abid hodzic

PANEVROPSKI UNIVERZITET

APEIRON BANJA LUKA

Fakultet poslovne ekonomije

Mr Abid Hodi dipl. ecc.

ORGANIZACIONO STRUKTUIRANJE PREDUZEA USLOVLJENO NJEGOVOM RAZVOJNOM

STRATEGIJOM I POSLOVNOM POLITIKOM

Doktorska disertacija

BANJA LUKA, 2006.

PANEVROPSKI UNIVERZITET

APEIRON BANJA LUKA

Fakultet poslovne ekonomije

Mr Abid Hodi dipl. ecc.

ORGANIZACIONO STRUKTUIRANJE PREDUZEA USLOVLJENO NJEGOVOM RAZVOJNOM

STRATEGIJOM I POSLOVNOM POLITIKOM

Doktorska disertacija

MENTOR: Prof. dr eljko Baro

BANJA LUKA, 2006.

Mr Abid Hodi Doktorska disertacija

I

PREDGOVOR

eophodnost ubrzanog razvoja nae zemlje, koji treba da omogui odgovarajue ukljuivanje u meunarodno trite, podrazumijeva, pored ostalog, dobro organizovana

preduzea, ije se funkcionisanje zasniva na efikasnom radu i efektivnom privreivanju. S obzirom da je organizaciona struktura preduzea bitna okosnica efikasnosti i efektivnosti preduzea, ovaj istraivaki rad je posvetio panju upravo modelovanju organizacionih struktura preduzea u uslovima privredne tranzicije, odnosno izboru modela organizacione strukture koji bi bili primjereni potrebama tekueg procesa tranzicije na trine kriterijume poslovanja domaih preduzea. Istraivanje, odnosno izbor modela organizacione strukture, zapoeto je temeljitom kritikom analizom postojeih organizacionih struktura domaih preduzea te je izvrena komparacija sa teorijskim saznanjima u oblasti organizacije i menadmenta, kao i sa uspjenim rjeenjima u praksi kompanija u privredno razvijenim zemljama.

Opredjeljenje za obradu ove teme u doktorskoj tezi uslovljeno je viegodinjim bavljenjem problematikom vezanom za razvoj i unapreenje preduzetnitva te funkcionisanjem preduzea kao osnovne preduzetnike jedinice. Meutim, to je istovremeno bio i svojevrsni izazov, jer proces tranzicije domae privrede na trine kriterijume poslovanja preduzea, pa prema tome i privatizacija dravnog kapitala, jo uvijek traje i ne daje oekivane rezultate. To je zbog toga to se u proces tranzicije ulo nespremno, pa ak i nestruno, jer tranzicija nije samo privatizovanje dravnog kapitala. Ona je mnogo iri pojam i podrazumijeva restruktuiranje domaih preduzea kako u vlasnikom tako i u upravljakom, organizacionom, programskom, finansijskom i trinom smislu.

S obzirom da je domaa privreda, upravo zbog nedostataka rjeenja u voenju preduzea, kao i zbog zbivanja u proteklih desetak godina na ovim prostorima, znatno zaostala za konkurentima u svom okruenju, neophodno je proces tranzicije izvesti do kraja to efikasnije. Cilj istraivanja u ovom radu jeste upravo taj, da se pomogne u uspjenijem zavretku zapoete tranzicije u smislu nuenja organizacionih rjeenja u konstituisanju i voenju domaih preduzea, iako smo svjesni injenice, da je tranzicija u nekim segmentima kontinuiran proces, a to znai, da e

N


II

domaa preduzea i nakon zavretka vlasnikog, organizacionog, upravljakog, programskog, finansijskog i trinog restruktuiranja, morati kontinuirano se prilagoavati svom okruenju koje je sve vie globalno i turbulentno. U tom smislu, ona e permanentno prilagoavati svoju organizacionu strukturu potrebama ostvarivanja njihove misije u okruenju, a to znai, kontinuirano organizaciono, programsko i trino restruktuiranje, to ine i preduzea razvijenih privrednih zemalja.

Nadam se da je ovaj rad bar u izvjesnoj mjeri bacio odreeno svjetlo i da e proiriti vidike menadmentu domaih preduzea u efikasnom sprovoenju tranzicije na trine kriterijume poslovanja. Ako sam u tome uspio, elim da se i ovom prilikom zahvalim mentoru prof. dr. eljku Barou, koji mi je, kroz intenzivnu saradnju, a na osnovu svog ogromnog teoretskog i praktinog iskustva, davao korisne sugestije i podrku.

Mr Abid Hodi, dipl. ecc.

U Sarajevu, Jula 2006.


I


II


III

SADRAJ UVOD ............................................................................................................................8 1. PREDMET I CILJ ISTRAIVANJA............................................................................9 2. OSNOVNE HIPOTEZE ISTRAIVANJA.................................................................12 3. METODE ISTRAIVANJA ......................................................................................13 PRVI DIO NASTANAK PREDUZEA KAO OSNOVNOG SUBJEKTA TRINE PRIVREDE 1. POJAM ORGANIZACIJE I ORGANIZOVANJA ......................................................17

1.1. Definisanje organizacije i organizovanja ..........................................................17 1.2. Organizovanje kao funkcija menadmenta ......................................................18 1.3. Istorijski osvrt na razvoj organizacije................................................................20 1.4. Pojam, vrste i karakteristike organizacionih sistema........................................21 1.5. Entropija organizacionog sistema ....................................................................22

2. KREIRANJE ORGANIZACIONE STRUKTURE......................................................22 2.1. Podjela rada i ralanjivanje ukupnog zadatka ................................................22 2.2. Grupisanje poslova, metode i principi ..............................................................23 2.3. Koordinacija, delegiranje autoriteta i raspon kontrole ......................................24

3. PREDUZEE KAO OSNOVNI SUBJEKT TRINE PRIVREDE ..........................26 3.1. Istorijski razvoj organizacionih oblika privrednih subjekata..............................26 3.2. Kapitalistiki nain proizvodnje.........................................................................27 3.3. Nastanak preduzea kao osnovnog subjekta trine privrede.........................28 3.4. Istorijat organizovanja privrednih subjekata u domaoj privredi ......................29 3.5. Karakteristike primjenjivanih organizacionih oblika..........................................31

3.5.1. Osnovni kriterijumi za izbor organizacionih rjeenja..............................34 4. MODELIRANJE ORGANIZACIONE STRUKTURE PREDUZEA U FUNKCIJI

PRILAGOAVANJA TRINOM I UKUPNOM DRUTVENOM OKRUENJU ....36 4.1. Organizaciona struktura u funkciji ekonomske uspjenosti .............................36 4.2. Potreba ukljuivanja nae privrede u meunarodnu podjelu rada...................38 4.3. Evropske integracije .........................................................................................39 4.4. Restruktuiranje ekonomskog i drutvenog sistema..........................................41 4.5. Menadment u uslovima transformacije privrednih subjekata .........................44 4.6. Privatizacija da ili ne? .......................................................................................46 4.7. Odnos menadmenta i vlasnike svojine .........................................................48 4.8. Tranzicija preduzea ........................................................................................49 4.9. Privatizacija kao neophodan uslov procesa tranzicije......................................52 4.10. Misija preduzea u savremenim uslovima poslovanja ...................................54 4.11. SWOT analiza u funkciji restruktuiranja organizacije .....................................56

DRUGI DIO

VRSTE I KARAKTERISTIKE ORGANIZACIONIH STRUKTURA PRIMJERENI TRINOJ PRIVREDI


IV

1. ORGANIZACIONA STRUKTURA PREDUZEA KAO DINAMINAN ELEMENT ORIJENTACIJE .......................................................................................................59

2. MODELIRANJE ORGANIZACIONE STRUKTURE PREDUZEA.........................61 3. ORGANIZACIONA KULTURA I KLIMA U PREDUZEU.......................................65

3.1. Organizaciona kultura.......................................................................................65 3.1.1. Vrste organizacionih kultura...................................................................67 3.1.2. Oblici manifestacije kulture preduzea ..................................................68 3.1.3. Organizaciona kultura i njen uticaj na poslovni uspjeh preduzea ........69 3.1.4. Menadment i organizaciona kultura preduzea ...................................71

3.2. Organizaciona klima .........................................................................................71 4. ORGANIZACIONI DIZAJN......................................................................................72

4.1. Birokratski dizajn organizacije ..........................................................................72 4.2. Adaptivni dizajn.................................................................................................73 4.3. Kontigentni pristup i novije tendencije u organizacionom dizajnu....................73

5. DECENTRALIZACIJA ODLUIVANJA...................................................................74 5.1. Profitni centri.....................................................................................................75 5.2. Strategijske poslovne jedinice ..........................................................................75 5.3. Trokovni centri i centri prihoda........................................................................76 5.4. Investicioni centri ..............................................................................................76

6. PRAVNI OBLICI ORGANIZOVANJA PREDUZEA .................................................. U TRINIM PRIVREDAMA...................................................................................77

6.1. Uvodna razmatranja .........................................................................................77 6.2. Inokosno preduzee .........................................................................................78 6.3. Drutvo lica .......................................................................................................78

6.3.1. Ortako drutvo ......................................................................................78 6.3.2. Komanditno drutvo ...............................................................................79

6.4. Drutvo kapitala ................................................................................................79 6.4.1. Akcionarsko drutvo ...............................................................................80 6.4.2. Drutvo sa ogranienom odgovornou ................................................81

6.5. Javno preduzee ..............................................................................................82 6.6. Povezana preduzea........................................................................................82 6.7. Organizovanje velikih poslovnih sistema..........................................................83

6.7.1. Holding ...................................................................................................83 6.7.2. Korporacija .............................................................................................84

7. VRSTE ORGANIZACIONIH STRUKTURA.............................................................86 7.1. Tradicionalni oblici organizacione strukture .....................................................88 7.2. Funkcionalna organizaciona struktura..............................................................90 7.3. Divizionalna organizaciona struktura................................................................92

7.3.1. Predmetna divizionalna struktura...........................................................93 7.3.2. Teritorijalna divizionalna organizaciona struktura..................................94

7.4. Matrina organizaciona struktura .....................................................................96 7.5. Projektna i produktno - menaderska organizaciona struktura........................97 7.6. Procesna, trina i numerika organizaciona struktura....................................99 7.7. Novi oblici organizacionih struktura..................................................................99

7.7.1. Model strukture po strategijskim poslovnim jedinicama.......................100 7.7.2. Struktura po profitnim i drugim centrima ..............................................101 7.7.3. Inovativna organizaciona struktura ......................................................102 7.7.4. Dejzi (Daisy) timska organizaciona struktura.......................................103


V

8. RAZLIKE IZMEU KLASINE I INOVATIVNE ORGANIZACIJE.........................105 9. SAVREMENI KONCEPT PROMJENA ORGANIZACIONIH STRUKTURA..........106

9.1. Horizontalna korporacija.................................................................................106 9.2. Reinenjering..................................................................................................107 9.3. Dinamika organizaciona mrea ....................................................................109

10. ORGANIZACIONI NIVOI I RASPON UPRAVLJANJA........................................110 10.1. Definisanje nivoa menadmenta i tipova menadmenta ...........................113

11. POTREBNA ZNANJA I VJETINE MENADMENTA........................................115 12. POTREBA ORGANIZACIONIH PROMJENA .....................................................118

