क"मारजी()या ब(,दशी - एक म01त िच(तन !“ब(,दश यह राग को सजा: की व

घराzया` ,वविuत सvदयQम=bय ,नित कxन gयाचा cचार करzयासाठी, अथवा काही सामािजक,

स_

क"मारजWना वाटल( अल. [ सवQ क"मारजWनी पार(पा,रक कलाम0bय_`  िचर(तनgव लuात घjऊन, gया 1

म0bय_चा आदर कxन, पर(पची कास न सोडता Nल( \हणzयाtuा आपbया अ(गभ=त c,तf)या बळावर

gय_ना D सहजी साlय झाल(. ठरवzया: होणारी ही गोच नn[.

!cgmक _gयोgस0क कवा _gm)छ0क nय1तीला _ती करzयासाठी आवयक, पोषक अशी अन0कलता

िमळDच अ नाही. माझा असाच एक मह|वाक_uी, _gm)छ0क गायक िम नव,नमती कxन _ती

करzयासाठी व gयाला रद~ी असbयाम0ळj स0योय स(धीची वाट बघत बरीच वष बसला आ[. मी gयाला

तोपाGतो ज0या, पार(पा,रक आिण क"मारजW)या आता पार(पा,रक झाebया ब(,दशी आपbया पतीे: गाऊन

उg_त करzया: स0ा ‘त= _तीकारक ठरशील’ अ पटवzया)या cयgनात आ[.

! सर( अस( की, भारतीय स(गीता)या इ,तहासकार_नी व,दक ऋच_ना आपbया स(गीता` उगम

!pयाल गाताना स=र, ताल, राग, शद आिण भावना या कधीच स(प=णQ आकलन व nयाpया न होऊ

शकणा-या प(चकलाम=bय_ना, गान,व£ातील प(चमहाभ=त( समज=न, gय_ची प(चारती आळव=न गायक वश कx

बघत आ[त, उलगड= बघत आ[त, श~(गाx बघत आ[त आिण शाBकाट¬ाची कसोटी लाऊन समज= ही बघत

आ[त. तरीही तो pयाल दश_ग0ळj उरतोच आ[. \हण0नच गायकाला तो प0हा प0हा गाऊन दर Gळी या

प(चकलाम0bय_ची आपbया पती: मोट ब_ध=न ती गानcवाहात टाकावीशी वाटD. अशी एखादी ,विश

मोट, combination स0रिuत ठjवाय` अल तर D त ब(,दश ब_ध=न ब(,दशीतच ठjवता mD. nयि1तगत

स(Gदन_)या एवढ्या व,वlयप=णQ आिण ,वप0ल अिभnय1तीचा सबळ प0रावा सदार(गान(तर क"मारजW)या

ब(,दशीतच आढळतो.

!Cली ,कमान F-दीडF वष भारतवषतbया GगGगया c_ता`, पडा` लोक असा हा pयाल गाऊन

या कलाम=bय_ना व(दन कx बघत आ[त. pयालगायनाचा हा cवाह mथ=न आणखी प0ढj क"ठj जाईल [ स_गता

mत नाही. भारता)या दोन त~,तय_श भागात [ स(गीत गाईल( जात(. िजत1या nय1ती आिण cकती हा

गानcकार गातील (कटाळा mईपयLत कठाळतील) Dवढा तो ,व

gय_` xढ रागxप_शी होणा ( - हा ‘समास’ सोडवzयासाठी gय_ना

Dnहा क"मारजW)या ब(,दशWवर भा¥य करzयाप0व² ह 

झाebया िचासारख( म=क-,नल नाही. (क"मारजी एका उ¨दवर िचकाराला \हणाe होD, “मला घJड

आ[ की lवनी या खोलीत=न  स-या खोलीत, घरभर कवा घराबा[रही जाऊ शकतो. िच खोलीतbया

¾भतीवरच राहत(.” तर D असो.) रागxपाचा

gयातील स0yत स(Nत_ची स(,दधता न होD. कवा जाणीवप=वQक ती अ,धक ध=सर करता mD. खच आ[,

‘घ=(घट N पट खोल, त0झj ,पया िमÂC’; तर ब(,दश उपज अ(गा: उलगडzया: काय होत( की गायकाची आिण

gयाGळ)या gया)या भावि

क"मारजW)या ब(,दशी एक ठसठशीत, ,नरागस साधjपण अनायास िमरवतात. अ_गा` आठ दागी:

अौcहर घाल=न िमरवणj हा gय_)या ब(,दशWचा Åगडी श~(गार नसतो.

