แผนงานประเทศไทย ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชน

เพอคนกบปา

พฤศจกายน 2562

สารบญ30 ป ขบวนการปาชมชนบทเรยนและทศทางการขบเคลอน

ทปรกษา : สมศกดสขวงศ

วรางคณารตนรตน

บรรณาธการ : กฤษฎาบญชย

ระวถาวร

กองบรรณาธการ: กนกพรดบร

ธนยพรบงใบ

สชารตนสถาพรอานนท

จดท�าโดย : ศนยวนศาสตรชมชนเพอคนกบปา

(RECOFTC-TheCenterforPeople

andForests)

ต ปณ. 1111 ไปรษณยมหาวทยาลยเกษตรศาสตร จตจกร

กรงเทพมหานคร 10903 โทรศพท +66(0)2940 5700 โทรสาร

+66(0)25614880

สงวนลขสทธ@2562ศนยวนศาสตรชมชนเพอคนกบปา(RECOFTC)

บทท1บทน�า 8

บทท2วกฤตนโยบายปาไมกบสภาวะไรทางออΩก 14

บทท3จากความเดอดรอนสการลกขนสกอนจะเกดปาชมชน 20

บทท4จดเรมตนปาชมชนทางเลอกการจดการปา 26

บทท5กอก�าเนดกฎหมายปาชมชน 44

บทท6เปรยบเทยบกฎหมายปาชมชนฉบบแรกกบปจจบน 54

บทท7พฒนาการของขบวนการปาชมชน 66

บทท8ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนเพอคนกบปา

กบบทบาทขบเคลอนปาชมชน 96

บทท9ฟาวนใหมของขบวนการปาชมชนของพลเมองไทย 108

บทสงทาย 136

บรรณานกรม 140

4 5

ปาชมชนคอประวตศาสตรทางการเมองเศรษฐกจสงคม

ของไทยในชวงกาวสความทนสมยในทกมต เปนทงประวตศาสตร

การแยงชงทรพยากรของรฐกบประชาชน เปนประวตศาสตรการ

พฒนาส ความทนสมยทพลงทางเศรษฐกจทนนยมเขาเปลยน

ทรพยากรสาธารณะใหเปนของทน และเปนประวตศาสตรท

ประชาชนลกขนทปกปองฐานทรพยากร โดยน�าเอาวฒนธรรม

ประเพณทผกพนกบธรรมชาตมาออกแบบเปนการจดการในยคสมย

ใหม และยกระดบขบเคลอนทางนโยบายทโดดเดนและยาวนาน

ทสดในประวตศาสตรการผลกดนกฎหมายของประชาชน

ในประวตศาสตรการขบเคลอนปาชมชน เรองราว 30 ป

ขบวนการปาชมชนฉบบนเปนการสะทอนเรองราวจาก“คนใน”ท

มความผกพนกบการเคลอนไหวปาชมชนทเกยวของทงมตความ

ส�าเรจและลมเหลวของขบวนการดวย

บทเรยน30ปขบวนการปาชมชนจงเปนสวนหนงของบนทก

ประวตศาสตรทเปดกวางใหผคนทรวมบทเรยนและทจะมสวนรวม

ตอๆไปมาชวยเขยนประวตศาสตรเกาและประวตศาสตรหนาใหม

ใหครอบคลมและเปดมตใหมๆของการเรยนรทางสงคมใหกวางยง

ขน

ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนเพอคนกบปา หวงวาเนอหา

บทเรยนนทไดมดร.กฤษฎาบญชยสถาบนชมชนทองถนพฒนา

ไดกรณารวบรวมขอมลชวยเรยบเรยงจะชวยเสรมสรางขบวนการปา

ชมชนไดเตบโตอยางเขมแขงเปนตนแบบของทางออกวกฤตนเวศ

และการพฒนาของสงคมไทยและสงคมโลก

แผนงานประเทศไทย ศนยวนศาสตรชมชนเพอคนกบปา

ค�าน�า

8 9

1บทน�า

ในเวลานโลกก�าลงตนตวและเอาจรงเอาจงกบเปาหมาย

การพฒนาทยงยน(SDGs)ทกภาคสวนตางเรงด�าเนนการตามเปา

หมายตวชวด เพอใหการพฒนาของโลกเกดสมดลทงดานนเวศ

เศรษฐกจสงคมและการเมองแตเมอยอนกลบไปถงตนรากความ

คดการพฒนาทยงยน พบวา จดทท�าใหนานาประเทศตงค�าถาม

และแสวงหาความยงยนมาจากการจดการปาไมอยางยงยน ท

เกดขนในยโรปชวงระหวางศตวรรษท 17-18 อนเปนชวงทยโรป

โดยเฉพาะองกฤษตนตวกบปาไมถกท�าลาย หลงจากนนรปธรรม

ปญหาปาไมกไดเชอมโยงกบปญหาระบบนเวศและฐานทรพยากร

อนๆ จนปรากฏเปนแนวคดการพฒนาทยงยนจากรายงานของ

ClubofRomeในปค.ศ1972ดงนนจงกลาวไดวาการจดการปา

ทยงยนเปนฐานส�าคญของการพฒนาทยงยนอยางแยกไมออกซง

เปาหมายการพฒนาอยางยงยนกไดก�าหนดเรองการจดการปาไว

ในเปาหมายท15

10 11

องคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาต(FAO)ซงเปน

องคกรหลกในการพฒนากรอบแนวคดและการขบเคลอนเปาหมาย

การพฒนาอยางยงยน (SDGs) เรองปาไมกไดระบไววาปจจบนม

ประชากรของโลก 2,400 ลานคน หรอรอยละ 32 ของประชากร

โลกทพงพาอาศยประโยชนจากปาทงทางตรงและทางออม แตปา

ของทงโลกทมพนทราวรอยละ30ของพนทโลก (รอยละ93เปน

ปาธรรมชาต)กถกท�าลายอยางรวดเรวโดยเฉพาะการขยายตวของ

พชพาณชยในแถบอฟรกาเอเชยตะวนออกเฉยงใตและอเมรกาใต

FAO1 เสนอวา การจดการปาเพอใหบรรลเปาหมายการ

พฒนาทยงยน การจดการปาชมชน (Community-based forestry)

นบวามความส�าคญอยางยงทจะท�าใหเปาหมายการปกปองระบบ

นเวศ คมครองความหลากหลายทางชวภาพ สรางความมนคง

อาหาร รายได แกปญหาความยากจน และการเสรมสรางความ

เขมแขงชมชนไปพรอมกน

ขอเสนอของ FAO มาจากประมวลบทเรยนความรการ

จดการปาชมชนทวโลกทมความแตกตางหลากหลายบางประเทศ

ใหสทธความเปนเจาของปาแกชมชน อกหลายประเทศไมได

เปลยนแปลงเรองสทธความเปนเจาของแตสงเสรมสทธจดการปา

ของชมชนอยางเตมททงนทงนนอยบนองคประกอบเรองสทธความ

รบผดชอบและการเสรมความเขมแขงชมชน

กลาวไดวาประวตศาสตรการพฒนาปาชมชนทวโลกทกลน

1 FAO, 2015, Community-based forestry, http://www.fao.org/forestry/par-

ticipatory/90729/en/

เปนขอเสนอการจดการปาทยงยน การจดการปาชมชนของไทย

ทมจดเรมตนตงแตปพ.ศ.2532นบไดวาเปนกาวแรกๆและกาว

ส�าคญของบรรดาประเทศทภาคพลเมองมการขบเคลอนนโยบาย

การจดการปาทยงยน จดเรมตนของขบวนการปาชมชนไทย เรม

ตนจากการคดคานสมปทานไมทรฐและเอกชนแสวงประโยชนจาก

ปาจนกระทบตอนเวศและวถชวตชมชนขบวนการปาชมชนไดเรม

แสวงหาทางเลอกการจดการปาระดบพนทบนฐานวฒนธรรมและ

ความจ�าเปนในการด�ารงชพและยกระดบเปนขอเสนอทางนโยบาย

และกฎหมาย

จากเปาหมายการขบเคลอนทางนโยบาย ท�าใหขบวนการ

ปาชมชนเตบโตขนมากมองคกรพฒนาเอกชนนกวชาการประชา

สงคมรวมขบเคลอนอยางกวางขวางทวประเทศเกดเปนปาชมชน

นบหมนแหงทวประเทศ กลายเปนขบวนการดานสงแวดลอมและ

ทรพยากรจากชนบททเตบโตทสด

แตดวยโครงสรางการผกขาดอ�านาจทงในเชงกฎหมายและ

ความชอบธรรมทางสงคมตอเรองการจดการปาของรฐ กลบท�าให

การจดการปาชมชนของไทยทเปนกาวแรกๆ ของโลกกลบไปไมถง

ไหนกฎหมายปาชมชนทเสนอเขาสภาเมอป พ.ศ 2543 เพงผาน

สภานตบญญตแหงชาต (สนช.) เมอเดอนกมภาพนธ พ.ศ. 2562

และยงเปนกฎหมายทจ�ากดการคมครองสงเสรมสทธจดการปา

ของชมชนไวเฉพาะชมชนนอกปาอนรกษเทานนสวนชมชนในเขต

ปาอนรกษกฎหมายปาอนรกษไดแกพรบ.อทยานแหงชาตและ

พรบ.สงวนและคมครองสตวปา ทปรบปรงแกไขใหมในปนกผอน

ปรนใหชมชนด�ารงอยและใชประโยชนจากปาตามกรอบเงอนไขท

12 13

รฐก�าหนด ซงเปนการจดการปาชมชนในประเภทท FAO เรยกวา

“ParticipatoryDelegateConservation”อนเปนประเภททชมชนแม

มสทธเขาถงปา แตกถกจ�ากดสทธในการใชประโยชน และมสวน

รวมจดการนอยมาก

30ปของการไมมกฎหมายสงเสรมจดการปาชมชนทเหมาะ

สมไมเพยงท�าใหขบวนการปาชมชนหมดพลงในการขบเคลอนทาง

นโยบายทส�าคญกวานนท�าใหชมชนทจดการปาตามล�าพงออนแอ

ลงและตองปรบตวตามสถานการณทางสงคมเศรษฐกจการเมอง

ทมการเปลยนแปลงสงจนพลงความเปนชมชนทเคยเขมแขงออนแอ

ลงไปมาก

อยางไรกตาม วกฤตปญหาปาไมเสอมโทรมไดสะทอนถง

ความไรประสทธภาพของระบบรวมศนยของรฐ ท�าใหสงคมให

ความสนใจการมสวนรวมของประชาชนในการจดการปามากขน

เกนนวตกรรมทางสงคมดานการจดการปาและพนทสเขยวในชนบท

และเมองในฐานะของการพฒนาทยงยนจงเปนโอกาสทขบวนการ

ปาชมชนจะรอฟนพลง ยกระดบการขบเคลอน เชอมตอกบสงคม

เพอขบเคลอนการพฒนาทยงยนของสงคมใหกาวหนาขนไปได

เรองราวของขบวนการปาชมชนเปรยบไดกบชวตของคนทม

จดก�าเนดรงเรองเสอมถอยและกอาจเปนไปไดทจะกลบมาเตบโต

ในบรบทใหมๆ และยงสะทอนถงการเปลยนแปลงทางการเมอง

สงคมและคณคาความสมพนธทผคนในสงคมไทยมตอธรรมชาต

ไดเปนอยางด บทเรยน 30 ปของปาชมชนจงเปนการทบทวนบท

เรยนแสวงหาแนวทางการจดการปาทยงยนและยงเปนการเรยน

รการเปลยนแปลงสงคมไทยผานมตเรองปาไมไดอยางนาสนใจ

การบนทกเรองราว 30 ปาชมชน เรมตนตงแตปญหา

วกฤตปาไมในตนทศวรรษ30อนเปนจดเรมตนของปาชมชนและ

พฒนาการในขบเคลอนทางนโยบายและสงคมจนมาถงปจจบน

โดยจะหยบยกเอาเรองราวบคคลเหตการณและภาคส�าคญๆท

มสวนเกยวของกบขบวนการปาชมชนในแตละดานมาถายทอดซง

ไมสามารถถายทอดทกเรองราวทกกลมคนทขบเคลอนปาชมชนได

ทงหมด

14 15

2วกฤตนโยบายปาไมกบสภาวะไรทางออก

ยอนกลบไปในยครงอรณของการพฒนาเพอความทนสมยท

เรมตงแตพทธศตวรรษท25ปาไมมความหมายทางเศรษฐกจตอรฐ

อยางมากโดยเฉพาะไมสกมสถานะเปนสนคาสงออกส�าคญทสราง

รายไดในล�าดบตนๆ โดยมกรมปาไมและองคการอตสาหกรรมปา

ไม(ออป.)เปนกลไกหลกในการอนญาตใหเอกชนเขามาสมปทาน

ไมตามพระราชบญญตปาไมพ.ศ.24841แตเพยงไมถง20ปดวย

การสมปทานไมอยางหนก ท�าใหพนทปาลดลงอยางรวดเรว จาก

128ลานไร(รอยละ40ของพนทประเทศ)ลงเหลอ93.16ลานไร

(รอยละ29)ในปพ.ศ.2528อตราการท�าลายปาสงทสดในชวงป

พ.ศ.2519-2522เฉลย7.25ลานไร

ขณะทนโยบายปาไมมงไปทการสมปทานไมเปนหลกตาม

1 สมปทานท�าไมเรมภาคเหนอตอนบนราว พ.ศ. 2435 (กอนตงกรมปาไมใน

ป 2439) ถดมาเปนภาคเหนอตอนลาง ภาคกลาง ราวป พ.ศ.2442 ตามมา

ดวยภาคอสานและภาคใตราวป พ.ศ.2516 (เจมศกด ปนทอง, 2535, น.11)

16 17

แนวการจดการปาไมพาณชยแบบองกฤษ แนวนโยบายเรอง

ปาอนรกษทมตนแบบจากสหรฐอเมรกากเรมกอตวขน เกดการ

เคลอนไหวของชนชนน�าทน�าโดยนยมไพรสมาคม ทกอตงเมอป

พ.ศ.2495น�าโดยบญสงเลขะกลอดตพรานกตตมศกดและคณะ

ทเคยเขาปาลาสตวเพอนนทนาการตามวถชนชนสงตะวนตก ได

เรมเหนปญหาสตวปาถกลา พนทปาถกรก จงเปลยนบทบาทมา

สนบสนนการรกธรรมชาตและผลกดนใหรฐบาลยคจอมพลสฤษด

ธนะรชตเกดพระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปาพ.ศ.2503

และพระราชบญญตอทยานแหงชาต พ.ศ.2504 ซงเปนกฎหมาย

ทสถาปนาอ�านาจกรมปาไมเหนอพนทอยางเบดเสรจในนาม “ปา

อนรกษ”

แมวารฐจะมนโยบายและกฎหมายปาไมทดจะยอนแยงกน

ทงการจดการปาเชงพาณชยตามแนวองกฤษโดยการใหสมปทาน

ปาไมแกบรษทตางชาตและเอกชนในแตละจงหวดเพอท�าไมอยาง

เขมขน ตามพระราชบญญตปาไม พ.ศ.2484 และการจดการปา

อนรกษตามแนวของสหรฐอเมรกาตามกฎหมายปาอนรกษทงสอง

ฉบบ แตทจรงทงการจดการปาพาณชยและปาอนรกษกลบเปน

เครองมอของรฐทเปนระบบรฐราชการในการรวมศนยอ�านาจและ

แสวงประโยชนจากปามากยงขน

เมอปาไมเปนพนทอ�านาจและผลประโยชนประชาชนสวน

ใหญของประเทศในขณะนนทไดอยอาศยและพงพาปามาตลอด

ประวตศาสตรกถกมองวาเปนตวการท�าลายปา ดวยแนวคดเรอง

การเพมขนของประชากร ทงทมงานวชาการทชชดเจนวา ปญหา

ชาวบานในพนทปามความซบซอน ดานหนงชาวบานอยในปามา

กอนระบบกฎหมายปาไมแตการออกเอกสารสทธทดนไปไมถงพวก

เขาประชาชนทไมมเอกสารสทธจงกลายเปนอยในพนทปาของรฐ

อยางผดกฎหมายและในอกดานหนงนโยบายรฐหลายประการทง

การท�าไมสงเสรมพชพาณชยการกอสรางโครงสรางพนฐานและ

นโยบายความมนคงลวนผลกดนใหชาวบานเขาไปบกเบกปาแตรฐ

กลบใชหลกกฎหมายมาก�าหนดวาชาวบาน“บกรก”(เจมศกดปน

ทองและคณะ,2534)

ประเดนทรฐและแวดวงนกวชาการปาไมระบวาเปนสาเหต

การท�าลายปามาจาก การเพมขนของประชากร การท�าเกษตร

แบบลาหลงการระบปญหาดงกลาวสวนทางกบขอมลการเพมขน

ของประชากรทเรมลดลงมาตงแตป พ.ศ. 2516-2519 โดยเฉพาะ

ประชากรในชนบทแสดงใหเหนวาการลดลงของพนทปาไมไดเปน

ผลจากการขยายตวของประชากรในการเขาไปใชพนทปาโดยตรง

และเมอดจากการขยายตวของพชเศรษฐกจในชวงเวลาทอตรา

ประชากรลดลงกยอมสะทอนใหเหนวาไมใชปญหาของเกษตรพน

บานแตเปนเกษตรพาณชยเชนปอออยมนส�าปะหลงยางพารา

ปจจยทงหมดนบงบอกวาปาไมลดลงจากเศรษฐกจการท�าไมและ

พชพาณชยซงทงสองประเภทสรางความมงคงใหแกชนชนน�าทาง

เศรษฐกจและการเมอง

รฐเองกรปญหาของการสมปทานไมวาเปนสาเหตหลกใหปา

ลดลงจงไดมมตคณะรฐมนตรเมอวนท9มกราคมพ.ศ.2522ลด

พนทสมปทานไมถงรอยละ50ของพนทสมปทานทวประเทศแต

ผลกลบปรากฏวาในปนนมการน�าไมออกถง3,100,040ลกบาศก

เมตรสงกวากอนลดพนทสมปทานจงน�ามาสขอสนนษฐานวาแม

18 19

จะลดสมปทาน แตตลาดของอตสาหกรรมไมยงตองการสนคาไม

อยางมากจงเกดการกระบวนการไมเถอนทขยายตวอยางตอเนอง

(วฑรยเพมพงศาเจรญ,2532,น.21-22)

เครองมอทางกฎหมายทถกน�ามาใชควบคมปญหาการท�าไม

เถอน และการขยายตวพชพาณชยกคอพระราชบญญตปาสงวน

แหงชาตพ.ศ.2507ดวยการเรงประกาศเขตปาสงวนเพอเพมอ�านาจ

กรมปาไมในการคมพนทโดยในปพ.ศ.2529สามารถประกาศพนท

ปาสงวนกวารอยละ50ของพนทปาทวประเทศท�าใหประชาชนท

อยในพนทปาตามกฎหมาย(พรบ.ปาไม2484,พรบ.ปาสงวนแหง

ชาต2507)ซงไมมเอกสารสทธกลายเปนผบกรก2และทส�าคญคอ

การประกาศนโยบายปาไมแหงชาตพ.ศ.2528ทก�าหนดใหมปารอย

ละ40ของพนทประเทศ(ในขณะนนเหลอรอยละ29)โดยแบงเปน

ปาอนรกษรอยละ15และปาเศรษฐกจรอยละ25ตามมาดวยแผน

พฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท6 (2530-2534)ทระบ

เปาหมายเพมพนทปารอยละ40โดยแบงประเภทและสดสวนตาม

2 กรมทดนออกเอกสารสทธทดนตงแตป 2444 อนเปนจดเรมตนของการรบรอง

กรรมสทธเอกชนตอทดนหรอทรพยากร แตละเลยสทธชมชนตามวฒนธรรม

ประเพณดงเดม ตอมามการปรบปรงพระราชบญญตโฉนดทดน พ.ศ.2479

แตมราษฎรนอยรายทไดเอกสารสทธ ดงนนเมอประกาศ พรบ.ปาไม 2484

ท�าใหประชาชนสวนใหญตกอยในพนทปาอยางผดกฎหมาย จนเมอมการ

ออกประมวลกฎหมายทดน พ.ศ.2479 โดยก�าหนดใหราษฎรมาแจงการครอบ

ครองภายใน 180 วน จงจะไดเอกสารส�าคญสทธทท�ากน (ส.ค.1) แตดวยขาด

กระบวนการตรวจสอบโดยประชาชนในพนทอยางมสวนรวม ท�าใหเอกสาร

สทธทดนจ�านวนมากถกครอบครองโดยกลมทน

นโยบายปาไมแหงชาตโดยใหน�าหนกกบการจดการพนทปาอนรกษ

มากขนการปลกปาและเพมการมสวนรวมของประชาชน

นโยบายปาไมแหงชาต พ.ศ.2528 ออกแบบยทธศาสตร

2 ดาน เพอจดระบบเศรษฐกจการท�าไม ดวยการพฒนาระบบ

ควบคมสมปทานไม และทส�าคญคอการสงเสรมธรกจการปลกปา

อตสาหกรรมโดยเฉพาะไมยคาลปตสเพอตอบสนองความตองการ

ตลาดสนคาไมทยงมแนวโนมเตบโตสง และการอนรกษปาในรป

อทยานแหงชาตเขตรกษาพนธสตวปาและอนๆยทธศาสตรทงสอง

ของกรมปาไมสรางผลกระทบตอการด�ารงชพของชมชนเพราะปาท

พงพงถกท�าลายและยงถกแยงยดพนทไปปลกปาพาณชยทกระทบ

ตอระบบนเวศดวย

ผลจากนโยบายปาไมแหงชาตสงใหเกดระบบรฐรวมทนใน

การแสวงประโยชนจากปาไมอยางเปนระบบในการอนรกษปารฐ

ใชพรบ.สงวนและคมครองสตวปาพ.ศ.2530พรบ.อทยานแหงชาต

พ.ศ.2504 และพรบ.ปาสงวนแหงชาต พ.ศ.2507 ประกาศเขตปา

อนรกษประเภทตางๆครอบคลมพนทปาทงหมดรวมไปถงชมชน

ทอยในปา ขณะเดยวกนในดานเศรษฐกจปา รฐกสงเสรมธรกจ

ปลกปาโดยเฉพาะการปลกยคาลปตสในพนทปาสงวนเสอมโทรม

ซงเกดจากประชาชนบกเบกปลกพชพาณชยตามการสงเสรมของ

รฐบาลในพนทหลงสมปทานไมธรกจปลกปาเรมขยายตวจากภาค

ตะวนออกและภาคอสาน

20 21

3จากความเดอดรอน

สการลกขนสกอนจะเกดปาชมชน

เมอมองจากประวตศาสตรความเจบช�าของชมชนทองถน

ผนปาใหญนอยทเคยรกครมอดมดวยความหลากหลายทางชวภาพ

ทเปนแหลงอาหาร ตนน�าล�าธาร ปจจยด�ารงชพ และพนททาง

วฒนธรรมของชมชนปาถกท�าลายอยางรวดเรวจากการสมปทาน

ไมหลายชมชนทมบทบาทบกเบกปาเพอท�ากนปลกพชพาณชยสง

เสรมตามนโยบายรฐกลบถกกลาวหาเปนผบกรกมวาทกรรมจาก

ภาครฐมากมายทกลาวโทษชาวบานทงในเชงพฤตกรรมและระบบ

วาเปนตนเหตท�าลายปา โดยเลยงทจะกลาวถงสาเหตทใหญกวา

คอการสมปทานไมการสงเสรมพชพาณชยการสรางโครงสรางพน

ฐานทางเศรษฐกจ(ถนนเขอนฯลฯ)ซงรฐและทนไดแสวงประโยชน

อยางมงคงจากปาไม

ประสบการณของชาวบานสะทอนถงความลมเหลวของ

นโยบายและกลไกปาไมไดอยางชดเจนในปพ.ศ.2522ทอ�าเภอ

สะเมงจงหวดเชยงใหมแมรฐบาลจะมมตคณะรฐมนตรปดปาลง

ครงหนง และใหก�ากบเอกชนใหท�าไมตามหลกวชาการท�าไมและ

22 23

ปลกไมทดแทนแตไมปรากฏเจาของสมปทานไหนท�าตามมหน�าซ�า

เพราะเดอดรอนจากพนทสมปทานลดลงจงเรงท�าไมโดยไมยดหลก

วชาการเรงตดเกนก�าหนดผลกคอปาถกท�าลายหนาดนถกชะลาง

ฝายทแมแจมพงไป32ลกชาวบานไดลกขนคดคานสมปทานแต

ไมส�าเรจ ชาวบานไดตงกลมอนรกษปาขนเพอปกปองปาไวอยาง

สดก�าลง

การลกขนคดคานสมปทานไมของชมชนในภาคเหนอและ

ภาคอสานเกดขนหลายพนทเรมปรากฏใหเหนในชวงปพ.ศ.2515

เปนตนมา เชน ชมชนพนทปา อ.เถนจ.ล�าปาง กงอ.บานหลวง

จ.นานและอ.สะเมงจ.เชยงใหมไดรวมตวกนคดคานการสมปทาน

ไมและขยายไปหลายพนทจนปรากฏเดนชดในตงแตปพ.ศ.2531

โดยการสนบสนนขององคกรพฒนาเอกชน เชน องคกรพฒนา

เอกชนภาคเหนอ และโครงการฟนฟชวตและธรรมชาตทขณะนน

ก�าลงรวมกบองคกรอนรกษตางๆคดคานการสรางเขอนน�าโจนใน

เขตรกษาพนธสตวปาทงใหญนเรศวร

สอดรบกบกระแสการเคลอนไหวของชาวบานในระดบสากล

จากการเคลอนไหวของขบวนการชปโก(ChipkoMovement)ปกปอง

ปาในรฐอตรประเทศประเทศอนเดยทเรมตนในปพ.ศ.2517โดย

ชาวบานกลมผหญงรวมกนโอบกอดตนไมปองกนไมใหนายทนมา

ตดไมน�าไปสการเคลอนไหวคดคานสมปทานในวงกวางหรอขบวน

การปาอเมซอนน�าโดยซโกเมนเดสแหงบราซล

ชมชนไมไดเผชญแตปญหาการสมปทานไมเทานน แตยง

เผชญกบปญหาถกอพยพออกจากปาอนรกษทก�าลงเตบโตขนมา

ดวย ชมชนมงถกอพยพออกจากเขตรกษาพนธสตวปาทงใหญ

นเรศวรตะวนออกและหวยขาแขงตงแตปพ.ศ. 2517 ในปพ.ศ.

2528ชาวบานอ�าเภอคลองลานจงหวดก�าแพงเพชรไดถกอพยพ

ออกจากการประกาศเขตอทยานแหงชาตคลองลาน และยงมอก

หลายชมชนทยงไมมการบนทก แตกระบวนการอพยพชมชนเพอ

ประกาศเขตปาอนรกษยงไมการคดคานจากภายนอกจงยงไมเปน

ประเดนสาธารณะและยงไมเกดการเคลอนไหวทางสงคม

แตกระนนกตามกลาวไดวาทศวรรษ2530เปนจดเรมตน

ของขบวนการปกปองปาไมจากประชาชนทพงเปาคดคานเขอนน�า

โจน(สวนมากเปนขบวนการคนชนกลาง)และการคดคานสมปทาน

ไม(เอนจโอรวมกบชาวบาน)บทบาทของชาวบานในการรกษาปา

กเรมปรากฏขนสสาธารณะดงค�ากลาวของนายนวลหลาใจผน�า

ชมชนสะเมงทคดคานสมปทานไมและปกปองปาชมชน

“ชาวบานรวมตวกนอนรกษปามาแตโบราณแลว แตวา

ในชวงหลงกมชาวบานบางกลมเขาไปตดไม จากการมคดคาน

สมปทานแลวจงไดรวมกนตงชมรมอนรกษปาขน ชมรมอนรกษปา

สะเมง ปลกปาเมอตอนเขาพรรษาป 2530 เปนจ�านวน 3,500 ตน”

(นายนวล หลาใจ ผน�าชมชนสะเมง เชยงใหม, 2532, น.32)

แมกระแสการเคลอนไหวของชมชนจะสอดรบกบคนชน

กลางทเรมใสใจตอการอนรกษปาจากกระแสเขอนน�าโจน แตกยง

ไมสามารถผลกดนใหรฐบาลยกเลกสมปทานไมทวประเทศไดสวน

หนงเปนเพราะวา การลดสมปทานไมลงครงหนงในป พ.ศ. 2522

และการประกาศเขตปาอนรกษเพมขนในชวงทศวรรษ2520ท�าให

24 25

พนทสมปทานลดลง กลมผลประโยชนทเกยวของกบธรกจท�าไมท

มความโยงใยกบนกการเมองมบทบาทถวงรงไมใหรฐบาลตดสนใจ

ยกเลกสมปทานไมและมผลใหขบวนการไมเถอนขยายตว(วรวธน

ธระประสาธน,2545)

แตประชาชนกไมหยดยง ชาวบานในพนทปาในภาคเหนอ

หลายแหงทไดรบผลกระทบจากการสมปทานไมในเขตตนน�า ได

ออกมาตอสคดคาน เปนแรงกระเพอมไปถงภาคอนๆ เชน อสาน

ทจงหวดเลยภาคตะวนออกทจงหวดระยองและภาคใตทจงหวด

สราษฎรธานเปนตน

นอกเหนอจากการคดคานสมปทานไม ชาวบานอสาน 7

จงหวดกเคลอนไหวคดคานการปลกไมโตเรวทท�าลายปาธรรมชาต

ของชมชนเชนโครงการปลกสวนยคาลปตสปาโนนลานต.เสยว

อ.อทมพสยจงหวดศรสะเกษรวมไปถงชาวประมงพนบานในภาค

ตะวนออกทคดคานการเอาปาชายเลนไปเลยงกงกลาด�าเปนตน

จนกระทงวนท 22 พฤศจกายน พ.ศ.2531 เกดภยพบต

โคลนถลมท ต.กระทน อ.พปน จ.นครศรธรรมราช โคลนถลมท

มทงทอนไมยางพารา และตนไมบนเทอกเขาหลวง ทบถม ต.กะ

ทนทงต�าบลพนทกวา6,000ไรบานเรอน1,500หลงถกโคลน

ทบถมหนารวม2เมตรมผเสยชวตและสญหายรวม100คนโดย

ขอสรปของเหตการณพงเปาไปทการสมปทานไม รฐบาลไมมทาง

ถอยในวนท 14มกราคมพ.ศ. 2532จงไดออกพระราชก�าหนด

แกไขเพมเตม พ.ร.บ.ปาสงวนแหงชาต พ.ศ.2484 และพระราช

ก�าหนดแกไขเพมเตมพ.ร.บ.อทยานแหงชาตพ.ศ.2504ใหอ�านาจ

รฐมนตรวาการกระทรวงเกษตรและสหกรณ โดยความเหนของ

คณะรฐมนตรมอ�านาจสงการใหสมปทานปาไมสนสดลงทงแปลง

ไดจากนนคณะรฐมนตรไดมมตอนมตใหรฐมนตรวาการกระทรวง

เกษตรและสหกรณการเกษตรสงการใหสมปทานหวงหามทกชนด

(เวนสมปทานท�าไมปาชายเลน)ตามพ.ร.บ.ปาไมพ.ศ.2484ทก

สมปทานสนสดลงทงแปลงมผลใหการท�าไมสมปทานจ�านวน276

ปาเนอท96,728,981ไรยตลงโดยสนเชง

ภายหลงการยกเลกสมปทานท�าไมทวประเทศ ในป พ.ศ.