12.1. Vrste organizacionih promjena...................................................................121 12.2. Uzroci organizacionih promjena .................................................................123

12.2.1. Spoljani izvori promjena ...............................................................125 12.2.2. Unutranji izvori promjena..............................................................126

12.3. Odbojnost prema promjenama...................................................................128 12.4. Stvaranje uslova za realizaciju promjena...................................................129 12.5. Upravljanje organizacionim promjenama ...................................................130 12.6. Radikalne organizacione promjene ............................................................132

12.6.1. TQM upravljanje totalnim kvalitetom...........................................134 12.6.2. Daunsajzing (downsizing) kao radikalna strategija promjene organizacione strukture ..................................................................................135

12.7. Uticaj novih tehnologija na organizacionu strukturu...................................136 12.8. Potreba organizacionih promjena kao element prilagoavanja preduzea trinom i ukupnom drutvenom okruenju...........................................................140 12.9. Modeli stratekih promjena organizacione strukture..................................143 12.10. Poteba promjene organizacione kulture i klime .......................................144

12.10.1. Organizaciona klima...................................................................148 12.11. Upravljanje organizacionom kulturom ......................................................149

12.11.1. Proces promjena organizacione stukture...................................150 13. ORGANSKA I BIROKRATSKA ORGANIZACIONA STRUKTURA ....................154 14. SAVREMENI TRENDOVI U DIZAJNIRANJU ORGANIZACIONE STRUKTURE.......................................................................157

14.1. T oblik organizacije..................................................................................159 14.2. Virtualna organizacija .................................................................................161 14.3. Mrena organizacija ...................................................................................163 14.4. Izvrnuta organizacija...................................................................................165 14.5. Organizacija paukove mree......................................................................166 14.6. Timska organizacija....................................................................................167

15. MENADMENT KAO SPOSOBNOST OBLIKOVANJA PONAANJA I MOTIVACIJE LJUDI U ORGANIZACIJI....168 16. EKONOMSKI KVALITET POSLOVANJA IZRAEN KAO ODNOS REZULTATA I ULAGANJA....169

16.1. Produktivnost ..............................................................................................170 16.2. Ekonominost .............................................................................................172 16.3. Rentabilnost................................................................................................175 16.4. Finansijski pokazatelji kao mjerilo efikasnosti preduzea ..........................176

17. UTICAJ OBJEKTIVNIH I SUBJEKTIVNIH FAKTORA NA KVALITET EKONOMIJE.181


VI

18. UPRAVLJAKE MJERE U PRAVCU POBOLJANJA KVALITETA EKONOMIJE.184

18.1. Mjere za poveanje produktivnosti ............................................................185 18.2. Mjere za poveanje ekonominosti ...........................................................186 18.3. Mjere za poveanje rentabilnosti...............................................................187 18.4. Formulisanje strategije rasta i razvoja preduzea.....................................187 18.5. Hardverska komponenta uspjenosti ........................................................191 18.6. Softverska komponenta uspjenosti..........................................................193 18.7. Upravljake mjere u pravcu otklanjanja organizaciono

uslovljenih slabosti u poslovanju preduzea.195 18.8. Investiciona ulaganja u cilju racionalnijeg cirkulisanja kapitala198

u ciklusu reprodukcije198 19. MEUSOBNA USLOVLJENOST ORGANIZACIONE STRUKTURE ISTRATEGIJE ....202 20. ULOGA MENADMENTA U IZBORU RAZVOJNE STRATEGIJE I NJENE IMPLEMENTACIJE...205

20.1. Definisanje politike preduzea kao element planskog odluivanja o ciljevima poslovanja...208

20.2. Uloga generalnog menadera u uspjenosti trinog preduzea .............210 TREI DIO

ORGANIZACIONO STRUKTUIRANJE PREDUZEA USLOVLJENO NJEGOVOM RAZVOJNOM STRATEGIJOM

1. STRATEGIJA KAO NAIN OSTVARIVANJA CILJEVA.......................................212

1.1. Strategija razvoja ............................................................................................214 2. FORMULISANJE RAZVOJNE STRATEGIJE U FUNKCIJI KORIENJA KONKURENTSKIH PREDNOSTI PREDUZEA...216 3. ORGANIZACIONA STRUKTURA PREDUZEA PRILAGOENA UKLJUIVANJU U STRATEKE ALIJANSE 218 4. REINENJERING KAO KONCEPT ZASNOVAN NA KRITERIJUMU REZULTATA A NE AKTIVNOSTI.220

4.1. Definisanje reinenjeringa poslovnih procesa kao novog koncepta poslovanja......................................................................................................220 4.2. Karakteristike i glavna obiljeja reinenjeringa ..............................................222 4.3. Organizacione implikacije reinenjeringa.......................................................223 4.4. Nosioci reinenjeringa poslovnih procesa......................................................224

5. PROCES GLOBALIZACIJE TRITA I NJEN UTICAJ NA POSLOVANJE PREDUZEA...225

5.1. Uticaj globalizacije na menadment ...............................................................227 5.2. Globalizacija kao faktor organizacionog struktuiranja ....................................229 5.3. Korporativna organizacija kao baza organizacione strukture

preduzea primjerena kapital odnosima..232 5.3.1. Definisanje multinacionalnih korporacija..............................................234 5.3.2. Razvoj i efekti multinacionalnih korporacija .........................................236

6. PREDUZETNITVO KAO ANSA RAZVOJA BiH PRIVREDE ...........................237


VII

7. OSNOVNA OBILJEJA MULTINACIONALNIH KOMAPNIJA..............................239 8. MENADMENT I BUDUNOST...........................................................................240

8.1. Kvalitet kroz upravljanje ljudskim resursima...................................................243 8.2. Strategija za ulazak na internacionalna trita...............................................244

8.2.1. Izvoz .....................................................................................................246 8.2.2. Licencni aranmani ..............................................................................247 8.2.3. Franizing .............................................................................................247 8.2.4. Zajednika ulaganja .............................................................................248 8.2.5. Zajednika ulaganja .............................................................................249

9. ODNOS MENADMENTA PREMA OKRUENJU ...............................................249 9.2. Makro okruenje .............................................................................................250

9.2.1. Politiko okruenje ...............................................................................251 9.2.2. Pravno okruenje .................................................................................251 9.2.3. Ekonomsko okruenje ..........................................................................252 9.2.4. Demografsko okruenje .......................................................................252 9.2.5. Poslovno i tehniko okruenje..............................................................253 9.2.6. Socijalno - kulturno okruenje ..............................................................254

ZAKLJUAK..............................................................................................................256 LITERATURA ............................................................................................................261


8

UVOD

1. PREDMET I CILJ ISTRAIVANJA 2. OSNOVNE HIPOTEZE ISTRAIVANJA 3. METODE ISTRAIVANJA


9

1. PREDMET I CILJ ISTRAIVANJA

Organizaciona struktura preduzea predstavlja bitnu odrednicu efikasnosti korienja raspoloivih ljudskih i materijalnih resursa, kao i efektivnosti zadovoljavanja potroaa, izraenih u vidu trine tranje. Polazei od ovakve, opteprihvaene konstatacije, ovaj istraivaki rad posveuje posebnu panju, pri konstituisanju, funkcionisanju i razvoju domaih preduzea kao osnovnih subjekata trine privrede, njihovoj organizacionoj strukturi. Ovo tim prije to je u toku proces tranzicije domae privrede na trine kriterijume poslovanja preduzea, iju vanu fazu ini organizaciono restruktuiranje. Jednom uspostavljena organizaciona struktura preduzea ne moe biti zadovoljavajua za due vrijeme, a posebno ne trajno. Stalne promjene u trinom i ukupnom okruenju nameu imperativ menadmentu da stalno usavrava organizacionu strukturu kompanije kako bi stekao, ouvao i unapreivao njenu poziciju na tritu, a time doprinosio njenoj poslovnoj uspjenosti. Istraivanje koje je samim naslovom najvaljno usmjereno je na strategiju razvoja preduzea kao planskog odluivanja i poboljanja kvaliteta ekonomije. Formulisanje razvoja strategije uslovljeno je kako promjenama u trinom i ukupnom drutvenom okruenju preduzea, tako i njegovom unutranjom organizacionom strukturom. Zato je strateko opredjeljenje menadmenta preduzea u procesu njegovog rasta i razvoja, u velikoj mjeri, uslovljeno modelovanjem organizacione strukture ovog osnovnog subjekta trine privrede. S obzirom na injenicu da je domaa privreda u znatnom zaostajanju u razvoju u odnosu na privredno razvijene zemlje, to je uslovljeno brojnim faktorima, meu kojima su najvie uticala zbivanja u proteklih deset godina, neophodno je izvriti korjenite promjene u njenoj strukturi. To, posebno, podrazumijeva tranziciju na trine kriterijume poslovanja preduzea. Proces tranzicije domae privrede na trine kriterijume poslovanja podrazumijeva, prije svega, restruktuiranje preduzea koja ine njene osnovne subjekte. Pored toga, neophodno je izvriti transformaciju cjelokupne privredne i drutvene infrastrukture, kako bi organizaciono restruktuiranje preduzea moglo da se izvede to uspjenije. Iz navedenih postavki proistie i neophodnost istraivanja odnosa izmeu ciljeva i razvojne strategije preduzea i njegovog organizacionog struktuiranja. Na taj nain se moe formulisati i predmet ovog istraivanja, to se svodi na ulogu organizacionog struktuiranja preduzea u funkciji njegovog rasta i razvoja. Pri tome, stalne promjene u trinom i ukupnom drutvenom preduzeu nameu i neophodnost odgovarajueg modelovanja organizacione strukture preduzea kao bitnog faktora uspjenog ostvarivanja njegovog tekueg poslovanja i razvoja. Ovako globalno postavljen predmet istraivanja u ovoj doktorskoj disertaciji podrazumijeva i odgovarajuu razradu, to se posebno odnosi na problematiku uvoenja novih tehnologija, kao i nove tehnike. Naime, implementacija razvojne strategije preduzea iziskuje uvoenje nove tehhnike i tehnologije kao bitnih pretpostavki sticanja, odravanja i poboljanja trine pozicije preduzea. A trina