! [ अ_ग जरा

¦या मालवभ=मीत क"मारजी जe, डवरe तो म~दग(ध क"मारजW)या शदकळjला आ[. शहरी

गजबजाटा)या ,वपरीत sवास)या gयाGळ)या श_त, स(थ गतीची, ‘जहाÈ जीवन N भाÈ,त स0रU J भी चन

¦यादाम चत0राई कम’ अशी जीवनशली gय_नी आपलीशी Nली होती. By choice. क"मारजी \हणाय`

‘आम)या माळnयात सगळjच त~yत. जो गÁ कe1टर खातो, तोच चपरासी ही खातो. क"णाला क"णाची ईश

नाही.’ gयाGळी ,त} कवा अय क"ठjही mobile phone कवा television म0ळj सहजी स0लभ होणाÉया

global informationचा cा भव झाeला नसbयाम0ळj क"मारजW)या ब(,दशी दन(,दन जीवनातbया साlया

घटन_` सvदयQ अनायास िमरवतात. D \हणाय`, “ब(,दशीमlm स_गzयाचा अ,धकार रागालाच आ[.”

“ब(,दशीमlm घट:` िचण च_गe असाG व शद कमी असाGत.” मी प0

करत आ[त अ वा. या ब(,दशीतली बालना,यका \हणD, माझ( अम=bय कगन Í,णी: ठjव=न घjतल(य. आता

gयाबwल घरी कोणी ,वचारल( तर मी काय स_ग= ? प0ढj अ(तÉयात ती ना,यका Í,णीला उwjश=न \हणD, D

कगन त= परत ,दल(स तर त0झ( ग0णगान करीन नाहीतर नाव टाकीन. [ कगन gय_नी सौ. वस0(धरा ताइLकरता

कवा कला,पनीकरता ,वकत घjतल( ,क नाही, मा,हत नाही, पण gया ‘कगन’)या ऐ£यची ही जाणीव

gय_)या स_गी,तक µीम(तीत ,नितच भर टाकन Cली.

!आता क"मारजW)या

!होळीचा ,दवस. माळnयात हा होळीचा gयोहार मनवzयाची cथा फार मनभावन आिण स0स(

स(मणही आणतात . एवढjच नn[ तर gय_नी ब(,दशीत=न पत(गही उडवला आ[. फारच ÌÆ आिण म]दार

cस(गा` िचण या भीमपलासी)या ब(,दशीत आ[. दोन लहान भाव(ड( (ब,हण-भाऊ) आ[त. ब,हण, भावाच(

-बीराच( (तो :भळट असला तरी लोकव_ड्मयात gयाला श=रवीर - 'बीरा'च स(बोधल( जाzयाची पत आ[

आिण प,तsवही त असe तरी gय_नाही 'ननदभाई N बीरा' \हण=न स(बोधल( Cल( आ[) आजQव करD, 'मला

पण s ना पत(ग उडव=न, मला mत नाही न(… ' (पत(ग उड,वणj, हा अज=न भारतात female sport/

म,हल_चाही शौक \हण=न जeला नाही.) यावर दादासा[ब डाफरतात, ' Gडी क"ठची ! मी नाही उडव=न

sणार.. त0ला उडवताच mत नाही तर त= लढवणार क"ठ=न !'

!'उडाय s पत(ग \हारा दो बीरा

नी उडाय आव \हा:।

हम नी sव, जा जा गली

उडाय नी आव, लडाय नी आव था:।’

!‘गली’ \हण] Gडी. पत(ग 'बदवतात'! (‘बढ़ा’, ‘बढ़ाना’, ‘बढ़ाD E’ य_चा अपÓ(श) \हण=न,

िल,हzया)या ओघात आठवल(, सावनीमधbया एका स0(दर ब(,दशीत कारणािशवाय भ_डण वाढवणाÉया

nय1तीला उwjश=न D \हणतात,

!!'अब ना बदा बदा ,

सम0झ प न तो[

लाख काही एक न मा:

त0म ,कनसो बर करोरी'

!!

!13

!अनादी काळापास=न ,दसामाग0नी ,दवस चालe, ऋत0माग0नी ऋत= अस( असल( तरी, mणाÉया cgmक

स(वgसराला वाढ,दवस असतो आिण द~ काढावी असा बालपणही असत(, \हण=न बरवामधील ब(,दशीत

gय_नी \हटल( आ[, ‘वारी जाऊ( बाला बरस’.

