215

ศลปกรรมสาร

กระบวนการ สรางงานศลปหตถกรรม

กบฝายทอมอ “แสงดา บนสทธ”

* ผชวยศาสตราจารยประจ�า สาขาวชาออกแบบหตถอตสาหกรรม คณะศลปกรรมศาสตร

มหาวทยาลยธรรมศาสตร ศนยล�าปาง

บทคดยอ

ความหมายของศลปหตถกรรมบงบอกถงการผสมผสานคณสมบตท

ทรงคณคาของงาน สองประเภท คอศลปะ และงานหตถกรรม ในบทความนไดอธบาย

ถงความหมายเชงนามธรรมของทงศลปะ ซงเกยวของกบอารมณและความงามกบ

งานหตถกรรมซงเกยวของกบจตวญญาณทถายทอดผานความประณต จากการท�ามอ

ทไดซมซบจากธรรมชาตแวดลอมและวฒนธรรมทองถน รวมถงกระบวนการ

สรางสรรคงานหตถกรรมทขดเกลาผลงาน จนเรยกไดวา เปนงานศลปหตถกรรมท

ทรงคณคา เนอหาหลกของบทความน ผเขยนไดยกกรณศกษาจากศลปนแหงชาต

แสงดา บนสทธ สาขาการทอผา ผซงมผลงานการทอผาฝายทแตกตางจากชางทอผา

ทวไป บทความไดวเคราะหถงชวตของทาน สภาพแวดลอม กระบวนการท�างาน

วธคด และแรงบนดาลใจทสงผลใหงานศลปหตถกรรมททรงคณคานนอบตขนมาได

กระบวนการในการสรางสรรคผลงานศลปหตถกรรมน ไมเพยงแตศลปนเองทไดรบ

ความสข ความพงพอใจในการสรางสรรคผลงาน แตยงสงผลกระทบตอวถชวตของ

คนในชมชน สงผลกระทบตอเศรษฐกจชมชน สงผลกระทบตอการอนรกษสภาพแวดลอม

และคณภาพชวต

ค�ำส�ำคญ : ศลปะ ศลปหตถกรรม ผาฝายทอมอ ยอมสธรรมชาต แรงบนดาลใจ

ความยงยน

อาชญ นกสอน*

216ศลปกรรมสาร Abstract

Thai handicrafts are considered as elegance artifacts due to

the combination of art and crafts within the piece. In this article,

elaboration of art’s meaning in term of subjective manner are revealed.

Together with handicrafts’ meaning in term of spiritual manner where

natural environment and local culture influence the way of artisans

threat their work. It also includes elaboration of craft making process

and the inspirations. The rest of the content dedicates to a case study

of Thai national artist-Sanda Bunsidth. A creative cotton hand-weaver

who cultivated unique and sustainable weaving process through

natural die. The case study reveals surrounding factors influence her

to create uniqueness of cotton weaving fabric such as the influence

of natural environment, scientific approach of making natural color

die process, artistic thinking process, and surrounding inspirations.

These factors are combined together with traditional skills become

quality Thai handicrafts which not only bring pride to the artisans but

also improve local economy, better lifestyle, and conserve natural

environments.

Keywords : art; cotton weaving; natural color die; Thai handicrafts;

inspirations; sustainability

บทน�ำ

บทบาทของงานศลปะและงานหตถกรรมเกยวของกบชวตและความเปนอย

ของมนษยมายาวนาน ทงสองเปนงานสรางสรรคดวยฝมอมนษย อยางไรกด

แตละงานมจดมงหมายในการสรางทแตกตางกน โดยงานศลปะนนสรางขนดวย

จดประสงคทตองการสอถงอารมณและความรสก สวนงานหตถกรรมเปนงานสรางสรรค

ทมงเนนประโยชน และการใชสอยในชวตประจ�าวน ในการสรางสรรคสงของเครองใช

217

ศลปกรรมสาร

เพอใหไดทงประโยชนจากการใชงาน พรอมๆ กบไดรบรถงความรสกและอารมณท

ถายทอดผานงานหตถกรรมในชนงานเดยวกนนน จงเปนทมาของงาน “ศลปหตถกรรม”