2532กลมคนทไดรบผลกระทบมากทสดคอบรรดาเจาของบรษท

ท�าไมพอคาไมรวมไปถงองคการอตสาหกรรมปาไม (อ.อ.ป.)ซง

เปนผไดรบสมปทานท�าไมรายใหญสดของประเทศ และบรษท

จงหวดท�าไมทอ.อ.ป.มหนอยดวยกไดรบผลกระทบกระเทอนอยาง

หนก บรษทจงหวดท�าไมตองประกาศยบบรษทไปเกอบทงหมด

เพราะไมสามารถท�าไมไดอกตอไป(วรวธนธระประสาธน,อางแลว)

การยตสมปทานไมทวประเทศ สงผลใหรฐบาลโดยกรมปาไมเรง

ประกาศเขตปาอนรกษทกประเภทเพอควบคมพนทปาไวใหไดมาก

ทสดแตกระบวนการเรงดงกลาวกกลบครอบทบชมชนทอยในพนท

ปาตามกฎหมายตางๆทแตเดมยงพอผอนปรนไดแตเมออยในเขต

ปาอนรกษพวกเขาลวนถกหามไมใหด�ารงชพไดเลย

26 27

4จดเรมตนปาชมชน

ทางเลอกการจดการปา

ทามกลางความสบสนอลหมานทางนโยบายเมอรฐประกาศ

ยกเลกสมปทานไม ซงกระทบตอเปาหมายการจดการปาตาม

นโยบายปาไมแหงชาตกรมปาไมเหลอเครองมอทางนโยบายเดยว

กคอเขตปาอนรกษจงไดเรงประกาศเขตปาอนรกษทงอทยานแหง

ชาต เขตรกษาพนธสตวปา เขตปาสงวนแหงชาต และอนๆ และ

สงเสรมการปลกปาเอกชน แตไมวาจะเปนปาอนรกษ รอยละ 15

ทมเฉพาะปาอนรกษของรฐ หรอปาเศรษฐกจ รอยละ 25 ทเนน

เฉพาะการปลกไมเชงอตสาหกรรมของเอกชน ไมมการจดการปา

ของชมชนจะมกเพยงในแผนฯ6ทกลาวถงการปลกปาชมชนโดย

เนนพนธไมเอนกประสงคและใหใชไมอยางประหยดแตไมไดมการ

รบรองสงเสรมปาธรรมชาตทชมชนพงพาอาศยดแลจดการตามวถ

วฒนธรรมและความจ�าเปนทางนเวศและเศรษฐกจ

แตแนวนโยบายของรฐไมวาจะเปนการขยายเขตปาอนรกษ

หรอการปลกปาพาณชยทงหมด นอกจากจะไมแกไขปญหาความ

จ�าเปนในการพงพาปาของชมชนแลว ยงแยงชงผนปา ผนดนของ

28 29

ชมชนไปอก และเปลยนสภาพใหชมชนกลายเปนผบกรกอยางผด

กฎหมายกระบวนการถกปดลอมทงหมดนท�าใหชมชนและประชา

สงคมตองเรงหาและพฒนาขอเสนอเชงนโยบายทจะเปนทางออก

ส�าหรบการจดการปาของชมชน

ขบวนการองคกรพฒนาเอกชนและนกวชาการทไดตดตาม

ปญหาผลกระทบการสมปทานไมทมตอชมชนไดเหนวามรปธรรม

บางอยางทไมไดอยในแนวนโยบายการจดการปาของรฐโดยคนพบ

วาชมชนในภาคเหนอและภาคอสานและอนๆไมไดเพยงอยอาศย

และใชประโยชนจากปาเพอท�ากนเฉยๆแตพวกเขามวฒนธรรมทง

ในเชงคณคาและระบบการดแลปาของตนเองดวยในภาคเหนอม

วถการรวมกลมหรอทเรยกวา“หนาหม”ในการดแลพนทพวกเขา

ม“ปาหนาหม”ทคอยดแลปกปองเพอใหปาสมบรณสามารถเออ

ประโยชนตอการด�ารงชพของคนทงชมชน ในภาคอสาน มหยอม

ปาตามพนทตางๆทงตามหวไรปลายนาตามบงทามทชาวบาน

ใชประโยชนและดแลรวมกนนกวชาการและองคกรพฒนาเอกชน

จงเรมท�าความเขาใจวถดงกลาว และเรมประจกษชดขนวา จรงๆ

แลวชมชนตามวถประเพณตางๆมวฒนธรรมการจดการปาในพนท

ตนเองพวกเขาไมไดอยอาศยใชประโยชนจากปาไปวนๆจงไดเรยก

รปแบบหรอระบบการจดการแบบนวา“ปาชมชน”เพอยกฐานะให

เปนระบบการจดการปาแบบหนงทตางจากการจดการปาของรฐ

หรอเอกชน

“ปาชมชน” จงเปนวาทกรรมใหมทนกพฒนาเอกชนและ

นกวชาการใชตความวถการจดการปาตามประเพณของชมชนเปน

วาทกรรมและองคความรทเปลยนมมมองการจดการปาไปจากเดม

ทเนนการแบงแยกความเปนเจาของ (ปาของรฐ ปาเอกชน) แยก

หนาท(ปาอนรกษปาเศรษฐกจ)อยางตายตววาทกรรมปาชมชน

ไดเปดมตใหมทงวธคดเรองสทธตอทรพยากร เพราะชมชนไมได

อางกรรมสทธการเจาของแบบเบดเสรจ แตมสทธหนาทจดการให

ปายงยนเพอธรรมชาต และการด�ารงชพของชมชน รฐและสงคม

ยงเขามามบทบาท มสวนรวมจดการปาใหสอดคลองกบวถชมชน

ได ปาชมชนไมไดแบงประเภทเปนปาอนรกษและปาเศรษฐกจ

แบบตายตวแตเปนการจดการบรณาการในทกมตเพราะทกพนท

ในปาชมชนตอบโจทยทงการรกษานเวศและการใชประโยชนทาง

เศรษฐกจ สงคม และทส�าคญทสดคอ ปาชมชนมเปาหมายเพอ

การด�ารงอยรวมกนอยางยงยนของคนทงชมชน และเพอสงคมท

จะไดประโยชนจากปาทชมชนดแลจนสมบรณดวย

นยส�าคญของปาชมชนดงกลาว ท�าใหปาชมชนไมใชแค

ตวอยาง หรอตนแบบการจดการปาเฉพาะพนท แตคอตนราง

แนวคดและขอเสนอทางนโยบายการจดการปาดวยกระบวนทศน

ใหมททงชมชนนกพฒนาเอกชนและนกวชาการมงหวงใหเปนจด

เรมตนของการปฏรปนโยบายและกฎหมายปาไมของประเทศ

พฒนาการวนศาสตรสงคมและชมชน

“เรองปาชมชนหรอปาไมสงคม ไมใชอยๆ โผลขนมา ราก

เหงามนคอ ความลมเหลวของระบบการเมอง เศรษฐกจ และปญหา

ทางนเวศ หมายความวา เกดปญหาทางนเวศมหาศาล และปญหา

ตอเนองไมวาจะเปนการวางงาน อะไรตางๆ นคอสาเหตใหเกด

30 31

ความคดปาไมสงคมขนมา

หลายปญหาชาวบานไมไดท�า กรมปาไมหรอใครท�าไมได

เกยวพนกนหมดทงเศรษฐกจ สงคม การเมอง สงคม วฒนธรรม

โดยเฉพาะความลมเหลวของระบบการเมอง เศรษฐกจ ในการท

ไมสามารถกระจายรายไดในประเทศดอยพฒนา ดงนน การแกไข

ปญหาปาไมจะแกปญหาประชาธปไตยดวย”

(ฉลายชาย รมตานนท, อางในโครงการฟนฟชวตและ

ธรรมชาต 2532, น.72)

อาจารยฉลาดชายนกมานษยวทยามหาวทยาลยเชยงใหม

คอคนแรกๆทน�าแนวคดเรองปาไมสงคม(SocialForestry)ทก�าลง

แพรหลายในแวดวงปาไมและการพฒนาชนบทระหวางประเทศมา

เผยแพรในสงคมไทย โดยเขยนงานวชาการชอ “ปาไมสงคมกบ

การพฒนาชนบท” ในป พ.ศ. 2528 สอดรบกบทคณะวนศาสตร

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร โดยอาจารยสมศกด สขวงศ คณบด

คณะวนศาสตรในขณะนน(ตอมาไดกอตงศนยฝกอบรมวนศาสตร

ชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก-RECOFTC) ทพยายามบกเบก

หลกสตรปาไมใหมๆ ดวยการขอการสนบสนนทางวชาการจาก

องคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาต(FAO)ไดจดสมมนา

เพอพฒนาหลกสตรวนศาสตรชมชนขนเมอป พ.ศ. 2527 โดยม

วตถประสงคเพอใหเขาถงประชาชน ใหประชาชนมสวนรวมใน

การใชทรพยากรปาไมเพอพฒนาชนบทจนในปพ.ศ.2529คณะ

วนศาสตรไดเปดหลกสตรวชาวนศาสตรชมชน (นวต เรองพานช,

2558,น.10)

ในระดบสากลแนวคดเรองปาไมเพอคนจนเรมเปนทกลาว

ถงกนมาตงแตปพ.ศ.2517จากการประชมสภาปาไมโลก(World

Forestry Congress) ทประเทศอนเดย เรองปาไมกบการพฒนา

ชนบท ในขณะนความสนใจทางวชาการปาไมกอนหนานจ�ากดวง

อยเฉพาะเรองการท�าไมจนตอมาในการประชมครงท8ทประเทศ

อนโดนเซย ในป พ.ศ. 2521 แนวคดเกยวกบปาไดเชอมโยงมาส

ภาวะอาหารของคนยากจนในประเทศก�าลงพฒนาการจดการลม

น�า และภาวะวกฤตพลงงานทปาไมเปนทางเลอกหนงของแหลง

พลงงานทมศกยภาพ

เมอกระแสวชาการทางปาไมและการพฒนาชนบทมาบรรจบ

กนอาจารยสมศกดสขวงศโดยการสนบสนนของFAOกไดบกเบก

จนเกดเปนหลกสตรวนศาสตรสงคม(SocialForestry)ขนเปนแหง

แรกในเอเชยนอกจากนยงมธนาคารพฒนาแหงเอเชย(ADB)กได

ด�าเนนการตามขอเสนอของสภาปาไมโลกโดยมบทบาทเขามาสนบ

สนนใหเกดองคกรวชาการและการฝกอบรมวนศาสตรชมชนจนใน

ทสดกสามารถกอตงศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนฯ (RECOFTC)

เปนองคกรวชาการระหวางประเทศทเปนอสระในวนท27มนาคม

2530อาจารยสมศกดในฐานะผกอตงและบกเบกRECOFTCจงได

สรางกระบวนการพฒนาองคความร สรางบคคลากรดวยการจด

ฝกอบรมวนศาสตรชมชนใหกบทกภาคสวนทงราชการนกวชาการ

องคกรพฒนาเอกชนองคกรชมชนและองคกรตางประเทศโดยม

การจดประชมนานาชาต ท�าใหไดบคลากรมารวมพฒนาหลกสตร

วนศาสตรชมชนใหกาวหนายงขนไป(สมศกดสขวงศ,สมภาษณ,

2561)

32 33

“ผมมาเขาใจปาชมชน หลงจากหมดวาระจากคณะวน

ศาสตรฯ ยคแรกๆ ผมสอนไมเขาเปา เพราะไมมวชาน พอมาจด

สมมนา โดยเชญคนทท�าเรองปาชมชนจากประเทศตางๆ ใหมา

ชวยสรางหลกสตรฝกอบรม เอาคนภาคสนามมาเปนวทยากร ไมใช

เอาความรจากหองสมด เราท�าไปแบบ Frontier Science โดยไมม

ความรทชดเจน เปาหมายคอสรางสถาบนของชมชนใหได เผอญ

ชวงนนทาง CIDA (Canadian International Development Agency)

ใหเงนมาพฒนาเครองมอเรองการประเมนชนบทแบบเรงดวน (RRA)

เรา RECOFTC จงเอาเทคนคด RRA มาใชกบงานปาชมชน เมอม

หลกสตร ใชหลกสตรไปสรางเครอขาย และเอาเครอขายมาพฒนา

หลกสตร กระบวนการทงหมดนท�าใหเราพฒนาความรแบบ Adap-

tive Collaborative Management ได” (สมศกด สขวงศ, อางแลว)

ในขณะทฟากฝ งวชาการปาไมเรมพฒนาองคความร

วนศาสตรชมชน ฝงองคกรพฒนาเอกชนกเรมตนวจยเชงปฏบต

การครงส�าคญ ในปพ.ศ. 2533 เมอสถาบนชมชนทองถนพฒนา

(LDI) น�าโดยอาจารยเสนห จามรก และอาจารยยศ สนตสมบต

รวมกบคณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชน(กป.อพช.)

(อาจารยเสนหเปนประธานกป.อพช.ดวย)และสถาบนวชาการทง

ในภาคเหนอและอสานไดมความคดทจะท�าการวจยเชงปฏบตการ

ปาชมชนเพอท�าความเขาใจปาชมชนใหลกซงและสรางองคความ

รในการออกแบบนโยบายปาชมชนเพอเปนทางออกของการจดการ

ปาไมไดตดตอขอรบการสนบสนนจากมลนธฟอรดเพอท�างานวจย

เชงปฏบตการครงใหญรวมกนหลายภาค จงเกดเปนโครงการวจย

เชงปฏบตการปาชมชนในปพ.ศ.2534-2535ด�าเนนการศกษาวจย

ในภาคเหนอและอสาน1

ดวยเหตนการสรางความพรอมทางวชาการทงสายวนศาสตร

และสงคมศาสตรการสรางความพรอมบคลากรการสรางเครอขาย

ปาชมชนดวยงานวชาการ การสรางความรวมมอเชงสถาบน เพอ

พฒนาองคความรและปฏบตการปาชมชนไดเรมตนอยางจรงจง

ดวยการสนบสนนจากองคกรระหวางประเทศตางๆซงจะเปนฐาน

การพฒนารางกฎหมายปาชมชนในเวลาตอมา

การรเรมปาชมชนของรฐ

รฐมการด�าเนนการสงเสรมใหชมชนดแลปามาตงแตปพ.ศ.

2513 จดท�าโครงการปาเพอการใชสอยแบบเอนกประสงค โดย

ใหชาวบานคดเลอกปาใกลหมบานมาจดการปาเพอใชสอยทาง

เศรษฐกจ จนตอมาในป พ.ศ. 2519 ซงเปนชวงทปาไมเรมลดลง

อยางรวดเรวจากสมปทานไม และรฐเรมมความคดหวงกนพนท

ปาจงไดอพยพชาวบานทอยอาศยตามตนน�าล�าธารมาจดพนทให

1งานวจยเชงปฏบตการปาชมชน โดยสถาบนชมชนทองถนพฒนาและคณะ

นบไดวาเปนภาคตอมาจากงานวจยเรอง ววฒนาการการบกเบกทดนท�ากนใน

เขตปา (2534) ทมอาจารยเจมศกด ปนทองเปนหวหนาโครงการ เปนความรวม

มอของนกเศรษฐศาสตรและนกมานษยวทยาชนบท โดยรวมกบบรษท MIDAS

เสนอตอธนาคารโลก งานวจยชนนตอบค�าถามเรองคนกบปาวา ชมชนบกเบก

ปา ไมใชบกรกปา สวนงานวจยเชงปฏบตการปาชมชนตอบค�าถามตอมาวา

ชมชนมการจดการปาอยางไร

34 35

ในพนทปาสงวนเสอมโทรม โดยจดเปนหมบานปาไมใหชาวบาน

ปลกไมใชสอย แตการด�าเนนการเหลานไมไดตอบโจทยเรองปา

ไมลดลงจากการสมปทานไม และกลบละเมดสทธชมชนดวยการ

อพยพโยกยายชมชนมาจดตงโดยโครงการทงหมดนชมชนไมไดม

สวนรวม ผลทไดกไมตอบสนองความตองการทงการปกปองนเวศ

รกษาประเพณวฒนธรรม และพฒนาเศรษฐกจชมชน ดวยเหตน

ปาโครงการหรอหมบานปาไมจงไมไดรบการความสนใจจากชมชน

ตอมารฐบาลมมตคณะรฐมนตรเมอวนท28ธนวาคมพ.ศ.2525

อนมตใหกรมพฒนาทดนและกรมปาไมจดท�าโครงการปลกไม

ใชสอยเพอใหประชาชนเรยนรและเขาใจคณคาการปลกไมใชสอย

ประจ�าหมบาน จนมาในป พ.ศ.2530 กรมปาไมไดเปลยนชอเปน

“โครงการพฒนาปาชมชน” และรเรมยกรางพระราชบญญตปา

ชมชนในปพ.ศ.2534จนตอมาภายหลงในปพ.ศ.2554ยกระดบ

เปนกจกรรมการสงเสรมการจดการปาชมชน

แมภาครฐจะรเรมกจกรรมทชาวบานปลกไมใชสอย แต

กจกรรมเหลานเปนเพยงแคการปลกไมใชประโยชนเพอลดการตด

ไมธรรมชาต ไมไดมการส�ารวจท�าความเขาใจวถชมชนตอปา ไม

ไดรบรองสทธการอยอาศยใชประโยชนและอนรกษปาของชมชน

จนตอมาในปพ.ศ.2530-2537กรมปาไมไดรบการสนบสนนจาก

มลนธฟอรดพฒนาโครงการน�ารองวนศาสตรชมชนในประเทศไทย

เปนความรวมมอระหวางกรมปาไม มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

มหาวทยาลยขอนแกนและมหาวทยาลยเชยงใหมด�าเนนโครงการ

พฒนาทสงดอยสามหมนจงหวดเชยงใหมโครงการหมบานปาไม

และโครงการชวยเหลอราษฎรใหมสทธท�ากนในเขตปาสงวนแหง

ชาต(สทก.)ในจงหวดขอนแกนชยภมโคราชกาฬสนธ

อยางไรกตาม โครงการเกยวกบปาชมชนตางๆ ทด�าเนน

การโดยกรมปาไม จ�ากดขอบเขตการจดการปาของชมชนไวใน

พนทปาสงวนเสอมโทรม มากกวาจะยอมรบสทธชมชนทด�ารงชพ

และจดการปาในพนทปาอนรกษของรฐ และมงเนนการก�าหนด

บทบาทหนาทใหชมชนด�าเนนการมากกวาการมสวนรวมของชมชน

เหนไดวาการด�าเนนการปาชมชนของกรมปาไมเปนเพยงกจกรรม

เสรมขณะททศทางนโยบายใหญยงเปนเรองปาอนรกษ และปา

เศรษฐกจเอกชน เมอกจกรรมเหลานไมไดตอบโจทยเรองสทธการ

ด�ารงชพทมนคงของชมชน และสทธทางนเวศและวฒนธรรมของ

ชมชน ท�าใหชมชนไมไดใหความสนใจ และไมมผลในการพฒนา

นโยบายกฎหมายแตอยางใด

ในหวงเวลาหลงการยกเลกสมปทานไม คณะกรรมการ

นโยบายปาไมแหงชาต ไดเหนวา กรมปาไมยงขาดกฎหมายท

สนบสนนใหชมชนปลกปาไมใชสอยจงใหกรมปาไมยกรางกฎหมาย

ปาชมชนขนในปพศ.2534และถกเสนอเขาสการพจารณาของสภา

ผแทนราษฎรในปเดยวกนแตรางดงกลาวถกวจารณจากขบวนการ

ปาชมชนวาไมไดรบรองสงเสรมสทธชมชน โดยเฉพาะชมชนใน

ปาอนรกษ จงท�าใหภาคประชาชนยกรางกฎหมายปาชมชนฉบบ

ประชาชนขนมาเทยบเคยง

แมรางกฎหมายปาชมชนจะผานกระบวนการรบฟงความคด

เหน และพจารณาในขนรฐสภาอยางยดเยอยาวนาน (2543-2562)

แตแลวในทสดกรมปาไมกไดปรบปรงรางกฎหมายปาชมชนขนมา

ใหมและเสนอตอรฐบาลและรฐสภาในปจจบนโดยยงคงหลกการ

36 37

เดมคอสงเสรมชมชนจดการปาเฉพาะนอกเขตปาอนรกษเทานน

จนเมอวนท 22 กมภาพนธ สภานตบญญตแหงชาต (สนช.) ได

ผานพรบ.ปาชมชนแลวโดยมกรมปาไมเปนหนวยงานรบผดชอบ

ซงไดรณรงคเผยแพรแนวคด แนวทางจดการปาชมชนอยางแพร

หลายพรอมกบมนโยบายสงเสรมหลายดานเชนมาตรการลดภาษ

ส�าหรบหนวยงานทบรจาคเงนสนบสนนปาชมชนทไดขนทะเบยนกบ

กรมปาไมดเหมอนวากฎหมายปาชมชนทประชาชนผลกดนมากวา

20ปกลายเปนกฎหมายทมกรมปาไมเปนพระเอกไปเสยแลว

สทธชมชน แนวคดทางนโยบายของขบวนการเคลอนไหวปาชมชน

หมดหมายของการขบเคลอนปาชมชนภาคสงคม เรมตน

จากการยกเลกสมปทานปาไมตนปพ.ศ.2532แนวคดเรองปาชมชน

กไดถกน�าเสนอขนมาเพอเปนทางเลอกใหมๆ ของการจดการปา

ไม และเปนตนทางทท�าใหกรมปาไมน�าไปพฒนายกรางพระราช

บญญตปาชมชนพ.ศ.2534เปนรางแรกในเวลาตอมา

แมในทางวชาการ ปาไมสงคมหรอปาชมชนเรมเปนทรจก

แตในทางรปธรรมยงไมเปนทรบรและเขาใจเทาใดนกดงเชนการ

ประชมระดมความคดเหนเพอแกไขปญหาปาไมครงท 1 ในหวขอ

เรอง“ปญหาปาไมกบทางออกของชาวบาน”จดโดยโครงการฟนฟ

ชวตและธรรมชาตเมอ17-19มนาคม2532ภายหลงการยกเลก

สมปทานไม บรรดานกวชาการ องคกรพฒนาเอกชน ผน�าชมชน

ยงไมไดมกรอบคดเรองปาชมชนทชดเจนรวมกนปาชมชนมฐานะ

เปนทางเลอกหนงในระดบชมชนเพอการพงตนเองทามกลางความ

จ�าเปนตองปฏรปปาไมทงระบบ บางคนมองปาชมชนมฐานะเปน

เพยงเคาโครงแนวคด อดมการณ ทอยากจะน�าไปทดลองปฏบต

บางวาปาเพอสงคมเปนอดมคตทสดขวในทางวฒนธรรมทไมเขา

กบสภาพความเปนจรงทางเศรษฐกจการคาและการด�ารงชพ แต

หลายคนรวมทงผน�าชมชนยนยนวาเปนสงทด�ารงอยแลวแตสง

ทเปนอปสรรคคอนโยบายปาไมทไมมพนทใหปาชมชนกลาวโดย

รวมแลว ปาชมชนเปนยงเปนกรอบเคาโครงกวางๆ ในระดบพนท

ยงไมชดเจนวามฐานะทางนโยบายอยางไร และยงไมแนวคดเรอง

สทธชมชนดงทปรากฏในชวงหลง

แตแลวรปธรรมทางนโยบายกเกดขนจากความขดแยงใน

พนท ภายหลงการยกเลกสมปทานไม ในเดอนกมภาพนธ พ.ศ.

2532 กรมปาไมไดอนญาตใหเอกชนเชาพนทปาสงวนแหงชาต

หวยแกว อ�าเภอสนก�าแพง จงหวดเชยงใหม เพอปลกปาฟนฟใน

พนทปาสงวน แตนายทนไดลอมรว ตดฟนตนไมในพนทปาของ

ชมชนเพอเตรยมปลกไมผลและกจการทองเทยวชาวบานรวมกบ

นกศกษาไดออกมาคดคาน และเขายดพนท จนเกดการฟองรอง

ด�าเนนคด แกนน�าคอ คณครนด ไชยวนนะถกยงเสยชวต แมจะ

มการรองเรยนจงหวดกไมประสบผล จนตองยนหนงสอถงคณะ

รฐมนตรเพอใหยกเลกการเชาพนทของเอกชน ท�าใหนายไพโรจน

สวรรณกร อธบดกรมปาไมในขณะนนลงพนทมาตรวจสอบ ใน

เดอนธนวาคมพ.ศ2532และยกเลกการเชาพนทของเอกชนและ

ใหจดท�าโครงการทดลองปาชมชนหวยแกว กรมปาไมไดใหชมชน

ออกแบบการจดการจดท�ากฎระเบยบปาชมชนนบไดวาเปนปา

38 39

ชมชนแหงแรกของประเทศไทยทราชการยอมรบในฐานะโครงการ

ทดลอง2

การเคลอนไหวของประชาสงคมเรมท�าใหปาชมชนมความ

ชดเจนขนจากการสมมนาแนวทางแกไขปญหาทท�ากนในเขตพนท

ปา25-26สงหาคมพศ.2532มการเสนอแนวทางการพฒนาปา

ชมชนวาปรากฏอยแลวในทกภาคเปนปาตามวฒนธรรมประเพณ

ชมชนใชประโยชนระยะยาว โดยมปจจยเรองความชดเจนในสทธ

การจดการสทธการใชประโยชนปาชมชนมฐานะเปนมาตรการใน

การรกษาปาอยางหนงพรอมทงกลาวถงวาปาชมชนเปนเรองใหม

สวนราชการนกวชาการและราษฎรในพนทยงเขาใจตางกนยงไมม

การหาขอยตรวมกนขอเสนอคอควรใชแนวทางปาไมชมชนแกไข

ปญหาทท�ากนของราษฎร เพราะสามารถอนรกษทรพยากรปาไม

และระบบนเวศไวไดรฐควรมนโยบายสนบสนนการปลกปาชมชน

รฐควรยอมรบและใหความหมายปาชมชนอยางเปนทางการ และ

ควรมพระราชบญญตปาชมชนเพอรองรบอ�านาจขององคกรทรบผด

2 สรนทร อนพรม อดตผปฏบตงานศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนฯ (RECOFTC)

และนกวชาการวนศาสตร ไดมองวา ปาชมชนหวยแกว เปนเทคโนโลยทาง

อ�านาจควบคมชมชนในเขตปา (สรนทร อนพรม, 2554) แตเมอพจารณา

ประวตศาสตรการเคลอนไหวปาชมชนตอมากลบเปนในทางตรงขาม ปาชมชน

หวยแกว กลายเปนจดเรมตนของขบวนการปาชมชนททาทายการประกาศเขต

อ�านาจรฐผานเขตปาอนรกษ ดวยการยนยนถงหลกการสทธชมชนเพอตอรอง

กบกรรมสทธเบดเสรจของรฐและกรรมสทธปจเจก มองในแงนแลว เครองมอ

ทรฐคดวาจะใชคมอ�านาจชมชน กบถกชมชนน�าไปใชตอตานอ�านาจรฐมา

ถงปจจบน

ชอบดแลปาชมชนรฐควรก�าหนดนโยบายเพออนรกษพนทรอบเขต

ปาอนรกษโดยสงเสรมใหเปนปาชมชนรอบเขตปาอนรกษทราษฎร

สามารถเขาไปใชประโยชนจากปาชมชนนนอนเปนการลดความขด

แยงกบราษฎร(สงแวดลอม’33,2533,358)

ปาชมชนเปนหนงในชดขอเสนอของฝายประชาชนตอการ

จดการปาไมทมความเปนรปธรรมจากระดบพนท ภายใตขอเสนอ

เชงหลกการทใหมการกระจายอ�านาจ สรางการมสวนรวมของ

ประชาชนสงเสรมระบบเกษตรเชงนเวศตางจากทรฐใหความหมาย

วาปาชมชนเปนเรองการอนญาตใหชมชนเขาถงทรพยากรบางพนท

บางประเภททรฐก�าหนดเพอแกปญหาความยากจนพรอมกบตอง

มหนาทในการชวยรฐดแลรกษาตามทรฐก�าหนด ความหมายปา

ชมชนของประชาชนและรฐจงมความแตกตางในระดบพนฐานท

ผายประชาชนมองปาชมชนเปนสทธทางสงคมทรฐจะตองคมครอง

สงเสรมสวนปาชมชนของรฐเปนเรองการอนเคราะหชวยเหลอภาย

ใตการก�ากบของรฐ

เมอมความเปนไปไดทจะยกระดบเปนขอเสนอทางนโยบาย

องคกรพฒนาเอกชนรวมกบเครอขายชมชนทคดคานสมปทานไม

และนกวชาการกเรมด�าเนนการส�ารวจวามปาชมชนทมอยแลวตาม

วถประเพณมากนอยเพยงใดผลการส�ารวจคราวๆเพยงไมนานใน

ภาคเหนอกพบวามปาชมชนไมนอยกวา150ปา

สภาพปญหาความขดแยงแยงชงทรพยากรทพงเปาไปท

ชมชนกบปาเปนปจจยใหเกดการพฒนาแนวคดปาชมชนจากทาง

เลอกเพอการพฒนาชมชนมาสขอเสนอทางนโยบายดงปรากฏให

เหนหลงสถานการณปดปา เกดความขดแยงทางนโยบายปาไม

40 41

ระหวางรฐกบประชาสงคมตอเนองมาโดยมแกนแกนทนโยบายปา

ไมแหงชาต ดงเชน เครอขายพฒนาเอกชนออกแถลงการณไมไว

วางใจนโยบายปาไมแหงชาตทแยกชมชนออกจากปา มงปลกไม

พาณชยมากกวาสรางระบบนเวศทยงยนของชมชนรวมทงวจารณ

โครงการจดท�าแผนแมบทเพอการพฒนาปาไมในประเทศไทยพ.ศ.