!,दGलागणी झाली तरी बाळ घरी परत=न आला नाही, असा साय(कालीन ,वषय सोडाच, पण साlया

स=य

या दोन घराzयातील, मग ती ,तलक कामोद मधील ‘स0र स(गत’ असो, की नट,बहाग मधील ‘झन झन

झन झन पायल’ असो की छायानट मधील ‘झनन झनननन’ असो, या ब(,दशWना xढीम01त कxन gयातील

लािलgय आिण ध0न क"मारजWनीच प0ढj आणली.

!वाb[र घराzया)या तर मोजदाद करता mणार नाहीत इत1या भरकटebया, अपÓ(,षत ब(,दशी

gय_नी स0धरवbया, :म1या व :ट1या Nbया. gया ज0या गायक_ना जशा अिभcjत असाnयात तशा Nbया.

वानगीदाखल ‘सखी मन लाC ना’ - बाCµी, ‘:वर की झनकार’ - छायानट, ‘च¨ली फली च(पा’ - हमीत,

‘सो जान= जान=’ - श(करा, ‘बोलन लागी’ - श0 कbयाण, ‘बन0 बलया’ - कbयाण

!,कgmक ‘ध0नउगम’ हा िश1का नसebया, पार(पा,रक रागxपातील ध0:चा शोध घjzयाचा cयgन

क"मारजW)या ब(,दशीत=न झाeला ,दसतो. उदा. ,बहागमधील ‘कAया : घjर लई’ आिण ‘m मोरा मन हरो

हरो’, धनाµी मधील ‘आ,रया बीरा’… खर( तर या गाऊनच समजाव=न sता mणाÉया गोी आ[त.

!रागxपातील काही ल0yत झाeली चलन( कवा

घ=(घट खोलो ना जी, लाग=È पया

sखत हÈस,रया सब सिखयन िमल ।

!NसरबाइL)या गौरी ची शान Gगळी आिण क"मारजW)या गौरी ची जान Gगळी.

!रागाकडj बघzयाचा एक ,वविuत सvदयQशाBीय द~ीकोन जप=न स0रिuत ठjवzयासाठी (क"मारजW)या

शदात “आपण मोकळj nहायला”) क"मारजW)या ब(,दशी झाbया आ[त. एकाच रागातbया अशा अ:क

पार(पा,रक व

!‘शपथ आ[ माझी, मी स_गतोय D ऐका’ अस( आजQव असणा-या काही ब(,दशी आ[त. उदा. ‘A आन

¨रो’ - ,बभास, ‘xप ध’ - श0कbयाण

!काही ब(,दशीत शद

नागीण Nली. भरवाला पाापम01त कxन gया)यात कबीराची फ1कड म

रचनाकार अथवा अय गायक नnया: ](nहा ही ब(,दश गातात, उलगड= बघतात, Ýnहा gया

notation)या symbol मlm दडebया xपाच( demystification कx बघतात. gया symbolच( ि

होत(. [ जरा

!ध=न-राग-ताला` nयाकरण आिण gयालाच िचकट=न असणा कe` ग=ढ-र\य csश यातील लविच क

सीमा-षjवर क"मारजWनी गाईebया ब(,दशी झ0लत राहतात.

!अ_गा)या मब ,व

[ सवQ ,वGचन Nवळ क"मारजW)याच ब(,दशWनाच लाग= पडD अशी माझी भ=िमका नाही आणी ती तशी

क"मारजWची नnहतीच. सवQग0णस(पन अशा पार(पा,रक ब(,दशीही D आपbया कxन गाय`.

! लहान म=ल जस(  स-या म0लाला आपली सवQ ©ळणी आण=न दाखवत(, तस( cgmक Gळी एकान(तर एक

pयाल गाताना ती अ_ग कवा gयातली :हमीसाठी ठरeली अ(ग दाखवzया)या सवई` ग0लाम झाebया

गायक_ना क"मारजW)या ब(,दशी गाnयाशा वाटbया नाहीत. काही अपवाद सोडe तर बÄत_श गायक_ना

च_गbया ब(,दशWची ओढ नसD, gया आपbया स(Zहात असाnयात अस( वाटत नाही. क"मारजW)या ब(,दशी

वठzयासाठी gय_)या धत²च( voice culture आवयक आ[ असाही काहWचा गरसमज असावा.

! क"णाही गायकाला सuम स0िशिuत कलाकार होzयासाठी च_गbया पार(पा,रक ब(,दशWबरोबर

क"मारजW)या ब(,दशीतला सvदयQशोध अ±यासणj अ,नवायQ आ[. पण आपला पड जर Gगळा अल, इतर

ग0णीजन_)या स(

प)रिश-

या pयालस(गीताच( प,हल( मह|वाच( घटक विश¬ \हण]

आिण