถนกำนนผใหญบาน

และเกษตรกรสามารถ “ปฏบตใหใกลเคยงกบหลก

วชา” (สนธกจปรชา 2491, 19) อยางไรกด แมวา

ผเขยนจะอางวาตำราดงกลาวนนเขยนขนเพอใหผท

ไมมความรในทางเทคนค แตกระนนเนอหาในตำรา

ดงกลาวตลอดจนสมการการคำนวณหาปรมาณนำ

และหลกการตางๆ ทนำเสนอนนดเหมอนวาจะเปนไป

เพอใหนกเรยนชลประทานมากกวาทจะใหประชาชน

ทวไปเขาถงไดอยางแทจรง

องค ประกอบสำค ญของโรงเร ยนช าง

ชลประทานนนไมไดจำกดอยเพยงแคเรองของหลกสตร

ตำราเรยน และเครองมอในหองปฏบตการททนสมย

แตเพยงเทานน ทวาองคประกอบทมความสำคญ

ไมยงหยอนไปกวาองคความรแบบ “วทยาศาสตร”

ดงกลาวกคอเรองของการสรางวาทกรรมและสญลกษณ

เช งสงคมและวฒนธรรมของการเปนชมชนของ

ผเชยวชาญควบคกนไปดวย เมอแรกของการกอตง

โรงเรยนชางชลประทานนน มนมประเดนของความ

พยายามในการจดสรางตราสญลกษณของโรงเรยน

ซงสามารถสะทอนบทบาทและหนาทของโรงเรยนใน

การเปนผนำดานการพฒนาความรในการจดการนำ

ของประเทศ ในทสดสญลกษณทถกนำมาใชกคอรป

พญานาคเจดเศยรวางอยภายในหยดนำ พญานาค

เปนสญลกษณซ งเช อมโยงกบการเปนสตวท คอย

ปกปองคมครองพระพทธเจาในตำนานของพระพทธ

ศาสนา นอกจากนยงมความเชออยางกวางขวางใน

แถบเอเชยอาคเนยเกยวกบพญานาคในฐานะทอาศย

อยในหวยหนองคลองบงทสำคญและในแมนำโขง

รวมถงทงเปนสตวในตำนานความเชอจกรวาลวทยา

แบบไตรภมในฐานะทเปนผใหนำและกอใหเกดนำ

ฝนทตกลงมาจากมหานทสทนดรอกดวย สญลกษณ

ของนาคปรากฏอย ท วไปในการประกอบพธกรรม

ตามสถาปตยกรรม ตลอดจนวตถทางวฒนธรรมท

เกยวของกบนำและพระพทธศาสนาในเอเชยอาคเนย

(พเชฐ2539;สจตต2543;สเมธ2539;Sumet1988)

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 106

แมวาตำนานและสญลกษณของพญานาค

ทเกยวของกบนำนนจะมมาแตดงเดม แตกระนน

การนำสญลกษณพญานาคเจดเศยรมาประกอบเขา

กบการกอตงโรงเรยนชางชลประทานนนเปนสงสราง

ทางสงคมของความเปนสมยใหม(asocialconstruct

of modernity) ดงทมกจะมการกลาวถงอยบอยครงใน

เอกสารตพมพตางๆ ของกรมชลประทาน สญลกษณ

นาคเจดเศยรตามความเชอแบบดงเดมนนถกเชอม

โยงเขาไวกบความเปน“สมยใหม”ของแขนงวชาวา

ดวยอทกวทยาทเกดขนและรบเขามาจากตะวนตก

(กระทรวงพฒนาการแหงชาต 2507; สมาคมศษย

เกาวศวกรรมชลประทาน 2524; 2531) เศยรทงเจด

ของพญานาคทำหนาทเชงสญลกษณของการเปน

ตวแทนแขนงสาขาอทกวทยาสมยใหมแบบตะวนตก

7 แขนงไดแก การศกษาเร องปองกนและบรรเทา

นำทวม เรองการฟนสภาพดน เรองการชลประทาน

เรองการไฟฟาพลงนำ เรองการสญจรทางนำ เรอง

การระบายนำ และเร องการกกเกบนำ (กระทรวง

พฒนาการแหงชาต 2507; กรมชลประทาน 2525;