2533ซงเปนความรวมมอระหวางรฐบาลกบประเทศฟนแลนดทม

บรษทยาโกโพรมาเปนผออกแบบให

สาเหตทองคกรพฒนาเอกชนพงเปาไปทนโยบายปาไมแหง

ชาต และแผนแมบทปาไม เนองจากเปนกรอบทางนโยบายทเปน

รากฐานความขดแยงระหวางรฐกบประชาชนโดยมรปธรรมความ

ขดแยงหลายเรองจากปญหาเชงวธคดของนโยบายทมงแยกปาออก

จากประชาชนใหรฐกมอ�านาจปาอนรกษใหเอกชนครอบครองพนท

เพอปลกปาพาณชยทงหมดนกระทบตอความยนยนของปาและ

วถด�ารงชพของชมชน

รปธรรมความขดแยงกอเคาเรมจาก ภายหลงยกเลก

สมปทานไม รฐกผลกดนนโยบายอยางรวดเรว กรมปาไมเรง

ประกาศเขตปาอนรกษในภาคเหนอ ภาคตะวนตก และภาคใต

ขณะทสงเสรมการปลกปาภาคเอกชนในภาคตะวนออก และภาค

อสานจนเปนทมาของความขดแยงครงใหญภายใตโครงการจดสรร

ทท�ากนใหแกราษฎรผยากไรในพนทปาสงวนเสอมโทรม(คจก.)ซง

เปนโครงการของกองอ�านวยการรกษาความมนคงภายในทไดรบ

การอนมตจากรฐบาลชดพลเอกชาตชายชณหวณตงแตเมอวนท

17เมษายนพ.ศ.2533ดวยเปาประสงคมงทจะเพมพนทปาไมของ

ประเทศใหไดรอยละ40พรอมกบจดสรรทดนท�ากนใหกบประชาชน

ผยากไรในพนทปาสงวนคจก.มพนทเปาหมายปาสงวนทงประเทศ

แบงเปนภาคอสาน352ปาภาคเหนอ253ปาภาคใต468ปา

และภาคกลาง180ปาแตในขนแรกเรมตนในเขต17จงหวดเพราะ

ถอวาเปนถนทมอตราการลดลงของพนทปาสงทสดดวยการอพยพ

ราษฎรอสานทอยในขายจะตองอพยพและไดรบการจดสรรทดนท�า

กนมอยประมาณ250,000ครอบครวและเอาพนทปาสงวนททวง

คนมาไดจากชาวบานมาใหเอกชนปลกปายคาลปตส

ประชาชนอสานทเดอดรอนจงไดรวมตวกนเดนขบวนครง

ใหญเพอตอตานคจก.โดยมองคกรพฒนาเอกชนและนกวชาการ

เขารวมดวยจนสามารถยตไดในปพ.ศ.2534แตกระนนเมอชาว

บานคนสพนทท�ากนเดม รฐบาลไดประกาศเปนอทยานแหงชาต

เชนอทยานแหงชาตภผามานสงผลใหเกดปญหาปาทบซอนทท�า

กนและทอยอาศยของชาวบานกวา10ชมชนอาทพนทบานซ�าผก

หนามและชมชนหนองจานต.หนองทมอ.ชมแพจ.ขอนแกนบาน

ตาดฟา-ดงสะครานต.วงสวาปอ.ภผามานจ.ขอนแกนและชมชน

วงอเมยงต.ศรฐานอ.ภกระดงจ.เลยชมชนเหลานกไดพฒนาการ

จดการปาชมชนเพอปกปองสทธตอพนทปาและทท�ากนของชมชน

ทงสถานการณความขดแยงเรองปาอนรกษ และการไล

ชาวบานจากปาสงวนแหงชาตทเสอมโทรมทเปนพนทเปาหมาย

ของ คจก.เพอปลกปาพาณชย ท�าใหขอเสนอทางนโยบายจาก

ประชาชนโดยเฉพาะเรองปาชมชนยงตองแหลมคมเพอตอบโจทย

กบสถานการณคกคามดงกลาว แนวคดและองคความรส�าคญท

ฝายประชาชนไดน�ามาใชและพฒนาขนใหมกคอการชความส�าคญ

ของปาฝนเขตรอนและความหลากหลายทางชวภาพเพอตอบโตกบ

42 43

การปลกปาพาณชยเชงเดยวและแนวคด“สทธชมชน”เพอยนยน

ถงสทธมนษยชนในฐานะเปนสทธธรรมชาตของชมชนทจะด�ารง

ชพในนเวศและทรพยากร และสทธของกลมชมชนตามวฒนธรรม

ประเพณเพอตอบโตกบการอางกรรมสทธรฐและกรรมสทธปจเจก

ตามกฎหมายทเปนเหตของการตกตวงท�าลายทรพยากรปาของ

ชมชน

กลาวโดยเฉพาะแนวคดสทธชมชน อาจารยเสนห จามรก

ปรมาจารยรฐศาสตรผศกษาสทธมนษยชนในสงคมไทยมานาน

ไดน�าเอาแนวคดเรองสทธมนษยชนทางเศรษฐกจและสงคมซงเปน

หลกสากลมาปรบใชกบชมชน ความตางอยทสทธมนษยชนของ

ตะวนตกอยบนฐานของปจเจกชน แตอาจารยเสนหน�าใชบนฐาน

ชมชนหรอกลาวอกทางสทธชมชนคอสทธมนษยชนทมหนวยเปน

ชมชนดงค�าประกาศปฏญญาสทธชมชนทองถนพ.ศ.2535โดย

ระบวา“เพอเปนการผดงไวซงสทธเสรภาพความเปนธรรมและ

สนตสขในอนาคตของสงคมไทย ก�าหนดใหทรพยากรธรรมชาต

เปนของปวงชน รฐ และชมชนทองถนมหนาทรวมกนอนรกษและ

พฒนาใชประโยชนอยางยงยนสทธชมชนพงไดรบการสถาปนาสง

เสรมจากรฐขนบประเพณวฒนธรรมกฎเกณฑการจดการปาของ

ชมชนรฐพงใหการรบรองเปนสวนหนงของกฎหมายหรอนโยบาย

ของชาต”(เสนหจามรก,2535,น.222)

แนวคดสทธชมชนจงเปนประดษฐกรรมทางปญญาท

อาจารยเสนหสงเคราะหจากวถชมชนและสภาพปญหาความขด

แยงทรพยากร กรอบคดสทธชมชนท�าใหสอไปถงเกณฑการด�ารง

ชพขนพนฐานของชมชนตอทรพยากรทรฐและสงคมจะละเมดไม

ไดเชนเดยวกบสทธมนษยชนปจเจก สะทอนถงการแสดงสภาวะ

อ�านาจชมชนในการเขาถงและจดการทรพยากรโดยทรฐและเอกชน

ควรจะตองยอมรบ และบงบอกถงกระบวนการจดความสมพนธ

ภายในชมชนในรปวถประเพณกตการวมของชมชนสทธชมชนจง

เปนทงหลกการสทธมนษยชนทางเศรษฐกจสงคมทมหนวยชมชน

เพอถวงดลกบอ�านาจรฐหลกประชาธปไตยทางตรงทโยงกบการม

สวนรวมของประชาชนและการกระจายอ�านาจเพอถวงดลกบระบบ

รวมศนยอ�านาจและประชาธปไตยตวแทนและหลกการทรพยากร

รวม (Common Pool Resource: CPR) เพอตอบโจทยการจดการ

ทรพยากรทยงยนกวากรรมสทธรฐและปจเจกหรอการเปดเสรใหเขา

ถงทรพยากรจนเกดโศกนาฏกรรมของทรพยากรสวนรวม(Tragedy

ofCommons)

44 45

5กอก�าเนดกฎหมายปาชมชน

ความขดแยงระหวางรฐกบชาวบานในเรองปาไมไดขยาย

ตวจากเหตการณเฉพาะทยกระดบสปญหาระดบนโยบายทภาค

ประชาชนไดวจารณมาอยางตอเนองตงแตการสมมนาปพ.ศ2532

ใหรฐบาลทบทวนแกไขนโยบายปาไมแหงชาตแตกไดรบการปฏเสธ

จากรฐบาล น�ามาสการแถลงการณของกลม 21 องคกรพฒนา

เอกชนไมไววางใจนโยบายปาไมแหงชาต เมอวนท 11 เมษายน

พ.ศ. 2533 การวพากษโครงการจดท�าแผนแมบทเพอพฒนาการ

ปาไมในปพ.ศ.2533และพ.ศ.2534

ความขดแยงทางนโยบายชวงดงกลาวซงเปนชวงทรฐก�าลง

วางกรอบนโยบายปาไมขนมาใหมหลงการยตสมปทานไม โดยมง

ขยายอ�านาจรฐในพนทปาอนรกษ และสงเสรมปาพาณชยเอกชน

อยางเตมทจงกอใหเกดผลกระทบตอชมชนในพนทปาอยางรนแรง

และเมอกรมปาไมยกรางพรบ.ปาชมชนในป พ.ศ. 2534 ไมตอบ

โจทยสถานการณปญหาปาไม และไมสอดรบกบวถชวตชมชนท

พงพาปาเนองจากรางดงกลาวจ�ากดขอบเขตการอนญาตปาชมชน

46 47

ไวนอกปาอนรกษแตในความเปนจรงมชมชนถกรฐประกาศเขตปา

อนรกษซอนทบมากมายทก�าลงถกรฐกดดนขบไลหรอปดลอมไม

ใหด�ารงชพตามวถชมชนไดทงหมดนท�าใหเครอขายองคกรพฒนา

เอกชนและนกวชาการจงไดขอสรปวา จะตองยกรางกฎหมายปา

ชมชนของประชาชนขนเปนกฎหมายคขนานของรฐ

ประจวบเหมาะกบทเครอขายองคกรพฒนาเอกชน นก

วชาการ โดยการผลกดนของสถาบนชมชนทองถนพฒนาทไดรบ

ทนจากมลนธฟอรดไดด�าเนนการวจยเชงปฏบตการปาชมชนกบ

การพฒนาทยงยนในป พ.ศ. 2534-2536 เครอขายองคกรพฒนา

เอกชนจงไดอาศยฐานวจยและปฏบตการดงกลาวยกรางกฎหมาย

ปาชมชนฉบบประชาชนขนมาเองในปพ.ศ.25361เมอถงบดนปา

ชมชนไมไดมฐานะเปนแคทางเลอกเสรมของการจดการปาทมชมชน

อยอาศยเทานน แตมฐานะเปนกฎหมายแมบทของชาตทมงปรบ

โครงสรางนโยบายปาไมใหกระจายอ�านาจสทองถน รบรองสทธ

ชมชนสรางระบบการจดการรวมและจดการปาแบบบรณาการ

หลกการส�าคญของรางพรบ.ปาชมชนฉบบประชาชน มดงน

1 บคคลผมบทบาทในการยกรางกฎหมายปาชมชนขนมาจากฐานงานวจย

กคอ คณศยามล ไกยรวงศ โครงการฟนฟชวตและธรรมชาต และคณเจรญ

คมภรภาพ นกวชาการสถาบนชมชนทองถนพฒนา และคณะนตศาสตร

จฬาลงกรณมหาวทยาลย

1. การยอมรบ เคารพจารตประเพณ และการพสจนสทธ

ตามประเพณทมอย กอนการประกาศใชกฎหมาย โดย

ยอมรบการด�ารงอยของชมชน ไมวาจะอยในพนทประเภท

ใดตามกฎหมายอน

2. ยอมรบสทธชมชนทจะรางกฎเกณฑและระบบการ

จดการทรพยากรขนใหมหลงประกาศใชกฎหมาย(ในกรณ

ทจารตประเพณเสอมคลายไป)

3. สทธชมชน จะตองปราศจากการแทรกแซงดวยวธการ

อนใดจากรฐ

4. การยอมรบองค กรชมชนซงมหน าทดแลจดการ

ทรพยากรของชมชน เชน คณะกรรมการปาชมชน ใหม

สถานะเปนนตบคคลตามกฎหมาย

5. รฐมหนาทสงเสรมใหการจดการทรพยากรของชมชนเปน

ไปตามสญญาทชมชนไดรเรมขน

จตวญญาณของรางพรบ.ปาชมชนฉบบประชาชน ปรากฏ

อยางชดเจนใน “ปฏญญาวาดวยสทธชมชนทองถน: รากเหงา

ประชาธปไตยไทย”ทอาจารยเสนหจามรกประธานสถาบนชมชน

ทองถนพฒนาไดยกรางไวในปพ.ศ.2535มความวา2

“ดวยความหวงใยในแนวทางอนาคตของเศรษฐกจการเมอง

2 เสนห จามรก และยศ สนตสมบต บก.(2536), ปาชมชนในประเทศไทย:

แนวทางการพฒนา เลมท 1 ปาฝนเขตรอนกบภาพรวมของปาชมชนใน

ประเทศไทย, สถาบนชมชนทองถนพฒนา, น.221-222

48 49

ไทย ทอาจผดพลาดตกไปอยภายใตกระแสอ�านาจนยมดงทเปน

มาตงแตตน และเพอเปนการเสรมสรางใหเกดดลสงคม และการ

พฒนาทยงยนทงในดานทรพยากรคนและทรพยากรธรรมชาตและ

สภาพแวดลอมคณะวจยโครงการปาชมชนในประเทศไทย:

แนวทางการพฒนา จงเหนสมควรพรอมใจกนประกาศ

ปฏญญาสทธชมชนทองถน เพอเปนการผดงไวซงสทธ เสรภาพ

ความเปนธรรมและสนตสขในอนาคตของสงคมไทยดงน

1. ทรพยากรธรรมชาตเปนของปวงชนรฐและชมชนทองถน

มหนาทรวมกนในการอนรกษและพฒนาการใชประโยชนใน

ลกษณะยงยนถาวร

2. สทธชมชนทองถน พงตองไดรบการสถาปนาสงเสรม

จากรฐดวยการกระจายอ�านาจหนาทการบรหารจดการและ

สามารถแสดงออกซงสทธและเสยงไดตามกฎหมาย

3. บรรดาขนบธรรมเนยมจารตประเพณวฒนธรรมและ

กฎเกณฑในการจดการทรพยากรปาทชมชนทองถนถอ

ปฏบตเปนวถชวตสบเนองกนมาถอเปนสทธชมชนทองถน

(ตามขอ 2) ทรฐพงใหการรบรองและยอมรบเปนสวนหนง

ของกฎหมายหรอนโยบายของชาต

4. สทธชมชนทวานจะตองปราศจากการแทรกแซงดวย

วธการอนใดจากรฐ หรอดวยวธการทางกฎหมายหรอทาง

นโยบาย

5. รฐพงทบทวนบรรดากฎหมายและนโยบายทงหมดท

เกยวของกบการจดการทรพยากรปา โดยเฉพาะอยางยง

นโยบายปาไมแหงชาตพ.ศ.2528

6. รฐพงทบทวนนโยบาย และแผนพฒนาเศรษฐกจและ

สงคมแหงชาตและปรบแกไขใหเปนไปในทศทางทเปนเสร

สมดลยงยนและเปนธรรม

7. ชมชนทองถนในฐานะเปนผดแล อนรกษและพฒนา

ทรพยากรธรรมชาต พงตองไดรบการสงเสรมสนบสนน

ดานเงนอดหนนในรปการจดการทางภาษ และวธการงบ

ประมาณของรฐ

8. ไมมขอใดในปฏญญานทอนมานวาใหสทธใดๆ แกรฐ

หรอหมคนหรอบคคลในอนทจะด�าเนนกจกรรมหรอปฏบต

การใดๆ อนมงตอการลดรอนสทธชมชนทองถนดงก�าหนด

ไวณทน”

เมอเครอขายองคกรพฒนาเอกชนยกรางพรบ.ปาชมชนฉบบ

ประชาชนขนมาแลว กใชเปนขอเสนอทางนโยบายในการรณรงค

สาธารณะอยางกวางขวาง ในขณะนนรฐธรรมนญยงไมเปดกวาง

ใหภาคประชาชนยกรางกฎหมายไดดวยตนเอง รางกฎหมายปา

ชมชนจงมฐานะเปนทงบทวพากษ และขอเสนอทางเลอกทใหรฐ

น�าไปปรบปรงรางกฎหมายปาชมชนของรฐทยกรางมากอนหนาน

การผลกดนรางกฎหมายปาชมชนเขมขนขน เครอขายปา

ชมชนเสนอรางผานผแทนราษฎรประจ�าจงหวดและพรรคการเมอง

ตางๆแตรฐบาลกยงไมไดบรรจรางกฎหมายทงของกรมปาไมและ

ของประชาชนเขาสรฐสภาจนกระทงในปพ.ศ.2538นายบรรหาร

ศลปะอาชานายกรฐมนตรในขณะนนไดใชกลไกของรฐคอคณะ

50 51

กรรมการกระจายความเจรญสภมภาค(กนภ.)ประสานหนวยงาน

รฐนกวชาการและองคกรพฒนาเอกชนใหมายกรางพรบ.ปาชมชน

ใหเปนฉบบเดยวกนซงกสามารถตกลงกนไดและคณะรฐมนตรก

มมตรบหลกการในวนท30เมษายนพ.ศ.2539

การแกไขปรบปรงรางกฎหมายอยางยดเยอ

แตขอตกลงรวมดงกลาวกลบถกวจารณอยางหนกจาก

องคกรสงแวดลอมบางกลมทไมเหนดวยกบการรบรองใหชมชนใน

ปาอนรกษมสทธจดการปา การคดคานดงกลาวสงผลใหมการท�า

ประชาพจารณรางกฎหมายปาชมชนหลายครง แตรฐบาลกลบ

ปรบแกไขกฎหมายไมเปนไปตามผลประชาพจารณท�าใหชาวบาน

ไมพอใจตลอดชวงเวลาดงกลาวรางกฎหมายปาชมชนถกปรบแก

หลายครงเกดเปนหลายฉบบแตทงหมดนกไมสอดรบกบขอเสนอ

รบรองสทธชมชนในปาอนรกษ

จดเปลยนส�าคญมาจากหนาตางทางนโยบายเปดกวางโดย

รฐธรรมนญ พ.ศ. 2540 ซงไดบญญตหลกส�าคญในมาตราตางๆ

เชนหลกสทธชมชนมาตรา46และ56และหลกการเขาชอเสนอ

กฎหมายภาคประชาชนมาตรา1703จงท�าใหภาคประชาชนเขา

ชอกน50,000รายชอเสนอรางกฎหมายปาชมชนฉบบประชาชน

3 หลกสทธชมชนทปรากฏในมาตรา 46 และ 56 ในรฐธรรมนญ 2540 กมา

จากฐานคดและการผลกดนรางกฎหมายปาชมชน โดยนกวชาการทมบทบาท

ขบเคลอนกฎหมายปาชมชนกไดเขาไปรวมรางรฐธรรมนญมาตราดงกลาวดวย

(ปรบปรงใหม)เขาสรฐสภาในปพ.ศ.2542และไดรบการพจารณา

ในปพ.ศ.2543โดยทตวแทนองคกรพฒนาเอกชนและผน�าชมชน

กไดเขาเปนกรรมาธการปรบปรงรางกฎหมายดงกลาวรวมกบ

สส.ดวย

ในชวงเวลานนบเปนจดสงสดของขบวนการปาชมชนใน

การผลกดนรางกฎหมายปาชมชน เพราะมเครอขายส�าคญ เชน

เครอขายปาชมชนทวทกภาค เครอขายกลมเกษตรกรภาคเหนอ

(คกน.)สมชชาคนจน(สคจ.)ซงไดมาจดชมนมเรยกรองตอรฐบาล

ทท�าเนยบตอเนอง โดยเรองกฎหมายปาชมชนกเปนขอเรยก

รองส�าคญของเครอขายเหลาน ท�าใหเรองปาชมชนเปนประเดน

สาธารณะ มเวทวชาการ เวทสาธารณะ มการผลตบทความ

ขาวสารเผยแพรอยางกวางขวางทสด

แตแรงผลกดนของประชาชนกยงไมสามารถท�าใหราง

กฎหมายปาชมชนผานไดโดยเรว กระบวนการพจารณาราง

กฎหมายในสภาเปนไปอยางยดเยอ เนองจากมการยบสภาเลอก

ตงใหมจนเมอวนท7พฤศจกายน2544สภาผแทนราษฎรมมต

โหวตรบรางดวยคะแนนเสยง341เสยงไมลงคะแนน2เสยงไมม

เสยงคดคาน

จนเมอเขาสการพจารณาของวฒสภาในปพ.ศ.2544-2545

วฒสภากมมตคว�ารางกฎหมายปาชมชนท�าใหตองตงกรรมาธการ

รวมสองสภา การแกไขยดเยอมาจนเมอมการรฐประหาร ป พ.ศ.

2549 สภานตบญญตแหงชาต ทตงขนหลงรฐประหารกพจารณา

กฎหมายดงกลาวอยางลาชา จนเมอวนท 30 พฤศจกายน พ.ศ.

2550 สภานตบญญตฯ ซงมองคประชมไมครบพจารณาผานราง

52 53

กฎหมายปาชมชน แตกถกศาลรฐธรรมนญตความวาไมครบองค

ประชมท�าใหกฎหมายตกไป

การสนสดของรางกฎหมายปาชมชนทตกไปในขนสภา

นตบญญตแหงชาตสงผลใหเครอขายปาชมชนทขบเคลอนรวมกน

ทงภาคเหนอเหนอตอนลางภาคอสานภาคกลาง-ตะวนตก-ตะวน

ออกและภาคใตตองแตกกระสานซานเซน เพราะไมมเปาหมาย

ทางนโยบายรวมกน แตละกลมกมงไปสรางความเขมแขงชมชน

จดการปาโดยไมมเปาหมายผลกดนกฎหมายรวมกนอก

แมในชวงเวลาตอมา ป พ.ศ. 2558 หลงรฐประหารโดย

คสช. กรมปาไมจะผลกดนรางกฎหมายปาชมชนขนมาใหม โดย

สภาปฏรปแหงชาต (สปช.) และคณะรฐมนตรมมตรบรองเมอวน

ท 22 พฤษภาคม พ.ศ. 2561 และบรรจเขาสการพจารณาของ

สภานตบญญตแหงชาต (สนช.)แตรางกฎหมายของกรมปาไมดง

กลาวกวนกลบไปทเดมเหมอนเมอปพ.ศ.2534ทจะไมรบรองสทธ

ชมชนในปาอนรกษท�าใหเครอขายชมชนทอยในเขตปาอนรกษเชน

สหพนธเกษตรกรภาคเหนอเครอขายปาชมชนภาคเหนอเครอขาย

กลมเกษตรกรภาคเหนอออกมาคดคานรางดงกลาว

ในขณะนร างกฎหมายปาชมชนของกรมปาไมซงไม

ครอบคลมปาชมชนในปาอนรกษไดเขาสการพจารณาของสภา

นตบญญตแหงชาตจนเมอวนท22กมภาพนธพ.ศ.2562สนช.ก

ผานและประกาศใชกฎหมายปาชมชนในวนท29พฤษภาคมพ.ศ.

2562ทยดเยอยาวนานมาไมต�ากวา26ป

54 55

6เปรยบเทยบกฎหมายปาชมชน

ฉบบแรกกบปจจบน

นาจะเปนกฎหมายทใชเวลาเดนทางยาวนานทสดของ

ประเทศไทย เมอรางพรบ.ปาชมชนไดผานการพจารณาจากสภา

นตบญญตแหงชาตและประกาศในราชกจจานเบกษาในวนท 29

พฤษภาคม พ.ศ. 2562 หลงจากทรางกฎหมายฉบบนถกยกราง

จากประชาชนทงผน�าชมชนนกพฒนาเอกชนและนกวชาการทขบ

เคลอนปฏรปปาไมตงแตปพ.ศ.2536ในสมยทยงไมมรฐธรรมนญ

รองรบใหประชาชนเขาชอเสนอกฎหมายดวยตนเอง

กวา 26 ปทเดนทางผานกระบวนการของรฐบาล รฐสภา

และพรรคการเมองครงแลวครงเลา ท�าใหรางกฎหมายฉบบนเปน

บทเรยนชดเจนทสดของปญหาประชาธปไตยไทย ทประชาชนยง

ไมมสวนก�าหนดนโยบายกฎหมายทเกยวของกบตนอยางแทจรง

ขอถกเถยงในกระบวนการพฒนากฎหมายปาชมชนไดสะทอนถง

เปาหมาย และกระบวนการทางการเมองของรฐและชมชนทมตอ

นโยบายการจดการทรพยากรธรรมชาตไดเปนอยางด ประเดนขอ

ถกเถยงส�าคญไดแก

56 57

1. การจดการปาชมชนเปนสทธทางวฒนธรรม เศรษฐกจ

และสทธทางการเมองอนชอบธรรมของชมชน (อยกบปา

มาดงเดมมวฒนธรรมจดการปามความรดแลรกษาและ

พงพาด�ารงชพจากปา)ทรฐพงรบรองสงเสรมเพอประโยชน

ชมชนและสาธารณะหรอเปนหนาทของชมชนทจะตองท�า

หากยงตองการเขาถง ใชประโยชนของทรพยากรปาทเปน

พนทและของหวงหามของรฐภายใตการควบคมก�ากบของ

รฐหรอผนวกเขาเปนสวนหนงของโครงการกลไกของรฐ

2. ปาชมชนมคณคาในฐานะเปนระบบการจดการนเวศ

และทรพยากรธรรมชาตทมประสทธภาพยงยน เปนธรรม

และสอดคลองกบสถานการณทางเศรษฐกจ สงคม และ

วฒนธรรมดวยฐานคดของระบบการจดการทรพยากรรวม

ของชมชนและการกระจายอ�านาจสชมชนทองถนหรอเปน

โครงการประชานยมแกจน เปดใหชมชนทผานการยอมรบ

จากรฐสามารถเขาถงทรพยากรสาธารณะในบางระดบภาย

ใตระบบรวมศนยของรฐ

เปนทคาดหวงเสนทางเดน26ของพรบ.ปาชมชนนาจะม

พฒนาการทกาวหนาไปตามการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจสงคม

การเมองและวฒนธรรมเรามาลองพจารณาเปรยบเทยบหลกคด

เนอหาของรางพรบ.ปาชมชนฉบบประชาชนซงเปนฉบบแรกสดกบ

ฉบบลาสดทผานสนช.แลววามความกาวหนาหรอไมเพยงใด

“สงคมไทยมรากเหงาสงคมเกษตรอดตทปาสมบรณชมชน

เลยงชพบกเบกท�ากน ผกพนกบปา จนเมอราชการมนโยบาย

ขยายพนทเกษตร ทงดวยวถชมชนและนโยบายรฐท�าใหชมชน

พงพาผกพนกบปาเปนพนฐานวฒนธรรม ภมปญญาทมคณคา

ตอการพฒนาทยงยน ปาเขตรอนของไทยยงอดมดวยความหลาก

หลายทางชวภาพททรงคณคา แตกลบผกใชประโยชนผลตไม

อตสาหกรรมท�าใหปาลดลงในสภาวะทประเทศไทยเผชญกบความ

เสอมโทรมของปา เราพบวาปาทชมชนปกปกรกษาหลายพนแหง

บนหลกสทธรวมของชมชน ชมชนจงมส�านกรวมกนถงสทธและ

หนาทดแลปาส�านกรวมเปนพนฐานของการพฒนาวฒนธรรมกฎ

ระเบยบการจดการปามาหลายชวอายคนอยางไรกตามสทธและ

อ�านาจของชมชนในการจดการทรพยากรยงไมไดถกยอมรบทาง

กฎหมายรวมทงกฎหมายปาไมไมเอออ�านวยตอการจดการปาโดย

ชมชนเพอชมชนและใหชมชนเปนเจาของทรพยากรปาจงสมควร

ใหมกฎหมายปาชมชนเพอรบรองสทธประเพณของชมชนในการ

จดการปาและไดรบประโยชนจากปาชมชน ซงจะสงผลใหชมชน

รสกเปนเจาของปา อนจะชวยรกษาระบบธรรมชาต และพฒนา

คณภาพชวตชมชนใหดขน”