10

pozicija preduzea predstavlja krucijalni faktor uspjenosti njegovog tekueg poslovanja, kao i rasta i razvoja. Pri tome, uvoenje nove tehnike, kao i novih tehnologija uslovljeno je investicionim ulaganjima bilo ostvarene akumulacije iz poslovanja preduzea u prethodnim periodima, bilo anticipiranja akumulacionih iznosa zaduivanja preduzea kod finansijskih organizacija ili drugih kreditora. Stavljanje organizacione strukture preduzea u fokus ovog istraivanja ima za cilj da se doe do saznanja o znaaju ovog segmenta funkcionisanja privrednih subjekata za njihov razvoj. Naime, efikasnost korienja raspoloivih materijalnih i ljudskih resursa, kao i efektivnost zadovoljavanja potreba potroaa, izraenih u vidu trine tranje, u znatnoj mjeri zavisi od stepena usaglaenosti organizacione strukture sa poslovnim okruenjem. A kako su ove promjene u okruenju, bilo da se radi o tritu, bilo da su u pitanju razvojne tendencije u oblasti tehnike i tehnologije, stalne i intenzivne, neophodno je permanentno i osmiljeno modelovanje organizacione strukture u skladu sa takvim promjenama, kako bi se ouvala, pa ak i poboljala pozicija preduzea. Savremeno preduzee kao osnovni subjekt razvijene trine privrede ponaa se kao samostalni ekonomski sistem koji projektuje i koristi organizacionu strukturu kao komponentu svojih stratekih prednosti u odnosu na okruenje. Zato se njegova organizaciona struktura mora tako modelovati da omoguuje usklaivanje sa razvojnom strategijom kao posebnom upravljakom aktivnou menadmenta, koja je usmjerena na definisanje i ralizovanje kljunih ciljeva kako tekueg poslovanja tako i rasta i razvoja. Naime, razvojna strategija preduzea podrazumijeva i odgovarajue nastojanje menadmenta da se u toku poslovnih aktivnosti preduzee prilagoava prilikama na tritu, to doprinosi ouvanju, ali i poboljaanju njegove poslovne uspjenosti. Domaa preduzea, kao i preduzea u ostalim zemljama ija privreda prolazi kroz proces tranzicije na trine kriterijume poslovanja, treba da izvre temeljito transformisanje u oblasti organizacionog, vlasnikog, tehniko tehnolokog, finansijskog, marketinkog i upravljakog restruktuiranja, kako bi se to uspjenije ukljuila u meunarodnu podjelu rada i konkurenciju na svjetskom tritu. Organizacija kao kategorija posmatra se i izuava kao odreeno svrsishodno, radno sposobno stanje preduzea, zajedno sa aktivnou koju stvaranje, odravanje i poboljanje takvog stanja pretpostavlja. U tom smislu, posebno znaajno za izuavanje organizacije jeste organizaciona struktura, koja se moe shvatiti kao skladni raspored ljudskih i materijalnih resursa i odnosa meu njima. Na taj nain omoguuje se efikasno funkcionisanje organizacionog sistema. Pri tome, fenomen organizacione strukture podrazumijeva i odgovarajue promjene pomenutog skladnog rasporeda ljudskih i materijalnih resursa u funkciji promjena koje se deavaju i prijete da se dese u trinom i ukupnom drutvenom okruenju. Zato se iz toga moe izvui zakljuak da je organizaciona struktura bitan, ako ne i kljuni faktor uspjenosti kako tekueg poslovanja preduzea, tako i njegovog rasta i razvoja. Ovako posmatrano, organizaciona struktura preduzea mora se posebno tretirati u procesu formulisanja razvojne strategije ovog privrednog subjekta, u emu glavnu ulogu ima menadment kao njegov upravljaki podsistem. Zato je u procesu formulisanja razvojne strategije i definisanja politike rasta i razvoja preduzea potrebno uzeti u obzir karakteristike postojee organizacione strukture preduzea i sagledati mogunosti, ali i neophodnosti njenog mjenjanja i prilagoavanja


11

promjenama u okruenju. Pri tome, u savremenoj trinoj privredi, u kojoj je preduzee osnovni organizacioni sistem kao samostalni subjekt poslovanja, promjene u okruenju su veoma esto i intenzivno izraene. Zato se moe rei da su kretanja u trinom i ukupnom drutvenom okruenju preduzea veoma turbulentna, to je jedna od bitnih karakteristika savremenih uslova poslovanja. Iz toga proistiu i veoma sloeni i odgovorni zadaci menadmenta preduzea, kao i veliki rizici za akcionare i druge vlasnike kapitala, na ijem ulaganju se zasniva uspostavljanje, tekue poslovanje i razvoj osnovnih subjekata trine privrede. S obzirom na injenicu da je organizaciona struktura preduzea podlona dijalektikim promjenama, kao i da ima bitan uticaj na kvalitet ekonomije, odnosno na sticanje, ouvanje i poboljavanje njegove pozicije na tritu, njeno istraivanje predstavlja veliki izazov za sve uposlenike u oblasti ekonomske teorije i prakse. Otuda i ova doktorska disertacija ima za predmet izuavanje funkcionalne uslovljenosti poslovnog uspjeha preduzea, ne samo problematikom njegove organizacione strukture ve i uslovljenou kvaliteta ekonomije tom strukturom i njenim promjenama u funkciji zahtjeva trita koji su imperativ za svaki privredni subjekt. Kako bi se dokazala uslovljenost poslovnog uspjeha preduzea odnosno njegovog poloaja na tritu, njegovom organizacionom strukturom, neophodno je u ovom istraivakom radu prikazati i odreene konkretne primjere iz prakse domaih preduzea. Ovo tim prije to su domaa preduzea u procesu tranzicije na trine kriterijume poslovanja. Ovo tim prije to proces tranzicije podrazumijeva kako privatizaciju drutvenog kapitala, tako i druge oblike dokapitalizacije. Naime, u ovom procesu tranzicije neophodno je izvriti niz upravljakih mjera u pravcu prestruktuiranja domaih preduzea, kao to su organizaciono, trino, finansijsko i proizvodno, kako bi se domaa preduzea prilagodila prilikama u svjetskom okruenju. Iz navedenog proistie da je uspostavljanje i mjenjanje organizacione strukture preduzea u funkciji procesa tranzicije domae privrede na trine kriterijume poslovanja. Zato je u ovom istraivakom radu kao cilj postavljeno, prije svega, modelovanje organizacione strukture u funkciji uspjenosti poslovanja preduzea. A to podrazumijeva jedan od elemenata procesa tranzicije domae privrede na trine kriterijume poslovanja preduzea. Na taj nain, trebalo bi sprovesti organizaciono, upravljako, programsko i trino restruktuiranje domaih preduzea zahtjevima ireg, odnosno svjetskog okruenja. Ovako posmatrano cilj ovog istraivakog rada postavljen je veoma iroko, to je naznaeno i njegovim naslovom, ali i prethodno obrazloenim predmetom. U organizovanju preduzea, a u vezi sa njegovim nastupom na tritu, na kome vlada otra konkurencija, potrebno je obezbijediti da menadment vodi rauna i da bude odgovoran za sprovoenje ekonomskih principa reprodukcije. Pri tome, ovi ekonomski principi reprodukcije za menadment preduzea predstavljaju norme ili standarde ostvarivanja ekonomskih ciljeva poslovanja na racionalan nain. Otuda i zahtjev za modelovanje odgovarajue organizacione strukture preduzea, koji se postavlja pred njegov menadment u neprekidnom procesu obavljanja upravljakih aktivnosti. To, drugim rijeima, znai da se modelovanje organizacione strukture preduzea, kao kontinualan proces, mora obavljati u funkciji sprovoenja ekonomskih principa poslovanja, to podrazumijeva stalno nastojanje da rezultati budu vei od


12

ulaganja. Time se obezbijeuje sticanje, ouvanje i poboljaanja pozicije preduzea na trinom i u ukupnom drutvenom okruenju. Polazei od navedenog, ovo istraivanje usmjereno je na izbor modela organizacione strukture koji bi bili primjereni potrebama kako tekueg procesa tranzicije na trine kriterijume poslovanja domaih preduzea, tako i njihovih razvojnih ciljeva. Pri tome, neophodno je istraivanje usmjeriti na nain modelovanja organizacione strukture domaih preduzea, u kontekstu sa saznanjima organizacione nauke, ali i prema iskustvima uspjene prakse preduzea u privredno razvijenim zemljama. Iz toga proistie i naznaka predmeta ovog istraivanja, koje treba da zapone temeljitom kritikom analizom postojeih organizacionih struktura domaih preduzea, u komparaciji sa teorijskim saznanjima u oblasti nauke o organizaciji i menadmentu, kao i sa uspjenim rjeenjima u praksi kompanija u privredno razvijenim zemljama. Predmet i cilj istraivanja u ovoj doktorskoj disertaciji zasniva se na odgovarajuim naunim hipotezama, koje je neophodno dokazivati primjenom naunih metoda koje su primjerene drutvenim, a posebno ekonomskim naukama. Zato se u nastavku ovog uvodnog dijela disertacije ukazuje na naune metode koje su primjenjene u obradi predmetne problematike, kao i na osnovne hipoteze od kojih se, kao naunih postavki, polo u ukupnom istraivakom radu koji tretira naslovom najavljeni predmet izuavanja.

2. OSNOVNE HIPOTEZE ISTRAIVANJA

Nauni pristup problematici modelovanja organizacione strukture preduzea u funkciji njegove razvojne strategije predstavlja ozbiljan istraivaki izazov, ime je i opredjeljeno usmjerenje na izradu doktorske disertacije na ovu temu. U tom smislu, neophodno je izvesti odgovarajue dokaze najavljene osnovne istraivake hipoteze koja se zasniva na uvjerenju o uslovljenosti promjena organizacione strukture preduzea izborom njegove strategije rasta i razvoja, koju zahtjevaju stalne i intenzivne promjene u trinom i ukupnom drutvenom okruenju. Nauna hipoteza je, po definiciji koju daje ugledni naunik iz oblasti metodologije nauno istraivakog rada1 pretpostavka kojom se objanjavaju utvrene injenice. Ona prua rjeenje problema zbog kojeg su nauna istraivanja preduzeta i moe biti provjerena i dokazana u praksi. Mnoge injenice nisu, u stvari, injenice, jer ih nije lako utvrditi i provjeriti. One su sline nekim biohemijskim procesima, nainu djelovanja pojedinih lijekova, praenju uzroka inflacije u privredi i slino. U tom smislu, mnogi od zakona jo nisu nauni zakoni, poto ne objanjavaju adekvatno i objektivno odreene pojave, ak i kad su zasnovani na injenicama. Zbog svih tih tekoa, mnogi nauni zakoni su, u stvari, samo hipoteze, koje jo treba provjeriti praksom, odnosno dokazati. Treba istai da su svi danas opteusvojeni i priznati zakoni proli fazu hipoteze, a neki od njih e biti obojeni primjenom novih metoda istraivanja, koje e omoguiti otkrivanje novih injenica2. 1 Vidjeti opirnije i detaljnije: Borojevi, S.: Metodologija eksperimentalnog naunog rada, Novi Sad, 1974, str. 27. 2 Vidjeti opirnije i detaljnije: Ibidem, str. 28.