ศลปะ อารมณ ความรสก

ศลปะ ตามความหมายของพจนานกรมฉบบราชบณฑตสถาน พ.ศ. 2530

อธบายวา เปนผลแหงความคดสรางสรรคของมนษยทแสดงออกมาในรปลกษณตาง ๆ

ใหปรากฏ ซงเปนสนทรยภาพ ความประทบใจ หรอความสะเทอนอารมณ อจฉรยภาพ

พทธปญญา (Intellectuality) ประสบการณ รสนยม และทกษะของแตละคน

เพอความพอใจ ความรนรมย ตามขนบธรรมเนยม จารตประเพณ หรอความเชอ

ทางศาสนา

ศลปนหลายทานไดนยามค�าวา “ศลปะ” ไวหลากหลายมมมองดวยกน

น.ณ ปากน�า (ประยร อลชาฎะ) ศลปนแหงชาต สาขาทศนศลป (จตรกรรม) ไดให

นยามของศลปะไววา “ศลปะไมใชธรรมชาต ...ลายดอกดวงของสสนบนแววหางนกยงและบนขนนกตางๆ แมบนตวปลา อนมลายสวยงาม ลายเสนบนตวมาลาย คลายรปเขยนปรากฎบนหนตางๆ หนสผลกอนแวววาว ลวดลายและสสน ทปรากฏตามธรรมชาต เหลานถอเปนความงาม ตามธรรมชาตแตไมสามารถนบไดวาเปน ศลปะ เพราะศลปะตองเกดจากฝมอหรอความคดของมนษยเทานน” 1 เกอเธ (Goethe,

ค.ศ.1749-1832) กวชาวเยอรมนกลาววา ศลปะไมไดเกดมาตามธรรมชาต (Art is

art only because it is not nature) ซงสอดคลองกบ ศาสตราจารยศลป พระศร

ทไดใหความหมายของ “ศลปะ” ไววา คองานอนเปนความพากเพยรของมนษย

ซงตองใชความพยายามดวยมอและความคดผ ทสรางสรรคงานเหลานขนมา

จงเรยกไดวาเปนศลปน

นอกจากน เมอกลาวถงงานศลปะ หลายคนอาจนกถงชนงานทจบตองได

(Tangible) ทอยรายรอบตวเรา เชน ภาพเขยนของศลปน หรอ งานประตมากรรม

รปทรงสะดดตา เปนตน อยางไรกด หากพจารณาอยางลกซง อาจกลาวไดวา

1 วบลย ลสวรรณ, 2549: 105

218ศลปกรรมสาร แกนแทของงานศลปะนนอยภายในจตใจของผสรางสรรค เปนนามธรรม (Subjective)