นคอหลกการและเหตผลของรางพรบ.ปาชมชน ฉบบ

ประชาชนป พ.ศ. 2536 ทเรมดวยการยอมรบในการด�ารงอยของ

ชมชนในปา และใหคณคากบวถวฒนธรรมชมชนทพงพาผกพน

ปา นนคอ การยอมรบในสทธพนฐานทางวฒนธรรมของชมชนท

มมาดงเดม สถานะของสทธเขมแขงขนดวยระบบการจดการรวม

ของชมชนทมทงความร ส�านก การจดการ และเปนเจาของรวม

เกดเปนระบบสทธและหนาทของชมชน (ทสมาชกมตอชมชนและ

มตอสาธารณะ) ระบบการจดการรวมจงเปนสทธในขนทสองท

58 59

ขยายสมรรถนะแหงสทธชมชนยงขน โดยสมพนธกบสถานการณ

ทงคณคาความหลากหลายทางชวภาพความเสอมโทรมของปาท

ตองอาศยระบบการจดการใหมทกาวหนา ซงการจดการปาชมชน

คอค�าตอบตอสถานการณดงกลาว แตจะเปนไปไดดวยดกตองม

การยอมรบและสนบสนนทางกฎหมายเราจงสรปเจตนารมณของ

กฎหมายปาชมชนไดวา การรบรองและสงเสรมสทธการจดการ

รวมของชมชนคอหลกการ และกรอบนโยบายส�าคญทจะท�าให

ทรพยากรยงยนการด�ารงชพของชมชนมคณภาพ

หลกการทงหมดทปรากฏในหลกการและเหตผลของราง

กฎหมายดงกลาวเมอ26ปทแลวสอดคลองทงกบหลกการสากล

ในปจจบนไดแกเปาหมายการพฒนาทยงยน(SDGs)ทเนนเรอง

ประชาชนนเวศความรงเรองการมสวนรวมและสนตภาพหลก

เรองการจดการทรพยากรรวม(CommonPropertyResources)ของ

อลนอร ออสตรอม นกเศรษฐศาสตรรางวลโนเบล ป ค.ศ. 2006

และกตการะหวางประเทศวาดวยสทธทางเศรษฐกจ สงคม และ

วฒนธรรมปค.ศ.1966

ลองพจารณาเหตผลของกฎหมายปาชมชนปพ.ศ.2562วา

จะกาวหนาขนไปหรอไมอยางไร

“โดยทเปนการสมควรสงเสรมใหชมชนไดรวมกบรฐในการ

อนรกษ ฟนฟ จดการบ�ารงรกษา และใชประโยชนจากทรพยากร

ปาอยางสมดลและยงยน เพอใหชมชนจดการปาและไดประโยชน

จากปา อนจะสงผลใหชมชนดแลปาของประเทศใหสมบรณและ

ยงยน”

เจตนารมณของกฎหมายจะมหลกส�าคญคอหากชมชน

ไดประโยชนจากปากจะชวยดแลปา ชมชนจะอยมากอนเขตปา

ตามกฎหมายหรอไมจะมสทธทางวฒนธรรมหรอไมไมส�าคญจะ

มส�านกรวม จดการรวม และเปนเจาของรวมหรอไม ไมระบใน

กฎหมายนมากนก และการจดการปาชมชนโดยใหประโยชนจาก

ใชปาระดบหนงกเพอจะท�าหนาทชวยรฐดแลปาของประเทศ

เขาสเนอหาในกฎหมายรางกฎหมายฉบบประชาชนกลาว

ถงการก�าหนดเขตปาชมชน โดยครอบคลมพนทสาธารณะทก

ประเภทรวมถงเขตปาอนรกษทหากมชมชนด�ารงอยมสทธชมชน

ในรปวฒนธรรมประเพณ หรอกฎระเบยบในการจดการปา และ

ประสงคจดการปาชมชนกสามารถเสนอขอจดตงปาชมชนไดโดย

ใหสอดคลองกบวตถประสงคคอรกษาระบบนเวศและความหลาก

หลายทางชวภาพ ตอบสนองการใชประโยชนในการยงชพของ

ชมชน ธ�ารงรกษาสทธชมชนตามวฒนธรรมประเพณ ทส�าคญคอ

ไมใหเจาหนาทรฐอางเหตจ�าเปนของราชการใดมาปฏเสธ จ�ากด

หรอตดทอนเจตนารมณของชมชนทยนขอจดตงปาชมชนตาม

วตถประสงคดงกลาวนนหมายความวารฐไมสามารถมขออางอน

ใดไมวาจะเปนเขตปาอนรกษของรฐเขตสมปทานเหมองแรโรง

ไฟฟา เขตเศรษฐกจพเศษ ฯลฯ ในการรอนสทธชมชนทจะรกษา

นเวศใชประโยชนยงชพและรกษาวฒนธรรมประเพณได

ตางจากพรบ.ปาชมชนลาสดทสงเสรมใหชมชนไดรวมกบรฐ

จดการปาอยางมประสทธภาพรปธรรมเรมตนทการขดวงไววาปา

ชมชนหมายถงปาหรอพนททอยนอกเขตปาอนรกษการจดการปา

อนรกษจงถกหวงกนไวเฉพาะรฐเทานน แมชมชนทถกรฐประกาศ

เขตปาอนรกษซอนทบเปนจ�านวนมากจะมศกยภาพการจดการปา

60 61

ทดเยยมเพยงใดแตกไมมนยส�าคญในพนทปาอนรกษแตอยางไร

กตามชมชนในเขตปาอนรกษกสามารถจดท�าเขตการใชทรพยากร

ททดแทนไดตามมาตรา65ในพรบ.อทยานแหงชาตพ.ศ.2562

และมาตรา57ในพรบ.สงวนและคมครองสตวปาพ.ศ.2562ท

เพงผานการแกไขจากสภานตบญญตแหงชาตดวยเชนกน

พรบ.ปาชมชนจงใหรฐโดยกรมปาไมเลอกทจะรบรองเฉพาะ

ชมชนในปาสงวนแหงชาต ทอยภายใตเขตอ�านาจของกรมปาไม

สวนชมชนในปาอนรกษกใหอยภายใตการควบคมของกรมอทยาน

แหงชาตฯทดแลกฎหมายปาอนรกษ

การจ�ากดปาชมชนไวนอกปาอนรกษ เปนการเพกเฉยตอ

ประวตศาสตรความลมเหลวการจดการปาของรฐ นอกจากนยง

เปนการใชเรองปาชมชนในการแบงเขตอ�านาจระหวางหนวยงาน

ปาชมชนจ�ากดเฉพาะของกรมปาไม สวนปาอนรกษอยในความ

รบผดชอบของกรมอทยานแหงชาตฯโดยชมชนในพนทดงกลาวม

เพยงบทเฉพาะกาลทสามารถท�ากนและอยอาศยตามมาตรา64

และเขตการใชประโยชนตามมาตรา65ภายใตการขออนญาตจาก

ภาครฐทงหมดนสะทอนถงมมมองของรฐเกยวกบสทธชมชนทรฐ

จะอนญาตใหมหนาทจดการปารวมกบรฐไดมเพยงปาชมชนทอย

นอกปาอนรกษ และหากพนทปาทชมชนดแลอยถกกรมอทยานฯ

เตรยมประกาศใหเปนปาอนรกษทางเลอกเพยงทางเดยวทจะมได

คอตองรบขนทะเบยนปาไมกบจากกรมปาไมหากน�าเอาหลกสากล

ทปรากฏในSDGsจะพบวาพรบ.ปาชมชน (รวมถงพรบ.อทยาน

แหงชาต และพรบ.สงวนและคมครองสตวปา) ยงมความทาทาย

บนหลกการจดการบรณาการ(นเวศเศรษฐกจสงคม)การจดการ

ทรพยากรแบบมสวนรวมอยางทวถงและเทาเทยมและธรรมาภบาล

นเวศและสงแวดลอม

ในเรองโครงสรางการบรหารจดการ มความแตกตางทนา

สนใจรางกฎหมายฉบบแรกมแตเพยงคณะกรรมการปาชมชนระดบ

พนทซงกหมายถงชมชนจดตงกรรมการขนมาวางแผนและบรหาร

จดการปาชมชนโดยมพนกงานเจาหนาททรฐมนตรกระทรวงเกษตร

และสหกรณ (ในสมยนนกรมปาไมขนอยกบกระทรวงเกษตร) ซง

อาจเปนเจาหนาทรฐหรอกระทงภาคสงคมกไดท�าหนาทประมวล

ขอมล และชวยประสานการจดการใหชมชนจดตงกรรมการปา

ชมชน การออกแบบเชนนใหอสระกบชมชนในการบรหารจดการ

คอนขางมากและไมตองอยภายใตการก�ากบของกรมปาไม(สมย

นนดแลทงทงปาสงวนฯและปาอนรกษ)แตกฎหมายฉบบลาสดได

ออกแบบใหมคณะกรรมการนโยบายปาชมชน (ระดบชาต) และ

คณะกรรมการปาชมชนระดบจงหวด ทมตวแทนกระทรวงตางๆ

และภาคสงคมเขามาก�ากบดแลหรอกระทงเพกถอนได(โครงสราง

ดงกลาวถกออกแบบมาตงแตปพ.ศ.2540เรอยมา)

การทรางกฎหมายฉบบประชาชน ตดโครงสรางระบบ

ราชการออกไปเสยมาก ขอดคอ ความเปนอสระและความหลาก

หลายของชมชนในการบรหารจดการ แตขอจ�ากดคอ การใช

อ�านาจในการบงคบใชกบหนวยงานตางๆ และการบรหารแผนให

เปนเอกภาพจะนอย แตกฎหมายลาสดจงมโครงสรางทชดเจน ม

ระดบชนของอ�านาจในการบรหารจดการมากกวาการก�ากบใหเปน

เอกภาพสงกวา แตกจะท�าใหตกอยภายใตการควบคมของระบบ

ราชการไดเขมขนกวา

62 63

ในเรองของการใชประโยชนจากปาชมชนกฎหมายทงสอง

ฉบบจ�ากดอยทการใชประโยชนเพอยงชพ โดยใหขนกบความ

สมบรณนเวศและความหลากหลายทางชวภาพเปนส�าคญทงสอง

ฉบบยงขาดมตการสรางเศรษฐกจชมชนจากฐานทรพยากรใหมนคง

สรางรายไดทยงยนท�าใหการจดการปาชมชนยงไมตอบปจจยเรอง

เศรษฐกจทชมชนพงพากบตลาดเทาใดนก

กฎหมายฉบบใหมยงหามชมชนใชประโยชนจากไมทรง

คณคาทเกดขนตามธรรมชาต สวนไมอนๆ ทไมถกนบวาทรง

คณคากใหใชตามความจ�าเปนเพอใชสอยในครวเรอนหรอกจการ

สาธารณะภายในชมชน ดงนน แมจะอยบนหลกการยงชพทมขอ

จ�ากดเชนกน แตกฎหมายฉบบใหม ควบคมการใชประโยชนมาก

ยงกวาโดยเฉพาะหากไมในปาชมชนจ�านวนมากถกก�าหนดใหเปน

ไมทรงคณคาตามธรรมชาตเทากบชมชนใชประโยชนจากไมเหลา

นนไมไดเลย

ยงมรปธรรมบางอยางทนาสนใจในการสรางเสรมชมชนใน

รางฉบบประชาชนใหคณะกรรมการปาชมชนสามารถตงกองทนปา

ชมชนเพอบรหารจดการไดขณะทในกฎหมายฉบบใหมไมไดกลาว

ถงกองทนปาชมชนโดยตรงแตระบไวในทรพยสนสวนกลางและให

มการทองเทยวเชงอนรกษได

ประเดนเรองความเปนเจาของทรพยากรชวภาพในพนทปาก

เปนสงทนาพจารณาในรางพรบ.ฉบบประชาชนคอหากมบคคล

หนวยงานใดทงรฐเอกชนกระทงองคกรระหวางประเทศหากจะเขา

มาใชประโยชนจากทรพยากรในปาของชมชนตองผานการยนยอม

ของชมชนเปนไปเพอประโยชนสงสดของชมชนและชมชนจะตอง

ไดรบสทธประโยชนตอบแทนดวยประเดนดงกลาวออกแบบมาตาม

หลกในอนสญญาวาดวยความหลากหลายทางชวภาพ มาตรา 8

(J) ทวาดวยการรบรองสทธชมชนตอทรพยากรชวภาพ การเขาถง

และการแบงปนผลประโยชนทเปนธรรมจากฐานทรพยากรชวภาพ

สชมชนแตในกฎหมายฉบบลาสดการแบงปนผลประโยชนก�าหนด

ไวเพยงใหกบผทเกยวของ ตามระเบยบทคณะกรรมการนโยบาย

ก�าหนด

แตกฎหมายปาชมชนลาสดกมความกาวหนาบางอยางท

รางของประชาชนไมมคอ การฟองเรยกคาสนไหมทดแทนกบผท

สรางความเสยหายแกทรพยากรในปาชมชนตรงกบหลกผสรางผล

กระทบสงแวดลอมตองเปนผจายตอมลคาของทรพยากรทเสยหาย

การฟนฟดแลทรพยากรแตทงหมดเปนคาคดใชจายทรฐไดจายไป

ในการจดการทงหมด ยงขาดในสวนของชมชนซงลงทนลงแรงใน

การจดการปามากกวารฐ มบทบาทเปนโจทกรวมกบกรมปาไมใน

การฟองรอง

จากการเปรยบเทยบเนอหาของกฎหมายปาชมชนฉบบ

ประชาชนทเปนจดเรมตน กบฉบบปจจบนทเปนผลจากการตอส

ตอรองระหวางชมชนกบราชการและประชาสงคมมาอยางยาวนาน

ท�าใหเหนวากฎหมายปาชมชนฉบบปจจบนแตกตางไปจากจดเรม

ตนพอสมควร และเปนความแตกตางทมนยทางการเมองตอสทธ

เสรภาพ และความเปนธรรม หรอกลาวรวมคอ ประชาธปไตยใน

การจดการปาของชมชนพอสมควร

กฎหมายของประชาชนเมอป 36 วางอยบนหลกของการ

รบรองสทธชมชนซงมมตทงสทธมนษยชนทางเศรษฐกจและสงคม

64 65

วฒนธรรม (ชมชนจ�าเปนตองด�ารงชพในปา) สทธในการบรหาร

จดการ(ระบบการจดการทรพยากรรวมของชมชน)และสทธทางการ

เมอง(การก�าหนดขอตกลงกตกาของชมชนอยางมสวนรวม)แต

กฎหมายฉบบใหม ใหน�าหนกในเรองการก�าหนดภาระหนาทของ

ชมชนเปนหลกการเขาถงและประโยชนทไดเพอใหชมชนท�าหนาท

ภายใตกรอบโครงสรางของรฐ รฐจงออกแบบโครงสรางเปนล�าดบ

ชนมอ�านาจก�ากบควบคมเพกถอนได

กฎหมายฉบบประชาชน มองการจดการปาชมชนในมต

นเวศวฒนธรรม และนเวศวทยาการเมอง ปาชมชนเปนไดทงปา

เศรษฐกจปาอนรกษขนอยกบวฒนธรรมประเพณและเปาหมาย

การจดการของชมชนปาชมชนจงอยไดในทกพนททชมชนด�ารงอย

และมการจดการปาชมชนอยการอนรกษนเวศความหลากหลาย

ทางชวภาพจงไมไดผกขาดอยทรฐแตชมชนกสามารถบรหารจดการ

ไดในแบบของชมชนเชนกนแตกฎหมายลาสดปาชมชนถกจ�ากด

วงเฉพาะนอกเขตปาอนรกษมฐานะเปนปายงชพทางเศรษฐกจ

เทยบกนแลว ราง พรบ.ปาชมชนฉบบป 2536 เปนพนท

อ�านาจทชมชนมอสระในการจดการ ซงเปนยโธเปยทชมชนอยาก

เหนแตฉบบลาสดเปนสภาวะความเปนจรงทางการเมองทพนทปา

กยงเปนพนทการควบคมทางอ�านาจของรฐ

เส นทางของกฎหมายปาชมชน จงเป นบทสะท อน

โครงสรางอ�านาจทางการเมองไมวาการเมองของชนชนน�าจะเปน

“ประชาธปไตย”หรอ“เผดจการ”วาทกรรมเหลานนไมไดเปลยน

โครงสรางกลไกอ�านาจตอการจดการทรพยากรทเปนฐานชวตของ

ชมชนแตอยางใดในพนททดไมเปนการเมองอ�านาจของรฐราชการ

ยงแขงแกรง แตอ�านาจชมชนออนแอลง ขาดความเชอมโยงกบ

สงคมภายนอกทเชดชกระแสเศรษฐกจและสงแวดลอมแบบรฐนยม

และทนนยม

“ประชาธปไตย”หรอ“เผดจการ”ในวถชวตจงไมไดดแค

โครงสรางสวนบน แตตองดถงขายใยและความสมพนธอ�านาจตอ

ทรพยากรสาธารณะทมผลกระทบตอประชาชนในระดบลาง

26 ปของกฎหมายปาชมชนจงเปนบทสะทอนทกฎหมายยงไมให

ชมชนเปนเจาของรบผดชอบตอฐานทรพยากรของชมชนอยาง

แทจรงหากสงคมตองการสรางประชาธปไตยไปถงระดบลางควร

จะตองปฏรปอ�านาจประชาชนตอทรพยากรสาธารณะดงเชนการ

จดการปาของชมชนดวย

66 67

7พฒนาการ

ของขบวนการปาชมชน

นบตงแตการยกรางพรบ.ปาชมชนฉบบประชาชนในปพ.ศ.

2536ภายใตการขบเคลอนของเครอขายองคกรพฒนาเอกชนเชน

คณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชน(กป.อพช.)สถาบน

ชมชนทองถนพฒนาโครงการฟนฟชวตและธรรมชาตมลนธพฒนา

ภาคเหนอ ตามมาดวยเครอขายชมชน เชน เครอขายปาชมชนท

กอตวขนมาตามการผลกดนรางกฎหมายในป พ.ศ. 2536 เครอ

ขายกลมเกษตรกรภาคเหนอ(คกน.)ซงเปนชมชนทองถนและกลม

ชาตพนธบนทสงในภาคเหนอทผลกดนปญหาปาไมทดนและหลอม

รวมมาเปนสมชชาคนจนในปพ.ศ.2539(สมชชาคนจนเกดปพ.ศ.

2538แตมารวมกบเครอขายปาไมทดนในปพ.ศ.2539)ในชวงเวลา

นนขบวนการปาชมชนมความเขมแขงหลายดานไดแก

1. เครอขายชมชนทปกปกรกษาปาอยางกวางขวางทกภาค

โดยจดเรมตนเมอปพ.ศ.2536เครอขายปาชมชนภาคเหนอ

มสมาชกไมต�ากวา 150 แหง กระจายทกจงหวด ในภาค

อสานกมปาชมชนหลายสบแหง เกดเครอขายปาชมชนใน

68 69

ภาคเหนอตอนลางและกลางภาคตะวนตก(มทงชมชนทอง

ถนและกลมชาตพนธขายกะเหรยง)เครอขายปาชมชนรอย

ตอหาจงหวดภาคตะวนออกเครอขายปาชมชนภาคใตบวก

กบเครอขายพนธมตรเชนสมชชาคนจนสหพนธเกษตรกร

ภาคเหนอเปนตน

2. มฐานงานวชาการทเขมแขง ปฐมบทจากงานวจย

ววฒนาการบกเบกทท�ากนในเขตปา มาถงงานวจยเชง

ปฏบตการปาชมชนเพอการพฒนาทยงยน โดยสถาบน

ชมชนทองถนพฒนาและงานวจยอนๆตอเนองมา

3. มภาคทางวชาการทเขมแขง สวนหนงมานกวชาการท

รวมงานวจยปาชมชน และผนวกกบนกวชาการทรวมขบ

เคลอนปญหาคนจนกบสมชชาคนจน

4. มพนทสาธารณะทเปดกวางดวยการรณรงคสาธารณะ

และมประเดนถกเถยงในเรองคนกบปาผานสอและกจกรรม

สาธารณะอยางตอเนองท�าใหวาทกรรมเรองคนกบปาเปน

ทรจกและยอมรบมากขน

5. นโยบายและกฎหมายเปดกวางทงดวยการรบรองสทธ

ชมชน และการเขาชอเสนอกฎหมายจากรฐธรรมนญ ป

2540ท�าใหแนวคดและรปธรรมของสทธชมชนในการจดการ

ปาไดรบการยอมรบทางกฎหมาย

เพอใหเหนภาพการเตบโตของเครอขายปาชมชน จงขอ

พจารณาไปทละกลมดงน

ขบวนการปาชมชนระดบชาต

ขบวนการปาชมชนเรมตนในป พ.ศ. 2532 ขนเมอองคกร

พฒนาเอกชนน�าโดยโครงการฟนฟชวตและธรรมชาตอนเปนองคกร

พฒนาเอกชนทขบเคลอนนโยบายปาไมตงแตการคดคานสมปทาน

ไมไดรวมกบองคกรพฒนาเอกชนภาคเหนอคอชมรมนกพฒนา

ภาคเหนอและอนๆไดแสวงหาทางเลอกทางนโยบายและเมอเกด

กระแสแนวคด และงานองคความรปาชมชน กลมองคกรพฒนา

เอกชนกเขาไปศกษาและประเมนความเปนไปไดในการยกระดบส

ขอเสนอทางนโยบาย

อยางไรกตาม แมนโยบายสมปทานไมอนเปนนโยบาย

หลกในการจดการปาของรฐมานบรอยปตองถกประชาชนคดคาน

จนยกเลก แตรฐกไมปลอยใหเกดชองวางทางนโยบาย กรมปา

ไมกเรงขบเคลอนนโยบายปาเศรษฐกจ ดวยการสงเสรมปลกยคา

ลปตสเพอปอนอตสาหกรรมกระดาษ และนโยบายปาอนรกษโดย

การเรงประกาศเขตอทยานแหงชาต และเขตรกษาพนธสตวปา

เปนตน โดยทฝายขบวนการประชาสงคมยงไมไดพฒนาขอเสนอ

ทางนโยบายการจดการปาทงระบบอยางชดเจน

บทบาทของขบวนการประชาสงคม น�าโดยคณะกรรมการ

ประสานงานองคกรพฒนาเอกชน (กป.อพช.) โครงการฟนฟชวต

และธรรมชาต สถาบนชมชนทองถนพฒนา องคกรอนรกษสง

แวดลอม องคกรพฒนาเอกชนในแตละภาค และนกวชาการสง

แวดลอม จงพงเปาไปทการวพากษนโยบายปาไม พ.ศ. 2528

นโยบายสงเสรมการปลกปา แผนแมบทปาไมแหงชาต (พ.ศ.

70 71

2534-2536)(ด�าเนนการโดยบรษทจาโคโพรโดยการสนบสนนของ

ธนาคารโลก)โดยใชประเดนเรองการอนรกษปาและการมสวนรวม

ของประชาชนซงเคยประสบความส�าเรจในการคดคานสมปทานไม

การคดคานเขอนน�าโจนและเขอนแกงกรง เพอคดคานการจดการ

ปาเชงพาณชยของรฐสถานะของปาชมชนในเวลานนยงเปนเพยง

ตนแบบทางเลอกการจดการปาในระดบพนท ไมไดเปนเปาหมาย

ทางนโยบายหลก

ในสถานการณทภาครฐรกทางนโยบาย ภาคประชาสงคม

จ�าเปนตองพฒนาทางเลอกนโยบายระดบชาตขนมา ประจวบ

เหมาะกบกระแสปาไมสากลเรมใหความสนใจปาไมสงคม ปา

ชมชนมลนธฟอรดซงเปนองคกรเอกชนระหวางประเทศทมบทบาท

สนบสนนงบประมาณแกประเทศก�าลงพฒนาในดานการจดการ

ทรพยากรจงไดสนบสนนใหสถาบนชมชนทองถนพฒนา(อ.เสนห

จามรก เปนประธานสถาบนฯและยงเปนประธานกป.อพช.) ให

ด�าเนนการวจยปาชมชนเพอเปนฐานการพฒนานโยบาย (มลนธ

ฟอรดกสนบสนนงบประมาณแกกรมปาไมในเรองการจดการปาดวย)

ดวยการประสานงานของสถาบนชมชนทองถนพฒนาซง

เปนองคกรพฒนาเอกชนด�าเนนการโดยนกวชาการสงคมศาสตร

จงไดดงนกวชาการ นกพฒนา และผน�าชมชนมารวมกนท�าวจย

เชงปฏบตการปาชมชนรวมกนในภาคเหนอและอสานเปนเวลา2ป

(พ.ศ.2534-2535)

พรอมๆไปกบการขบเคลอนตรวจสอบนโยบายรฐดานปาไม

องคความรจากงานวจยปาชมชนกไดถกพฒนาเปนรางกฎหมาย

ปาชมชน(ฉบบประชาชน)ขนมาเปนครงแรกในปพ.ศ.2536นน

ท�าใหขบวนการประชาสงคมดานปาไมและทรพยากรธรรมชาต ม

ขอเสนอทางนโยบายทเปนเปาหมายรวมของขบวนการท�าใหเครอ

ขายปาชมชนในแตละภาคเกดการรวมตวจดตงอยางชดเจนในทก

ภาคเพอรวมกนขบเคลอนรางพรบ.ปาชมชน

การกอรปของเครอขายระดบชาตเกดขนอยางชดเจน

ในชวงราวป พ.ศ. 2537-2538 ในนาม “เครอขายการจดการ

ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม”โดยมโครงการฟนฟชวตและ

ธรรมชาตเปนกลไกประสานขบเคลอนทางนโยบาย ภายใตคณะ

กรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชน (กป.อพช.)1 ขณะท

แตละภาคกเกดเครอขายปาชมชนโดยเฉพาะภาคเหนอทมกลม

เครอขายเขมแขงทงดานชมชน วชาการ และขบเคลอนนโยบาย

เนองจากเผชญปญหาหนกจากการขยายเขตปาอนรกษทบพนท

ชมชน

หากพจารณาการกอรปของเครอขายระดบชาตจะพบวา

เครอขายปาชมชนเปนเครอขายทเกดขนจากการมเปาหมายทาง

นโยบายรวมกนคอกฎหมายปาชมชนเปนตวเชอมรอยขบวนการ

เครอขายปาชมชนจงเปนองคกรทางนโยบายโดยชดเจน

เมอเปนองคกรทางนโยบายรปแบบความสมพนธของเครอ

ขายจงเปนไปแบบหลวมๆไมไดมระบบโครงสรางทชดเจน(ไมไดม

ประธานคณะกรรมการระบบสมาชกระบบหนนเสรมในพนท)ม

1 เครอขายองคกรพฒนาเอกชนในเชงประเดนทเกดในชวงเวลาใกลเคยงกน

คอ เครอขายเกษตรกรรมทางเลอก ซงหลายองคกรในเครอขายไมเพยงขบ

เคลอนเกษตรกรรมทางเลอก ยงขบเคลอนปาชมชนดวย

72 73

เพยงเวทการพบปะเพอก�าหนดเปาหมาย วางแผนขบเคลอนทาง

นโยบายและการสนบสนนดานวชาการ

จนเมอเครอขายสามารถผลกดนรางกฎหมายปาชมชนเขาส

การพจารณาของรฐสภาไดดวยการระดมรายชอประชาชน50,000

ชอเสนอรางกฎหมายฉบบประชาชนในปพ.ศ.2544และมการ

จดเวทสาธารณะการสอสารสาธารณะเพอรองรบพรอมกบสงตว

แทนเขาไปเปนกรรมาธการพจารณารางกฎหมายในสภาผแทนฯ

ดวยความหวงวารางกฎหมายปาชมชนจะผานรฐสภา

ชวงเวลาดงกลาวจงเปนชวงรงเรองทสดของเครอขาย ม

ความพรอมทงฐานสมาชกชมชนทขบเคลอนปาชมชน มเครอขาย

ขบเคลอนทกภาค มฐานงานวชาการทเขมแขง มทรพยากร(งบฯ)