13

Osnovna hipoteza od koje polazi ovo istraivanje formulisana je kao uvjerenje da se oblikovanjem odgovarajueg modela organizacione strukture preduzea moe znatno doprinijeti uspjenosti procesa tranzicije domae privrede na trine kriterijume poslovanja. Iz toga treba da proistekne i jedno od rjeenja u vidu organizacione konstitucije osnovnih privrednih subjekata preduzea zasnovane na kapital odnosima. To, drugim rjeima, znai da bi domaa preduzea poslovala na bazi privatne svojine uloenog kapitala i prisvajanja neto rezultata privreivanja. Konstituisana na kapital odnosima, domaa preduzea mogla bi se lake i uspjenije ukljuivati u meunarodnu podjelu rada, ali i stupati u odgovarajue strategijske alijanse i druge integracione procese na meunarodnom planu. Pri tome, modelovanje organizacionih struktura transformisanih domaih preduzea treba tako izvoditi da budu adaptibilna za uspjeno stupanje u konkurentske odnose na svjetskom tritu, kao i za povezivanjem u privredno razvijenim zemljama. To, svakako, podrazumijeva pripremanje, po savremenim kriterijumima, organizacionih struktura domaih preduzea da budu osposobljena da odgovore na sve izazove i prijetnje iz ireg okruenja, kao i da to vjetije iskoriste anse koje im to okruenje prua. Kao druga istraivaka hipoteza koja, na odreeni nain, proistie iz osnovne, moe se objasniti u vidu oekivanja da odgovarajua mikro i makro organizaciona struktura domaih preduzea, modelovana na uzorima trino orijentisanih privrednih subjekata u razvijenim zemljama, moe obezbijediti znatno poboljanje njihovog kvaliteta ekonomije. Takvo oekivanje, odnosno istraivaka hipoteza, zasniva se na ve opte prihvaenoj injenici da modelovanje organizacione strukture preduzea polazi od principa efikasnosti korienja raspoloivih ljudskih i materijalnih resursa, kao i efektivnosti zadovoljenje potreba potroaa, izraenih u vidu trine tranje. Ovakvo mjerenje moe se potkrijepiti i dosadanjim saznanjima da je privatna svojina, u njenim razliitim oblicima od inokosnog preduzetnitva, preko ortakih i akcionarskih odnosa, do multinacionalnih kompanija bitan uslov uspjenosti poslovanja preduzea. Trea istraivaka hipoteza polazi od uvjerenja da e odgovarajui modeli organizacione strukture domaih preduzea, izvedeni u procesu tranzicije, a prema uzoru uspjenih firmi u svjetskoj privredi, znatno doprinijeti humanizaciji rada i meuljudskih odnosa. Na tome, kao na bitnom preduslovu, mogao bi se razvijati menadment kao uspjean upravljaki podsistem organizacione strukture preduzea. U takvim uslovima omoguio bi se i razvoj primjerenog sistema participacije radnika u odluivanju o tekuem poslovanju, kao i o razvojnim programima preduzea, to bi bio bitan faktor motivacije za vee zalaganje na korienju resursa, ali i postizanju veih poslovnih rezultata.

3. METODE ISTRAIVANJA

Ovo istraivanje opredijeljeno je, prije svega, na primjenu naune mtode modelovanja. Takvo opredjeljenje najvaljeno je ve samim naslovom teme doktorske disertacije, a zasnovano je na shvatanju da se aktuelni proces sprovodi i na planu organizacionog restruktuiranja. U ovom segmentu procesa tranzicije, kao i u cjelini


14

aktivnosti na promjeni domaeg privrednog i ukupnog drutvenog sistema, podrazumijeva se prelazak na trine kriterijume poslovanja preduzea. Pri tome, kao uzor, odnosno model na kome e ukupni proces tranzicije pa, prema tome, i organizaciono restruktuiranje domaih preduzea zasnivati, jeste praksa osnovnih privrednih subjekata u razvijenim zemljama. Glavna karakteristika metode modelovanja sastoji se u tijesnoj povezanosti i uslovljenosti teorije i prakse, to se odnosi i na fenomen organizacionog struktuiranja preduzea kao osnovnih subjekata trine privrede. Ova metoda polazi od premise da svaka teorijsko misaona djelatnost ovjeka predstavlja, pored ostalog, nauno potkrijepljeno modelovanje pojava koje se istrauju. Ovako opredjeljenje za izbor osnovne naune metode u doktorskoj disertaciji na navedenu temu, zasniva se na injenici da svako ovjekovo praktino ostvarenje, svaki proizvod ovjekove djelatnosti, predstavlja primjenu postupaka modelovanja odreenih teorijskih, ali i praktino uspjeno ostvarenih uzora. A preko ovakvih uzora, metoda modelovanja obuhvata i one pojave na koje se teorijski stavovi odnose. Polazei od navedenih osnovnih karakteristika naune metode modelovanja, njena primjena je dominantna u istraivanju koje obuhvata ova doktorska disertacija. Kao struktura uopte pa, prema tome, i organizaciona struktura preduzea posebno ini bitnu komponentu svakog procesa ona je i jedan od glavnih predmeta modelovanja. Meutim, ukupni predmet modelovanja, pored strukture, obuhvata i funkciju uopte, pa time, i poslovanje preduzea posebno. S obzirom na sloenost problematike koja je obuhvaena temom ove doktorske disertacije, u ovom istraivanju neophodna je primjena i drugih nauniih metoda koje su imanentne drutvenim naukama uopte. Ovo tim prije to je organizaciono struktuiranje preduzea, uglavnom, predmet nauke o organizaciji, koja predstavlja multidisciplinarno uenje. Naime, samom orijentacijom na izuavanje organizacionih struktura, ovo istraivanje upueno je na primjenu ireg spektra naunih metoda. U tom smislu, u ovom istraivakom radu primjenjena je komparativna metoda, kojom se omoguuje uporeivanje postojeih i buduih rjeenja u organizacionom struktuiranju domaih preduzea, s jedne strane, i uspjenih rjeenja toga pitanja u praksi preduzea privredno razvijenih zemalja, s druge strane. Takoe, ovom istraivanju primjereno je i korienje deduktivno induktivne metode, kao i metode analize i sinteze. To, svakako, podrazumijeva dijalektiki pristup istraivanim pojavama, s obzirom na injenicu da su organizacione strukture preduzea, kao i pojave u trinom i ukupnom drutvenom okruenju, podlone stalnom mijenjanju i razvoju. U vezi sa naprijed navedenim, pouzdanost zakljuivanja u ovom istraivakom radu bie tim prije obezbijeena, kada se najavljene hipoteze potvrde i primjenom jo jedne istraivake metode. Naime, pouzdanosti zakljuivanja u ovom radu znatno doprinosi i primjena istraivake metode case study, odnosno studije sluaja, koja podrazumijeva provjeru hipoteze na konkretnom primjeru poslovne prakse datog preduzea. Pored toga, pouzdanost zakljuivanja o dokazivosti najavljenih istraivakih hipoteza treba da doprinese i primjena desk metode, odnosno korienje strune i naune literature, to podrazumijeva kako knjige, tako i odgovarajue radove objavljene u asopisima.


15

I, na kraju, ali ne po znaaju ve samo po navoenju, treba pomenuti i primjenu field metode, to podrazumijeva istraivanje na terenu, odnosno provjeru istraivakih hipoteza u poslovnoj praksi.


16

PRVI DIO

NASTANAK PREDUZEA KAO OSNOVNOG SUBJEKTA TRINE PRIVREDE

1. POJAM ORGANIZACIJE I ORGANIZOVANJA 2. KREIRANJE ORGANIZACIONE STRUKTURE 3. PREDUZEE KAO OSNOVNI SUBJEKT TRINE

PRIVREDE 4. MODELIRANJE ORGANIZACIONE STRUKTURE

PREDUZEA U FUNKCIJI PRILAGOAVANJA TRINOM I UKUPNOM DRUTVENOM OKRUENJU


17

1. POJAM ORGANIZACIJE I ORGANIZOVANJA

1.1. Definisanje organizacije i organizovanja

Prisustvo organizacije identifikovano je jo u prvim periodima razvoja ljudskog drutva. Iako su od tada do danas doivjele veliki napredak i pretrpile radikalne promjene, najprimitivnije organizacije imaju gotovo iste osnovne ciljeve i namjene kao i savremene organizacije. Presudnu ulogu u razvoju ovjeanstva ima nauka, odnosno brojne naune discipline. Organizacija kao jedna od njih dala je poseban doprinos, omoguujui da se ljudske aktivnosti obave na efikasan i racionalan nain. Slino poznatoj izreci da snaga bez kontrole i neznai nita, moe se rei da rad ili posao bez organizacije ne znai nita. Danas, kada je ljudska civilizacija dostigla visok stepen razvoja, organizacija dobija sve vei znaaj. Zadovoljavanje sve veeg broja ljudskih potreba sa ogranienim resursima, u izrazito dinaminom okruenju otvara nove izazove za organizaciju, evolutivne promjene koje sve vie zahvataju privredu i drutvo zahtjevaju nova organizaciona rjeenja. Organizacija ini jedan od najstarijih i najvanijih tvorevina ovjeka. Organizacija postoji koliko i svrsishodan ljudski rad. Gdje god dva ili vie lica obavljaju neki posao postoji potreba za organizacijom. Kao rezultat sloenosti fenomena organizacije i razliitih pristupa njenom prouavanju pojam organizacije jo uvijek nije precizno odreen. Brojni pristupi, razliita shvatanja i rad velikog broja autora imali su za rezultat brojne definicije organizacije. Prema jednoj od njih, organizacija je ema (mrea) veza i odnosa putem koje ljudi prema uputstvima menadera ostvaruju zajednike ciljeve.3 Organizaciju je mogue definisati kao grupu ljudi sa zajednikim ciljem.4 Organizacija nije isto to i organizovanje. Iako slina i meusobno uslovljena, ta dva pojma ne znae isto. Organizovanje je proces, tj. funkcija menadmenta koji obuhvata vei broj aktivnosti istovremeno. Ono omoguava razvoj organizacionih resursa kako bi se donesene planske odluke ostvarile kroz seriju preduzetih akcija. To je sloena upravljaka aktivnost koja obuhvata vei broj poslova. Organizovanju e kasnije biti posveeno vie panje, a sada emo se jo zadrati na pojmu organizacije. Organizacija predstavlja najefikasnije sredstvo za ostvarenje cilja. Omoguava ostvarivanje efekata sinergije. M. Babi navodi sljedea shvatanja organizacije:

organizacija kao organizam; 3 Stoner D., Freman E., Gilbert D., Menadment, elind, Beograd, 2000., str. 290 4 Eri D., Uvod u menadment, igoja tampa, Beograd, Via kola za sportske trenere, Beograd 2000.


18

birokratska tvorevina; socijalni sistem; radne cjeline i djelatnost organizovanja.5 Sutina prvog shvatanja svodi se na izjednaavanje organizacije i organizma,

na njeno identifikovanje sa ivom prirodnom cjelinom. Prema drugom shvatanju, organizacija ini sistem koji se bazira na brojnim

precizno utvrenim regulama i pravilima kojim uprava i diriguje birokratija sastavljena od rukovodilaca razliitih profila i nivoa.

Prema treem. Organizaciju ine ljudi i sistem odnosa meu njima. Prema etvrtom, organizacija ini jednu organsku cjelinu sposobnu za

samostalno djelovanje i samostalan ivot. Konano peto shvatanje odreuje organizaciju kao djelatnost organizovanja,

kao svojevrstan proces i smiljenu djelatnost ovjeka. Organizacija se posmatra kao nauka. Ona sistematski prikuplja i prezentira u

vidu jednog zaokruenog sistema, zaokruene sume znanja, sve ono to je vezano i to je bitno za adekvatno struktuiranje i efikasno funkcionisanje radnih i drugih organizacija i najposlije za ponaanje ljudi u njima i regulisanje njihovih meusobnih odnosa.6

Organizacioni sistem je sredstvo za bezbjedno, sigurno i kvalitetno ostvarenje ciljeva proizvodno poslovnog i drugog sistema.

1.2. Organizovanje kao funkcija menadmenta

I pored nejasnoe izmeu pojmova organizacije i organizovanja, njihove razlike su oigledne. Meutim, one su, kao to je napomenuto, meusobno uslovljene i zavisne i uspjeno ostvarivanje organizovanja nije mogue bez poznavanja organizacije.