ส�าหรบผพบเหนหรอผเสพงานศลปะ การเขาถงแกนแทน จงจ�าตองอาศยประสบการณ

ตนเองในการรบรอารมณและความรสก ผานอายตนะทง 5 ซงไดแก การเหนทางตา

การไดยนทางห การรบรกลนทางจมก การรบรรสทางลน และการสมผสทางกาย

ซงลวนถอเปนศกยภาพพนฐานของมนษยในการสอสาร อยางไรกด เรามกคนเคย

กบงานศลปะ จากการเหนทางตาและการไดยนทางหมากกวาอายตนะอนๆ ยงม

งานศลปะประเภทอนๆ ทอาศยการผสมผสาน การรบร ผานอายตนะหลายสวน

ไปพรอมๆ กน เชน นาฎยศลป ศลปะการแสดง หรอ ศลปะสมยใหม เชน ภาพยนตร

4 มต ทตองอาศย ตา ห จมก กายสมผส ในการรบร เปนตน

ศลปนกบกระบวนการสรางงานศลปะ

จากขอมลขางตนอาจสรปไดวา คณคาทแทจรงของงานศลปะไมไดจ�ากด

อยเพยงชนงานทเปนรปธรรม หากแตขนอยกบความสามารถของผเสพในการรบร

ความรสกตอชนงานนนๆ ในท�านองเดยวกน เมอพจารณาถงกระบวนการท�างาน

ของศลปนผสรางสรรคงานศลปะ พบวา งานศลปะแตละชน เกดจากการเชอมโยง

ความสมพนธของศลปน ในการถายทอดความคด การใชความรสก และอารมณเปน

แรงขบดน (Passion) ศลปะ จงเปรยบเสมอนการสอสารทางอารมณของศลปน

โดยผานสอศลปะประเภทตางๆ ทสามารถสงและรบไดโดยประสาทสมผสทง 5 คอ

ตา ห จมก ลน และสมผสทางกาย ท�าใหเกดความประทบใจในอารมณนน โดยผเสพ

ซงถายทอดออกมาในรปแบบของผลงานทสรางสรรค ยกตวอยางศลปนผมอารมณ

สนทรยตอธรรมชาต เมอไดสมผสกบดอกไมทก�าลงบานทามกลางน�าคางยามเชา

กบแสงแดดออนๆ อารมณทเกดจากธรรมชาตน ถกบนทกอยในความทรงจ�า

เมอศลปนระลกอารมณนขนมาเมอใดกตาม เขากสามารถถายทอดอารมณนนออกมา

เปนงานศลปะ โดยอาศยทกษะตางๆ ตามถนด ไมวาจะเปนการสรางสรรค และ

ถายทอดอารมณ โดยผานเครองดนตรและตวโนต การเรยบเรยงเสยงตางๆ ตาม

จงหวะทถกก�าหนด ท�าใหเกดเปนสนทรยะของบทเพลงทสะทอน อารมณของศลปน

ทมตอธรรมชาตในขณะนน หรอทกษะความช�านาญในการสรางสรรคงานทศนศลป

219

ศลปกรรมสาร

ทสวยงาม ดวยการถายทอดอารมณและความรสก โดยการใชเสนและส สรางสรรค

ผลงานศลปะภาพเขยน ผานปลายพกนหรอเกรยงลงบนผนผาใบ กลายเปนผลงาน

ภาพเขยนทสรางสรรค สะทอนอารมณทตองการสอออกไปสผชมไดอยางนาอศจรรย

เปนตน

ดงนนการถายทอดอารมณของศลปนนน จงเป นหวใจส�าคญใน

การสรางสรรคงาน เพราะศลปนแตละทานจะมแนวทางการท�างานของตนเอง

เพอคนหาสงกระตนอารมณ หรอแนวทางในการสรางอารมณทแตกตางกนไป

ซงกระบวนการท�างานในสวนน อาจเรยกไดวาเปนการคนหา “แรงบนดาลใจ”

(Inspiration) ซงถอเปนตวแปรทมความส�าคญ ตอการสรางสรรคผลงานของศลปน

มากถงขนทจะเปนตวก�าหนดความส�าเรจใหกบชนงานนนๆ เลยทเดยว แรงบนดาลใจ

ทส�าคญตอการสรางสรรคของศลปนสวนใหญ มกไดรบจากธรรมชาต เพราะการท�างาน

ทามกลางธรรมชาต เชน การไดมองเหนรมเงาของตนไม สายน�าทไหลเออยๆ

นกสงเสยงรองในตอนเชา ฯลฯ ลวนสงผลใหเกดพลงของพทธปญญา ความรสก

ปลอดโปรง และสมาธในการสรางสรรคงาน

“...สภาวะความรสกของมนษยภายใตอทธพลของธรรมชาตทเกดขนนนมไมเทากน มเพยงบางบคคลเทานนทสามารถสมผสตอความงามเหลานเปนพเศษกวาผอนและสามารถถายทอดออกมาไดดวยงานทตนรก เปนความสามารถทจบคณคาของความงามจากธรรมชาตมาใสไวในงานของตนทไดสรางสรรคขนอยางมพฒนาการและเปนระเบยบ ผานวนเวลาแหงประสบการณของงานสรางสรรค จนสามารถเรยกงานนไดวา งานศลปะ....”