ในการขบเคลอน มภาคความรวมมอทกวางขวาง มขอเสนอทาง

นโยบายทชดเจนทสามารถผลกดนเขาสกลไกของรฐสภาและพนท

สาธารณะทกวางขวาง

แตปจจยความพรอมทงหมดกยงไมเพยงพอทจะผลกดน

นโยบายไดส�าเรจ เมอวฒสภามมตกลบล�าในป 2545 ไมยอมรบ

การจดการปาชมชนในปาอนรกษ แมรางกฎหมายจะมโอกาสถก

ทบทวนอกครงในการพจารณารวมของสองสภาแตกไมมความหวง

ทจะสามารถยนหยดสทธชมชนในปาอนรกษได

ความลมเหลวของพรบ.ปาชมชนมหลายปจจยเชนสงคม

มองวาเปนปญหาเฉพาะกลมคนทอยในปาจงไมเหนความเชอม

โยงทเปนประโยชนของสาธารณะ สงคมไมเชอมนวาชมชนในปา

อนรกษจะจดการปาได การออกแบบกฎหมายทแยกสวนระหวาง

ทปาและทท�ากน การสรางเงอนไขเชงอนรกษทเขมงวดแกชมชน

เกนไปโครงสรางอ�านาจทางการเมองทรฐผกขาดอ�านาจจดการปา

อนรกษอยางเขมงวดและอนๆ

ผลกระทบทรายแรงกวาการไมบรรลเปาหมายทางนโยบาย

คอการแตกสลายของเครอขายปาชมชนระดบชาตเมอเปาหมาย

ทางนโยบายทเปนแกนกลางของเครอขายไมบรรลผลเครอขายเอง

กไมไดมขอเสนอทางนโยบายอนๆ ทเปนเปาหมายรวมกน ระบบ

ความสมพนธของเครอขายกไมไดมการเชอมโยงหนนเสรมกนอยาง

เปนระบบตอเนอง (ไมไดมการเชอมโยงในดานการผลต การแบง

ปนทรพยากรฯลฯ)ปจจยความพรอมตางๆทมกลวนแตพงพาเปา

หมายทางนโยบายรวมกน นนจงท�าใหความลมเหลวของพรบ.ปา

ชมชนกลายเปนความลมเหลวของเครอขายไปดวย

การคลายตวของเครอขายปาชมชนระดบชาต แมจะดเปน

ความตกต�า แตกเปนจดส�าคญทขบวนการในทกองคาพยพได

ทบทวนความผดพลาดเพอออกแบบการขบเคลอนใหมใหกาวขาม

ขอจ�ากดเดมและสรางการเปลยนแปลงทางสงคมไดจรง

เครอขายปาชมชนภาคเหนอ

ในภาคเหนอปาชมชนเปนวฒนธรรมชมชนทพงพงปาผาน

ระบบ “หนาหม” หรอระบบการจดการรวมของชมชนมาชานาน

ปาชมชนมความหมายทางวฒนธรรมและเศรษฐกจทเชอมโยงกบ

ระบบเหมองฝายหรอกลาวไดวาปาชมชนเปนหนงในระบบภมทศน

การจดการดนน�าปา

ตงแตกอนยตสมปทานไมปพ.ศ.2531อนเปนจดเรมตน

74 75

วาทกรรมปาชมชน กปรากฏมชมชนรวมมอกนปกปองปา ดงเชน

ปาชมชนทงยาวจงหวดล�าพนทผน�าชมชนไดมการก�าหนดกตกา

เรยกวา “สญญารกษาปา” ตงแตป พ.ศ. 2496 เพอปองกนการ

บกรกตดไมยดพนทปาของชาวบานระบบการจดการปาทกอราง

จากวฒนธรรมไดเปนตนแบบขยายตวไปในระดบลมน�าและจงหวด

เกดเปนเครอขายปาชมชนจงหวดล�าพนในป 2542 โดยมพอจรล

ขาสกเปนผน�าจดการปาทงยาวในพนท2,500ไร

จนเมอหลงสมปทานปพ.ศ.2532มเหตการณเอกชนบกรก

พนทปาชมชนบานหวยแกวอ�าเภอสนก�าแพงจงหวดเชยงใหมผน�า

คอครนดไชยวนนะนายทวศลปศรเรองและกลมชมชนไดคดคาน

การตดไม และประกาศตอสาธารณะใหปาดงกลาวเปนปาชมชน

และเสนอใหรฐออกกฎหมายปาชมชนจนนายไพโรจนสวรรณกร

อธบดกรมปาไมในขณะนนมาประกาศใหเปนพนททดลองโครงการ

ทดลองปาชมชนหวยแกวในเดอนธนวาคมพ.ศ.2532

การท�างานวจยเชงปฏบตการปาชมชนในภาคเหนอ

เปนการเปดภาพความเขาใจปาชมชนไดอยางลมลกเปนแรงเสรม

กระบวนการเรยนรและการขบเคลอนนโยบายกระบวนการวจยดง

กลาวเนนการมสวนรวมของชมชน ดวยเหตนงานวจยจงเปนการ

สรางความรไปพรอมกบความเขมแขงชมชนในการจดการปา ผล

จากการศกษาเบองตนเมอป พ.ศ. 2534 พบวา มปาชมชนภาค

เหนอทส�ารวจไดในขณะนนถง150ปาและก�าลงขยายตวมากขน

ปาชมชนทเกดขนตามจดตางๆเปนตนแบบใหชมชนตางๆสถาปนา

การจดการปาชมชนขยายตวเปนเครอขายกวางขวางแรงหนนเสรม

ส�าคญมาจากองคกรพฒนาเอกชนภาคเหนอในชวงแรกคอชมรม

นกพฒนาภาคเหนอน�าโดยคณชชวาลทองดเลศและพฒนามา

เปนมลนธพฒนาภาคเหนอ ทท�าทงงานจดตงชมชน งานวชาการ

งานสอสาร งานเชอมสาธารณะอยางรอบดาน ตอมามคณเดโช

ไชยทพเปนหวหอกหลกในการขบเคลอนรางกฎหมายปาชมชน

สถานการณทท�าใหปาชมชนเตบโตอยางรวดเรว มาจาก

นโยบายการประกาศเขตปาอนรกษของรฐทไปครอบทบพนทชมชน

ท�าใหชมชนในพนทปาทวภาคเหนอตางผลกดนปาชมชนในฐานะ

การยนหยดสทธชมชนในการจดการปาและการด�ารงชพ

เครอขายปาชมชนภาคเหนอจดรปเครอขายตามลมน�าเปน

เครอขายลมน�ายอยๆทเชอมรอยกนเกดเปนสมชชาปาชมชนภาค

เหนอในปพ.ศ.2538โดยมพอหลวงจรลขาสกผน�าปาชมชนบาน

ทงยาวจงหวดล�าปางและยงมเครอขายของกลมชาตพนธบนทสง

คอเครอขายกลมเกษตรกรภาคเหนอ(คกน.)ทรวมตวกนตงแตป

พ.ศ.2537น�าโดยนายจอนโอโดเชาปราชญปกากะญอภาคเหนอ

และตอมายงมสหพนธเกษตรกรภาคเหนอรวมกนขบเคลอน

เนองจากภาคเหนอเผชญปญหาการประกาศเขตปาอนรกษ

ทบชมชนมากทสดท�าใหเครอขายปาชมชนภาคเหนอโดยมมลนธ

พฒนาภาคเหนอและมลนธเพอการพฒนาทยงยน(ภาคเหนอ)ม

บทบาทหลกในการผลกดนใหรฐแกไขปญหาปาอนรกษกบชมชน

และขบเคลอนปาชมชนทงในเรองการเสรมความเขมแขงชมชนการ

ขบเคลอนขบวนการเคลอนไหวทางนโยบายการพฒนาองคความ

ร การสรางภาคนกวชาการและภาคสงคมสวนตางๆ การสอสาร

สาธารณะและการขบเคลอนทางนโยบายกฎหมายปาชมชนดวย

บทบาทขบเคลอนเชงรกอยางรอบดานดงกลาวท�าใหเครอขายปา

76 77

ชมชนภาคเหนอเปนแกนหลกของขบวนการปาชมชนทงประเทศ

อยางไรกตาม ภายหลงทขบวนการผดหวงกบการผลกดน

รางพรบ.ปาชมชนสงทชมชนวตกกคอสทธตามวฒนธรรมประเพณ

ของพวกเขาจะถกรบรองไดอยางไรทามกลางกระแสการรกรานของ

ของรฐดวยการประกาศเขตปาอนรกษทบทชมชน และการรกของ

ทนผานธรกจพชพาณชยการจบจองทดนเพอเกงก�าไรและอนๆ

ในดานหนงเครอขายชมชนทเขารวมขบเคลอนกบขบวนการ

ประชาชนเพอสงคมทเปนธรรม(PMove)อนเปนเครอขายประชาชน

จากทกภาคทมบทบาทหลกผลกดนการแกไขปญหาทดนของชมชน

กพฒนาขอเสนอตอยอดจากปาชมชนเปน“โฉนดชมชน”อนหมาย

ถง ระบบกรรมสทธการจดการทรพยากรรวมของชมชนเพอความ

มนคงนเวศเศรษฐกจสงคมซงสามารถผลกดนใหเกดเปนระเบยบ

ส�านกรฐมนตรไดในปพ.ศ.2553แตการด�าเนนการของภาครฐทให

เกดโฉนดชมชนกเปนไปอยางลาชารฐยงไมยอมรบใหมโฉนดชมชน

ในเขตปาอนรกษดงเชนเดยวกบปาชมชน

เครอขายชมชนยงปฏบตการสรางนโยบายกฎหมายระดบ

ทองถนน�าโดยอบต.บานแมทาต�าบลแมทาอ.แมออนเชยงใหม

ซงเปนแกนน�าของขบวนการปาชมชนไดเปนตนแบบของการรเรม

ท�าขอบญญตทองถน จากจดดงกลาวท�าใหชมชนและนกพฒนา

ในเครอขายไดเหนความส�าคญทจะน�ามาปฏบตการในบรบทท

รฐธรรมนญไดเปดใหอปท.ออกขอบญญตตนเองไดชมชนทาเหนอ

ทเปนเครอญาตกบแมทาจงไดเรมกระบวนการขอบญญตทองถนใน

ปพ.ศ.2550ตามมาดวยต�าบลแมวนในปพ.ศ.2553ต�าบลแม

แดดกบต�าบลแสนไหในปพ.ศ.2556และต�าบลแมนาจรในปพ.ศ.

2557

เงอนไขเรมตนของชมชนทองถนมาจากการตระหนกวารฐ

ก�าลงใชนโยบายปาไมลดรอนสทธชมชน และเมอเหนโอกาสทาง

นโยบายจากรฐธรรมนญ และการรเรมของต�าบลแมทา เครอขาย

นกพฒนาและชมชนจงเขาไปหนนสรางสรางความคดกระบวนการ

เรยนรในการท�าขอบญญตทองถน

แตภายหลงการรฐประหารในปพ.ศ.2557รฐบาลมแนวโนม

ทจะไมกระจายอ�านาจสทองถนการขบเคลอนขอบญญตทองถนจง

ไมไดคบหนามากนก

เครอขายปาชมชนอสาน2

การเคลอนไหวเรองปาไมของชาวบานอสานไมใชเรองการ

คดคานสมปทานไมดงเชนภาคเหนอ แตมาจากการคดคานการ

ปลกยคาลปตสในพนทดนอสาน อนเปนสวนหนงของนโยบายปา

ไมแหงชาตพ.ศ.2528ทก�าหนดใหมปาเศรษฐกจรอยละ25ของ

พนทประเทศ และพนทเปาหมายของปาเศรษฐกจกคอภาคตะวน

ออกและอสาน โดยรฐบาลใหเอกชนเชาพนทปาไมเสอมโทรมเพอ

ปลกยคาลปตส พนทเหลานนกมาจากการยดท�าลายพนทปาไม

หรอปาชมชนของชาวบาน

ความขดแยงเรองการคดคานปลกปาพาณชยขยายตวพนท

2 ประมวลจากการสมภาษณ ภาคภม วธานตรวฒน, อดตผประสานงานเครอ

ขายทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอสาน, ธนวาคม 2561

78 79

ปลกปาขององคการอตสาหกรรมปาไม(ออป.)ถกชาวบานท�าลาย

เพอเอาทดนคน ในชวงนนเองกมคณะวชาการ น�าโดยอาจารย

เจมศกดปนทองมาศกษาเรองววฒนาการบกเบกทท�ากนในเขต

ปา ไดเขามาเรยนรและใหขอมลกบชาวบาน พรอมกนนนกมนก

พฒนาเอกชนในอสานเชนภาคภมวธานตรวฒนมงกรเตงประวต

และอนๆไดเขามาสรางกระบวนการเรยนรทางนโยบายกบชาวบาน

และผลกดนใหชาวบานมบทบาทเคลอนไหวสาธารณะ ดวยการ

เปดเวทรบฟงความคดเหนและเสนอตอสาธารณะในเรองปญหา

การปลกปาพาณชยทกรงเทพฯจนท�าใหในปพ.ศ. 2533รฐบาล

พลเอกชาตชายชณหะวณไดชะลอการใหเอกชนเชาทปลกยคาฯ

การเคลอนไหวทางการเมองครงส�าคญเกดในชวงทรฐบาล

ด�าเนนโครงการจดสรรทท�ากนใหแกราษฎรผยากไรในพนทปาสงวน

เสอมโทรม(คจก.)โดยอพยพชมชนในพนทปาไปอยในพนทจดสรร

น�ารองจ�านวน352ปาหลายบานเชนชาวบานดงสะครานถก

อพยพไปท อ.สชมพ จ.ขอนแกน แตกมประชาชนถอครองทดน

อยแลวเหตการณดงกลาวท�าใหชมชนปาทวภาคอสานประมาณ

30,000คนชมนมปดประตเขาสอสานทปากชองในวนท3ก.ค.

2535 สงผลใหมการยกเลกโครงการ และมขอตกลง “คนถนแผน

ดนแม”หลงจากนนชาวบานในพนท47ปามการจดตง“สมชชา

ชาวนาชาวไรภาคอสาน (สดท.)” มเปาหมาย 1) ตดตามการคน

ถน2)ฟนฟทรพยากรธรรมชาต (ปาชมชน)และ3)กระจายการ

ถอครองทดน

เมอชาวบานเดนขบวนจนสามารถยตโครงการดงกลาวกาว

ตอไปของชมชนกคอฟนฟทดนท�ากนและปาโดยเกดเปนเครอขาย

พฒนาปาชมชนเพอการด�ารงชพของชาวบานและรวมขบเคลอนปา

ชมชนกบเครอขายปาชมชนในทกภาค

ในชวงนนมผน�าชาวบานตนตวปญหาปาไมหลายคนเชน

นายสมย ผใหญบานปาชมชนโนนใหญ กงอ�าเภอโพธศรสวรรณ

จ.ศรสะเกษแมฤทธบญประกอบดงขมค�าจ.อบลราชธานผใหญ

วง แหงปาชมชนบานหนองเยาะ หรอผน�าจากปาดงเคง จงหวด

สรนทรเปนตน

ตามมมมองของราชการ ปาชมชน เปนพนทปาเลกตาม

บานวดโรงเรยนแตชาวบานอธบายความหมายปาชมชนใหสอด

รบกบวถชวตชาวบานวาคอระบบนเวศทชมชนพงพาใชประโยชน

เชนปาชาปาหวไรซงแมไมมรปแบบการจดการทชดเจนแตเปน

วฒนธรรมทชมชนสมพนธกบปา

ในชวงแรกของการท�างานสงเสรมการจดการปาชมชน นก

พฒนาเอกชนเขาไปสงเสรมการจดการปาในรปแบบทมองคกร

ชดเจนเชนมกรรมการมการเลอกตงมการหมนเวยนผน�าแตก

พบตอมาวาบางพนทลมเหลวผน�าตดกบการท�างานองคกรไมได

ท�างานฐานรากกบชมชนจงตองพฒนาผน�าธรรมชาตในเรองปาขน

มาโดยเอาวถวฒนธรรมเปนตวตง

จากการท�างานและศกษาวจยขององคกรพฒนาเอกชนพบ

วาผไดประโยชนจากปาชมชนเปนชาวบานทมฐานะปานกลางม

ขาวกนแตส�าหรบชาวบานทยากจนพวกเขาไมไดด�ารงชพกบฐาน

ทรพยากร และไมมเวลา ความพรอมทจะมารวมจดการ ตองไป

รบจางหาเงน

ผลการด�าเนนงานปาชมชนของชาวบานไดสรางความมนคง

80 81

ทางอาหารใหชมชนมากขนสรางรายไดตามฤดกาลของทรพยากร

จากปาแมพนทปาจะไมไดเพมขนแตปาปตาปาโคกปาบงทาม

ซงแตเดมไมเคยไดรบความส�าคญถกราชการตดโคนทงหรอท�าลาย

พนท กถกใหความส�าคญวาเปนปาชมชนขนมา เกดความตนตว

ในภาครฐ วชาการเขามาศกษา ปาชมชนยงถกใชเปนตวชวดผล

กระทบการพฒนาดวย เชน ชาวบานใชเรองปาบงทามในการ

คดคานและชผลกระทบจากเขอนราศไศลเปนตน

กระแสปาชมชนไดเปลยนโนบายพฒนาอสานจากทจะปลก

ยคาฯทงแผนดนเพอตอบสนองอตสาหกรรมกระดาษปาชมชนได

ชวยยนยนวาอสานไมใชโรงงานกระดาษไมใชพนททมแตความแหง

แลงเสอมโทรม

การขบเคลอนปาชมชนเปนประเดนส�าคญระดบภาค

ควบคไปกบเรองการคดคานเขอนและการจดการน�าโดยชมชนใน

เรองปาชมชนมองคกรพฒนาเอกชนทขบเคลอนโดยตรง ไดแก

โครงการปาชมชนสรนทร น�าโดยคณสนน ชสกล นกพฒนา

แนววฒนธรรมชมชน โดยรวมขบเคลอนกบเครอขายการจดการ

ทรพยากรธรรมชาตอสานคณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนา

เอกชน(กป.อพช.อสาน)

แตกระนนปากเปนเพยงสวนหนงของฐานทรพยากรของ

ชมชน ขบวนการอสานไดคดไปถงการจดการทดนซงเปนฐาน

ทรพยากรทงหมดรวมกนของชมชน ตามแนวคดการตงถนฐานท

พบ�ารงบญปญญานกพฒนาอาวโสไดน�าเสนอวาการตงถนฐาน

ของอสานมทงบานบนโคกนารอบโคกและถดไปกเปนปากลาว

อกทางหนงกคอภมทศนการด�ารงชพของชาวอสานทตองมองความ

สมพนธทกฐานทรพยากรอยางบรณาการ

แตกระนนปญหาปาไมทดนอสานกไมไดสนสด ชาวบาน

ดงสะครานเปนหมบานแรกๆทกลบเขาหมบานและท�าส�าเรจใน

เดอนสงหาคมพ.ศ.2535แตตอมามการประกาศอทยานแหงชาต

ภผามานทบซอนชมชน จากการเขารวมกบสมชชาชาวนาชาวไร

และสมชชาคนจนรฐบาลมมตค.ร.ม.17เม.ย.2540จ�าแนกการ

ใชทดน3

ในพนทบานดงสะคราน คณะกรรมการปองกนและปราบ

ปรามทรพยากรปาไมฯจงหวดขอนแกนมมตใหปรบปรงแนวเขต

อทยานฯออกจากทอยอาศยและทดนท�ากนของชาวบานและออก

สปก.แตกถกยกเลกโดยมตค.ร.ม.30ม.ย.2541

ชมชนไดเขารวมกบเครอขายปฏรปทดนภาคอสาน (กอตง

29พ.ค.2549)และขบวนการประชาชนเพอสงคมทเปนธรรม(พมฟ)

จดท�าแผนจดการทดนและทรพยากรโดยชมชน รวมโครงการ

อทยานฯน�ารอง(จอมปา)และโฉนดชมชน

แตเมอเขาสยคคณะรกษาความสงบแหงชาต (คสช.) ใน

ป พ.ศ. 2557 ชาวบานอสานกเผชญปญหาจากนโยบายทวงคน

ผนปาทรกเขาแยงยดพนทปาของชมชนไมตางจากคจก.ในอดต

ท�าใหเครอขายชาวบานในนามเครอขายปฏรปทดนภาคสานไดรวม

3 ขบวนการประชาชนเพอสงคมทเปนธรรม, 2018, จาก คจก. ถงทวงคนผนปา

เรองเลาจากบานดงสะคราน จ.ขอนแกน, 10 มกราคม, https://www.facebook.

com/Pmove2011/posts /จาก-คจก-ถงทวงคนผนปาเรองเลาจากบานดงสะครา

น-จขอนแกนบานดงสะคราน-เปนชมช/1911774272208465/

82 83

ขบเคลอนกบพมฟตอสปกปองสทธ และน�าเสนอเรองการจดการ

ทรพยากรรวมของชมชนในรปแบบ“โฉนดชมชน”แตกยงมความ

คบหนาไมมากนก

เครอขายปาชมชนกลมอนๆ

จากกระแสปาชมชนทเรมตนการรณรงคพรบ.ปาชมชน ใน

ชวงทศวรรษ 2540 ท�าใหชมชนทอยกบปาในภาคตางๆ เรมตน

ตวจดการปาชมชนมากขนสวนหนงเปนเพราะสถานการณความ

เสอมโทรมพนทปาจากการพฒนาเศรษฐกจ สวนหนงมาจากการ

ขยายพนทปาอนรกษของรฐซอนทบพนทชมชน ท�าใหชมชนสราง

ระบบการจดการปาชมชนขนอยางหลากหลายและดวยการสงเสรม

ขององคกรพฒนาเอกชนและสถาบนวชาการตางๆปาชมชนทเขม

แขงหลายจดกเกดขนเกดการรวมเปนเครอขายทงในระดบทองถน

และระดบภาคเรามาลองส�ารวจปาชมชนกลมตางๆทมความโดด

เดน

ชมชนกะเหรยงในปาทงใหญนเรศวร กาญจนบร

ชมชนกะเหรยงต�าบลไลโว (6 หมบาน) อ�าเภอสงขละบร

จงหวดกาญจนบรอยในพนทเขตรกษาพนธสตวปาทงใหญนเรศวร

(ตะวนตก)เปนกลมชาตพนธเกาแกทมวฒนธรรมการอยรวมกบปา

มาอยางลกซงยาวนานทสด วถวฒนธรรมนเวศของพวกเขาเชอม

โยงภมทศนการด�ารงชพทงหมดไมวาจะเปนผนปาขนเขาล�าหวย

สายน�าไรหมนเวยนพนทนาทตงหมบานลวนเปนวถนเวศรวมกน

ในสภาพการณดงกลาวชมชนจงไมไดมการแบงประเภททรพยากร

เพอจดการออกมาตางหากทนจงไมม“ปาชมชน”ในความหมาย

ของผนปาแหงหนงทชมชนรวมจดการแตนเวศวฒนธรรมด�ารงอย

ในทกพนทชวต

สถานการณทท�าใหเรองราวชมชนกะเหรยงทงใหญโดดเดน

ขนมาเมอในชวงปพ.ศ.2534-2535กรมปาไมเหนวาวถไรหมนเวยน

ของชาวบานจะท�าใหปาถกท�าลายจงมเปาหมายจะอพยพชาวบาน

ออกจากเขตปาทงใหญฯ เพราะตองการเสนอพนทปาดงกลาวให

เปนมรดกโลกทางธรรมชาต ดวยการสนบสนนของเจาหนาทปา

ไมในพนท องคกรพฒนาเอกชน นกวชาการ จงท�าใหชมชนไดม

บทบาทน�าเสนอเรองวถชมชนปา เพอเปนสวนหนงของมรดกโลก

ดวยมการจดกจกรรมทางประเพณเชนพธท�าบญขาวใหมซงแต

เดมจดวนไปแตละหมบาน กประยกตมาจดรวมกน และเชญโลก

ภายนอกเขามาสมผสเรยนรวถชมชนจากเหตการณดงกลาวท�าให

เกดกระแสแนวคด “คนกบปา” ทโดดเดน แมวาชมชนกะเหรยง

ทงใหญจะไมไดรวมเคลอนไหวผลกดนกฎหมายปาชมชนรวมกบ

ขบวนการปาชมชนโดยตรง แตกระแสดคนกบปาจากทงใหญกได

หนนเสรมไปถงขบวนการปาชมชนในภาคตางๆดวย

เมอวถนเวศวฒนธรรมของชมชนกะเหรยงเปนทยอมรบตอ

สาธารณะหนวยงานตางๆทงภาครฐและเอกชนกเขามามบทบาท

สงเสรมเชนมลนธสบนาคะเสถยรรวมกบกรมอทยานแหงชาตจด

ท�าโครงการจดการพนทคมครองอยางมสวนรวมในผนปาตะวนตก

(JointManagementofProtectedArea:JoMPA)ทท�างานกบชมชน

84 85

ขอบผนปาตะวนตก158แหงในชวงปพ.ศ.2540

ในเวลาน ดวยกระแสการพฒนาการอนรกษปาแบบเขม

งวดของรฐและเอกชน และการขยายตวทางเศรษฐกจ สงผลให

นเวศวฒนธรรมของกะเหรยงเผชญปญหาการท�าไรหมนเวยนของ

พวกเขาทตองการหมนเวยนพกฟนพนทไรใหคนความสมบรณไม

สามารถท�าไดตามวถประเพณดงเดมชมชนตองปรบตวภายใตแรง

กดดนท�าใหสมเสยงตอความมนคงนเวศอาหารและวฒนธรรมแม

คณะรฐมนตรจะมมตเรองการฟนฟวถชวตคนกะเหรยงในป พ.ศ.

2553 แตกยงขาดการด�าเนนการอยางจรงจง ชมชนกะเหรยงแหง

ปาทงใหญจะธ�ารงวถวฒนธรรมนเวศทเปนตนแบบของประเทศและ

ภมภาคไดหรอไมเปนสงทสงคมจะตองเรยนรและสนบสนนชมชน

บนวถวฒนธรรมอยางจรงจง

เครอขายปาชมชนรอยตอ 5 จงหวดภาคตะวนออก4

มองไปภมทศนปาภาคตะวนออก ผนปาทครอบคลมเชอม

โยง5จงหวดไดแกฉะเชงเทราสระแกวระยองจนทบรและชลบร

มเนอท1.2ลานไรผนปาแหงนมชมชนอยรอบปาทงสน170ชมชน

มความหลากหลายชาตพนธ อยในพนทปาตางชวงเวลากน บาง

ชมชนเปนชมชนดงเดมในภาคตะวนออก ชมชนเหลานจะท�าสวน

4 สวน พวงแพ, 2561, โครงการพฒนาฟนฟภมทศนปารอยตอหาจงหวดภาค

ตะวนออกเพอเศรษฐกจชมชน และสขภาวะชมชนทด, เครอขายปาชมชนรอย

ตอหาจงหวดภาคตะวนออก, สสส.

ผลไมยางพาราพบในเขตตอนใตของจงหวดจนทบรระยองและ

ชลบรบางสวนและกมชมชนชาวไรจากอสานทเขามาบกเบกปาชวง

สมปทานไมเพอปลกออยมนส�าปะหลงพบในจงหวดฉะเชงเทรา

สระแกว ชมชนทอยรอบผนปามทงชมชนทจดการปาชมชน และ

ชมชนทไมมการจดการปาเลย บางหมบานรวมตวหลวมๆ จดตง

องคกรชมชนไดยากบางบานไมไดกนพนทสวนรวมของชมชนบาง

หมบานถกประกาศเปนปาสงวนแหงชาต

ปารอยตอ5จงหวดภาคตะวนออกและชมชนทนกประสบ

ชะตากรรมเชนเดยวกบภาคอนๆ เมอผนปาขนาดใหญถกตดโคน

จากการสมปทานปาไมของกรมปาไม ตามมาดวยการสงเสรมพช

พาณชย และแรงผลกดนของกลมทนทเขามาจบจองพนท ครอบ

ครองทรพยากร สงผลตอระบบนเวศ การเปลยนแปลงการใช

ประโยชนทรพยากรของชมชนจากยงชพสการคา ชมชนตองการ

ทดนเพอปลกพชเศรษฐกจและสญเสยทดนใหกบนายทน

อตสาหกรรมใหญนอยเขามาจบจองใชประโยชนทรพยากร

ทงทดนและปาไมและสรางมลภาวะสงแวดลอมเชนน�าเสยการ

พฒนาพชพาณชย และการเขามาใชประโยชนของอตสาหกรรม

ท�าใหผนปาถกท�าลายลงอยางรวดเรว เกดผลกระทบนเวศ ในอก

ดานหนงรฐกประกาศเขตปาอนรกษครอบคลมพนทหลายแหง

เมอกระแสปาชมชนก�าลงเบงบาน ในป พ.ศ. 2539 ศนย

ฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก (RECOFTC)