ไชยณรงค 2543) เศยรท งเจดของพญานาคและ

แขนงการศกษาทงเจดแขนงของอทกวทยาสมยใหม

ยงถกจดวางใหมภายใตแนวคดของความเชอมโยง

และสายสมพนธของการเปนเพ อนพนองระหวาง

บรรดาชลกรดวยกนเองอกดวย (ดรปท 5) ในภาย

หลงเมอโรงเรยนชางชลประทานไดพฒนาไปสการ

เปนสถาบนเพ อการพฒนาชลประทานและคณะ

วศวกรรมศาสตรของมหาวทยาลยเกษตรศาสตรแลว

สญลกษณพญานาคกยงคงถกใชอย เพ อแสดงถง

ความเช อมโยงในเช งสถาบ นก บโรงเร ยนช าง

ชลประทานและกรมชลประทานทพฒนาขนมากอน

โรงงานอตสาหกรรมทเกยวของกบการชลประทานท

หมอมหลวงชชาตไดรเรมขนนนตางกนำเอาพญานาค

ไปเปนตราสญลกษณของโรงงานหรอผลตผลจาก

โรงงานเชนกน

รปท 5: พญานาคเจดเศยรกบวาทกรรมทผกรอย

วาทกรรมความเปน“เพอน”เขากบสาขาวชาของ

อทกศาสตรสมยใหม

ทมา:ชลกร,ฉบบวนชลกรพ.ศ.2524

(สมาคมศษยเกาวศวกรรมชลประทาน2524)

ปญหาความวนวายทางการเมองและสงคม

ซ งเปนผลมาจากสงครามโลกคร งท สองไดสงผล

กระทบตอการทำงานและการพฒนาระบบราชการ

หลายหนวยงานซ งรวมไปถงกรมชลประทานและ

โรงเรยนชางชลประทานดวย สปหลงจากการเร ม

จดการเรยนการสอนเพอเตรยมบคลากรคนรนใหม

เขามาทำงานในดานการจดการนำโรงเรยนชาง

ชลประทานไดถกปดลงในป พ.ศ. 2486 ในชวงเวลา

ดงกลาวนนเองมเพยงนกเรยนจำนวน 157คนจากท

ร บเขามาท งหมด 218 คนสำเรจการศกษาตาม

หลกสตรอยางครบถวน นกเรยนทจบการศกษาเหลา

F - Flood (นำทวม-ปองกนและบรรเทา)

R - Reclamation (การปรบปรง-ดนและนำ)

I - Irrigation (การชลประทาน-สงนำ)

E - Energy (พลงงาน-ไฟฟา)

N - Navigation (การคมนาคมทางนำ-เดนเรอ)

D - Drainage (การระบายนำ-สมดลนเวศน)

S - Storage (การเกบนำ-อางเกบนำเขอนฝาย)