Organizovanje je faza procesa menadmenta u kojoj se definiu poslovi koje treba uraditi, vri podjela rada, grupiu poslovi u odgovarajue strukture i koordiniraju aktivnosti svih lanova organizacije radi ostvarivanja postavljenih ciljeva.7

Budui da ne postoji potpuna saglasnost u pogledu definisanja i shvatanja menadmenta, postoji vie razliitih shvatanja i naina definisanja ovog pojma u teoriji i praksi.

Veina autora menadment posmatra kao proces koji se sastoji iz veeg broja faza, odnosno aktivnosti. U pogledu definisanja ovih faza postoji vie miljenja koja u osnovi imaju slinosti.

iroko prihvaeno je stanovite da se proces menadmenta sastoji iz sljedee etiri funkcije, odnosno faze ili aktivnosti:

5 Babi M., Stavri B., Organizacija preduzea, KIZ Centar, Beograd, 2003., str.8 6 Babi M., Stavri B., Organizacija preduzea, KIZ Centar, Beograd, 2003., str.16 7 Eri D., Uvod u menadment, igoja tampa, Beograd, Via kola za sportske trenere, Beograd 2000., str. 347


19

planiranje; organizovanje; voenje i kontrola.8 Autor ovog stanovita je Dejms Stoner. Izmeu ovih aktivnosti, koje se sastoje iz vie dijelova, postoji snana

meusobna povezanost i uslovljenost, to je prikazano slikom 1.

Slika 1. Funkcije menadment procesa

Nakon zavrene aktivnosti procesa planiranja, u kome se donose odluke o

misiji i ciljevima, planovima, programima, politikama i strategijama, slijedi aktivnost organizovanja. Odnosi se na heterogenu aktivnost menadmenta i obuhvata vie aktivnosti istovremeno. Smatra se da je ova aktivnost procesa menadmenta najsloenija. Svodi se u osnovi na tranje odgovora na pitanje kako donesene odluke pretvoriti u akcije? To je odreivanje naina kako da se postavljeni ciljevi i ostvare.

U okviru organizovanja menaderi moraju odrediti resurse, definisati poslove i konkretne zadatke, izvriti podjelu rada, odrediti aktivnosti i ljude koji su neophodni za ostvarivanje postavljenih ciljeva. Pored toga sve aktivnosti i poslove je neophodno grupisati u odgovarajue strukture, ljudima u okviru struktura dodijeliti konkretne zadatke, ovlatenja i odgovornosti za uspjeno izvravanje konkretnih aktivnosti. Neposredni rezultat procesa organizovanja je organizaciona struktura.

Ova aktivnost ukljuuje izvrenje vie zadataka, kao to su; odreivanje posla, podjela rada i dizajniranje posla, kreiranje radnih i organizacionih jedinica, koordiniranje aktivnosti, uspostavljanje moi i autoriteta, delegiranje autoriteta i odgovornosti, centralizacija decentralizacija odluivanja i sl.

lanovima organizacije potreban je i razumljiv okvir, unutar koga mogu da rade u sadejstvu kako bi ostvarili ciljeve organizacije. Proces organizovanja trai od Menadmenta da donosi odluke u vezi sa izradom takvog okvira kako bi se organizacija odrala dui period. Organizovanje je proces koji traje neprekidno. Jednom definisana organizaciona struktura ne moe da bude konana jer se organizacija, pogotovo u dananje vrijeme, nalaze u turbulnetnom prostoru.

Samim tim, organizacija se mora neprekidno mijenjati i poboljavati, tanije prilagoavati uslovima u kojima se nalazi, tim to su ti uslovi podloni promjenama. 8 Eri D., Uvod u menadment, igoja tampa, Beograd, Via kola za sportske trenere, Beograd 2000., str. 29

Organizovanje

Voenje Planiranje

Kontrola


20

Produktivnost i efikasnost proistekle iz aktivnosti organizovanja uvijek ne zadovoljavaju menadere, a njihovo nezadovoljstvo je osnovni pokretaki motiv za uvoenje promjena.

Iako veoma sloena i kompleksna aktivnost, organizovanje se moe podijeliti u dvije osnovne grupe poslova:

dizajniranje organizacione strukture i upravljanje kadrovima. Za dizajniranje organizacione strukture potrebno je poznavati ne samo metode

dizajniranja, ve i metode i principe podjele posla, delegiranja autoriteta itd. Upravo o tome e biti rijei u narednim izlaganjima.

Dakle, organizovanje je aktivnost koji slijedi nakon planiranja organizacionih resursa kako bi se donesene planske odluke ostvarile kroz seriju preduzetih akcija. To je sloena upravljaka aktivnost koja obuhvata vei broj poslova.

Organizovanje kao aktivnost menadmenta je doprinijelo nastajanju nekoliko naunih disciplina, kao to su organizaciona teorija, organizaciono ponaanje, organizacija razvoja itd.

1.3. Istorijski osvrt na razvoj organizacije

Organizacija je stara koliko i svjestan, smiljen ljudski rad. Nastala je u dalekoj prolosti i razvijala se uporedo sa razvojem ovjeka kao drutvenog bia.

Prve pisane dokaze o postojanju organizacije nalazimo u drevnom Vavilonu, kod kralja Hamurabija, u kojem se govori o propisivanju minimalne nadnice, uvoenju kontrole proizvodnje, planiranja zadataka itd.

Zapisi iz stare Kine svjedoe o izgradnji Kineskog zida, kao i Konfuijeve parabole o upravljanju i izboru kadrova. Izvjesni podaci postoje i u Bibliji.

Grki filozofi Sokrat, Platon, Ksenofan, Aristotel i drugi su u svojim dijelima nastojali da rijee organizacione probleme, a neke misterije o izradnji objekata u starom Egiptu ni danas nisu rijeene.

Prouavanje organizacije nastavljeno je i u srednjem vijeku, dok je industrijska revolucija dovela do prave eksplozije njenog razvoja.

Nauno tehniki progres u dvadesetom vijeku doveo je do nesluenog razvoja organizacije.

Ameriki inenjer Frederik Tejlor uoio je potrebu uvoenja novog sistema rukovoenja zasnovanog na naunim saznanjima. Smatrao je da nauno upravljanje povlai potpunu mentalnu revoluciju ljudi, kako u pogledu dunosti tako i odnosa.

Francuz Anri Fajol i Amerikanac Henri Ford se pored Tejlora smatraju osnivaima naune organizacije rada. Fajol je smatrao da kljuni problemi u preduzeu lee upravo u rukovodstvu i nejedinstvu uprave. Ford je ukazivao na uzroke niske produktivnosti u proizvodnji i zalagao se za uvoenje rada po sistemu tekue trake.

Pored ovih autora, osnivaa naune organizacije rada, poznajemo veliki broj istraivaa koji su dali znaajan doprinos dostignutom nivou razvoja ljudskog drutva.


21

1.4. Pojam, vrste i karakteristike organizacionih sistema

Pod sistemom podrazumijevamo skup (kompoziciju) elemenata (dijelova) iji meusobni odnosi poivaju na odreenim zakonima ili principima.9

Sve materijalne umne i moralne tekovine koje je ovjek stvorio predstavljaju organizacione sisteme. Ovi sistemi, iako predstavljaju ovjekovo djelo ne postoje izvan prirodnih sistema. Prirodni i tehniki sistemi postoje i funkcioniu kao podsistemi organizacionih sistema. ovjek je element, podsistem organizacionih sistema. Organizacioni sistem je sredstvo za bezbjedno, sigurno i kvalitetno ostvarenje ciljeva proizvodno poslovnog i drugog sistema.10

Organizacione sisteme moemo podijeliti na: moralne sisteme; instrumentalne sisteme i materijalne sisteme. Moralni sistemi su oni sistemi koji su osnovani u svrhu ostvrenja nekog

moralnog cilja. To su ciljevi ijim se ostvarenjem uspostavljaju izvjesni odnosi meu ljudima. Rezultat funkcionisanja ovih sistema su odreene moralne vrijednosti.

Instrumentalni organizacioni sistemi su oni sistemi organizacione prirode ija je namjena da poslue kao instrument bilo kojoj ljudskoj individualnoj ili drutvenoj aktivnosti s izuzetkom onih instrumenata koji po svojoj stukturi predstavljaju tehnike sisteme. Oni su rezultat ovjekovog filozofskog, umjetnikog, naunog i strunog rada. Rezultat funkcionisanja ovih sistema ispoljava se kroz uticaj koji oni vre na korisnike sistema.

Materijalni organizacioni sistemi su svi oni koji konstituiu i funkcioniu na potpunom ili na djeliminom materijalnom ulazu i izlazu iz sistema. Tu su svi ekonomski sistemi. Za neke je karakteristino da imaju materijalni ulaz i izlaz (ekonomski sistemi). Za druge da imaju materijalni ulaz, a nematerijalni izlaz (npr. Drutvene djelatnosti), a za tree da imaju nematerijalni ulaz, a materijalni izlaz (npr. autorski honorari).

Osnovne karakteristike sistema je njegovo kretanje i podrazumijeva sljedee pretpostavke za ostvarenje cilja:

smjer kretanja sistema razmjer kretanja sistema i intenzitet kretanja sistema. Smjer kretanja sistema kvalitativno trasira dinamiku sistema. Njime su

izraena ona kvalitativna svojstva sistema koji se, u rezultatu njegovog djelovanja ispoljavaju kao efekti sistema.

Razmjere kretanja sistema predstavljaju irinu fronte na kojoj je sistem u dejstvu u svojoj dinamici. One su obino odraz irine strukture sistema.

9 Kukolea Stevan, Osnovi teorije organizacionih sistema, IRO Privredno finansijski vodi, Beograd, 1980., str. 1 10 omi Ratko, Organizacija proizvodnje i menadmenta u umarstvu, umarski fakultet Banja Luka, 1999., str. 27


22

Intenzitet kretanja predstavlja znaajno obiljeje promjena koje nastaju na tehnolokoj liniji kretanja sistema, posmatrano sa stanovitva efekata kretanja.

1.5. Entropija organizacionog sistema

Entropija organizacionog sistema je njegova tenja ka stanju najvee vjerovatnoe.11 Stanje najvee vjerovatnoe u organizacionim sistemima je organizacioni haos, a to podrazumijeva raspad sistema. Entropija je prirodna karakteristika svih sistema, a posebno organizacionih. Ovi posljednji su ljudskim radom nastali iz stanja haosa i dezorganizovanja. Sa smanjenjem entropije smanjuje se i stabilnost sistema i poveava njegova tenja ka dezorganizaciji.

Dijelovi organizacionog sistema imaju svoje ciljeve koji se moraju uklopiti u zajedniki cilj, to nije prirodno stanje, a takvo stanje doprinosi entropiji.

Nijedna pojava smanjenja entropije ne predstavlja spontani efekat, i ne predstavlja prirodno, ve organizovano ponaanje. Ovo ponaanje obezbijeuje upravljaki podsistem koristei organizacioni potencijal, koji se izraava stepenom efikasnosti sistema u ostvarivanju njegovih ciljeva.

U cilju smanjenja entropije koriste se metode organizovanja, o kojima e biti rijei u narednim izlaganjima.

2. KREIRANJE ORGANIZACIONE STRUKTURE

2.1. Podjela rada i ralanjivanje ukupnog zadatka

Svaka organizacija obavlja velik broj aktivnosti, koje opet sadre na desetine i stotine pojedinanih zadataka. Kada menaderi identifikuju sve njih, neophodno je omoguiti efikasan rad i funkcionisanje organizacije. Taj posao se obavlja podjelom rada, omoguujui racionalan rad organizacije.