อนเปนองคกรวชาการดานการอบรมและสงเสรมการจดการปา

ชมชนกไดเขามาสนบสนนการจดการปาของชมชนรอบปารอยตอ

หาจงหวดท�าใหชมชนรอบปาจ�านวนหนงทเหนปญหาผลกระทบท

86 87

ปาถกท�าลายและตองการฟนฟอนรกษและใชประโยชนจากปา

ใหยงยนไดแนวคดและแรงบนดาลใจจงเกดความรวมมอกนสราง

ปาชมชนของตนเองและเชอมโยงกนเปนเครอขายรวม30ชมชน

ในป พ.ศ. 2552 เกดเปนกลไกก�าหนดการเรยนรทองคกรชมชน

ตองการพวกเขาจงไดขนานตวเองอวา“เครอขายปาชมชนรอยตอ

5จงหวดภาคตะวนออก”มเปาหมายเพอสรางกระบวนการเรยนร

และพฒนาศกยภาพชมชนใหสามารถจดการปาชมชนตนเองใหเขม

แขงปจจบนสามารถจดการปาไดทงหมด72ชมชนรวมเนอทกวา

25,000ไรปาชมชนเหลานอยนอกพนทปาอนรกษซงไมเพยงแตจะ

สรางปาทเปนฐานชวตของชมชนแลว ยงเปนแนวปองกนพนทปา

อนรกษไมใหถกรกรานอกดวย

จดเดนปาชมชนของเครอขายฯกคอความแตกตางหลาก

หลายทงในเชงความสมพนธทมตอปา หลายชมชนไมไดพงพาปา

เปนอาหารเหมอนปาชมชนแถบเหนอและอสาน แตมปาเปนพนท

สเขยวและสรางเปนแหลงเรยนรการทองเทยวนเวศและเปนพนท

ความรวมมอกบสาธารณะการจดการปาทนยงมทงระดบปาชมชน

และปาครอบครว

ปญหาทชมชนเผชญอาจไมใชการประกาศเขตปาอนรกษ

เหมอนดงในภาคเหนอ แตเปนเรองการขยายตวพชพาณชย การ

รกรานของนายทนทเขามาจบจองและเปลยนสภาพพนท ปญหา

การลกลอบตดไมและปญหาความขดแยงระหวางชางปากบชมชน

ในพนท ซงทงหมดนกตองการจดการของชมชนทเขมแขง เครอ

ขายฯไดสรางกลไกการจดการหลายระดบระดบหมบานมทงหมด

83หมบานครอบคลมหาจงหวดรอบผนปาสงขนไปคอระดบเขต

พนทโดยแบงกลมหมบานออกเปน10โซนพนทโดยอาศยภมนเวศ

เปนฐาน และระดบเครอขายโดยใหตวแทนเขตโซนพนทมารวม

เปนกรรมการเครอขายเพอท�าหนาทก�าหนดทศทางนโยบายและ

ยทธศาสตรรวมกน

เครอขายฯเหนความจ�าเปนทจะตองสรางความเชอมโยงทง

ในเชงนเวศเศรษฐกจและสงคมโดยในเชงนเวศมงจดการปาใน

เชงภมทศนคอจดการปาเปนผนตอเนองเชอมโยงกนเพอใหเกด

ความสมบรณของระบบนเวศ และสรางขดความสามารถในการ

บรการทางนเวศทดการจดการปาตองแกปญหาความยากจนและ

เสรมสรางความเขมแขงทางเศรษฐกจบนฐานทรพยากรของชมชน

อาศยความรวมมอของชมชนและภาคทเกยวของทมความหลาก

หลายจงตองสรางความสมพนธระบบการจดการทเชอมโยงกลม

ตางๆ ใหมเอกภาพในเปาหมาย แตคงความหลากหลายตามวถ

และปจจยทเกยวของกบปาไว เปาหมายตอไปจะขยายจากชมชน

ทลกขนมาจดการปาและปาครอบครวแลว 83 ชมชน ไปใหเชอม

โยงครบ170ชมชนรอบปาและเออประโยชนแกสงคมในวงกวางท

จะไดประโยชนจากตนน�าความหลากหลายทางชวภาพเศรษฐกจ

ฐานทรพยากรของชมชน

เครอขายปาชมชนเขาราวเทยนทอง ชยนาท5

5 ธรยทธ สายทอง คณะท�างานสวนกลาง, 2551, รางวลลกโลกสเขยว ครงท

10, https://pttinternet.pttplc.com/greenglobe/2551/community-02.html

88 89

ปาชมชนบานเขาราวเทยนทองอยในเขตพนทปาสงวนแหง

ชาตเขาราวเทยนทองอ.เนนขามและอ.หนคาจ.ชยนาทมพนท

มากกวา 22,000 ไร ชาวบานรอบปาเขาราวเทยนทองรนแรกๆ

อพยพมาจากสพรรณบรและชยนาทชวงป2506ซงเปนชวงแรกๆ

ของการตงหลกแหลงมบานเรอนประมาณ10กวาครอบครว

ชวงกอตงชมชนใหมๆ สภาพปายงอดมสมบรณ สตวปา

ชกชม ชาวบานทมาบกเบกพากนจบจองพนทท�ามาหากนในปา

ตดไมท�าฟนและเผาถานขายแลวยงมคนจากขางนอกเวยนเขามา

หากนจากทรพยากรของบานเขาราวเทยนทองการใชประโยชนจาก

ปาโดยขาดการจดการท�าใหปาเสอมโทรมสตวปาลดจ�านวนและ

ตนไมใหญกรอยหรอลง

การเสอมโทรมของปาท�าใหชาวบานทยากจน และอาศย

ปาเปนแหลงอาหารแหลงรายไดเรมเกดความตระหนกในเรองการ

แกไขและคดหาวธบรหารจดการปา โดยเรมจากกลมคนเลกๆมา

ชวยกนดบไฟปา จากนนเรมขยายวงพดคย เกดเปนขอตกลงใน

การจดการปารวมกน

ชวงปพ.ศ.2540เศรษฐกจบานเมองตกต�าชาวบานทเคย

ออกไปรบจางนอกพนทพากนกลบบานแตผลผลตทเทาเดมเพราะ

พนทเกษตรกรรมสวนใหญอยนอกเขตชลประทาน ท�าใหตองหา

หนทางสรางรายไดเสรมทรพยากรทอยใกลตวทสดกคอปาไผรวก

เหดโคนและน�าผงปาผลผลตเหลานนอกจากเหลอกนในแตละวน

แลว ยงมการแปรรปเพอถนอมไวกนทงป เหลอกขายเพอเปนราย

ไดกลมสตรทผละจากงานโรงงานในเมองและหวนคนบานเกดน

เอง ทเปนกลไกส�าคญในการขบเคลอนเรองน โดยม นางสายชล

พวงพกลผใหญบานบานเขาราวเทยนทองเปนแกนน�าหลก

ปพ.ศ.2541ชมชนไดรบค�าปรกษาจากดร.ประทปพฒน

นรนดรมลนธบรณชนบทประเทศไทยในพระบรมราชปถมภจงหวด

ชยนาท เรองการจดการปาควบคกบการแปรรปและเพมมลคา

ผลผลตจากปา จงมการเปดเวทหารอกนและน�ามาสการจดตง

คณะกรรมการปาชมชนเรมท�ากจกรรมอนรกษไดแกการท�าแนว

กนไฟการดบไฟปาการปลกตนไมเสรมและพชอาหารในพนทวาง

การลาดตระเวนตรวจตราผนปามการก�าหนดชวงเวลาการเกบหา

หนอไมในปารวก โดยใหเดอนมถนายน-สงหาคม เปนชวงเกบหา

หนอไม แตละคนตองไมเกบหนอในกอซ�ากน และแตละคนทเกบ

หนอจะเกบไดเพยง3ใน4เพอเหลอไวเปนหนอเชอพอถงเดอน

กนยายนกจะเปนชวงเวลาปดฤดกาลเกบหนอไมเพอใหพชอาหาร

ชนดนไดมโอกาสเตบโตในฤดกาลตอไปเปนวธบรหารจดการ“ฟด

แบงค”ของทองถนอยางยงยน

เครอขายรวมกนดแลอยางแขงขน ปจจบน เครอขายฯ ม

สมาชก14หมบานใน4ต�าบล2อ�าเภอ(ต.เนนขามต.กะบกเตย

ในอ.เนนขาม,ต.เดนใหญต.นกยงในอ.หนคา)และแนวคดเรอง

การปดฤดหาหนอไมกกลายเปนชดความรทเดนทางขามเขาขาม

จงหวดไปถงอกหลายชมชนในบรเวณภาคเหนอตอนลาง

เครอขายปาชมชนภาคใต6

6 ประมวลจากค�าสมภาษณ ดร.ประวณ จลภกด ประธานมลนธปาทะเลเพอ

ชวต สราษฎรธาน 16 เมษายน 2562

90 91

การจดการปาภาคใตมทงทเปนปาบกและปาชายเลนหญา

ทะเลปะการง โดยในปาบกมปาชมชนทกระจายตวเปนหยอมๆ

เปนระบบนเวศเกษตรทมปาและสวนผสมผสานกนและมทรพยากร

ชายฝงทจดการโดยชมชน

เรองราวของขบวนการปาชมชนภาคใตเรมตนสถานการณ

การคกคามพนทปาซงกระทบตอการด�ารงชพของชมชน ไดแก

โครงการกอสรางเขอนแกงกรง สราษฎรธาน ทชาวบานคดคาน

ส�าเรจในป2533ในหวงเวลานนเปนชวงทกระแสปาชมชนเรมเตบโต

ขนในภาคเหนอแพรมาทวประเทศชมชนในผนปากใชแนวคดเรอง

ปาชมชนในการคดคานเขอนและใชยนยนสทธชมชนเนองจากกรม

ปาไมในขณะนนกเตรยมประกาศเขตปาอนรกษหลายพนทครอบ

ทบชมชน

กลมชมชนทสราษฎรธานจงรวมตวกนเปนเครอขายองคกร

ชาวบานรกษปา10องคกรนบเปนเครอขายปาชมชนระดบจงหวด

เกดขนแหงแรกในภาคใตการใชชอวา“รกษปา”ชมชนตองการสอ

ความหมายถงการปกปองปาอนเปนวถชมชน

จากสราษฎรธาน กลมปาชมชนกไดเกดขนหลายจงหวด

ไดแกชมพรกระบตรงพทลงสงขลายะลาปตตานโดยมนก

พฒนาเอกชนทท�างานทงดานเกษตรกรรมยงยนขบเคลอนปาชมชน

ดวย

การเกดเปนเครอขายปาชมชนระดบภาคเกดขนอยางจรงจง

ราวปพ.ศ.2535ดวยการสนบสนนงบประมาณและความรวมมอ

จากสถาบนชมชนทองถนพฒนา(งบฯจากCIDA)ผานกลไกทเรยก

วา“คณะกรรมการการพจารณาโครงการขนาดเลก”(PRC)ทมภาค

ทงนกวชาการ องคกรพฒนาเอกชน และผน�าชมชนสนบสนนงบ

ประมาณการพฒนาและขบเคลอนปาชมชนในภาคใตนกวชาการท

มบทบาทส�าคญไดแกอ.นธฤทธพรพนธนกวชาการผคลกคลกบ

งานชมชนมานานไดพฒนาองคความรและขบเคลอนปาชมชน7

การพฒนาปาชมชนไดสรางผน�าชมชนหลายคนเชนบงยา

แหงลมน�าปตตานพสงหผใหญละมอจากจงหวดตรงนาจบเยน

ทวและคณสนตสงขผดจากพทลงนาโรจนชวงศกรจากปาพร

นครศรธรรมราชผใหญบญทนคณปตพงษคดการเหมาะผใหญ

วไล ปาชมชนชายเลน คณประนอม ฤทธ ผใหญฟน ฤทธวงศ

ปาพรสราษฎรธานนาสภาพผทบทมจงหวดกระบ

ในสวนนกพฒนาเอกชน เชน ประวณ จลภกด มลนธปา

ทะเลเพอชวต สราษฎรธาน ไชยณรงค คงเกอ สวาท จนทมาศ

ก�าราบพานทองสนธแกวสนเอกชยอสระทะเสรจยพรกและ

อนๆเปนตน

กระบวนการขบเคลอนของเครอขายปาชมชนภาคใตชวง

ปลายทศวรรษ2530ตอเนองถงพ.ศ.2540มความเขมขนในทาง

สงคมและการขบเคลอนนโยบายเครอขายปาชมชนภาคใตเตบโต

ไปพรอมกบการขบวนการเคลอนปาชมชนระดบประเทศมการจด

เวทวเคราะหสถานการณวางแผนขบเคลอนกฎหมายปาชมชนและ

การจดการทรพยากรดานตางๆอยางตอเนองในดานทรพยากรการ

ขบเคลอนเมอหมดงบประมาณจากCIDAทางเครอขายกไดงบฯ

7 อาจารยนธ ยงมคณปการในการสงเสรมนกวชาการเขามาสนบสนนชมชน

เชน อ.นกล รตนดากล นกวทยาศาสตร มอ.ปตตาน

92 93

สนบสนนจากโครงการความรวมมอระหวางรฐบาลเดนมารก(โดย

กองทนDANCED)ในชวงกลางทศวรรษ2540

ตวอยางของการพฒนาปาชมชนทโดดเดน เชน กลมปา

อนรกษตนน�าคลองครามสราษฎรธานน�าโดยคณปตพงษคดการ

เหมาะเรมจากแตเดมชมชนอยในสภาพปาสมบรณแตมกจกรรมท

สรางกระทบจากปาเชนการเหมองแรการขยายตวของพชพาณชย

ยางพารากาแฟการสมปทานไมการปลกสรางสวนปาท�าใหพนท

ปาเสอมโทรมรวมถงการประกาศเขตอทยานฯของรฐทงหมดสราง

ความเดอดรอนแกชมชน ชมชนจงลกขนคดคานโครงการตางๆ ท

กระทบตอปาและวถชมชน

ในชวงปพ.ศ.2536-2537อนเปนชวงเดยวกบทขบวนการปา

ชมชนภาคเหนอและอสานก�าลงขบเคลอนกฎหมายปาชมชนกลม

ปาอนรกษตนน�าคลองครามและปาชมชนอนๆในจงหวดและภาค

ใตกเรมจดตงปาชมชนอยางจรงจงมการรางกฎระเบยบในการอย

รวมกบปาและใชประโยชนจากปาจากนนไดมการสงตวแทนของ

กลมอนรกษ ไปประสานงานกบหนวยราชการตางๆ ทเกยวของ

กรณหากตองถกอพยพจากทดนทอทยานประกาศทบ

เครอขายปาชมชนภาคใตเรมทจะถดถอยตงแตปพ.ศ.2550

มาจากหลายปจจยซงเปนปจจยรวมของทกภาคคอ 1)ความยด

เยอของการผลกดนราง พรบ.ปาชมชน จนสงผลใหชมชนในพนท

ปาอนรกษถกตดสทธการจดการปาชมชนออกไปจากรางกฎหมาย

2)การขาดประเดนทางนโยบายรวมทจะเชอมรอยขบวนการใหขบ

เคลอนรวมกน 3) ขาดแหลงงบประมาณสนบสนนส�าหรบการขบ

เคลอนงานระดบเครอขาย

แมขบวนการระดบภาคจะออนลง แตการขบเคลอนปา

ชมชนระดบพนทแตละจงหวดกด�าเนนตอไปและมความกาวหนา

ยงขนองคกรพฒนาเอกชนกยงท�างานตอเนองเชนมลนธปาทะเล

เพอชวต ขบเคลอนสงเสรมเครอขายลมน�าคลองยนและเครอขาย

อาวบานดอนในสราษฎรธานสมาคมคนรกษลมน�าขบเคลอนใน

นครศรธรรมราชเครอขายเทอกเขาบรรทดขบเคลอนในจงหวดตรง

พทลงเครอขายภาคพลเมองรกษน�ารกษปาชมพร

แมจะลมเหลวในการผลกดนกฎหมายปาชมชนใหรบรอง

สทธชมชนในปาอนรกษแตขบวนการกยงสานตอประเดนนโยบาย

ฐานทรพยากรและวถชวตชมชนโดยมหลายพนทรวมกบขบวนการ

ประชาชนเพอสงคมทเปนธรรม (P Move) ขบเคลอนเรองโฉนด

ชมชน ซงหลายกลมมาจากกลมขบเคลอนปาชมชน มเพยงบาง

กลมทสราษฎรธานทเกดขนใหมเพอตอสกบปญหาทดน

ในเวลานสภานตบญญตแหงชาต(สนช.)ไดผานพรบ.ปา

ชมชนแลวแตขอบเขตการคมครองสทธชมชนมจ�ากดยงเพราะใน

ระบบนเวศตงแตยอดเขาถงทะเลหนวยราชการตางๆกมกฎหมาย

ของตนเอง ในเขตปาอนรกษ มกรมอทยานแหงชาตดแลภายใต

พรบ.อทยานแหงชาต พรบ.สงวนและคมครองสตวปา ในชายฝง

และทะเลกมกรมทรพยากรทางทะเลและชายฝงดแลภายใตพรบ.

สงเสรมการบรหารจดการทรพยากรทางทะเลและชายฝงพ.ศ.2558

ซงกฎหมายของแตละกรมกมอาณาเขตพนทของตน กฎหมายปา

ชมชนกเพยงเปนอาณาเขตหนงของกรมปาไมไมสามารถไปรบรอง

สทธชมชนทอยตามระบบนเวศและพนทตามกฎหมายอนๆได

ทงจากสถานการณทางนโยบายทตองการเครองมอทาง

94 95

นโยบายทรบรองสทธชมชนตอการจดการปาและทรพยากรอยาง

บรณาการซงการผลกดนใหมพลงไดจ�าเปนตองรอฟนเครอขายปา

ชมชนภาคใตขนมาใหมใหมพลงยงไปกวาเดม ซงไมเพยงแตผลก

ดนนโยบายสาธารณะยงตองหนนเสรมความเขมแขงชมชนสราง

รปธรรมการด�ารงชพ การจดการทรพยากรใหสอดคลองกบนเวศ

วฒนธรรมและเศรษฐกจของชมชนการรอฟนและยกระดบเครอ

ขายปาชมชนภาคใตจงมความส�าคญยงในสถานการณปจจบน

96 97

8ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชน

เพอคนกบปากบบทบาทขบเคลอนปาชมชน

ความเขมแขงทางวชาการเปนปจจยส�าคญอยางมากตอ

การเคลอนไหวทางสงคม ขบวนการปาชมชนมความเขมแขงทาง

วชาการขนมาได สวนส�าคญมาจากบทบาทของศนยฝกอบรม

วนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก (RECOFTC) (ตอมา

เปลยนชอเปนศนยวนศาสตรชมชนเพอคนกบปา)โดยมอาจารยสม

ศกดสขวงศนกวชาการวนศาสตรอาวโสเปนหวเรยวหวแรงในการ

บกเบกสรางสรรควชาการปาชมชนตงแตยคแรกดวยเหตนบทบาท

ของRECOFTCในยคแรกจงศกษาผานเรองราวของอาจารยสมศกด

และวเคราะหตอเนองมาถงยคปจจบน

ฐานคดปาไมสงคม กบจดเรมตนของ RECOFTC1

1 สมภาษณอาจารยสมศกด สขวงศ ทปรกษาศนยฝกอบรมวนศาสตรชม

ชนฯ, 26 กนยายน 2562

98 99

อาจารยสมศกดเลาใหฟงวา วชาการวนศาสตรพฒนามา

จากหลกสตรตางประเทศจนมาถงโรงเรยนปาไมแพรของกรมปาไม

ทเนนการฝกเจาหนาทปาไมประกอบกบความรวทยาศาสตรปาไม

เลกนอยขาราชการกรมปาไมจงเปนอาจารยสอนในคณะวนศาสตร

อาจารยไดเขามาเปนคณบดคณะวนศาสตรในชวงป พ.ศ.

2523 มความเหนวาหลกสตรปาไมทใชอยในประเทศไทยยงไม

สอดคลองกบการเปลยนแปลงความรสากลและสถานการณใน

พนทจงไดตดตอไปทองคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาต

(FAO) อนเปนหนวยงานระหวางประเทศทผลกดนนโยบายปาไม

ระดบสากล อาจารยไดรบบทสะทอนจากคณเคนเนท จอรแดน

เจาหนาท FAOวา วชาการปาไมทเปนอยทวโลกท�าหนาทรบใช

ผมอ�านาจ(การหาประโยชนจากไมและผนปา)มากกวาประชาชน

และทามกลางปญหาปาไมถกท�าลายอยางหนกทวโลก เกดวกฤต

หลายดานทงเรองพลงงาน ความยากจนในชนบท ปาไมซงเปน

ทรพยากรส�าคญในการด�ารงชพของประชาชนจงเรมถกมองวาเปน

ทรพยากรธรรมชาตทแกปญหาความยากจนได ท�าใหเกดแนวคด

เรอง“ปาไมสงคม”(SocialForestry)ขนมา

แนวคดปาไมสงคมปรากฏอยางชดเจนในเวทระหวาง

ประเทศจากการประชมสภาปาไมโลกทประเทศอนเดยเมอปพ.ศ.

2517 ทไดเปดประเดนปาไมเพอคนยากจน ปาไมกบการพฒนา

ชนบทจากทกอนหนานแวดวงปาไมถกจ�ากดเฉพาะเรองธรกจไม

จากการสนบสนนของ FAO (ใหค�าปรกษา สงอาจารย

ไปดงานปาไมสงคมทเกาหลใต อนโดนเซย ฟลปปนส) และการ

สอบถามกบภาคสวนตางๆ ทเกยวกบปาไมในประเทศไทย เชน

กรมปาไมออป.บรษทไมอดไทยวามความเขาใจปาไมสงคมหรอ

ไม ทกองคกรตอบวารจก จงเปนโอกาสอนดทอาจารยสมศกดจะ

ไดพฒนาหลกสตรปาไมสงคมเพอน�าเรยนรทคณะวนศาสตรโดย

FAOกลาววาทเปนหลกสตรแรกของเอเชย

แตการสรางหลกสตรทถกมองวาเปนวทยาศาสตร และ

ศาสตรส�าหรบกลไกรฐใหมมตสงคมไมใชเรองงาย ในบรรยากาศ

สงครามเยนทรฐหวาดกลวกระแสคอมมวนสตอาจารยสมศกดตอง

ชแจงกบทบวงมหาวทยาลยเพอท�าความเขาใจวาเปนการพฒนา

วชาการ

เมอกระแสปาไมโลกเรมขยบสปาไมสงคม ธนาคารพฒนา

แหงเอเชย (ADB) กไดมนโยบายสนบสนนใหมการจดการศนยฝก

อบรมดานวนศาสตรชมชนในเอเชยขณะนนตวเลอก3ประเทศคอ

อนเดยฟลปปนสและไทยในทสดADBตดสนใจสนนสนนไทย

โดยตดตออาจารยสมศกดซงไดบกเบกหลกสตรปาไมสงคมขนมา

พรอมกบชวยประสานแหลงทนใหศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนฯ

จงเกดขนไดในปพ.ศ.2530ภายใตมหาวทยาลยเกษตรศาสตรโดย

อาจารยสมศกดกไดพนวาระจากคณบดคณะวนศาสตร มาด�ารง

ต�าแหนงเปนผอ�านวยการศนยฯ

ศนยฯ ไดเรมตนสรางความร หลกสตรฝกอบรม และ

เครอขายปาไมสงคมในระดบภมภาค เรมจากการประกาศตวให

นานาชาตรบทราบวาเกดศนย มการจดประชมนานาชาต เพอ

พฒนาความรปาไมสงคมและปาชมชน

บทเรยนทอาจารยไดคอ หลกสตรตองมาจากความรของผ

ปฏบตการจรงในยคแรกทเนนสอนวชาการความรความเขาใจเรอง

100 101

ปาไมสงคมซงเปนเรองใหมหรอเปนFrontierScienceทไมมอยใน

ต�ารา และยงไมเปนทแพรหลายยอมรบเทาใดนก จนอาจารยได

จดสมมนาระหวางประเทศและเอาผปฏบตการสนามจากประเทศ

ตางๆ มารวมพฒนาหลกสตรและเปนวทยากร ดวยเหตนความ

ร การฝกอบรมจงสมพนธกบเครอขาย ทงการใหเครอขายเขามา

มสวนรวม และใชหลกสตรไปสรางความเขมแขงเครอขายชมชน

สงคมสถาบนฯ ในปรารถนาของอาจารยจงไมใชสถาบนวชาการ

ทไมสมพนธกบสงคมแตเปนองคกรสรางความเขมแขงสงคมผาน

งานวชาการการฝกอบรมและเครอขายทางสงคม

องคความร ปาไมสงคมทเกดขนจงเปนการผสมผสานท

หลากหลายดานหนงมาจากความรวทยาศาสตรปาไมอกดานมา

จากสงคมศาสตรทงในดานวธการศกษาและแนวเสรมความเขม

แขงชมชน โดยศนยฯ ไดเอาเครองมอการประเมนชมชนชนบท

แบบเรงดวน(RapidRuralAppraisal:RRA)ททางองคการเพอการ

พฒนาระหวางประเทศแหงแคนาดา (CIDA) ไดเขามาสงเสรมกบ

สถาบนวจยเพอการพฒนา มหาวทยาลยขอนแกนมาประยกตใช

เปนหนงในเครองมอการศกษาปาไมสงคม

ชดความรส�าคญทศนยฯไดพฒนาขนมาเชนการจดการ

ความรวมมอแบบปรบประยกต (Adaptive CollaborationManage-

ment: ACM) การวจยเชงปฏบตการจดการทรพยากรธรรมชาต

องคกรทางสงคมในการจดการปาชมชน การจดการพนทคมครอง

อยางมสวนรวม(JoMPA)

ศนยฯ ไมเพยงบกเบกความรปาชมชน ยงพฒนาดาน

ความรนเวศเกษตร เชน ไรหมนเวยน ของกลมชาตพนธบนทสง

ในมตนเวศวทยา ท�าใหไรหมนเวยนซงเคยถกรฐและสงคมมองวา

เปนตนเหตท�าลายปาไดรบการทบทวนถงบทบาทความส�าคญใน

ทางนเวศวทยามากยงขน

จนมาถงปพ.ศ.2545ศนยไดด�าเนนการมา15ปมขอสรป

วาศนยฯ ควรยกระดบเปนสถาบนวชาการระหวางประเทศทเปน

อสระจนปจจบนไดเปนองคกรระดบภมภาคทไดรบการยอมรบใน

บทบาทเสรมสรางความรความเขมแขงจดการปาชมชน

บทบาท RECOFTC ตอขบวนการปาชมชน

“สงทผมภมใจจากการท�างานรคอฟอนหนงกคอ การสราง

ศกยภาพของคนไทย ในคอรสแรกสดมนกพฒนาเอกชนซงตอมา

เปนผน�าทมบทบาทขบเคลอนปาชมชนในระดบภาคและประเทศ”

นกพฒนาเอกชนทอาจารยสมศกดกลาวถงไดแกคณภาคมวธาน

ตรวฒน (แกนน�าขบเคลอนปาชมชนอสานในชวงแรกและพฒนา

เครอขายอนดามนภาคใต) คณเรวด ประเสรฐเจรญสข ผอ�านวย

การมลนธเพอการพฒนาทยงยน(สนบสนนมลนธเพอการพฒนาท

ยงยนภาคเหนอขบเคลอนปาชมชนและเครอขายประมงพนบาน

เพชรบร) คณพรพนา กวยเจรญ (อดตนกพฒนามลนธฟนฟชวต

และธรรมชาตปจจบนเปนผประสานงานLandWatch)และยงม

นกพฒนาและผน�าชมชนอกหลายคน

การเขาหาเอนจโอ สวนหนงมาจากขอแนะน�าของธนาคาร

พฒนาเอเชยทเสนอใหอาจารยสมศกดไปท�างานรวมกบนกพฒนา

เอกชนและในชวงตงแตพ.ศ. 2535 เปนตนมาอาจารยสมศกด

102 103

จงไดมารจกกบอาจารยเสนห จามรก และอกหลายๆทาน ทขบ

เคลอนแนวคดและนโยบาย กฎหมายปาชมชน อาจารยสมศกด

และศนยฯ จงไดเปนทปรากฏ รบรกบสงคมทขบเคลอนเรองฐาน

ทรพยากรในวงกวาง

ไมเพยงแตตดอาวธทางปญญาใหกบนกพฒนาความภมใจ

ของอาจารยสมศกดทมากทสดกคอการสรางความมนใจของชมชน

ชมชนสามารถมความมนใจมวธการศกษาและจดการปาเชนการ

ส�ารวจปาการค�านวณคารบอนในปาชมชนเมอชมชนสงสมความร

กจะเสรมสทธชมชนเขมแขงขนเชนเครอขายกะเหรยงกลาทจะยน

หยดประกาศเขตวฒนธรรมพเศษจากความรการจดการทรพยากรท

ยงยน

ศนยฯไดมบทบาทเขาไปสงเสรมความเขมแขงชมชนจดการ

ปาทงในระดบหมบานและระดบภาค โดยสงเจาหนาทภาคสนาม

เขาไปด�าเนนการทงงานสงเสรม ฝกอบรม วชาการ และรวมขบ

เคลอนนโยบายเชนเครอขายปาชมชนรอยตอหาจงหวดภาคตะวน

ออก เครอขายชมชนในพนทปาตะวนตก เครอขายปาชมชนชาย

เลน จงหวดตราด เครอขายปาชมชนเขาราวเทยนทอง เครอขาย

ปาชมชนภาคอสานกลมกะเหรยงบานหวยหนด�าสพรรณบรเครอ

ขายปาชมชนภาคใตและอนๆเปนตน

แมในวนนอาจารยสมศกดจะหมดวาระการเปนผอ�านวย

การRECOFTCในปพ.ศ.2545แตอาจารยกยงมองทศทางชมชน

กบปาในอนาคตวามความส�าคญ เมอสงคมเปลยนแปลงไป คน

สมพนธกบนเวศ ปานอยลง ระบบนเวศ ความหลากหลายทาง

ชวภาพทเกดจากปฏสมพนธระหวางชมชนกบปากจะเปลยนไป

ดงนน การสรางวฒนธรรมทเกอกลระหวางชมชนกบปาไมเพยง

แตจะชวยแกปญหาความยากจนสรางการพฒนาทยงยนแลวยง

สรางสรรคระบบนเวศใหมชวตตอไปอกดวย

“เมอคนท�าไร นา จะมนกกระตบมากนแมลง ผสมเกสร

ดอกไม แตเมอพนทถกทงราง ความหลากหลายพนธพชและสตว

ทมาจากปฏสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตจะหมดไป ปาใน

อนาคตอาจจะเพมขน แตความหลากหลายทางชวภาพจะลดลง

ไมมคนตดไมใหญไมมใครตดไมฟนกลายเปนปาทไมมชวต”

RECOFTC ในยคหลงอาจารยสมศกด2

ภายหลงจากอาจารยสมศกดพนวาระผอ�านวยการ ศนยฯ

ในปพ.ศ.2545ไดมการปรบโครงสรางโดยสวนงานประเทศไทย

มฐานะเปนแผนงานหนงทตองหาทนมาด�าเนนการเอง ในชวงดง

กลาวศนยไดรบการสนบสนนงบประมาณจากโครงการความชวย

เหลอระหวางประเทศแหงประเทศเดนมารก (DANIDA) ในการ

ท�างานสรางความรวมมอจดการปาชมชน โดยมโจทยส�าคญคอ

การสนบสนนชมชน การสรางความร และการสรางความรวมมอ

ทกภาคสวน

ชวงป พ.ศ. 2547 คณสมหญง สนทรวงศ เขามาเปนผ

ประสานงานสวนประเทศไทย โดยเขามาพฒนาหลกสตร การ

2 ประมวลจากค�าสมภาษณคณสมหญง สนทรวงศ ผประสานแผนงาน

ประเทศไทย RECOFTC ในชวงป 2547-2551, วนท 3 ธนวาคม 2561

104 105

ส�ารวจ ประเมนสภาพปา (Forest Assessment) แผนการจดการ

ปาชมชน (Community Forest Management Plan) การตดตาม

ประเมนผลปาชมชนอยางมสวนรวม(CommunityMonitoringand

assessment)แมจะพฒนางานความรไดแตในการสรางความรวม

มอภาคไมงายนกเพราะศนยฯกบกรมปาไมยงไมไดท�างานรวมกน

อยางจรงจง สวนในภาคสงคมกมเครอขายปาชมชนในภาคตางๆ

ทขบเคลอนอยแลว ศนยฯ กไดแสวงหาภาคใหมๆ เพมขน เชน

มลนธรกษไทยรวมมอกบองคกรระหวางประเทศวาดวยการอนรกษ

ธรรมชาต(IUCN)ในชวงฟนฟผลกระทบจากสนามในภาคใตโดย

รวมพฒนางานดานปาชายเลนชมชนใหเขมแขงขน

จนตอมากรมปาไมไดเปลยนแนวความคดใหการยอมรบ

บทบาทปาชมชนมากขนในฐานะเปนหนงในภมทศนปาไม ศนยฯ

จงไดท�าขอตกลงรวมมอกบกรมปาไมในการท�างานวชาการ และ

การเสรมความเขมแขงชมชน

แตในสวนของกรมอทยานแหงชาตฯ(แยกตวออกมาจากรม

ปาไมในป2545)ซงดแลปาอนรกษและมชมชนในปาอนรกษจ�านวน

มากศนยฯยงไมไดมขอตกลงรวมมอกบกรมอทยานฯอยางจรงจง

แตกไดมบทบาทชวยงานอบรมจดท�าแผนใหกบอทยานแหงชาต

หลายพนทเชนประจวบครขนธและในภาคอสานภาคตะวนตก

และภาคใตกรณทเดนชดคอทอทยานแหงชาตทบลานชาวบานขด

แยงกบเจาหนาทอทยานฯชาวบานขาดขอมลสวนเจาหนาทอทยา

นฯขาดความเขาใจชมชนทางศนยฯจงไดเขาไปรวมอบรมเกบ

ขอมลและน�ามาวางแผนการจดการ

ส�าหรบสถานการณทางนโยบาย ในชวงเวลาดงกลาวเปน

ชวงทรางพรบ.ปาชมชนไดผานการพจารณาจากวฒสภาโดยตด

สทธชมชนในปาอนรกษออกไป สงผลใหพลงการขบเคลอนของ

ขบวนการปาชมชนแตกกระสานซานเซนจากความหมดหวงในการ

ใชพรบ.ปาชมชนรบรองสทธชมชนศนยฯกไดมบทบาทฟนฟเครอ

ขายปาชมชนขนมาใหมโดยจดตงเปนสมชชาปาชมชนศนยฯได

สงเสรมผน�าขบเคลอนปาชมชนเชนของงบประมาณจากGlobal

AllianceofCommunityForestryพาผน�านกพฒนาเอกชนและผน�า

ชมชนไปดงานปาชมชนประเทศตางๆเชนเนปาลเปนตน

แมศนยฯจะพฒนาเครองมอการเกบขอมลการเสรมความ

เขมแขงชมชน และการเชอมภาค แตโดยภาพรวมแลว บทบาท

ความเปนผเชยวชาญของศนยฯ ลดลง เมอกอนรฐบาลประเทศ

ตางๆ จะสงคนมาอบรมกบศนยฯ เมอบทบาทลดลง จงมการ

ทบทวนวาแผนงานประเทศไทยจะคงอยตอไปหรอไมซงไดขอสรป

วาแผนงานประเทศไทยมทนความรสงนาจะพฒนาความรตอ

สวนบทบาทในเรองการขบเคลอนนโยบาย ขบวนการปา

ชมชนเผชญกบปญหาเชงโครงสรางทางนโยบายทไมสามารถผลก

ดนกฎหมายปาชมชนและยงถกรกจากรฐเพมอ�านาจคมเขมในพนท

ปาอนรกษ ท�าใหความขดแยงระหวางรฐกบขบวนการปาชมชนม

สงศนยฯจงมขอจ�ากดใหการเชอมประสานความรวมมอระหวาง

ภาครฐกบประชาสงคมทามกลางความขดแยงดงกลาวศนยฯได

ยดเปาหมายทวางไว คอพฒนางานวชาการสรางความเขมแขง

ชมชนและสรางความรวมมอกบทกฝายในการจดการปาชมชน

คณสมหญงทไดขบเคลอนแผนงานประเทศไทยของศนยฯ

ตงแตปพ.ศ.2547-2557เปนเวลาสบปกไดสะทอนภาพรวมของ

106 107

งานปาชมชนไววา30ปของการขบเคลอนปาชมชนโดยเฉพาะใน

ชวงทคณสมหญงท�างานอยชาวบานมความเชอมนในการจดการ

ปามากขนมองคความรวธการหาขอมลท�าใหสอสารและตอรอง

เพอการจดการปาชมชนไดเขมแขง และในโอกาสทสถานการณ

สากลใหความส�าคญกบบทบาทชมชนจดการปาในมตตางๆ(ความ

มนคงอาหารสภาวะโลกรอนฯลฯ)จงเออตอการสนบสนนทศทาง

ปาชมชนในประเทศไทยสวนนโยบายรฐกมความกาวหนาขนมมต

คณะรฐมนตรทเปดใหชมชนมสวนรวมในการจดการปาในสวนภาค

วชาการวนศาสตรกมคนรนใหมหวกาวหนาทสนบสนนชมชนสงขน

การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจสงคมกเปนทงปจจยทาทาย

และโอกาสชาวบานมความตองการใชไมเพอเศรษฐกจสงขนเปด

โอกาสใหมการพฒนาปาชมชนและการจดการทดนในเชงเศรษฐกจ

มากขนแตคนยากจนทมปญหาสทธการเขาถงถอครองทดนและ

ทรพยากรจะมความมนคงไดอยางไรดงนนการพฒนาปาทงในเชง

อนรกษและเศรษฐกจกจะตองไปใหถงคนขางลาง

คณสมหญงไดทงทายไววากาวตอไปของเครอขายปาชมชน

ควรจะตอง

“คนเปนผน�าตองท�างานกบชมชนการตอรองสทธอยางเดยว

ไมพอจะตองมองวาชาวบานจะด�ารงชพอยางไรดวยเครอขายควร

จะตองวเคราะหนโยบายกฎหมายทมอยหรอทจะออกมาเชนพรบ.