จกรกรช สงขมณ

107ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

นนสวนหนงเขารบราชการในหนวยงานตางๆ ของ

กรมชลประทานในกรงเทพมหานครและบางสวนได

ถกสงไปประจำการตามพนทตางๆ เพอควบคมดแล

โครงการพฒนาแหลงนำของกรม (สมาคมศษยเกา

วศวกรรมชลประทาน 2531) เมอสงครามโลกครงท

สองสนสดลง องคกรระหวางประเทศจำนวนมากได

รบการจดตงขนเพอแกไขปญหาอนเปนผลมาจาก

สภาวะหลงสงครามท งในดานของการขาดแคลน

อาหาร ความยากจน การพฒนาการเกษตร ตลอด

จนการพฒนาสาธารณปโภคพนฐานตางๆ การให

ความชวยเหลอดานงบประมาณ ความร และ

เทคโนโลยเพอการพฒนาไดกระจายตวอยางรวดเรว

โดยเฉพาะในพ นท ท ถกเร ยกขานข นมาใหมว า

“ประเทศโลกทสาม” ในบรบทหลงสงครามนเองท

โรงเรยนชางชลประทานไดถกรอฟนกจการขนมาอก

คร งหน งเพ อทำหนาท ในการตอบสนองตอความ

ตองการในระดบโลกและระดบทองถ นในเร อง

ชลประทานเพอการสงเสรมการเกษตรแบบเขมขน

อตสาหกรรมอาหาร และเรองของการผลตกระแส

ไฟฟาจากพลงนำเพ อตอบสนองตอการพฒนา

อตสาหกรรมอ นๆ ปจจยทางเศรษฐกจการเมอง

ดงกลาวทำใหองคความร อ ทกวทยาในโรงเรยน

การชลประทานไดรบการผนวกเขาใหมสวนรวมใน

โครงการพฒนาตางๆ ในภมภาครวมกบผเชยวชาญ

จำนวนมากทนำเขามาจากตางประเทศ

ชลกรของลทธเสรนยม

ในป พ.ศ. 2490 ซงเปนชวงแรกทเงนและ

โครงการชวยเหลอจากตางประเทศถาโถมเขาส

ประเทศไทย กรมชลประทานไดสงเจาหนาทจำนวน

30 คนซงสวนใหญแลวเปนผทเคยจบการศกษามา

จากโรงเรยนชางชลประทานเพอเดนทางไปดงานท

องคการฟนฟทดนของสหรฐอเมรกา (The United

States Bureau of Reclamation) และองคการหบเขา

เทนเนสซ (Tennessee Valley Authority) บคลากร

และวศวกรนำจากหนวยงานฟนฟท ดนของสหรฐ

อเมรกาไดมบทบาทสำคญในชวงสงครามอนโดจน

ในฐานะของความพยายามของสหรฐอเมรกาในการ

เขามามบทบาทดานการพฒนาในภมภาคเอเชย

อาคเนยหนงในวธการทไดผลมากทสดในการสงเสรม

และขยายบทบาทของสหรฐอเมรกา กคอการจดทำ

โครงการฝกอบรมระหวางประเทศและการศกษา

ดงานใหกบเจาหนาทรฐบาลของไทยเพอไปเยยมชม

เขอนขนาดใหญและหองปฏบตการดานอทกวทยาท

ทนสมยหลายแหงในประเทศสหรฐอเมรกา (Biggs

2006, 228) การอบรมแลกเปลยนความรดงกลาวนน

ไมเพยงแตเปนการสนบสนนในดานความร และ

เทคนควทยาการดานการจดการนำเทานน หากแต

ยงมผลตอโลกทศนทางการเมอง วฒนธรรมองคกร

และสายสมพนธทางเศรษฐกจการเมองทรฐบาลไทย

และเจาหนาท ในกรมชลประทานรบมาจากสหรฐ

อเมรกาอกดวย

ดวยชองทางและสายสมพนธทหมอมหลวง

ชชาตไดสรางเอาไว ในชวงกลางของทศวรรษ 2490

นนกรมชลประทานไดทยอยสงเจาหนาทและนกเรยน

ชลประทานเพ อไปอบรมดานเทคนคความร และ

ศกษาดงานทประเทศสหรฐอเมรกามากขนการอบรม

ดงกลาวนนครอบคลมตงแตเรองการประกอบชนสวน

เครองยนตกลไกตางๆ ไปจนถงเรองของการบรหาร

จดการอภมหาโครงการและการบรหารดแลพนททาง

กายภาพของบรเวณพนทเขอน ความรทไดจากการ

ไปดงานและศกษาอบรมจากองคการหบเขาเทนเนสซ

และหนวยงานในการบรหารจดการเขอนนนไมเพยง

แตเปนการสมาทานความรทงหลายทงมวลทมาจาก

อเมรกาเขามาประยกตใชก บสภาพแวดลอมใน

ทองถนของไทยเทานน แตเปนการเปดทางใหกบการ

จดการความสมพนธแบบใหมระหวางวศวกรไทย

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 108

ขาราชการนกการเมองหนวยงานทองถนเกษตรกร

ผ ใชนำ และบรรดาแรงงานการกอสรางโครงการ

พฒนาไปดวยในขณะเดยวกน (Biggs 2006, 236)