Podjela rada je stara koliko i civilizacija.12 Podjela rada se esto zasniva na specijalizaciji. Sutina se sastoji u rastavljanju poslova na pojedinane zadatke i osposobljavanju zaposlenih za uspjeno obavljanje. Svaki radnik obavlja onu aktivnost za koju je najbolje obuen.

Da bi se struktuiranje organizacije moglo obaviti, neophodno je da se znaju poslovi koji se obavljaju. Zadatak organizacije predstavlja polaznu osnovu za analizu. Od njega poinje analiza, a zavrava se na njegovim elementarnim dijelovima. Odvija se postepeno, od pojedinih komponenti preko njihovih ralanjivanja do utvrivanja sve niih i sve brojnijih pojedinanih elemenata. Mjere koje se ne bi odnosile na

11 Kukolea Stevan, Osnovi teorije organizacionih sistema, IRO Privredno finansijski vodi, Beograd, 1980., str. 38 12 Eri D., Uvod u menadment, igoja tampa, Beograd, Via kola za sportske trenere, Beograd 2000., str. 350


23

zadatak organizacije ne bi imale nikakvog smisla. Postaviti zadatak znai postaviti zadano to treba izvriti.13

Prema tome, sutina ralanjivanja ukupnog zadatka svodi se na njegovu analizu i podjelu na ue, jo uvijek sloene zadatke, zatim podjela ovih na jo ue i tako redom sve dok se ne doe do elementarnih zadataka i poslova organizacije koji se mogu dodijeliti pojedincima na izvrenje. Ralanjivanje ukupnog zadatka se prvo utvruju primarna grupa meusobno vezanih i uslovljenih poslova, koje nazivamo funkcijama, zatim sekundarne, koje nazivamo podfunkcijama, i tako redom.

Ovakve detaljne podjele se vre za organizacije koje su u osnivanju i one organizacije u kojima je dolo do promjena.

Prvi rezultat analize zadataka jesu poslovne funkcije. One predstavljaju sloene dijelove ukupnog zadatka i obuhvataju sline ili razliite, ali meusobno uslovljene poslove.

U daljem postupku analize, odnosno ralanjivanja zadataka, dolazi se do podruja rada. Podruje rada je skup istovjetnih ili istorodnih radnih operacija u okviru jedne poslovne funkcije. Podruje rada definiu sadraj rada pojedine poslovne funkcije. Broj struktura i vrsta poslovnih funkcija i podruja rada zavisi od specifinih zahtjeva organizacije.

Ralanjivanjem podruja rada dolazi se do elemenata poslovanja. Elementi poslovanja imaju karakter faza rada unutar podruja rada.

Najuu grupu ukupng zadatka ine radni postupci unutar faza rada. Oni se mogu poistovijetiti sa konkretnim pojedinanim radom. Oblikovanje radnih postupaka predstavlja najtei i najobimniji zadatak u koncipiranju mikroorganizacionog modela.

Vano pitanje ralanjivanja ukupnog zadatka predstavlja granica ralanjivanja. Ona nije vidljivo oznaena. Ralanjivanje ukupnog zadatka treba da se vri do nivoa dok se ne doe do elementarnih dijelova posla, kao to su pokreti i zahvati. Dalje ralanjivanje vri se za neke druge potrebe, kao to je studija rada.

Granica ralanjivanja preteno zavisi od podruja ili organizacionog nivoa koji se analizira. Ona zavisi od svrhe za koju se analiza vri.

2.2. Grupisanje poslova, metode i principi

Kada se definiu pojedinani poslovi poveu u primarne grupe poslova ili radne zadatke, tada se pristupa njihovom grupisanju. To je jedini nain za obezbjeivanje efikasne koordinacije i usmjeravanje njihovog obavljanja u skladu sa postavljenim ciljevima i planovima organizacije. Ova aktivnost je vanija ukoliko se obavlja na viem nivou organizovanja.

Grupisanje je u sutini suprotna aktivnost od ralanjivanja ukupnog zadatka i svodi se na formiranje zadataka i radnih mjesta i formiranje i povezivanje organizacionih jedinica.

Formiranje zadataka predstavlja sloen proces sinteze poslova. Obavlja se putem povezivanja poslova, to predstavlja aktivnost grupisanja odnosno segmentiranja aktivnosti u cilju njihovog to racionalnijeg i efikasnijeg obavljanja. 13 Babi M., Stavri B., Organizacija preduzea, KIZ Centar, Beograd, 2003., str.181


24

Radni zadaci individualnih izvrioca se meusobno veu i svrstavaju u odgovarajue grupe, prvo ue, ove u ire i tako redom sve do njihovog konanog uklapanja i objedinjavanja na nivou cijele organizacije.

U ue grupe se svrstavaju istorodni poslovi, u ire grupe slini poslovi, a u najvee razliiti ali meusobno uslovljeni poslovi. Potrebno je izbjei svrstavanje poslova u grupe koji ne idu zajedno.

Definisanjem radnih postupaka se definiu zadaci radnog mjesta i vri detaljno podjela posla i nadlenosti izmeu radnih mjesta. Za svako radno mjesto je potrebno definisati odnose prema drugim radnim mjestima. Na ovaj nain jo uvijek nisu formirana radna mjesta, a taj postupak se obavlja kroz odreivanje radnog prostora i lociranje sredstava za rad. Prema tome, radno mjesto ine:

radni zadatak; radni izvrioci; sredstva za rad i prostor za rad uz ispunjenje odgovarajuih uslova. Kada su radna mjesta formirana pristupa se formiranju organizacionih jedinica

i njihovo meusobno povezivanje. Ovaj postupak se obavlja tako to se radna mjesta grupiu, tanije svrstavaju u ire ili ue grupe i na taj nain formiraju segmenti organizacije, koji preuzimaju obavljanje skupih zadataka poslova organizacije.

Formiranje i meusobno povezivanje organizacionih jedinica predstavlja nunu radnju u svim organizacijama, sa izuzetkom onih koje imaju mali obim radnih aktivnosti.

Kada se poslovi organizacije poveaju, javalja se potreba za daljom segmentacijom, a taj proces se naziva departmanizacijom.

Grupisanje poslova vri se po nekoliko metoda, a u veini organizacija je rijetko u primjeni samo jedan metod.

2.3. Koordinacija, delegiranje autoriteta i raspon kontrole

Koordinacija predstavlja jednu od najvanijih aktivnosti menadera u okviru funkcije organizovanja. Zbog njenog znaaja se, ponekad, cjelokupan proces organizovanja izjednaava sa koordinacijom. Bez koordinacije se mogu javiti mnogi konflikti u organizaciji.

Koordinacija moe biti horizontalna i vertikalna. Vertikalna koordinacija povezuje vrh organizacije sa ostalim nivoima

organizacije. Ona odraava hijerarhiju organizacije i postie se formalizacijom, rasponom kontrole, centralizacijom i decentralizacijom i linijskim poloajem osoblja.

Horizontalna koordinacija se odnosi na koordiniranje aktivnosti organizacionih dijelova na istom hijerarhijskom nivou. Posebno je znaajna za adekvatno komuniciranje.


25

U savremenim uslovima znaaj koordinacije raste, pa mnoge organizacije s tim u vezi angauju koordinatora ili integracionog menadera.14

Delegiranje autoriteta je vjetina ostvarivanja rezultata posredstvom drugih.15 Ovaj proces se odvija u tri faze: dodjela zadataka podreenim; dodjela ovlatenja podreenim i kreiranje odgovornosti za rad. Podsjeanja radi, mo je sposobnost da se utie na druge, dok je autoritet

vrsta moi. Linost koja posjeduje autoritet moe tu svoju mo ili prava prenijeti na druge.

To je proces prenosa upravljake moi na nie nivoe u hijerarhiji upravljanja. Delegiranje autoriteta podrazumijeva i delegiranje odgovornosti, odnosno obaveze. U cilju poveanja fleksibilnosti organizacija i kreativnosti zaposlenih potrebno je podsticati proces delegiranja. Za lice koje odlui da ne delegira autoritet, kae se da je zadralo autoritet. Delegirani i zadrani autoritet predstvalja dvije krajnosti, a izmeu njih postoji vie mogunosti. Ukoliko je visok stepen zadranog autoriteta, odluivanje je centralizovano.

Menaderi se odluuju na delegiranje, najee iz razloga to nisu u mogunosti da sve poslove samostalno obavljaju. Delegiranje se vri u cilju postizanja fleksibilnosti organizacija, te u cilju podsticanja kreativnosti i preduzetnitva na niim nivoima upravljanja.

Raspon kontrole je odnos menadera i njemu podreenih, tanije reeno, broj zaposlenih koje menader moe efikasno da kontrolie.

Ne postoji pravilo koliki raspon kontrole treba da bude. Na viim nivoima on ne bi trebalo da prelazi 1:6, a na niim nivoima, kako poslovi postaju jednostavniji, taj odnos se poveava. Mali raspon kontrole omoguava blii kontakt sa podreenim i efikasniju kontrolu. Ovo, meutim podrazumijeva vie hijerarhijskih nivoa, odnosno visoku (duboku) organizacionu strukturu i dug lanac komandovanja.

Veliki raspon kontrole podrazumijeva udaljenije odnose izmeu menadera i podreenih, pliu, odnosno iru organizacionu strukturu. Ovo posljednje predstavlja zahtjev savremenih organizacija, a to je povezano sa potrebom veeg delegiranja autoriteta.

14 Eri D., Uvod u menadment, igoja tampa, Beograd, Via kola za sportske trenere, Beograd 2000., str. 355 15 Lonarevi Ranko, predavanja menadment kolske 2001/02, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 2002.


26

3. PREDUZEE KAO OSNOVNI SUBJEKT TRINE PRIVREDE

3.1. Istorijski razvoj organizacionih oblika privrednih subjekata

Preduzee predstavlja specifini organizacioni sistem svojstven jedino trinoj privredi. Takva njegova karakteristika zasniva se na dijalektikoj zakonitosti razvoja privrednih subjekata, od nastanka ljudskog drutva do danas. Naime, proces u kome je obavljano privreivanje imao je vie razvojnih faza koje su bile determinisane drutveno ekonomskim formacijama. Tako, u prvobitnoj zajednici organizacioni sistemi u kojima se obavljalo privreivanje bili su horde, rodovi, ili plemena, u kojima su bile zastupljene i sve ostale drutvene aktivnosti, jer nije bila razvijena podjela rada.

U daljem procesu razvoja drutveno ekonomskog ivota, pomenuti primitivni oblik organizvanja privreivanja evoluirao je u robovlasnika imanja, u kojima su se takoe obavljale i ostale ljudske aktivnosti. Napokon, jo i u sljedeoj drutveno ekonomskoj formaciji, koja je takoe imala karakeristike naturalne privrede, proces privreivanja obavljao se u organizacionim sistemima zajedno sa ostalim drutvenim aktivnostima. Pri tome, ovi organizacioni sistemi u obliku feudalnih posjeda bili su najsavreniji nosioci naturalne privrede, iako su i oni obuhvatali ukupne aktivnosti ljudi.