2

2 อ�านวย จนเงน, 2545: 43

เมอศลปนมแรงบนดาลใจในการสรางสรรรคงานและน�าความรความช�านาญ

ในทกษะการสรางงานศลปะประเภทตางๆ เพอถายทอดอารมณ ความรสกให

ปรากฏอยในตวชนงาน จะสงผลใหผเสพหรอผพบเหนงานนนๆ สมผสและเขาใจถง

อารมณและจดประสงคของศลปนผสรางสรรคงานชนนนๆ ไดอยางด จงอาจกลาวไดวา

220ศลปกรรมสาร ทกษะและความสามารถของศลปนในการสอสารอารมณและความรสก ถอเปน

ศกยภาพทส�าคญมาก ในท�านองเดยวกน ความสามารถในการรบสอของผเสพ

ซงอาจมปจจยแวดลอมทแตกตางกนไป เชน สภาพภมศาสตร เพศ อาย ประสบการณ

ในชวต คานยม วฒนธรรม วถชวต ฯลฯ ยอมมความส�าคญไมยงหยอนไปกวากน

เพราะอาจสงผลตอการแปลความหมาย หรอรบรความรสกตอชนงานศลปะนนๆ

ซงอาจผดเพยนไปจากเจตนาของศลปนได อยางไรกด ทามกลางความแตกตางดงกลาว

หากผเสพงานศลปะเหลาน มทศนคตทเปดกวาง ความแตกตางดงกลาวอาจเกด

คณคาทยงใหญตอผเสพไดเชนกน เพราะงานศลปะเหลาน เปรยบเสมอนสะพาน

ทเชอมโยงระหวางผเสพงานศลปะและความรสกนกคดของศลปน ซงท�าใหเกด

ความเขาใจ และการยอมรบในความเปนมนษยทมคณคา และมความแตกตาง

หลากหลาย ซงเปนเรองทยากนกทคนเราจะมโอกาสไดท�าความเขาใจถงความรสก

นกคดของผอนทมความแตกตางจากเรา หากปราศจากการเชอมโยงดวยศลปะ

ภาพท 1 Pieta ผลงานแกะสลกโดย Michelangeloในครสตศรรตวรรษท 15 เปนศลปะตะวนตก มลกษณะใหความส�าคญตอรปแบบทเสมอนจรงทมา : www.en.wikipedia.org

ภาพท 2 ผลงานของชางหลอพระในสมยสโขทย เปนศลปะไทย ทใหความส�าคญตอภาพลกษณในอดมคตมากกวาความเสมอนจรงทมา : www.seehistory.blogspot.com

221

ศลปกรรมสาร

หตถกรรม ส “ศลปหตถกรรม”

หตถกรรมเปนผลงานสรางสรรคทถกท�าขนดวยมอ โดยอาศยเครองมอ

และวสดทหาไดในทองถน ซงเดมงานหตถกรรมสรางขนเพอประโยชนใชสอยใน

ชวตประจ�าวน เชน ผาทอมอ ใชเปนเครองนงหม เครองปนดนเผา ใชเปนภาชนะ

ตางๆ ในครวเรอน งานไมแกะสลก ใชท�าเครองเรอน ฯลฯ อยางไรกด เสนหของ

งานหตถกรรมไมไดอยทประโยชนใชสอยแตเพยงเทานน ทวาความงามจากการท�ามอ

ทแฝงดวยอารมณ จตวญญาณ ซงไดถกหลอหลอม ตลอดกระบวนการสรางชนงาน

และถายทอดผานวสดตางๆ เชน ลกษณะของลวดลายในผาทอ และการเลอกใชส

ทสะทอนอารมณ และวถชวตตามวฒนธรรมชมชน การแกะสลกททงรอยมดหรอ

สวบนงานไม สะทอนถงสภาพความแปรปรวนทางอารมณของชางฝมอ เปนตน

กระบวนการสรางสรรคงานเหลาน ลวนเพมเสนหและคณคาใหกบชนงานหตถกรรม

ไดอยางเหลอเชอ

คณคาหรอเสนหของงานหตถกรรมคอ ความสามารถของชางฝมอใน

การถายทอดจตวญญาณ ทตกทอดจากบรรพบรษผานชนงานหตถกรรม ซงผใชหรอ

ผเสพงานสามารถรบร และสมผสไดถงคณคาและจตวญญาณ ทไดสงสมมายาวนาน

“หตถกรรมยงมลกษณะพเศษทตางไปจากงานศลปะประเภทอนๆ อกประการหนงคอความมชวต ซงเกดจากการใชสอย เพราะการใชสอยจะชวยขดเกลา ใหงานหตถกรรมมความประสานกลมกลนในตวเอง...งานหตถกรรมไดดดซบเอาชวต และวญญาณของทองถนไว...ชวยใหเกดความรสก มชวต มวญญาณแฝงอย”