นอกเหนอจากโครงการฝกอบรมและการทศนศกษา

ดงานในประเทศสหรฐอเมรกาแลว ในป พ.ศ.2495

องคการฟนฟทดนของสหรฐอเมรกาไดเรมสงวศวกร

และเจาหนาท เทคนคเข ามาปฏบ ต งานในกรม

ชลประทานและในหนวยงานอนๆ ในประเทศลมนำ

โขงเพอทำการศกษาเบองตนถงพนททความเปนไป

ไดในการกอสรางเขอนในแมนำโขงและลำนำสาขา

(Biggs2006;Molle,Foran,andFloch2009)ในชวง

เวลาดงกลาวนนเองทยคสมยของความรวมมอทใกล

ช ดระหวางนกอทกวทยาสมยใหมของไทยกบผ

เชยวชาญจากตางประเทศไดถกเรมตนขนมาใหมอก

ครงหนง

ไมเพยงแคความรวมมอในดานเทคนคความร

ระหวางองคการฟ นฟท ด นของสหรฐอเมรกากบ

กรมชลประทานของไทยเทานนทปรากฏใหเหนอยาง

เดนชดในชวงยคหลงสงครามโลกครงทสอง ในความ

เปนจรงแลวมนยงมความเชอมโยงทสำคญในเชง

สงคมและการเมองระหวางการปฏบตงานของวศวกร

นำในองคการฟนฟทดนของสหรฐอเมรกากบความ

กงวลของรฐบาลในเร องของความมนคงและการ

ขยายตวของคอมมวนสตในภมภาคเอเชยอาคเนย

ดวยเชนกน (Biggs 2006) ผลจากความเชอมโยง

ระหว างการแลกเปล ยนเทคนคความร สำหร บ

โครงการพฒนาแหลงนำกบขอกงวลในเร องของ

ความมนคงและการเมองในภมภาคนนไดนำไปส

การกอตงโรงเรยนวศวกรรม (Graduate School of

Engineering) ภายใตการผลกดนขององคการสนธ

สญญาปองกนภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต

(SEATO) ขนในป พ.ศ. 2502 ไมนานหลงจากการจด

ตง เงนสนบสนนดานการเรยนการสอนและการสง

ผเชยวชาญและเครองมอทใชในหองปฏบตการได

หล งไหลมาจากหลายประเทศเสรนยมและทำให

สถาบนดงกลาวไดร บการพฒนาใหเปนหน งใน

สถาบนการเรยนการสอนทสำคญดานวทยาศาสตร

และเทคโนโลยทสำคญของภมภาคเอเชยตะวนออก-

เฉยงใต ในภายหลงโรงเรยนวศวกรรมไดเปลยนชอ

มาเปนสถาบนเทคโนโลยแหงเอเชย (Asian Institute

ofTechnology-AIT)พรอมๆไปกบการขยายหลกสตร

การเรยนการสอนใหครอบคลมมากขน ในชวงกวา

5 ทศวรรษท ผานมา สถาบนซ งเปนผลผลตของ

สงครามเยนแหงนไดผลตนกอทกวทยา วศวกรนำ

และเจาหนาทผเชยวชาญดานการจดการทรพยากร

นำไปทำงานในโครงการพฒนาตางๆ ในภมภาค

จำนวนมาก

รปท 6-7: นกเรยนการชลประทานทดลองในหอง

จำลองทางอทกศาสตร

ทมา:84ปชลประทาน(กรมชลประทาน2529,

80;160)

จกรกรช สงขมณ

109ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

ในชวงปลายป พ.ศ. 2492 โรงเรยนชาง

ชลประทานไดรบการรอฟนการจดการเรยนการสอน

ขนมาอกครงหนง ในคราวนนเนอหาวชาไดรบการ

พฒนาและระยะเวลาของการเรยนไดขยายจากสอง

เปนสามป การเปลยนแปลงดงกลาวนสวนหนงเปน

ผลมาจากรายงานประจำปขององคการอาหารและ

การเกษตรแหงสหประชาชาตทไดสงผเชยวชาญจาก

ตางประเทศเขามาทำการศกษาถงสถานภาพของการ

กสกรรมและการปาไมในประเทศไทย และเพอใหคำ

แนะนำในเรองการพฒนาประเทศในดานเศรษฐกจ

และเทคโนโลยภายหลงสงคราม(กระทรวงเกษตราธการ

2492) ชวงเวลาดงกลาวนนเปนชวงเวลาเดยวกนกบ

ทกรมชลประทานประสบความสำเรจในการขอกเงน

จากธนาคารระหวางประเทศเพอการบรณะและการ

พฒนาจำนวน18ลานเหรยญสหรฐอเมรกาจากการ

เจรจาของหมอมหลวงชชาต กำภ ซงดำรงตำแหนง

อธบดกรมอยในขณะนน เงนกดงกลาวนนถกนำมา

ใชเพอกอสรางโครงการนำรองในการพฒนาพนทลม

นำเจาพระยาโดยกวาง และเพอใชในการกอสราง

เขอนชยนาทซงเมอกวาครงศตวรรษกอนหนานไดรบ

การเสนอแผนการกอสรางโดยโฮมน วน เดอร ไฮเด

หากแตไมไดการสนบสนนจากรฐบาลในขณะนนเทา

ทควร เพยงไมกปหลงจากทไดรบการอนมตเงนกเพอ

การกอสรางเขอนชยนาทกรมชลประทานกไดรบเงนก

อกกอนหนงจำนวน 66 ลานเหรยญสหรฐอเมรกา

จากธนาคารระหวางประเทศเพอการบรณะและการ

พฒนาเพอใชในการกอสรางเขอนภมพลซงถอเปน

เขอนอเนกประสงคขนาดใหญแหงแรกของประเทศ

ไทย (กรมชลประทาน 2529) นถอเปนครงแรกใน

ประวตศาสตรการจดการนำสมยใหมของไทยท

ประเทศกำลงจะไดกอสรางสงปลกสรางขนาดใหญ

เพ อการจ ดการนำในประเทศ ความเปนไปได

ด งกล าวน จะเก ดข นไม ได เลยหากปราศจาก

อตสาหกรรมการชวยเหลอระหวางประเทศทกำลง

เฟองฟอยในภมภาคโดยเฉพาะในชวงของสงคราม

อนโดจนและสงครามเยน ในการกอสรางเขอนขนาด

ใหญดงกลาวนน แนนอนวาบคลากรดานวศวกรรม

และชางเทคนคจำนวนมากจากในประเทศนนเปนสง

ทขาดเสยไมไดเลยในการทำใหความฝนของการม

เขอนจดการนำขนาดมหมานนบรรลผลใหจงได

การกอรางสรางตวของ “ชมชน”

ชลกร

ต งแตป พ.ศ. 2498 เปนตนมา โรงเรยน

การชลประทานรวมมอกบมหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ในการพฒนายกระดบหลกสตรการเรยนการสอนให