Naprijed navedene promjene ovih nosilaca privrednih aktivnosti kao organizacionih sistema imanentnih pojedinim drutveno ekonomskim formacijama odvijale su se u okviru naturalnog naina privreivanja. Time su, pored ostalog, bile odreene i karakteristike organizovanja ekonomskog ivota ljudi. Tome treba dodati i injenicu da su se u pretkapitalistikim drutveno ekonomskim formacijama privredne aktivnosti obavljale u okviru organizacionih sistema koji su obuhvatali ukupni ivot ljudi. Naime, primitivna proizvodnja kao i ostali oblici drutvenog ivota uslovljavali su i primitivnu organizaciju ljudskih kolektiva. U okviru tih primitivnih zajednica, ekonomske aktivnosti ljudi nisu se obavljale odvojeno od ostalih drutvenih poslova i ostalih manifestacija u ivotu ljudi. ak su isti pojedinci bili nosioci kako ratnikih dunosti tako i obaveza u pribavljanju materijalnih dobara za svoj ivot i ivot cijele zajednice kojoj su pripadali. Otuda i veoma niska efikasnost takvih organizacionih sistema u korienju, inae veoma oskudnih, materijalnih i ljudskih mogunosti kojima je drutvo raspolagalo.16

Tek pojavom klasnih odnosa i privatne svojine nad uslovima privreivanja, uslovljene razvojem proizvodnih snaga, proces privreivanja obavlja se u drukije organizovanim oblicima. To su robovlasnika gazdinstva koja se organizuju na principu rada robova i privatne svojine robovlasnika, pa prema tome i njihovog upravljanja ukupnim drutvenim ivotom takvih zajednica. Odnosi proizvodnje

16 B. Stavri, G. Kokeza, Upravljanje poslovnim sistemom, tehnoloko metalurki fakultet, Beograd, 2002, str. 13.


27

ispoljavaju se u fizikoj prinudi nad robovima koji predstavljaju izvor radne snage koja se reprodukuje na minimumu bioloke egzistencije.

U epohi feudalizma, proces privreivanja organizuje se na feudima zemljinim posjedima feudalaca kao nosilaca vlasnitva i upravljake moi nad ukupnim drutvenim aktivnostima takvih organizacionih sistema. U tom smislu, i za ovakve organizacione sisteme karakteristino je da se privredni ivot ne odvaja od ostalih drutvenih manifestacija, to je izraz niskog stepena razvijenosti proizvodnih snaga i nedovoljno izraene podjele rada. Kmet kao nosilac izvrnih funkcija politikom prinudom vezan je za posjed feudalca, ime je odreena i organizaciona struktura ovakvih privrednih, ali i drutvenih jedinica.

Polazei od navedenih karakteristika ovih drutveno ekonomskih formacija, meusobno povezivanje privrednih subjekata, kako u robovlasnitvu, tako i u feudalizmu, obavljalo se sporadinom razmjenom samo skromnog obima vika proizvoda. S druge strane, veina potreba lanova takvih zajednica zadovoljavala se bez posredstva ove tek embrionalno razvijene faze ciklusa reprodukcije, u okviru gazdinstva kao organizacionog sistema koji je obuhvatao ukupni drutveno ekonomski ivot takve zajednice.

3.2. Kapitalistiki nain proizvodnje

Kapitalistiki nain proizvodnje, koji je nastao zahvaljujui razvoju proizvodnih snaga i intenziviranju podjele rada i razmjene materijalnih dobara izmeu subjekata procesa privreivanja, karakterie se robno novanim odnosima, a svojina sredstava za proizvodnju i rezultata proizvodnje izraava se u novcu kao optem ekvivalentu vrijednosti. Ovaj oblik vrijednosti predstavlja kapital, koji podrazumijeva uloeni novac radi njegovog uveanja u procesu reprodukcije, izraavanje ekonomskih vrijednosti u novcu omoguuje njihovu neogranienu pokretljivost, kao i odvajanje od zemljita i sreditva njihovog vlasnika.

Ovakav razvoj uslova proizvodnje i produkcionih odnosa omoguuje da se privredna aktivnost organizuje u preduzeu kao osnovnoj eliji drutvene reprodukcije, koja je sada specijalizovani organizacioni sistem uspostavljen samo za obavljanje privredne djelatnosti. Sada se funkcionisanje privrednih subjekata odvaja od svih ostalih segmenata drutvene organizacije, koji se bave preostalim aktivnostima ljudi, kao to su kultura, obrazovanje, nauka i zdravstvo, i dr. U takvim uslovima dolo je i do politikog oslobaanja linosti ovjeka kao nosioca radne snage, ali i ostalih aktivnosti.17

Kao osnovni subjekt trine privrede, kapitalistiko preduzee svoje formiranje, funkcionisanje i razvoj zasniva na privatnoj svojini sredstava za proizvodnju i privatnom prisvajanju vika vrijednosti u vidu profita. U takvom privrednom subjektu, kao specijalizovanom organizacionom sistemu rade radnici koji su politiki slobodni, ali ekonomski zavisni od vlasnika kapitala. Pri tome, ovo vlasnitvo kapitala moe se posmatrati veoma iroko, tako da i radnici, u uslovima

17 Vidjeti opirnije i detaljnije: B. Stavri, R. Anelkovi, G. Kokeza, S. Milai, Ekonomika preduzea KIZ Centar Beograd, 2002, str. 20.


28

akcionarskih firmi, mogu biti suvlasnici prduzea. Meutim, to im ne daje posebno pravo u vezi sa radnim odnosom koji su uspostavili sa upravom preduzea.

Polazei od injenice da se ekonomske vrijednosti u kapitalizmu izraavaju u novcu, odnosno kapitalu, privatni preduzetnici, ili menaderi u ime vlasnika kapitala, istupaju na tritu radi nabavke materijalnih elemenata proizvodnje i angaovanja radnika koji nude svoju radnu snagu. Nakon obezbjeenja ovih potrebnih elemenata proizvodnje, preduzetnici, ili njihovi menaderi, organizuju njihovo kombinovanje u procesu poslovanja, te tako dobijene rezultate prodaju na tritu kao robu, ijom cijenom reprodukuju trokove poslovanja i, ukoliko su racionalno poslovali, stiu profit, kao izraz uspjenosti privreivanja.

3.3. Nastanak preduzea kao osnovnog subjekta trine privrede

Preduzee kao specijalizovani organizacioni sistem u sferi procesa privreivanja nastaje u uslovima izraavanja svojine u novcu, ime je omoguena velika pokretljivost elemenata i rezultata proizvodnje. Na toj osnovi razvila se opta konkurencija izmeu ovako konstituisanih privrednih subjekata, koji samostalno istupaju na tritu. Takoe, time je omogueno i selenje kapitala iz jedne privredne djelatnosti ili grane u drugu, kao i sa jedne teritorije u drugu, to je postao bitan uslov i za pokretljivost radne snage. Takvi uslovi omoguili su vii stepen efikasnosti korienja materijalnih i ljudskih resursa, kao i efektivnosti zadovoljavanja potreba potroaa. Uenici u procesu privreivanja, konstituisani u vidu preduzea, podstaknuti su na veu racionalnost korienja, inae oskudnih u odnosu na potrebe, elemenata proizvodnje kao i rezultata poslovanja. Pri tome, glavni regulator raspodjele ukupnog drutvenog rezultata privreivanja, koji je nastao poslovanjem preduzea, jeste trite, izraeno u vidu odnosa ponude i tranje, kako elemenata proizvodnje tako i gotovih proizvoda i usluga, odnosno datih upotrebnih kvaliteta.

Robno novana privreda i privatna svojina sredstava za proizvodnju i rezultata proizvodnje predstavljaju osnovne uslove za razvoj mnogobrojnih preduzea razliite veliine i organizacione strukture. Tome je doprinijela i sve dispergovanija, kao i uestalija podjela rada, koja je nastajala stihijski, pod dejstvom zakona vrijednosti, odnosno trinih odnosa ponude i tranje.

Ovako posmatrano, preduzee kao osnovni subjekt trine privrede posluje rukovodei se motivom sticanja profita, koji nastaje prisvajanjem dijela vika vrijednosti na osnovu privatne svojine sredstava za proizvodnju, odnosno kapitala. Takav motiv poslovanja preduzea u privatnoj ili akcionarskoj svojini uslovljava i stalno usavravanje organizacione strukture ovakvih privrednih organizacionih sistema. Naime, usavravanje organizacione strukture preduzea omogueno je pomenutom sve izrazitijom podjelom rada, ali i koncentracijom kapitala i centralizacijom upravljanja. A sistem upravljanja razvija se u vidu menadmenta, koji funkcionie prema principima efikasnosti korienja materijalnih i ljudskih resursa, kao i efektivnosti zadovoljavanja potreba potroaa, izraenih u vidu sve suptilnije i zahtjevanije trine tranje. Ovakve tendencije dovele su do stvaranja veoma razvijenih oblika preduzea na bazi udruivanja kapitala, kao to su korporacije,


29

holdinzi, multinacionalne kompanije, menaderi druge asocijacije po horizontalnoj i vertikalnoj liniji povezivanja.

U kontekstu navedenih uslova za nastanak privrednih subjekata primjerenih trinim kriterijumima poslovanja, preduzee se moe definisati kao samostalna privredna organizacija, u kojoj su meusobni odnosi elemenata proizvodnje usklaeni kvalitativno, kvantitativno i vremenski, a koja obavlja odreene funkcije u procesu drutvene reprodukcije. Pri tome, funkcije koje preduzee obavlja rezultat su drutvene podjele rada, koja se uspostavlja na osnovu trinih kriterijuma, to znai stihijski, odnosno na osnovu zakona ponude i tranje date vrste proizvoda koji se iznose na trite.

Uslovi koji su stvoreni navedenim promjenama doveli su do pojave robno novane privrede kao dominirajueg odnosa proizvodnje, to je praeno i privatnom svojinom sredstava i rezultata proizvodnje. Na toj osnovi razvila su se mnogobrojna preduzea kao nosioci odreenih funkcija u procesu drutvene reprodukcije. Pri tome, osnovni motiv organizovanja proizvodnje u preduzeu jeste profit, koji nastaje prisvajanjem vika rada na osnovu prava privatne svojine nad uslovima i rezultatima privreivanja. Time je podstaknuto i usavravanje organizacije procesa privreivanja, emu je posebno doprinijela podjela rada meu osnovnim subjektima trinog poslovanja. Ovako nastali uslovi omoguili su visok stepen efikasnosti korienja tada raspoloivih materijalnih i ljudskih resursa, kao i efektivnosti zadovoljavanja sve suptilnijih potreba potroaa.18

Polazei od prethodno navedenih postavki, preduzee se moe definisati kao privredna organizacija u kojoj su meusobni odnosi elemenata proizvodnje usklaeni kvalitativno, kvantitativno i vremenski. Pri tome, pod kvalitativnom usklaenou elemenata privreivanja podrazumijeva se kako odgovarajua kvalifikovanost radne snage, tako i vrste sredstava za rad i materijala. Dok se kvantitativno usklaivanje ovih elemenata ogleda u odgovarajuim koliinama i srazmjerama elemenata proizvodnje, da bi se, na kraju vremenska usklaenost mogla postii obezbjeenjem kontinuiteta poslovanja. To znai, drugim rjeima, da sredstva za proizvodnju treba da budu na raspolaganju radnicima odgovarajue kvalifikacije blagovremeno, kako bi se omoguilo racionalno kombinovanje elemenata proizvodnje u tehnolokom procesu, kao i u ostalim fazama ciklusa poslovanja preduzea.