ปาชมชนวาจะน�าไปสนบสนนความเขมแขงใหชมชนอยางไรและ

ควรจะตองคดประเดนใหมๆ สรางการท�างานเชงรก เชอมโยงปา

ชมชนกบมตทางสงคมตางๆเชนการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ

เพอตอบโจทยการสรางความเขมแขงชมชน”

108 109

9ฟาวนใหมของขบวนการปา

ชมชนของพลเมองไทย

“ ยสบปทผมอยกรมปาไม หลายประเทศมาดงานการ

จดการปาไทย ศรลงกา เนปาล อนโดนเซย อนเดย สงคโปร

เกาหลใต แตตอนนทกประเทศไปไกลมากเกาหลเคยเปนเขาหวโลน

ตอนนสมบรณ เนปาลจากทรฐตองคอยสงเคราะห ชาวบานไมมฟน

อาหาร แตเมอรฐใหสทธชมชนจดการปา ไมเกนหาป ปาสรางราย

ไดพฒนาชมชนเปนหมนแหง อนเดยรฐใหชาวบานรวมจดการ แบง

ปนรายได ภาษจากปา ลาวกบเวยดนามมการวางแผนจดการทดน

แบงดนแบงปาแตปญหาของไทยคอ เรากาวไมพนทศนคตทขวาง

การพฒนา ทมองวา ชาวบาน ชมชนเปนผท�าลายปา ทงทบานเรา

ชมชนอยตามวถประเพณ แตเมอเราลอคดวยกฎหมาย ชมชนไม

สามารถใชฐานทรพยากรในการพฒนาได หลายพนทชมชนจดการ

ปาไดดระดบโลก แตเราไมสามารถเชอมโยงประสบการณดของ

ชมชนไปสการเปลยนแปลงนโยบายได จากโอกาสเลยกลายเปน

ความขดแยง” (เพมศกด มกราภรมย, 2561)

110 111

เสยงสะทอนจากเพมศกด อดตขาราชการกรมปาไมผผน

ตวเองมาท�างานภาคสงคมถงสภาวะ “พายเรอในอาง” ของการ

จดการปาไมไทยสอดคลองกบโครงสรางนโยบายการจดการปาท

ยงตดกบอยในวงวนระบบราชการรวมศนยมาตงแตการกอตงกรม

ปาไมในปพ.ศ.2439ซงเปนยคก�าเนดรฐ-ชาตสมยใหมทน�ามาสรฐ

สมบรณาญาสทธราชทเอาระบบการจดการองคกรและทรพยากร

สมยใหมจากตะวนตกมาเปนฐาน

แมปจจบนทศทางการจดการปาของโลกไดเปลยนไปมาก

จากยคอตสาหกรรมท�าไมมาสยคอนรกษปาสดขวและการจดการ

ปาเชงพาณชยโดยเอกชน และจงคลคลายมาสยคการจดการปา

บรณาการแบบมสวนรวมของประชาชนดงทปรากฏในเปาหมายท

15ของการพฒนาทยงยน (SDGs) ของโลกทประกาศเมอปทผาน

มาแตนโยบายการปาไมไทยยงมการเปลยนแปลงในเชงโครงสราง

นอยมาก1

ในอกดานหนงความกาวหนาของการจดการปาไมไทยตาม

ทเพมศกดกลาวกลบมาจากการเคลอนไหวของชมชนและประชา

สงคมทสรางรปธรรมการจดการปาของชมชนพรอมไปกบการผลก

1 นวต เรองพานช (2558) ไดแบงววฒนาการปาไมไทยออกเปน 4 ชวง คอ ชวง

เนนท�าไม (2439-2494) ชวงจดการอเนกประโยชน (2495-2524) ชวงจดการปาไม

เพอชมชน (2525-2543) และชวงปาไมในเมองและปาไมเอกชน (2544-ปจจบน)

โดยบอกวาแตละเชอมเหลอมซอนไมแยกขาดกน แตผเขยนกลบเหนวา การ

แบงชวงดงกลาวเปนการแบงในเชงหนาทของปาไม แตโครงสรางจดการปายง

รวมศนยทรฐโดยไมเปลยนแปลง

ดนทางนโยบายมาตงแตทศวรรษ2530เปนตนมา

ปาชมชนจากจดเรมตนทเปนทางเลอกในการพฒนาระดบ

พนท ถกยกระดบใหเปนขอเสนอนโยบายในรปกฎหมายปาชมชน

และยงมฐานะเปนเปาหมายแกนกลางของขบวนการปาชมชนทเคย

เฟองฟในชวงปลายทศวรรษ2530ถงตนทศวรรษ2550

ขอจ�ากดทางยทธศาสตรของขบวนการปาชมชน

ประการแรกคอ ขอจ�ากดโครงสรางทางการเมองของรฐท

ปดแคบ แมจะมรฐธรรมนญป 2540 และฉบบตอมาจะเปดกวาง

ตอการมสวนรวมของประชาชนมากขน และอ�านาจทางการเมอง

ทแทจรงในการจดการปายงคงรวมศนยทรฐ รปธรรมทชดเจนคอ

เมอรางกฎหมายปาชมชนถกเสนอเขาสกระบวนการพจารณาใน

รฐสภา (พ.ศ. 2543-ปจจบน) หลกการพนฐานทเนนสทธชมชน

และระบบการจดการรวม ส�าหรบปาชมชนในพนททกประเภทจะ

ถกกระบวนการของรฐจ�ากดตกรอบใหเหลอเพยงปาชมชนทรฐ

อนญาตเฉพาะในปาสงวน และเปนระบบอ�านาจรฐควบคมชมชน

ใหท�าตามหนาทมากกวาจะเปนการสงเสรมสทธ

ประการทสองพนททางสงคมของขบวนการปาชมชนทหด

แคบลง ทงจากการถกปดลอมโดยรฐ และเปนขอจ�ากดในการขบ

เคลอนยทธศาสตรเชงเดยวท�าใหไมสามารถเชอมตอกบสาธารณะ

โดยมประเดนรายละเอยดดงน

1. ชมชนทจดการปาจ�านวนมากตกอย ในวงลอมปา

อนรกษ ตองเผชญกบการถกรฐละเมดสทธการด�ารงชพใน

112 113

ปายทธศาสตรการตอสของขบวนการจงมงไปทการปกปอง

สทธของตนเองขณะทสงคมเองก�าลงใหความส�าคญกบปา

ในมตนเวศธรรมชาตทงดานความหลากหลายทางชวภาพ

และสภาวะโลกรอน ประเดนเรองสทธทถกละเมดโดย

ล�าพงยงไมมพลงพอตอการดงดดสงคมใหมาสนบสนนได

และการทขบวนการปาชมชนไมสามารถเชอมโยงระหวาง

สทธการด�ารงชพของชมชนกบการมบทบาทในการปกปอง

และสรางสรรคนเวศใหมากขนไดท�าใหการเคลอนไหวของ

ขบวนการปาชมชนถกมองวาเปนเพยงกลมผลประโยชน

เฉพาะ ไมมน�าหนกทงการสรางสรรคนเวศ และกไมใช

ปญหาหลกของคนจนชนบท (ซงสวนใหญไมไดอยในพนท

ปาอนรกษ)

2. รฐผกขาดความชอบธรรมในการจดการปาเพอการ

อนรกษวธการส�าคญคอการสรางบทบาทอนเขมแขงดดน

ในการปราบปรามผบกรกปา ซงสามารถสรางการยอมรบ

จากสงคมทก�าลงหวงกงวลตอตวเลขพนทปาขาวคราวการ

ลกลอบตดไมและภาพสอเขาหวโลนแมในอกดานหนงรฐ

จะมนโยบายหรอโครงการทสรางผลกระทบตอปาหลายดาน

กตามเชนโครงการเหมองแรตดถนนอางเกบน�าและอนๆ

ดวยเหตนแมขบวนการปาชมชนจะแสดงผลงานการจดการ

ปาทโดดเดนหลายพนททตอบโจทยทงความมนคงอาหาร

การสรางภมนเวศทองถนฯลฯแตดวยกลไกอดมการณของ

รฐผานสอและปฏบตการตางๆทผกขาดความเปนผอนรกษ

ปาไวอยางเบดเสรจกท�าใหสงคมยงไมเชอถอการจดการปา

ชมชนในปาอนรกษวาจะปกปองปาไดยงยน และจะสราง

บรการทางนเวศและสงคมจากปาใหกบสาธารณะอยางไร

3. กระบวนการจดการปาชมชนเปนเรองภายในชมชน(Ex-

clusive)ชมชนคอนขางมากสาธารณะไมไดเขามาเกยวของ

ในกระบวนการจดการ ท�าใหขาดความเขาใจเรองสทธ

รวมทไมใชกรรมสทธ ระบบการจดการหนาหม และความ

สมพนธระหวางชมชนกบปา ทงหมดนท�าใหภาพความ

เขาใจสาธารณะตอปาชมชนมแตเรองผลทเกดขนไมวาบวก

หรอลบไมเหนกระบวนการไมเขาใจกลไกเชงสถาบนและ

ไมสามารถเรยนรหรอเขามามสวนรวมไดโดยตรงเทาใดนก

(ตางจากการไปเทยวอทยานแหงชาตทถกออกแบบมาเพอ

การทองเทยวนเวศเปนหลก)

4. การลดบทบาทยทธศาสตรเชงรกในการตรวจสอบระบบ

การจดการปาของประเทศทมปญหาเมอขบวนการปาชมชน

ตองมงปกปองสทธในเชงลบ(negativerights)หรอในเชงตง

รบปองกนการละเมดสทธเปนหลก บทบาทการแสดงสทธ

ในเชงบวก(positiverights)ทงการสงเสรมสทธและการม

สวนรวมก�ากบตรวจสอบนโยบายการจดการปาของรฐเพอ

ประโยชนสาธารณะ ซงเคยเปนยทธศาสตรทโดดเดนเมอ

ครงคดคานสมปทานไมกแผวลงไปดวย เหลอแตเพยงรฐท

แสดงบทบาทตรวจสอบก�ากบและปดลอมชมชนเพยงดาน

เดยวสวนบทบาทการตรวจสอบการจดการปาของรฐถกขบ

เคลอนดวยขบวนการสงแวดลอมของคนชนกลางเชนการ

คดคานเขอนแมวงกจนมาถงขบวนการขอคนพนทปาดอย

114 115

สเทพหรอ“ปาแหวง”ของชมชนเมองและคนชนกลาง

ประการทสามการก�าหนดเปาหมายนโยบายเชงเดยวคอราง

พรบ.ปาชมชนไวเปนแกนกลางยดโยงเครอขาย เมอการผลกดน

กฎหมายเผชญกบโครงสรางการเมองทปดแคบจนการผลกดนลม

เหลวในป พ.ศ. 2551 เมอเปาหมายทางนโยบายทเปนแกนกลาง

ของขบวนการปาชมชนถกท�าลาย ขบวนการถงกบแตกกระสาน

ซานเซน

ขบวนการปาชมชนมชดขอเสนอนโยบายนอยและโครงสราง

ความสมพนธเครอขายผานเรองนโยบายเปนหลก ขาดการพงพา

หนนเสรมในดานตางๆเชนการระดมทนการสรางฐานเศรษฐกจ

การพฒนาองคความรเปนตนเมอเปรยบเทยบกบขบวนการเคลอน

ไหวอนๆ เชน เครอขายเกษตรกรรมยงยน ขบวนการความมนคง

อาหาร ขบวนการสขภาพ ฯลฯ เครอขายเหลานจะมชดขอเสนอ

นโยบายหลายดานและมความสมพนธเกอกลกนหลายมตดงนน

การไมประสบความส�าเรจในการผลกดนนโยบายหรอกฎหมายเรอง

ใดเรองหนงจงไมสงผลกระทบตอเครอขาย ตางจากขบวนการปา

ชมชนเมอแกนกลางคอการผลกดนนโยบายถกทลายลงท�าใหความ

เปนเครอขายระดบชาตสลายไปดวย

อยางไรกด ความลมเหลวของนโยบายเชงเดยวดงกลาว

กลบสงผลดในเรองการสรางความหลากหลายทงการผลกดน

นโยบายและการขบเคลอนบางกลมในภาคเหนอหนไปขบเคลอน

ขอบญญตทองถนซงเกดเปนนวตกรรมใหมทบงบอกถงการพยายา

ยามสรางความเปนสถาบนใหสทธชมชนในระดบทองถนหรอกลม

พมฟ ไปขบเคลอนผานประเดนการจดการทดนโดยเอาเรองนเวศ

ทรพยากรแฝงเขาไปอยในการจดการทดนในรปโฉนดชมชน หรอ

กรณกลมชาตพนธกะเหรยงทหนไปขบเคลอนเรองเขตวฒนธรรม

พเศษตามมตคณะรฐมนตร3สงหาคมพ.ศ.2553ขณะทบางกลม

หนไปสรางรปธรรมการจดการทรพยากรในพนทและตรงพนทไวไม

ใหรฐมาละเมดสทธโดยไมสนใจการมกฎหมายมาคมครอง

ความหลากหลายเหลานไดเปดพนทจนตนาการและปฏบต

การทหลากหลายซงครงหนงเคยถกตกรอบไวดวยเรองรางพรบ.ปา

ชมชน แตกระนนการขาดจดยงโยงกน กท�าใหเครอขายตางๆ ไม

สามารถระดมพลงเพอการขบเคลอนนโยบายระดบชาตและสราง

พนทสาธารณะได ดงนนหากขบวนการปาชมชนซงตอไปอาจจะ

พฒนาไปสฐานขบวนการชมชนทรพยากรอยางองครวมจะสาน

พลงขนมาใหมจ�าเปนหาจดรวมทางยทธศาสตรทแขงแกรง โดยด

บทเรยนเรองการตอสนโยบายเชงเดยวทผานมา

ประการทสการถดถอยภาคหลกคอองคกรพฒนาเอกชน

และนกวชาการซงเคยมบทบาทส�าคญตอขบวนการปาชมชนภาวะ

ถดถอยดงกลาวเปนสถานการณรวมขององคกรพฒนาเอกชนทว

ประเทศทมขอจ�ากดเรองแหลงทน และปญหาทางยทธศาสตร

ทการเชอมตอสาธารณะ หากแตขบวนการเคลอนไหวอนๆ เชน

ขบวนการความมนคงอาหาร ขบวนการสขภาพ ยงสามารถปรบ

ตวพงพาแหลงทนในประเทศเชนส�านกงานกองทนสรางเสรมสข

ภาพ(สสส.)หรอส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย(สกว.)และ

อนๆไดและสามารถเชอมตอกบกลไกภาครฐไดมากขนแตองคกร

พฒนาเอกชนดานฐานทรพยากรไมสามารถเขาถงแหลงทนและ

116 117

กลไกภาครฐไดมากนก ท�าใหขบวนการปาชมชนขาดกลไกเชง

ยทธศาสตร การพฒนาองคความรสรางนวตกรรมทงการจดการ

ทรพยากร และการสรางสรรคประเดนนโยบายสาธารณะใหมๆ

และทส�าคญคอขาดการท�างานปฏบตการเชงรกในการตรวจสอบ

นโยบาย โครงการจดการปาของรฐทมขอบเขตกวางไปกวาพนทท

ชมชนถกละเมดสทธ ดงนน หากขบวนการปาชมชนจะฟนความ

เขมแขงขนใหมจ�าเปนตองออกแบบกลไกเชงยทธศาสตรและการ

สรางองคความรใหมความเขมแขงหลากหลายสามารถเชอมตอ

กบแหลงทนและกลไกรฐใหไดมากยงขน

การเตบโตขบวนการปาของคนเมอง

ในขณะทขบวนการปาชมชนเรมซบเซาลงในชวง5ปทผาน

มาภาคสงคมเมองกมความตนตวในเรองการปกปองปาธรรมชาต

ตลอดจนการสรางพนทปาในเมองขนมาอยางหลากหลาย ดง

ตวอยางการเกดกลมปกปองตนไมใหญในเมองทชอวา“BigTree”

ในป2553ทมบทบาทคดคานการตดตนไมใหญในกรงเทพฯการ

วพากษกรณกลมผมอทธพลบกรกปาทบลาน วงน�าเขยว จงหวด

นครราชสมาในป พ.ศ. 2554 ซงเปนชวงเดยวกบน�าทวมใหญใน

ภาคกลางและกรงเทพฯ ทท�าใหความตนตวการฟนฟปาตนน�าสง

ขน ตอดวยการเดนเทาคดคานเขอนแมวงกน�าโดยมลนธสบนาคะ

เสถยรโดยชประเดนเรองสตวปาในชวงปพ.ศ2556หรอกระแสการ

ฟนฟเขาหวโลนในภาคเหนอเชนจงหวดนานในปพ.ศ.2559ทคน

ชนกลางกระโดดเขาไปท�ากจกรรมสงเสรมการปลกปาการคดคาน

การเชาปาของบรษทกระทงแดงทหวยเมก จงหวดขอนแกนในป

พ.ศ.2560 เรอยมาจนถงปนกระแสวพากษวจารณการทคณเปรม

ชยกรรณสตประธานบรษทอตาเลยนไทยทฝาฝนกฎหมายเขาไป

ลาเสอด�าในเขตรกษาพนธสตวปาทงใหญนเรศวรและขบวนการขอ

คนพนทปาดอยสเทพหรอ“ปาแหวง”ทออกมากดดนใหรฐบาลรอ

ถอนบานพกศาลตลาการออกจากพนทปา

หากประมวลการเคลอนไหวของขบวนการปาประชาสงคม

เมองหรอขบวนการปาของคนเมองเราจะเหนวาโจทยส�าคญคอ

การปกปองปาหรอฟนฟพนทปาทเปนระบบนเวศสาธารณะหรอเปน

ทรพยากรสวนรวม(CommonPoolResources)เชนเดยวกบกบการ

จดการปาชมชน

ความตางอยทชมชนเมองทหวงใยปาวางบทบาทในเรองการ

ท�ากจกรรมสงเสรมสนบสนนการฟนฟปาแตไมไดมบทบาทเขาไป

ออกแบบจดการแบบปาชมชนเนองจากคนชนกลางใหความส�าคญ

กบปาในเชงสญลกษณหรอการพงบรการปาทางออมเชนการม

อากาศบรสทธ การลดโลกรอน การสรางความชมชน และการม

ตนน�าสมบรณขณะทชมชนพงพาปาทางตรงทงเปนปจจยด�ารงชพ

ความมนคงอาหารรายไดและบรการดานนเวศจากตนน�าล�าธาร

เพอการผลต ดวยความสมพนธตอปาทแตกตางกนยอมสงผลตอ

เปาหมายและยทธศาสตรการขบเคลอนทแตกตางกน

หรอในกรณทเปนปญหา ขบวนการปาของคนเมองจะม

บทบาทตดตาม ตรวจสอบโครงการรฐและเอกชนทกระทบตอปา

โดยมงสงเสรมใหรฐมอ�านาจทเขมแขงและมประสทธภาพในการ

ปกปองปาแตไมไดพฒนานโยบายทจ�ากดอ�านาจรฐและกระจาย

118 119

อ�านาจไปสภาคพลเมองในการมสวนรวมจดการเทาใดนกดงเหน

ไดจากกระแสสนบสนนนโยบายทวงคนผนปาของรฐบาลพลเอก

ประยทธ จนทรโอชา (พ.ศ.2557-ปจจบน) ทงๆ ทเปนนโยบายท

กระทบตอชมชนในพนทปาอยางรนแรง

แตกระนนความตางระหวางขบวนการปาในเมองกบ

ขบวนการปาชมชนกเรมหดแคบและเชอมตอกนมากขนนอกเหนอ

จากหลกคดเรองการจดการทรพยากรสาธารณะรวมแลว กรณปา

แหวง ขบวนการทวงคนปาดอยสเทพทนอกจากความหวงใยตอ

ปาธรรมชาตแลว ขบวนการกยงใชมตประเพณความเชอของทอง

ถนเรองดอยสเทพซงถอเปนกรณทนาสนใจมาก เมอมตเชงนเวศ

มาบรรจบกบวฒนธรรม ซงเปนฐานคดส�าคญของการจดการปา

ชมชนท�าใหเหนขบวนการปาเมองซงครงหนงเคยวพากษวจารณ

การด�ารงอยของชมชนในปาเรมเหนความซบซอนของปญหาเหน

มตเชงวฒนธรรมทไมเคยปรากฏในมโนทศนของขบวนการมากอน

และเหนถงปญหาเชงโครงสรางการผกขาดอ�านาจรฐในการจดการ

ปาวาเปนสาเหตส�าคญทท�าใหปาเสอมโทรม

การเปลยนแปลงแนวคดและนโยบายปาไมในระดบสากล

ประเดนปาไมเปนประเดนส�าคญในความสมพนธระหวาง

ประเทศมาชานานนบตงแตการเกดขนของสภาปาไมโลก(WFC)ใน

ป1926ซงเปนชวงกอนสงครามโลกครงท2สภาปาไมโลกเกดขน

จากกลมประเทศซกโลกเหนอทตองการสรางนโยบายการท�าไมเชง

พาณชยผลกระทบเชงนโยบายปรากฏในแนวนโยบายปาไมแตละ

ประเทศกระแสอนรกษปากระแสการธรรมชาตไดเรมเปนประเดน

ระดบโลกจากการเกดขนของIUCNในป1948(พ.ศ.2491)ในชวง

เวลาตอมากเรมเกดแนวนโยบายดานการอนรกษปาในประเทศ

ตางๆ จนเมอเขาสทศวรรษ 1970 ประเดนปาไมเพอสงคมกเรม

ปรากฏขนในเวทประชมสภาปาไมโลกปค.ศ.1978(พ.ศ.2521)โดย

มองมตปาไมกบการแกปญหาความยากจนหรอการพฒนาชนบทใน

ประเทศก�าลงพฒนา และพฒนาขนมาเรอยๆ จนเกดเปนแนวคด

และการเคลอนไหวปาชมชนจากขบวนการทองถนในประเทศก�าลง

พฒนาการประชมระดบโลกวาดวยสงแวดลอมและการพฒนาในป

ค.ศ.1992(พ.ศ.2535)ทก�าหนดหลกการการพฒนาทยงยนวาระ

21และหลกการปาไมทเชอมโยงมตนเวศเศรษฐกจสงคมโดยให

ความส�าคญกบบทบาทหนาทปาไมทหลากหลายปาไมกบการแก

ปญหาความยากจนและความมนคงในการด�ารงชพของชมชนทอง

ถนการจดการปาทยงยนและการมสวนรวมของประชาชนทกระดบ

พฒนาทางนโยบายปาไมระดบโลกมาสบทสรปเรองปาไมในมต

ทหลากหลาย และการมสวนรวมของชมชนและประชาชนในการ

จดการปา ดงทสหภาพยโรปรวมกบธนาคารโลกพฒนาแนวทาง

การบงคบใชกฎหมายปาไมธรรมาภบาล(FLEGT)ในปค.ศ.2003

ทเนนการมสวนรวมของประชาชนและผมสวนไดเสยทกระดบและ

องกรUNFFทถกตงขนเพอสานตอหลกการปาไมจากวาระท21ได

จดท�าแนวทางเครองมอทไมใชขอผกมดทางกฎหมายส�าหรบปาทก

ประเภทและวตถประสงคปาของโลกในปค.ศ.2007 (พ.ศ.2550)

หรอการประชมสภาปาไมโลกในปค.ศ.2009กก�าหนดวาระเรองคน

กบปาอยางชดเจนตามมาดวยการจดท�ายทธศาสตรปาและการปา

120 121

ไมของFAOในปค.ศ.2010(พ.ศ.2553)ใหความส�าคญของปาโยง

กบสถานการณใหม เชนสภาวะโลกรอนความมนคงอาหารปา

เพอการด�ารงชพของชมชนอยางมนคงและลาสดคอการจดประชม

สภาปาไมโลกทจะเกดขนในปค.ศ.2015กก�าหนดวาระเพอปากบ

คนการลงทนเพออนาคต

หลกหมายส�าคญทบงบอกถงการปฏรปแนวทางการจดการ

ปาสการพฒนาทยงยนกคอเปาหมายการพฒนาทยงยน(SDGs)ท

สหประชาชาตไดประกาศเมอเดอนกนยายนปพ.ศ.2559ทผานมา

โดยชหลกการส�าคญ5PคอPeople(ประชาชน)Prosperity(ความ

รงเรอง)Peace(สนตภาพ)Participation(การมสวนรวม)และPlanet

(ความยงยนของนเวศธรรมชาต)จากหลกการดงกลาวไดแปรออก

มาเปนเปาหมาย 17 ประการทครอบคลมทกมตของการพฒนาท

ยงยนโดยในสวนปาไมนนอยในเปาหมายท15ทมสาระส�าคญคอ

ปกปอง ฟนฟ และสนบสนนการใชระบบนเวศบนบกอยางยงยน

จดการปาไมอยางยงยน ตอสกบการกลายสภาพเปนทะเลทราย

หยดการเสอมโทรมของทดนและฟนสภาพกลบมาใหม และหยด

การสญเสยความหลากหลายทางชวภาพ โดยก�าหนดใหภายใน

ปพ.ศ.2563ประเทศภาคจะตองมหลกประกนการอนรกษปาและ

ทรพยากรและมระบบการบรหารจดการปาทกประเภททยงยน2

หลกการสากลดานปาไมรวมถงเปาหมายการพฒนาทยงยน

มหลกการส�าคญอยทการใหคณคากบปาและทรพยากรธรรมชาต

2 โครงการประสานงานการวจยเพอสนบสนนการพฒนาทยงยน (SDG), https://

sdgmove.com/2016/10/07/goal-15-life-on-land/

คอคณคาความส�าคญของมนษยชาต แมจะเคารพหลกสทธ

อธปไตยของรฐแตกเรยกรองใหรฐมความรบผดชอบในการจดการ

ปาเชอมโยงกบหลกการพฒนาทยงยนใชหลกการจดการเชงบรณ

าการทงนเวศ เศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม ตระหนกยอมรบ

สทธและบทบาทของชมชนทองถนเนนกระบวนการมสวนรวมของ

ประชาชนสรางระบบการจดการรวมของภาคทเกยวของสรางแรง

จงใจและสนบสนนชมชนและประชาชนใหมศกยภาพการจดการปา

ทยงยน และมหลกการแบงปนผลประโยชนทเกดขนจากปาอยาง

เปนธรรมใหกบชมชนและสงคม

เทคโนโลยดจตลสารสนเทศ กบความเปนไปไดใหมในการพฒนาปาชมชน

ปจจบนเทคโนโลยดจตลรวมถงระบบ AI ไดมบทบาทใน

ทางธรกจและสงคมทกดาน ในดานปาไมกเชนกน เมอเกดการ

ใชเทคโนโลยดจตลในรปแบบตางๆ เชน ขอมลภมศาสตร สภาพ

พนทและการเปลยนแปลงภมอากาศขอมลพชพรรณความหลาก

หลายทางชวภาพขอมลการเขาถง ถอครอง และใชประโยชนจาก

ทรพยากรเปนตน

รปธรรมของการใชเทคโนโลยดจตลเหลานเรมปรากฏแลว

ในระดบโลกเชนอาลบาบาพฒนาระบบApplicationชอAlipay

ในการระดมทนจากผบรโภคทสงซอสนคา หรอระดมทนเพอไป

สนบสนนการปลกปาในมองโกเลย

ในประเทศไทยภาครฐและเอกชนกเรมใชเทคโนโลยดจตล

122 123

สารสนเทศเพอสนบสนนการจดการปา เชน กรมอทยานแหง

ชาตฯพฒนาAPP“พทกษไพร”เพอตดตามตรวจสอบการบกรก

ท�าลายปา กรมปาไมก APP หลายอน เชน “Forest4Thai” เพอ

รบเรองราวรองเรยนเกยวกบปญหาปาไม AppWeGrow เพอสง

เสรมใหประชาชนมสวนรวมกบโครงการปลกปาหรอAPP“อ-ทร”