เปนสวนหนงของหลกสตรปรญญาตรดานวศวกรรม

โยธา ไมกปหลงจากทหลกสตรในระดบปรญญาตร

ดงกลาวเกดขนหมอมหลวงชชาตไดรวมกบเจาหนาท

ดานวศวกรรมของกองอทกวทยาในกรมชลประทาน

ในการเขยน “บทความวชาการ” ภาษาองกฤษชอ

BriefDescriptionofHydrologicalFeaturesofRiver

BasinsinThailand(Xujati1961)ตพมพลงในวารสาร

คณะกรรมการวจยแหงชาตเพ อเปนการสงเสรม

กรอบทางวทยาศาสตรในการจดการนำในประเทศ

ไทยใหเปนท แพรหลาย และเพ อใหองคความร

อทกวทยาแบบสมยใหมของไทยเช อมตอกบองค

ความรอทกวทยาในโลกตะวนตกมากขน เนอหาของ

บทความดงกลาวนนประกอบไปดวยการอรรถาธบาย

ถงลกษณะทางอทกวทยาของแหลงนำในประเทศ

ไทยในเชงภมประเทศ ลกษณะทางอตนยมวทยา

การเปลยนแปลงของนำทา ไปจนถงแนวทางและวธ

การจดตงระบบการควบคมดแลแหลงนำตางๆ ใน

ประเทศไทย(Xujati1961)

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 110

บทความทหมอมหลวงชชาตไดรวมกบคณะ

ในการสรางองคความรอทกวทยาไทยสมยใหมนน

สงผลตอการยกระดบมาตรฐานขององคความร

การจดการนำและสรางอำนาจใหกบ “ผเชยวชาญ”

ดานการจดการนำท มความจำเพาะและแยกขาด

ออกจากคนทวไปในสงคมอยางเหนไดชด ความ

จำเพาะขององคความรใหมนไดสรางคานยมแบบ

ใหมใหกบความเปนอาชพและความเช ยวชาญใน

บรรดานกอทกวทยาขน แตกระนนความเปนชมชน

ของเหลาชลกรหรอผเช ยวชาญดานการจดการนำ

สมยใหมน กไมไดเกดข นจากความเชยวชาญและ

ความเปนเจ าของความร ท อ งอย ก บความเปน

วทยาศาสตรสมยใหมเสยทงหมด ในบรรดาชลกร

ไทยแลวบทความทตพมพในวารสารวชาการอาจจะ

ไมไดมอทธพลในการเชอมโยงสมาชกชลกรทงหลาย

เขาดวยกนเทากบชดหนงสอและสงตพมพอนๆ ทนำ

เสนอออกมาอยางสมำเสมอในการสรางประวตศาสตร

และวาทกรรมของการเปนชมชนผ เช ยวชาญดาน

การจดการนำในสงคมไทย ตงแตการเปดการเรยน

การสอนขนมาใหมหลงสงครามโลกครงทสองและ

การขยายหลกสตรเขาไปเปนสวนหนงของมหาวทยาลย

เกษตรศาสตรนน มนกอทกวทยาจำนวนมากทจบ

การศกษาออกไปทำงานในดานการจดการนำใน

ประเทศและเพอใหสามารถเชอมโยงบรรดาศษยเกา

ทจบการศกษาเหลานเขาไวกบสถาบนการศกษาและ

ชมชนวทยาความรในเรองของการจดการนำจงมการ

รเรมกอตงสมาคมศษยเกาวศวกรรมชลประทานขน

ในปพ.ศ.2506ในการทำหนาทดงกลาวหลงจากท

หมอมหลวงชชาตเสยชวตลงในปพ.ศ. 2512สมาคม

ศษยเกาฯไดประกาศใหวนท4มกราคมซงเปนวนเกด

ของหมอมหลวงชชาตขนเปน “วนชลกร” ในทกป

วนดงกลาวจะเปนทรกนในบรรดาชลกรไทยในฐานะ

ทเปนวนรวมรนศษยเกาและการเฉลมฉลองการเตบโต

ขนของอทกวทยาสมยใหมของไทย

รปท 8-9: อาคารหลงแรกของโรงเรยนการชลประทานในพนทสามเสน

และภาพหมของนกเรยนการชลประทานรนท8ราวปพ.ศ.2495

ทมา:ศรทธาแหงชวตหมอมหลวงชชาตกำภ(ธรภาพ2548,60;74)

จกรกรช สงขมณ

111ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

รปท 10-11: ปกหนาและหลงของหนงสอชลกร,4มกราคม2524

ภาพปกหนาคออนสาวรยหมอมหลวงชชาตกำภ

ทมา:ชลกร(สมาคมศษยเกาวศวกรรมชลประทาน2524)