3.4. Istorijat organizovanja privrednih subjekata u domaoj privredi

Razvoj domaih privrednih subjekata odvijao se u nekoliko razvojnih istorijskih talasa, a oni obuhvataju periode od prvog i izmeu dva svjetska rata, period samoupravnog sistema i trenutno aktuelni period njegovog razmontiranja, tj. tranzicije.

Prvi period obuhvata vrijeme od sredine devetnaestog do poetka dvadesetog vijeka u kojem je zapoet proces industrijalizacije, ali sa znatnim zaostatkom u odnosu na ostale evropske zemlje. U tom periodu pojavljuju se prvi pravno organizacioni entiteti kao pretee dananjih preduzea. Ta preduzea u tehnolokom 18 Vidjeti detaljnije: S. Kukolea, et al.: Ekonomika preduzea, Centar, Beograd, 1991, str. 28.


30

pogledu predstavljaju zanatske ili manufakturne radionice, sa ogranienim radnim, proizvodnim i trinim potencijalom.

U periodu izmeu dva svjetska rata dolazi do veeg zamaha u industrijalizaciji domae privrede, te se razvijaju prvi industrijski pogoni u kojima se podie ukupni proizvodni i poslovni potencijal preduzea (opremeljenost mainama, serijska proizvodnja). U skladu sa ovim razvija se i njihova organizaciono upravljaka struktura. Ovaj period je obiljeen prvim, embrionalnim organizacionim uobliavanjem preduzea, diferenciranjem elemenata njihove strukture i postepenim razuivanjem i razgraivanjem hijerarhije upravljakog sistema.

Poslije Drugog svjetskog rata domaa privreda potpada pod zonu komunistikog, kasnije socijalistikog sistema. U ovom periodu prekinut je politikim zaokretom, razvoj trinih oblika privreivanja, koji je do pred Drugi svjetski rat dobio na zamahu. Zemlja je uvedena u centralno planski oblik organizovanja, koji je obuhvatao sve sfere ivota, pa i ekonomsku. Preduzea su postala dio jedinstvenog ekonomskog organizma kojim se upravlja iz jednog centra. Preduzea su u ovom periodu uglavnom zadrala svoju klasinu formu, ali kljuna promjena je nainjena u domenu stakeholder-a. Na mjestu privatnih vlasnika i akcionara sada se pojavljuju partija i drava kroz razueni sistem institucija.

Sa razvojem samoupravljanja, koji je zapoeo 50-ih godina, a posebno od sredine 70-ih pokrenut je talas transformisanja privrede, koji je dobio razmjere socijalnog inenjeringa karakteristinog za socijalistika drutva uopte. Preduzee i sve kategorije koje se vezuju za njega (profit, zarade, trina konkurencija, itd.) zamijenjene su novim pojmovima. Cjelokupna arhitektura organizacije privrede zasnovana je na ideji o asocijaciji slobodnih radnika i na njihovom neotuivom pravu da rade sa drutvenim sredstvima i da slobodno raspolau ostvarenom novostvorenom vrijednou, tj. njenom trinom formom dohotkom. Tada su se primjenjivale institucionalne forme organizovanja privrednih subjekata koje niko drugi nije imao u svijetu. Zbog toga kaemo da su nai privredni subjekti bili originalni, da su se razlikovali od svih do tad poznatih institucionalnih formi organizovanja preduzea, kako u kapitalistikim tako i u socijalistikim zemljama i to po raznim kriterijima (po nazivu, karakteru, statusu, unutranjem ustrojstvu i sl.). Oni su koncipirani na osnovu Zakona o udruenom radu (ZUR) kao i oblici organizovanja udruenog rada. Te oblike je inila jedna lepeza samoupravnih formi organizovanja privrednih jedinica kao to su:

osnovne organizacije udruenog rada, radne organizacije, sloene organizacije udruenog rada, radne zajednice itd. Sama osnovna organizacija udruenog rada je zamiljena kao nesamostalna

elija koja nije mogla egzistirati samostalno ve je morala da se udruuje sa drugim jedinicama u sloenije oblike (radne organizacije, sloene organizacije udruenog rada).

Sistem udruenog rada pokuao je da prevazie jednu od bazinih protivrjenosti i kontroverzi trine privrede: pravinost i efikasnost, ali se u tome nije uspjelo.


31

Prema osnovnoj koncepciji, osnovne organizacije udruenog rada trebalo je da predstavljaju eliju na kojoj se ostvaruju sve osnovne funkcije drutvenog organizma, a to su: prava radnika da rade i da odluuju (primarne funkcije), ali i mjesta na kojima se proizvodi za ciljna trita, ostavaruje odreeni prihod, te vri raspodjela ostvarenih rezultata. Dakle, osnovna organizacija udruenog rada bila je mjesto ostvarivanja veine prava radnika (princip pravinosti), ali i mjesto na kome se trino efektuira rad (princip efektivnosti).

U ranijem drutveno ekonomskom sistemu zemlje, gdje je dominirala dogovorna ekonomija, trebalo je protei dugo vremena da se shvati da nai privredni subjekti sa takvom institucionalnom formom organizovanja ne mogu biti efikasni i profitabilni u radu, ne mogu biti sposobni za trinu utakmicu i trini sistem privreivanja uopte. Zbog toga je 1989. godine u domaoj privredi naputen ovaj sistem institucionalnog organizovanja privrednih jedinica, te se prilo uvoenju novog, adekvatnijeg sistema organizovanja. Donesen je prvi reformski zakon Zakon o preduzeima, kojim su stvorene institucionalne pretpostavke za reorganizovanje privrednih subjekata iz osnovne organizacije udruenog rada u preduzea.

Transformacija organizacija udruenog rada u drutvene preduzea imala je uglavnom, karakter kozmetikih promjena u strukturi osnovnih privrednih subjekata. Zanemareno je osnovno shvatanje preduzea kao organizacionog sistema specijalizovanog za ostvarivanje iskljuivo ekonomskih ciljeva, a to su zadovoljavanje potreba trita, a time i sticanja profita i uveavanje vrijednosti uloenog kapitala. Nakon toga, Savezna vlada, na elu sa Antom Markoviem, kreirala je Zakon o preobraaju drutvene svojine u druge svojinske oblike. Ovim zakonom se ubrzao i proirio proces reformi domaih preduzea sve do nemilog graanskog rata i raspada zajednike Jugoslavije, kada je taj proces reformi morao stati.

Novonastale dravice su, po zavretku rata, nastavile sa tranzicijom svoje privrede, te su svojim programnima zacrtale nunost restruktuiranja svojih preduzea u vlasnikom, organizacionom, upravljakom i trinom smislu. Tako je u Bosni i Hercegovini Zakon o privrednim drutvima definisao sistem institucionalnog organizovanja preduzea, koji se koristi u razvijenim zemljama trine ekonomije (inokosna preduzea, drutva lica, drutva kapitala i zadruge). Koje su prednosti ovih oblika institucionalnog organizovanja privrednih subjekata nad onim iz socijalistike dogovorne ekonomije, vidjet e se u narednim dijelovima disertacije.

3.5. Karakteristike primjenjivanih organizacionih oblika

U periodu samoupravnog organizovanja privrednih subjekata proklamovano je drutveno vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju. Drutveno (svaije i niije) vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju nije omoguavalo efikasnost i efektivnost poslovanja preduzea. Nije se znalo ko je vlansnik kapitala u preduzeima i ko taj kapital treba da titi i da za njega trai odgovarajui prinos. Drutveni kapital se putem raznih marifetluka i nelegalnih radnji pretakao u privatne depove i time se stalno umanjivala materijalna osnova drutvenih preduzea. Poto taj kapital nije niiji i o njemu se niko posebno ne brine, od menadera drutvenih preduzea niko nije traio odreeni rezultat, niko na njih nije vrio pritisak da taj rezultat bude vei.


32

Zbog toga ova preduzea nisu mogla biti efikasna i efektivna u poslovanju, pa time ni konkurentna na tritu. Odgovorni rukovodioci u preduzeima su, zapravo, bili politiki funkcioneri koji za rezultate preduzea nisu morali odgovarati nikom. Poslovanje preduzea se zasnivalo na taktiki orijentisanom ili pak defanzivno konzervativnom modelu. Oblici inovativno adaptivnog modela poslovanja bili su rjee ili nikako zastupljeni. Sve se, uglavnom, preputalo dnevnom, impulsivnom reagovanju i dovijanju, bez jasno koncipirane i implementirane strategije. Ako su i postojale neke formalno usvojene strategije, one su predstavljale vie formalno odreene partijske dokumente koje je trebalo imati zbog stvaranja utiska u okruenju nego to se stvarno postupalo u skladu sa njima. Apsolutizacija principa neotuivosti prava radnika da radi i raspolae sredstvima i rezultatima rada uinila je da osnovne organizacije udruenog rada postanu preduzea u preduzeu i da tako prednosti divizionalizacije budu u mnogim sluajevima potisnute njenim slabostima. Jedna od tih slabosti je i stavljanje interesa dijelova ispred efekata cjeline. Ova sistemski ugraena slabost uzrokovala je niz nepovoljnih efekata:19

slabljenje uloge strategije i uopte mogunosti strategijskog usmjeravanja preduzea kao cjeline,

slabljenje pozitivnih efekata sinergije, oteano ispoljavanje ili gubitak efekata ekonomije obima, prenaglaenost interesa dijelova u alokaciji investicionih fondova

nametnula je dominaciju parcijalnih kriterija. Ove slabosti su se po svojoj prirodi manifestovale u domenu organizacije i

upravljanja preduzea, a ujedno su i same bile njime uslovljene. Formiranjem organizacija udruenog rada u ranijem periodu imalo je ciljnu

funkciju povezivanje ljudi u procesu rada, a ne u procesu privreivanja. Kasnijom transformacijom organizacija udruenog rada u drutvena preduzea nije se sutinski nita dobilo, izuzev odreenih kozmetikih promjena. Postizanje vee efikasnosti i efektivnosti u poslovanju preduzea moglo se postii samo korjenitim restruktuiranjem u vlasnikom, upravljakom, organizacionom i trinom smislu. Donoenjem Zakona o privrednim drutvima u Bosni i Hercegovini omogueno je definisanje i implementacija organizacione strukture, ime se domaa preduzea u modelu poslovanja pribliuju preduzeima trine ekonomije.

Kad su u pitanju prednosti (ako ih uopte i ima) primjenjivanih modela organizacione strukture preduzea u samoupravnoj ekonomiji, mora se istai da je samoupravljanje odluujue uticalo na formiranje relativno efektivnog sistema zajednikih vrijednosti. Ona je izgraena na veoma razuenim pravima i praksi uzimanja uea radnika u procesima (strategijskog) odluivanja, zatim u optoj visokoj zatiti zaposlenih, itd.

Pravo zaposlenih radnika da uzimaju uee u donoenju poslovnih odluka pravno je regulisano kao ostvarivanje prava na rad i na raspolaganje rezultatima svog rada. Radnici su imali sva ovlaenja da kroz razliite oblike posrednog i neposrednog izjanjavanja donose odluke. Direktori, koji su imali izvjesne atribute menadera, nisu mogli donijeti

abid hodzic

Documents