เพอใหประชาชนเกบขอมลไมมคาทจะน�ามาใชเชงพาณชยในพนท

กรรมสทธของตนเปนตน

ส�าหรบภาคประชาชนกเรมมการใชAPPบาง เชน เครอ

ขายปาชมชนนานรวมกบมลนธสถาบนธรรมรฐเพอสงแวดลอมและ

การพฒนาและส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย(สกว.)พฒนา

App“NanSustain”เพอเกบขอมลการถอครองและใชประโยชนจาก

ปาชมชนและฐานทรพยากรใน30ต�าบล

ความรเรมในการใชเทคโนโลยดจตลสารสนเทศก�าลงจะเกด

ขนตามมาอกมากมายซงเปนการยกระดบการจดการปาซงจะเกด

ทงความรวมมอ ความกาวหนาในการจดการปาใหมๆ แตในทาง

ตรงขามกอาจจะเกดความขดแยงจากเครองชดใหมดวยเชนกน

ในดานความรวมมอการมระบบฐานขอมลถอครองจดการ

พนทปาทชดเจนท�าใหภาคชมชนประชาสงคมและภาครฐสามารถ

ตรวจสอบประวตการถอครองขอบเขตพนทการจดการปาทชดเจน

มากขนท�าใหปญหาเดมๆคอความไมชดเจนทน�ามาซงความขด

แยงในเรองขอมลการถอครองทดนและปาไมและการใชประโยชน

จากปานาจะลดลงซงขอมลดจตลมการอางองกบระบบฐานขอมล

ทเปนสากล เชน ขอมลภมศาสตรจากระบบดาวเทยม สภาพภม

อากาศ หรอสภาพปญหา เชน ไฟปา ทมการใชระบบดาวเทยม

ตรวจ Hot Spot จากการเผาปาและพนทเกษตร การยอมรบใน

ปญหาและการแกปญหาทแมนย�านาจะเกดขนไดมาก

แตในอกดานหากโครงสรางความขดแยงระหวางรฐเอกชน

และประชาชนในเรองสทธการเขาถงถอครองและใชประโยชนจาก

ปาและฐานทรพยากรยงไมเปลยนแปลงเครองมอดจตลสารสนเทศ

กอาจถกใชเพอขยายอ�านาจการจดการปาของตนและปดกนการ

เขาถงทรพยากรของภาคอนๆดงเชนหากใชเครองมอ APP เพอ

พสจนการบกรกปาแตขอมลในAPPเปนขอมลของหนวยงานรฐท

ประชาชนไมไดมสวนรวมในการพฒนาและตรวจสอบขอมลปญหา

เดมๆทเกดมาจากความเหลอมล�าทางเทคโนโลยในการพสจนสทธ

ในพนทปากจะเกดขน เหมอนทเคยเกดจากมตคณะรฐมนตร 30

มถนายน 2541 ทใชแผนทภาพถายทางอากาศในการพสจนสทธ

การถอครองในปา โดยทขอมลของชาวบานในระดบพนทไมไดถก

ใหความส�าคญ

ดงนน การยกระดบการใชเทคโนโลยดจตลสารสนเทศ

การจดการปาจะน�ามาสความรวมมอในการจดการปาระหวางรฐ

และประชาชนหรอไม จ�าเปนตองด�าเนนการไปพรอมกบเปลยน

โครงสรางพนฐานสทธและหนาทในการจดการปาใหกระจายอ�านาจ

และรบรองสทธชมชนอยางแทจรงไมเชนนนดวยความพรอมทาง

เทคโนโลยของรฐทมมากกวาประชาชนกอาจท�าใหรฐใชเทคโนโลย

ดงกลาวละเมดสทธชมชนในการจดการปาไดรนแรงขนโดยทสงคม

ทเชอในระบบขอมลขาวสารดจตลกพรอมทเชอฐานขอมลของรฐ

มากกวาทจะตงค�าถามตอความไมเปนธรรมในระบบการพฒนา

ขอมลขาวสารดจตลดงกลาว

124 125

ปาชมชนในมตปาพลเมอง ยทธศาสตรเชอมเมองและชนบท

ขบวนการปาชมชนไดสรางประวตศาสตรปาไมภาคพลเมอง

ดวยการคดคานสมปทานไม น�ามาสการพฒนาแนวคด รปแบบ

และการขบเคลอนนโยบายปาชมชนมาไมต�ากวา 30 ป สามารถ

สถาปนาหลกการสทธชมชนทงในรฐธรรมนญ และสรางการ

ยอมรบทางสงคม แตพลงการเคลอนไหวของชมชนยงไมสามารถ

เปลยนแปลงโครงสรางการรวมศนยอ�านาจรฐไดขณะทขบวนการ

ปาของคนเมองกยงเปนหนอออนเรมตนแมจะเพมบทบาทในการ

ตรวจสอบอ�านาจรฐแตกยงไมสามารถยกระดบเครอขายใหมพลง

การเปลยนแปลงเชงนโยบายได

การสานพลงขบวนการปาชมชนและขบวนการปาของ

คนเมองจงเปนยทธศาสตรส�าคญทจะสรางการเปลยนแปลงเชง

โครงสราง และก�าหนดวาระทางสงคมได ดวยเหตนจงเรมเกด

แนวคด“ปาพลเมอง”เนองจากแนวคด“พลเมอง”(citizen)มนย

ทางการเมองทกวางขวาง ในดานหนงคอวางอยบนฐานของสทธ

มนษยชน ดงนนการจดการปาชมชนเพอการด�ารงชพ เพอความ

มนคงอาหาร รายได และเพอสบสานวฒนธรรมประเพณกเปน

สทธมนษยชนบนฐานชมชนในอกดานหนง“พลเมอง” ใหความ

หมายถงการมสทธในเชงกวาง ทงสทธในการมสงแวดลอมและ

สขภาพทดสทธทจะเขาถงทรพยากรสาธารณะมสวนรวมก�าหนด

ตรวจสอบและผลกดนนโยบายสาธารณะนอกจากน“พลเมอง”

ยงครอบคลมทงประชาชนในชนบทและภาคเมอง ครอบคลมฐาน

ชมชนตามวฒนธรรมไปจนถงปจเจกชนกลมประชาสงคมอสระ

เงอนไขปจจยการเปลยนแปลงเชงโครงสรางของปาชมชนและพลเมอง

การเคลอนไหวขบวนการปาชมชนและขบวนการปาคนเมอง

ไดสะทอนถงเงอนไข ปจจยการเปลยนแปลงเชงโครงสรางหลาย

ประการดงน

1. รฐและกลไกอ�านาจรฐบทเรยนปาชมชนและปาพลเมอง

ทชใหเหนโครงสรางอ�านาจรฐทรวมศนยอยางเขมขน“ปา”

เปนพนทอ�านาจและผลประโยชนทรฐพยายามควบคม

ผกขาด รฐเองไดใชกลไกทางการปราบปราม และกลไก

ทางอดมการณในการควบคมและสรางความชอบธรรม

ตอการจดการปา แตระบบรวมศนยอ�านาจรฐก�าลงถกสน

คลอนจากการเคลอนไหวของปาชมชนและปาเมอง ดวย

การเปลยนจากระบบรวมศนยมาเปนระบบธรรมาภบาล

การจดการรวมระหวางรฐกบประชาสงคมทมระบบบรหาร

เชงซอน

2. สถานะของกฎหมายในระบบรวมศนยอ�านาจ รฐใช

กฎหมายเปนเครองมอในการผกขาดอ�านาจจดการพนท

ปาแตการเคลอนไหวปาชมชนและปาพลเมองก�าลงท�าให

เหนวาการใชอ�านาจทางกฎหมายของรฐจะออนพลงลงเมอ

ขาดความชอบธรรมทางสงคมทงการละเมดสทธชมชนการ

126 127

สรางความไมเปนธรรมความไรประสทธภาพในการปกปอง

ปาและการปดกนการมสวนรวมของประชาชนในดานกลบ

กนขบวนการปาชมชนไดสรางพฒนาการดวยการเสนอให

กฎหมายเปนเครองมอการสงเสรมสทธชมชนใหเขมแขง

ยงขน หากสามารถขยายไปสขอบเขตสทธประชาชนและ

เชอมประสานใหขบวนการปาคนเมองรวมขบเคลอนจะน�า

ไปสการปฏรปกฎหมายครงใหญ

3. การกระจายอ�านาจสทองถนและสงคม และการสราง

ความเปนสถาบนใหสทธการจดการปาของประชาชน

ขบวนการปาชมชนไดพฒนาขอบญญตทองถนเปนเพอ

ท�าใหสทธชมชนมความเปนสถาบนและเปนนวตกรรมของ

การกระจายอ�านาจสทองถนทกาวหนา และเปนตนแบบ

ทขบวนการปาคนเมองสามารถน�าไปออกแบบการจดการ

เชงสถาบนได

4. กระบวนการทางนโยบายขบวนการปาชมชนทก�าลง

พฒนาแนวทางขบเคลอนนโยบายใหมๆ ไดท�าใหเหนภาพ

ของกระบวนการนโยบายทหลากหลายมากขน กระบวน

นโยบายไมไดจ�ากดอยการผลกดนทางดงจากระดบลาง

สระดบบน แตเปดพนทการขบเคลอนนโยบายไปในแนว

ระนาบ และหากเชอมกบขบวนการปาคนเมองกสามารถ

พฒนากระบวนการนโยบายทหลากหลายยงขน

5. การสรางวาระทางนโยบายและสงคมขบวนการปาชมชน

ไดใชประเดนการปกปองสทธชมชนในการสรางพลงทาง

สงคมใชมตนเวศทองถนเศรษฐกจชมชนและวฒนธรรมใน

การสอสารแตกมขอจ�ากดในการเชอมตอกบสาธารณะแต

เมอขบวนการใชมตเชงรกในการปกปองปาทใหบรการนเวศ

แกสาธารณะและการใชอ�านาจทไมเปนธรรมของรฐกท�าให

พลงทางสงคมขยายตวขนและจากตวอยางของขบวนการ

ปาคนเมองทใชมตสงแวดลอมทประชาชนมสวนรวม กยง

ท�าใหเหนวาการก�าหนดวาระทางนโยบายและสงคมทม

พลงตองใชมตทหลากหลาย เพอตอบโจทย สถานการณ

ทแตกตางกนไป

เงอนไข ปจจยทง 5 ประการ น�ามาส ความเขาใจตอ

เปาหมายความเปนประชาธปไตย และความเปนการเมองของ

ขบวนการปาชมชนและปาคนเมองทแจมชดขน

ประชาธปไตยบนฐานนเวศและทรพยากร ตองเปน

ประชาธปไตยทรบรองสทธในการจดการทรพยากรและการมสวน

รวมในการปกปองนเวศสาธารณะโดยกระจายอ�านาจสทองถนและ

สงคมเกดเปนกลไกพหภาคเชงสถาบนทเปดกวางตอการจดการใน

หลากหลายรปแบบสรางระบบการจดการทรพยากรรวมทภาคตาง

เขามามสวนรวมก�าหนดและตอบโจทยของสงคมอยางบรณาการ

ทงดานนเวศเศรษฐกจสงคมและการเมองไปพรอมกน

ความเปนการเมองทเป นเปาหมายและปมขดแยงท

ขบวนการปาชมชนและปาพลเมองมงบรรลกคออ�านาจประชาชน

ในการปกปองทรพยากรสาธารณะเพอสทธมนษยชนและประโยชน

รวมของสงคมจากบรการทางนเวศเศรษฐกจสงคมจากการจดการ

ปาทยงยน

128 129

ปฏบตการทางยทธศาสตรสรางขบวนการปาพลเมอง3

เพอใหยทธศาสตรสานพลงขบวนการปาชมชนกบขบวนการ

ปาคนเมองบรรลเปาหมายปฏบตการยทธศาสตรทส�าคญมดงตอ

ไปน

1. การชเปาหมายการพฒนาทยงยน (SDGs) และหลก

การจดการปาระดบสากล ทครอบคลมทงมตความยงยน

ทางนเวศ การตอสกบสภาวะโลกรอน การพฒนาความ

มนคงอาหาร เศรษฐกจจากทรพยากรปา ความเปนธรรม

ทางสงคมการมสวนรวมของประชาชนการสงเสรมชมชน

ทองถนการสรางเสรมสขภาพ การมนตธรรมการจดการ

ทรพยากร ดวยการมเปาหมายทหลากหลายและเปนไป

เพอประโยชนสาธารณะมากกวาตวชมชนผจดการปา จะ

ท�าใหชมชนสามารถเชอมตอ สานพลงกบสาธารณะ และ

มบทบาทเชงรกตอสาธารณะไดมากยงขน

2. ขบวนการปาชมชนและปาคนเมองควรมบทบาทเชงรก

เขาไปเชอมตอพลงทางสงคมกลมตางๆเกดเปนขบวนการ

ปาพลเมองทมเปาหมายรวม โดยอาศยประเดนเรองการ

พฒนาทยงยน หลกการจดการทรพยากรรวม และความ

เปนธรรมทางสงคมเปนตน

3. การสรางความตระหนกวาขบวนการปาชมชนและปา

3 ประมวลจากเวทเสวนา “จากปาชมชนสปาพลเมอง” วนท 25 สงหาคม

2561 ทคณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

คนเมองอยในโครงสรางทเปนปญหารวมกน ทงโครงสราง

อ�านาจรฐรวมศนยความเหลอมล�าดานนเวศฐานทรพยากร

และเศรษฐกจการสรางความตระหนกรวมจะเปนฐานการ

เชอมตอพลงทางสงคมตางๆไดมากขน

4. การสรางกระบวนการเรยนรใหเหนถงคณคา และวถ

ความสมพนธตอปาทหลากหลาย ขบวนการปาชมชนกบ

ขบวนการปาคนเมองมความแตกตางในการใหคณคาและ

วถความสมพนธกบปาทแตกตางกน การเรยนรเพอเขาใจ

ความแตกตาง แตอยบนหวงโซของปญหาและหวงโซของ

การเปลยนแปลงรวมกนจะสรางแนวคดความรนวตกรรม

ใหมๆตอการจดการปา

5. การท�าใหสทธของชมชนและพลเมองมความเปนเจาของ

หรอสถาบนดงเชนทขบวนการปาชมชนใชเรองขอบญญต

ทองถนในการสรางความเปนสถาบนใหสทธชมชนนบเปน

จดเรมตนทจะขยายไปสการสรางความเปนสถาบนใหกบ

พลเมองจดการปาดวย

6. การก�าหนดสทธชมชนเปนไปเพอตอบโจทยชมชนและ

ประโยชนสาธารณะไปพรอมกน ในการตอบโจทยชมชน

เรองสทธด�ารงชพ การพฒนาเศรษฐกจชมชน การสราง

ความมนคงอาหารฯลฯพรอมกบตอบโจทยสาธารณะเรอง

การปกปองนเวศการสรางบรการทางนเวศใหกบสาธารณะ

สทธชมชนทสรางบรการสาธารณะจะมพลงมากกวาการ

ปกปองสทธในเชงรบทไมเชอมโยงกบสาธารณะ

7. การเสนอภาพการจดการปาหลายระดบการจดการปา

130 131

รวมหลายรปแบบหลายระบบสทธและหลากหลายหนาท

จะท�าใหไมเกดภาพการจดการปาเชงเดยวทเปนปญหาดง

ทผานมา ซงการจดการปาหลายระดบหลายหนาท และ

มงการมสวนรวม (inclusive) ของผมสวนเกยวของหลาย

ประเภทเชนปารฐปาชมชนปาเอกชนปารฐรวมชมชนปา

ชมชนรวมกบเอกชนหรอปาพหภาคเพอตอบโจทยทหลาก

หลายทงเรองนเวศเศรษฐกจสงคมความยงยนการยงชพ

การคาเปนตนโดยทงนชมชนหรอฝายตางๆทเกยวของกยง

คงอตลกษณวถความสมพนธตอปาทหลากหลายซงจะเปน

จดแขงมากกวาการสลายใหกลายเปน“พลเมอง”ปจเจกท

ไมมความแตกตางหลากหลาย

8. การสรางเครอขายการขบเคลอนทมความหลากหลาย

ไมวางอยบนนโยบายกลไกขบเคลอนเชงเดยวและทส�าคญ

คอ สรางกระบวนการมสวนรวมภาคทหลากหลายในการ

ก�าหนดยทธศาสตรสรางกลไกการจดการความรทเขมแขง

สรางกระบวนการเชอมตอสานพลงทมประสทธภาพดวย

การอาศยนวตกรรมการจดการ และเทคโนโลยใหมๆ เพอ

ใหเปนเครอขายทเปนระบบเปด (Inclusive network)หนน

เสรมปฏบตการไดหลากหลายและระดมพลงเพอขบเคลอน

ยทธศาสตรรวมได

เปาหมายและตวชวดการพฒนาขบวนการปาชมชนในมตปาพลเมอง

1. สทธและการมสวนรวมของชมชนในการจดการปาไดรบ

การรบรองสงเสรม

- ปาชมชนทกประเภท (ปาอนรกษ ปาเศรษฐกจ ปา

วฒนธรรม)ทกหนวยการจดการ(ปาชมชนภมนเวศต�าบล

หมบานครอบครว)และในทกพนท (ปาสงวนปาอนรกษ

ทสาธารณะ ทกรรมสทธ ฯลฯ) ทชมชนดแลจดการไดรบ

การรบรองอยางถกกฎหมาย และไดรบการสนบสนนจาก

ภาครฐและสงคม

- เกดการจดการปารวมกนระหวางชมชน หนวยงานรฐ

และสงคม

2. ชมชนมความเขมแขง

-ชมชนมความรบผดชอบรวมรวมคด รวมท�า รวมรบผล

ประโยชนรวมตดตามประเมนผล

- ตนแบบพนทเรยนรปาแตละประเภทอยางนอยจงหวด

ละ1แหง

-เกดผน�ารนใหมขบเคลอนงานในทกจงหวด

-สตรมสวนรวมมากขน

- เกดหลกสตรทองถนดานสทธชมชน การจดการปา การ

พฒนาศกยภาพเครอขาย

3.พนทและความสมบรณของปา

-พนทปาเพมมากขน(อสานเพมจากรอยละ16เปน25)

- ปาชมชนสรางบรการทางนเวศ เศรษฐกจ สงคมใหกบ

ชมชนและโลก

132 133

-แนวเขตปาชดเจนเพอปองกนความขดแยงและบกรก

4. เกดกลไกการจดการของชมชนและประชาสงคมทหนน

เสรมเชอมโยงและไดรบการยอมรบ

- เครอขายปาไมภาคพลเมองมความเขมแขงทงในระดบ

จงหวดภาคและไดรบการรบรองทางกฎหมาย

-เปนกลไกทสรางการเรยนรอ�านาจความเขมแขงใหชมชน

โดยชมชนมสวนรวม

5.นโยบายและกลไกรฐคมครองและสงเสรมสทธชมชน

-รฐปฏรปนโยบายกฎหมายและโครงการของรฐทกระทบ

ตอสทธการจดการปาชมชน เชน กฎหมายปาอนรกษ

การสงเสรมอตสาหกรรม โรงไฟฟา และธรกจพชพาณชย

เปนตน

- มกฎหมายทปกปอง คมครอง สงเสรมสทธและความ

ศกยภาพการจดการปา ฐานทรพยากร และวถวฒนธรรม

ของชมชนทงในมตนเวศเศรษฐกจสงคมอยางรอบดาน

-เปนกฎหมายทกระจายอ�านาจสรางกลไกกระบวนการม

สวนรวมของชมชนทกระดบ

-รฐสนบสนนทงดานกองทนความรประสานความรวมมอ

ภาคตางๆหนนเสรมชมชน

-ชมชนเขาถงขอมลขาวสารและมสวนรวมการด�าเนนการ

ของรฐในเรองปาชมชน

6.สงคมเขาใจยอมรบวถวฒนธรรมสถานการณบทบาท

การจดการปาของชมชนและหนนเสรมความเขมแขงชมชน

อยางเปนรปธรรม

-เกดความเชอมโยงแนวคดความรความรวมมอระหวาง

ชมชนทจดการปากบพลเมองทขบเคลอนพนทสเขยวกลาย

เปน “ขบวนการปาพลเมอง” โดยทงชมชนในปาและกลม

ประชาสงคมเมองกยงคงอตลกษณของตนเอง

-เกดนวตกรรมทางเศรษฐกจสงคมทหนนเสรมการจดการ

ปาชมชนเชนธรกจเพอสงคมในรปแบบStartUP.Social

Enterpriseเปนตน

ยทธศาสตร

1. พฒนาแนวคด“ปาพลเมอง”เพอเชอมโยงขบวนการปา

ชมชนและขบวนการพลเมองสรางพนทสเขยวเกดเปนพนท

การเรยนรก�าหนดเปาหมายและขบเคลอนรวมกน

2. ใชเทคโนโลยสารสนเทศดจตลพฒนาระบบฐานขอมล

ปาชมชน (ทะเบยน แนวเขต ทรพยากรชวภาพ บทเรยน

การจดการ)ทเชอมโยงทงประเทศ

3. พฒนาตนแบบการจดการปาชมชนในหลายดานเพอให

เปนพนทปฏบตการเรยนรรวมกน

4. พฒนาศกยภาพคนรนใหมและสรางการมสวนรวมของ

สตรในการจดการทรพยากรใหมากขน

5. พฒนากระบวนการเรยนร ถอดบทเรยนการจดการ

ทรพยากรปาไมในทกมตทกประเภทปญหาใชกรณศกษา

ในพนทจรง

6. พฒนากองทนปาชมชน จากคารบอนเครดต จากการ

134 135

ปลก-ขายไมเศรษฐกจในปาชมชน

7. สงเสรมใหเกดกลไกหนนเสรมการจดการปาชมชนระดบ

จงหวดโดยมการจดท�าแผนยทธศาสตรของตนเอง

8. พฒนาระบบการจดการความร สรางการสอสารทม

ประสทธภาพ เทาทนสถานการณ และสรางประโยชนการ

เรยนรเพอพฒนาปาชมชน

9. พฒนาการสอสารสาธารณะทมเขาถงกลมเปาหมาย

ทางยทธศาสตรทหลากหลาย เพอมงสรางความเขาใจ

ความรวมมอจากภาคมารวมขบเคลอนปาชมชน

10.สงเสรมนวตกรรมทางเศรษฐกจสงคมเพอหนนเสรม

ชมชน เชน ธรกจเพอสงคมในรปแบบ Start UP. Social

Enterpriseเปนตน

136 137

บทสงทาย

แมจะผานมา30ปขบวนการปาชมชนทกอเกดในยครงอรณ

แหงการแสวงหาแนวทางการจดการปาอยางยงยนเจดจรสในชวง

ผลกดนกฎหมายปาชมชนจนเปนขบวนการระดบประเทศ และ

อสดงในยามทกฎหมายปาชมชนทรบรองสทธชมชนอยางแทจรง

ถกปฏเสธ

แตขบวนการปาชมชนยงไมสญสลายแมขาดความโดดเดน

ในการขบเคลอนสาธารณะแตชมชนทจดการปายงคงดแลรกษาปา

ดวยชวตพฒนาความรระบบรปแบบการจดการใหเขมแขงขนใน

หลายจงหวดปาชมชนไมไดลดลงเลยเชนจงหวดนานทมปาชมชน

นบรอยแหงจงหวดล�าปางชมชนดแลปาไมต�ากวา450แหงไดรวม

ตวเปนสมาคมปาชมชนระดบจงหวด หลายพนทในภาคเหนอใช

กลไกปกครองสวนทองถนออกระเบยบรบรองการจดการปาชมชน

ในภาคตะวนออก เครอขายปาชมชนรอยตอหาจงหวดรวมตวกน

เกอบ 100 ชมชน ในภาคใต ปาชมชนทสราษฎรธานและจงหวด

อนๆกยงขยายตวไปไดดเกดนวตกรรมใหมมากมายและสามารถ

138 139

พสจนใหสงคมเหนวาปาไมไทยจะไปรอดจะตองสงเสรมปาชมชน

ดงเชนวกฤตหมอกควนไฟปาในภาคเหนอและอสานสงคมไดเหน

บทบาทของชมชนออกมาปกปองปาดวยชวต

ทงหมดบงชไดวาปาชมชนไมใชแควาทกรรมทางนโยบายท

เปลยนไปตามยคสมยแตคอฐานชวตของชมชนตราบใดทชมชน

ยงพงพาผกพนกบปาเมอนนพวกเขายอมปกปองดแลและพฒนา

ปาชมชนใหเปนฐานชวตของพวกเขาใหมนคงขนไป

ขบวนการปาชมชนอนประกอบดวยภาคทหลากหลายก

ก�าลงรอฟนยกระดบเครอขายใหเขมแขงขนใหมสรปบทเรยนเดม

ทเปนจดเดนและขอจ�ากดและออกไปขบเคลอนกาวตอไปเพอสราง

การพฒนาทยงยนโดยชมชนและสงคมอยางแทจรง

“ปาชมชนมนมพฒนาการ ท�าใหเกดอะไรใหมๆ มากมาย

ใน 30 ปทผานมา ปาชมชนไมไดอยแคปา มนเพมอ�านาจตอรอง

ใหชาวบาน ทงดงงบประมาณรฐ เขาไปมบทบาท อบต. รวมตว

กนฟนระบบนเวศ สรางแหลงทองเทยว และเจรจาใหเทศบาลมา

จดการขยะเพอแลกกบการดแลปา ปาชมชนท�าใหคตรงขามหมด

ความหมาย ทงคตรงขามปากบเกษตร หรอการอนรกษกบการ

พฒนา ปาชมชนสามารถท�าใหไปดวยกน เคลอนไปไกลกวาทคด”

(อานนท กาญจนพนธ, 2561)

140 141

บรรณานกรม

ขบวนการประชาชนเพอสงคมทเปนธรรม, 2018, จาก

คจก. ถงทวงคนผนปาเรองเลาจากบานดงสะคราน จ.ขอนแกน,

10มกราคม,https://www.facebook.com/Pmove2011/posts/จาก-

คจก-ถงทวงคนผนปาเรองเลาจากบานดงสะคราน-จขอนแกนบาน

ดงสะคราน-เปนชมช/1911774272208465/

โครงการฟนฟชวตและธรรมชาต(2532),ปญหาสมปทานปา

ไมในประเทศไทย,ปญหาปาไมกบทางออกของชาวบาน,รายงาน

สรปการประชมระดมความคดเหนเพอแกไขปญหาปาไม ครงท 1

17-19มนาคม2532,กรงเทพฯ:น.31

โครงการประสานงานการวจยเพอสนบสนนการพฒนาท

ยงยน(SDG),Goal15:lifeonland,

https://sdgmove.com/2016/10/07/goal-15-life-on-land/

ธรยทธ สายทอง คณะท�างานสวนกลาง, 2551, รางวล

ลกโลกสเขยวครงท10,

142 143

https://pttinternet.pttplc.com/greenglobe/2551/commu-

nity-02.html

นวต เรองพานช (2558), บทท 1 พฒนาการการศกษา

วชาการปาไม,คมอการศกษาปาไมไทย,

ดวงใจศขเฉลมสนตสขสะอาดและยงยทธไตรสรตนบก.,

กรงเทพฯ:กองทนจดพมพต�าราปาไมคณะวนศาสตรมหาวทยาลย

เกษตรศาสตร,น.1-2

เพมศกดมกรมภรมย(2561),เสยดายโอกาสประเทศไทย,

Forestbook,12สงหาคม2561

เสนหจามรกและยศสนตสมบตบ.ก.(2536),ปาชมชน

ในประเทศไทย:แนวทางการพฒนา,สถาบนชมชน

ทองถนพฒนา:กรงเทพฯ

สวนพวงแพ(2561)โครงการพฒนาฟนฟภมทศนปารอยตอ

หาจงหวดภาคตะวนออกเพอเศรษฐกจชมชนและสขภาวะชมชนท

ด,เครอขายปาชมชนรอยตอหาจงหวดภาคตะวนออก,สสส.

สรนทรอนพรม(2554)ปาชมชน:เทคโนโลยอ�านาจควบคม

ชมชน ในเขตปาชนใหม? กรณศกษาปาชมชนหวยแกว ต�าบล

หวยแกว อ�าเภอแมออน จงหวดเชยงใหม, วารสารสงคมวทยา

มานษยวทยา30(2)กรกฎาคม-ธนวาคม2554.กรงเทพฯ:ธรรมศาสตร

อานนทกาญจนพนธ(2561),สงคมกาวไกลกวากฎหมาย,Forest-

book,16สงหาคม2561

FAO,2015,Community-basedforestry,http://www.fao.org/

forestry/participatory/90729/en/

สมภาษณ

ดร.ประวณ จลภกด ประธานมลนธปาทะเลเพอชวต

สราษฎรธาน16เมษายน2562

ภาคภม วธานตรวฒน อดตผ ประสานงานเครอขาย

ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอสาน

สมหญงสนทรวงศอดตผประสานงานแผนงานประเทศไทย

ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนฯ3ธนวาคม2561

ดร.สมศกดสขวงศทปรกษาศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนฯ

26กนยายน2561

144