ความสำเรจในการดำเนนงานจดการแหลงนำและ

ตอกยำภาพของการเปนชมชนของผเชยวชาญไดเปน

อยางด นอกจากนหนงสอชลกรยงไดผลตซำระบบ

คณคาทางสงคมระหวางบรรดาชลกรดวยกนเองใน

ฐานะชมชนของมตร(ดรปท5)ทซอนอยในวาทกรรม

ของวทยาศาสตรและความทนสมย

ในชวงหลายปทผานมาน หนงสอชลกรไดรบ

การตพมพบอยครงมากขนในลกษณะของฉบบพเศษ

เพอการฉลองครบรอบปตางๆ ของกรมชลประทาน

และโรงเรยนการชลประทาน หนงในฉบบทไดรบการ

ตพมพเผยแพรไมนานมานตพมพในวาระครบรอบ

100 ปชาตกาลของหมอมหลวงชชาต กำภ และอก

ไมกปหลงจากทไดมการจดตงวนชลกรขน

สมาคมศษยเกาฯไดเรมตพมพหนงสอชลกรออกเผย

แพรและตพมพตอเน องทกๆ ปเพ อเปนส อกลาง

ขอมลของความเคลอนไหวระหวางสมาชกชลกรไทย

ดวยกน และเพอตอกยำถงระบบคณคาในสถานะ

ของการเปนผครอบครองความรในดานการจดการ

นำทสำคญในสงคมไทย ชดหนงสอชลกรยงไดทำ

เปนพนทของการนำเสนอขอมลใหมๆ ทเกยวของกบ

องคความรอทกวทยาทมาจากตางประเทศใหกบชลกร

ไทยผซ งทำงานดานการจดการนำอยในหนวยงาน

ตางๆ ทแตกตางกนออกไปดวย ในภายหลงหนงสอ

ชลกรไดทำหนาทในการบนทกเรองราวและเผยแพร

ประวตและผลงานของนกอทกวทยาไทยทประสบ

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 112

ฉบบหนงในวาระครบรอบ 60 ปของอทกวทยาไทย

นอกเหนอจากการตพมพในวาระพเศษดงกลาวแลว

หนงสอชลกรยงมฉบบสำหรบรบนองใหมออกมาทก

ตนปการศกษาเพอตอนรบนกเรยนใหมเขาสโรงเรยน

ชางชลประทานและชมชนชลกรท กว างออกไป

วตถประสงคท สำคญขอหน งของหนงสอชลกร

ฉบบร บนองใหมน ก เพ อส บทอดวาทกรรมทาง

ประวตศาสตรของชมชนในฐานะผเชยวชาญและม

อำนาจในการจดการแหลงนำผานทางความชอบธรรม

ขององคความรแบบวทยาศาสตรสมยใหมนนเอง

บทสรป: ชลกรกบประวตศาสตร

สงคมวาดวยผเชยวชาญ

การศกษาประวตศาสตรสงคมของการกอราง

สรางตวขนของ“ชลกร”ในฐานะชมชนของผเชยวชาญ

ดานการจดการนำสมยใหมในประเทศไทยชใหเหน

ถงขอเทจจรงประการหนงในเร องของความรดาน

นเวศวทยาและวทยาศาสตรธรรมชาต ขอเทจจรง

ดงกลาวกคอการตระหนกวาความรแบบวทยาศาสตร

และความทนสมยของวทยาการในการจดการกบ

ธรรมชาตนนไมไดเกดขนอยางเปนเอกเทศจากบรบท

ทางสงคม การเมอง และความเปนวฒนธรรมของ

ทองถนทความรนนนำไปใช แมแตความรทเกดขนใน

โรงเรยนและหองทดลองเองกเชนกนตางกมไดเปนไป

โดยตรรกะของการพฒนาความรแบบวทยาศาสตร

อยางบรสทธแตอยางใด ในทางกลบกนความรทาง

วศวกรรมและวทยาศาสตรธรรมชาตเปนสวนหนงของ

ขอตระหนกปญหาความทาทายและความสมพนธ

ระหวางผคนในสงคมสมยใหมแทบทงสน (Jakkrit

2009; Latour 1983; 1986; 1990) ขอตระหนกท

สำคญจากกรณของการศกษาประวตศาสตรสงคม

ของการสรางความรอทกวทยาในประเทศไทยขางตน

นสะทอนใหเหนผานมตตางๆ ไมวาจะเปนความ

ทาทายในเร องของการสรางชาตและปญหาความ

ม นคง ขอจำกดในดานงบประมาณราชการและ

ความพรอมของสงคมกสกรรม ความพวพนของ

การเมองระหวางประเทศกบการพฒนาและการเมอง

ของการใหความชวยเหลอ ปญหาอทกภยและ

การตนตวในเรองภยพบต ตลอดจนการผกโยงและ

การสรางใหมของความเชอดงเดมเขากบความทนสมย

และการทำใหความร เร องนำกลายมาเปนสถาบน

ทเปนทางการและดำเนนการโดยผเชยวชาญเฉพาะ

กลมเทานน ในแงนมนชมชนของนกวทยาศาสตร

จงเปนชมชนทไมไดตางไปจากชมชนทางวฒนธรรม

อนๆ ทมระบบความสมพนธทางสงคมทสถาปนาขน

โดยสมาชก มการใชภาษา และการใชสญลกษณ

เพ อจำแนกแยกแยะและสรางอตลกษณของกลม

เพอสรางความแตกตางจากคนอนๆ ทวไป มการใช

วาทกรรมวาดวยความรในการสรางความชอบธรรม

และอำนาจในการจดวางตำแหนงแหงทของตนใน

บรบทของความทนสมย การผลตสรางเหลานเปนสง

ทอยนอกเหนอความเปนวทยาศาสตรท งส น และ

นเองทการศกษาประวตศาสตรสงคมของผเชยวชาญ

ไดช ใหเราเหนวา วาทกรรมข วตรงขามระหวาง

“วทยาศาสตร” กบ “วฒนธรรม” นน ในความเปน

จรงแลวไมสามารถแยกแบงออกจากกนไดเลย

จกรกรช สงขมณ

113ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

เอกสารอางอง

Biggs,David. 2006.Reclamationnations: TheUS.BureauofReclamation’s role inwatermanagement

and nation building in theMekong valley, 1945-1975.Comparative Technology Transfer

and Society4(3):225-246.

Brummelhuis, Han ten. 2005.King of the waters: Homan van der Heide and the origin of

modern irrigation in Siam.ChiangMai:SilkwormBooks.

Coward,E.Walter,Jr.1980.Irrigationdevelopment:Institutionalandorganizationalissues.In:Irrigation

and agricultural development in Asia.E.W.Coward,Jr.,ed.Ithaca,NY:CornellUniversity

Press.

JakkritSangkhamanee.2009.Whenananthropologistmeetshydrologists:A reflectiononepistemology

and sociology of knowledge on Mekong waters. Journal of Liberal Arts (Special Issue -

MekongStudies:River,People,Border,Culture,Trade,andPolitics):431-462.

----------. 2010. Hydraulics of power and knowledge: Water management in Northern

Thailand and the Mekong Region.PhD.Dissertation,TheAustralianNationalUniversity.

Kelly,WilliamW. 1983. Concepts in anthropological study of irrigation.American Anthropologists

85(4):880-886.

Klein,HerbertS.2006.Theoldsocialhistoryandthenewsocialscience.Journal of Social History

39(3):935-944.

Kuhn, Thomas. 1996.The structure of scientific revolotions. 3rd ed. Chicago and London: The

UniversityofChicagoPress.

Latour, Bruno. 1983. Give me a laboratory and I will raise the world. In: Science observed:

perspective on the social studies of science. Knorr-Cetina andM.Mulkay,eds. London:

SagePublications.

----------. 1986. Laboratory life: The construction of scientific facts. New Jersey: Princeton

UniversityPress.

----------. 1987.Science in action: How to follow scientists and engineers through society.

Cambridge,MA:HarvardUniversityPress.

----------. 1990.Postmodern?No,simplyamodern!Stepstowardananthropologyofscience.Studies in

the History and Philosophy of Science21(1):145-171.

Molle,Francois,TiraForan,andPhilippeFloch.2009.Introduction:ChangingwaterscapeintheMekong

Region– Historical background and context. In:Contested waterscapes in the Mekong

Region: Hydropower, livelihood, and governance.F.Molle,T.ForanandM.Kakonen,

eds.LondonandSterling:Earthscan.

ชลกร

วารสารสงคมศาสตร คณะรฐศาสตร จฬาฯ 114

Mosley, Stephen. 2006. Common ground: Integrating social and environmental history. Journal of

Social History39(3):915-933.

Mosse, David. 2008. Epilogue: The cultural politics ofwater- A comparative perspective.Journal of

Southern African Studies34(4):937-946.

Royal Irrigation Department. 1956. The Greater Chao Phya project. Bangkok: Royal Irrigation

Department.

----------. 1962.Demonstration farm at Samchook Irrigation Project, Amphur Samchook-

Suphanburi Province.Bangkok:RoyalIrrigationDepartment.

Scott, James. 1998. Seeing like a state: How certain schemes to improve the human

condition have failed.NewHavenandLondon:YaleUniversityPress.

Sumet Jumsai. 1988.Naga: Cultural origins in Siam and the West Pacific. Oxford: Oxford

UniversityPress.

ThanawatJarupongsakulandYoshihiroKaida.2000.TheImagescapeofChaoPhrayaDeltaintotheYear

2020.In:The Chao Phraya delta: Historical development, dynamics and challenges

of Thailand’s rice bowl.Bangkok:KasetsartUniversityPress.

XujatiKambhu,M.L.1961.BriefdescriptionofhydrologicfeaturesofriverbasininThailand.Journal of

the National Research Council2(1):39-48.

กรมชลประทาน.2509.ทระลกงานทำบญอายครบ 60 ป มล.ชชาต กำภ.กรงเทพฯ:กรมชลประทาน.

----------. 2512.ผลงานของ มล.ชชาต กำภ.กรงเทพฯ:กรมชลประทาน.

----------. 2522.งานชลประทานมอะไรบาง.กรงเทพฯ:กรมชลประทาน.

----------. 2525.กรมชลประทาน.กรงเทพฯ:กรมชลประทาน.

----------. 2529.84 ป ชลประทาน.กรงเทพฯ:กรมชลประทาน.

----------. 2550.60 ป อทกวทยา กรมชลประทาน.กรงเทพฯ:กรมชลประทาน.

----------. 2551.ประวตกรมชลประทาน.ใน:http://www.rid.go.th/history/php.(accessed1สงหาคม2551)

กระทรวงพฒนาการแหงชาต. 2507.ประวตและราชการของกระทรวงพฒนาการแหงชาต. กรงเทพฯ:

สำนกพมพสมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย.

กระทรวงเกษตราธการ. 2492. คำแปลรายงานคณะผเชยวชาญขององคการอาหารและเกษตรแหง

สหประชาชาตสำหรบประเทศไทย.กรงเทพฯ:กระทรวงเกษตราธการ.

ชลประทานซเมนต,บรษทจำกด.2512.ชชาตอนสรณ His Masterworks:อนสรณในงานพระราชทาน

เพลงศพมล.ชชาตกำภ.กรงเทพ:ไทยเกษม.

ไชยณรงคเศรษฐเชอ.2543.นเวศวทยาการเมองของการสรางเขอนขนาดใหญในประเทศไทย: กรณ

ศกษาโครงการเขอนแกงเสอเตน.วทยานพนธมหาบณฑตมหาวทยาลยเชยงใหม.

ธรภาพ โลหตกล,บก.. 2548.ศรทธาแหงชวต มล.ชชาต กำภ.กรงเทพ:มลนธหมอมหลวงชชาต กำภ

และสมาคมศษยเกาวศวกรรมชลประทาน.

จกรกรช สงขมณ

115ปท 42 ฉบบท 2 กรกฏาคม-ธนวาคม 2555

นพนธตงธรรม.2550.กาวขางหนาของอทกวทยาไทย.ใน60ปอทกวทยาไทย.กรงเทพฯ:กรมชลประทาน.

ปราโมทยไมกลด.2536.“การสงนำชลประทานและการใชนำ(ชลประทาน)เพอการปลกขาว”ในหนงสอ

ทระลกเนองในโอกาสคลายวนสถาปนาครบรอบ 91 ป ชลประทาน กระทรวงเกษตรและ

สหกรณ. กรงเทพ:กรมชลประทาน.

พเชฐ สายพนธ. 2539. นาคาคตอสานลมนำโขง: ชวตทางวฒนธรรมจากพธกรรมรวมสมย.

วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑตคณะสงคมวทยาและมานษยวทยามหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ฟายเออราเบนด,พอล.2549.วทยาศาสตรในสงคมเสร.แปลโดยวระสมบรณ.กรงเทพฯ:คบไฟ.

เรยโนลดส,เครกเจ.2550.ประวตศาสตรสงคมคออะไร.ในเจาสว ขนศก ศกดนา ปญญาชน และคน

สามญ: รวมบทความประวตศาสตรของ เครก เจ. เรยโนลดส. บรรณาธการแปลโดย วารณ

โอสถา-รมย.กรงเทพฯ:มลนธโครงการตำราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร.

วงษานประพทธ,เจาพระยา.2484.ประวตกระทรวงเกษตราธการ.พมพครงท2.กรงเทพฯ:กรมศลปากร.

สมาคมศษยเกาวศวกรรมชลประทาน. 2512. อนสรณในงานพระราชทานเพลงศพ มล.ชชาต กำภ.

กรงเทพฯ:เซนตหลยเพรส.

----------. 2524.ชลกร.ฉบบ4มกราคม2524.กรงเทพฯ:สมาคมศษยเกาวศวกรรมชลประทาน.

----------. 2531. ชลกร. ฉบบพเศษ 50 ป โรงเรยนการชลประทาน. กรงเทพฯ: สมาคมศษยเกาวศวกรรม

ชลประทาน.

----------. 2533. คมอนกศกษาโรงเรยนการชลประทาน กรมชลประทาน. กรงเทพฯ: สมาคมศษยเกา

วศวกรรมชลประทาน.

----------. 2537.ชลกร.ฉบบรบขวญนองใหมวทยาลยการชลประทาน.กรงเทพฯ:สมาคมศษยเกาวศวกรรม

ชลประทาน.

สนธกจปรชา,หลวง.2491.สมดคมอกอสรางการชลประทานราษฎร.กรงเทพฯ:กระทรวงเกษตราธการ.

สจตตวงษเทศ.2543.นาคในประวตศาสตรอษาคเนย.กรงเทพฯ:มตชน.

สนทรอาสะไวย. 2521.การพฒนาระบบการชลประทานในประเทศไทยตงแต พ.ศ. 2431 ถง 2493.

วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย.

----------. 2530.ประวตคลองรงสต: การพฒนาทดนและผลกระทบ. กรงเทพ: สำนกพมพมหาวทยาลย

ธรรมศาสตร.

สเมธชมสายณอยธยา.2539.นำ: บอเกดแหงวฒนธรรมไทย.กรงเทพ:สมาคมสถาปนกสยาม.