3

3 วบลย ลสวรรณ, 2535: 93

222ศลปกรรมสาร

ภาพท 3 ผลงานแกะสลกไม โดยสลาค�าจนทร ยาโน ทสะทอนวถชวตและจตวญญาณของชาวลานนา ทมา : ผศ.อาชญ นกสอน, 2556

สภาพแวดลอม : ปจจยส�าคญตอรปแบบงานหตถกรรมสงานศลปหตถกรรม

สภาพแวดลอม ถอเปนปจจยส�าคญประการหนง ทมอทธพลตอการพฒนา

รปแบบของงานหตถกรรม เหนไดชดจากงานหตถกรรมไทย ทมเอกลกษณแตกตาง

จากงานหตถกรรมชาตอนๆ สบเนองมาจากบรบทของสงคม และสภาพแวดลอม

ในประเทศไทย ทมอตลกษณชดเจนและแตกตางจากประเทศอนๆ เชน ลกษณะ

ของภมศาสตรทเปนเขตรอนชน สงผลตอพชพรรณตางๆ ทเจรญเตบโตในเขตน

ลกษณะของวฒนธรรมทมเอกลกษณเฉพาะตว ตามสภาพอากาศหรอลกษณะของ

สถาปตยกรรมทตอบสนองตอการพกอาศยในพนทราบลม เปนตน

จากปจจยดงกลาว ท�าใหคนไทยสรางสรรคผลงานทสะทอนถงอทธพลของ

สภาพแวดลอม สงผลตอความละเมยดละไมและออนโยน ซงถอเปนลกษณะและ

บคลกโดยรวมของคนไทยไดอยางชดเจน ดงนน งานศลปหตถกรรมไทย จงไมได

เปนเพยงชนงานศลปหตถกรรมทถกสรางขนดวยภมปญญา และฝมอชางไทย

ทวา ตลอดกระบวนการของการถายทอดออกมาดวยความประณตของผสราง

เตมไปดวยจตวญญาณของความเปนไทย ทสงสมมาเปนชวอายคน

223

ศลปกรรมสาร

งานศลปหตถกรรมจงถอเปนการยกระดบ และเพมคณคาของงานหตถกรรม

ดวยการถายทอดศลปะและจตวญญาณลงไปในงาน เมอ “ศลปะ” และ “หตถกรรม”

มารวมกน จงใหความหมายบงบอกถงการสรางสรรคงานหตถกรรม ทไมเพยงแตเปน

วตถเพอตอบสนองการใชสอยในชวตประจ�าวนเทานน แตยงแฝงไวซงการผสมผสาน

อารมณทสอดแทรกอยในความงาม ประณต และถกขดเกลาใหความสอดคลองกบ

ประเพณและวฒนธรรมในภมภาคนนๆ

ความละเมยดกบศลปหตถกรรมไทย

ดงทไดกลาวไปแลววา จดประสงคหลกของการสรางงานหตถกรรม มงเนน

ประโยชนใชสอยเปนส�าคญ สวนงานศลปะเปนเรองทเกยวของกบอารมณ ความรสก

ทเกดขนระหวางผสรางและผเสพผลงาน ดงนน เพอใหเกดการพฒนาของชนงาน

หตถกรรม ศลปะจงเขามามบทบาทในการตอยอดคณคาของงานหตถกรรม

ววฒนาการของศลปหตถกรรมไทย เรมปรากฏหลกฐานขนสมยพระรวง

จากบนทกพงศาวดารเหนอ พบวามการท�าเครองจกสาน ดวยการสานชะลอม

หรอกระออมจากไมไผและหวาย โดยสานใหตาถและลงชนภายใน เพอใชตกน�า

นอกจากนยงพบวา สมยสโขทยมการทอผาทมลวดลายงดงามและหาดไดยากใน

ปจจบน เชน ผาสกลพสตร ผาเลกหลบ ผากรอบ เปนตน 4 งานศลปหตถกรรมของ

ไทยหลากหลายชนดไดววฒนาการขนมาในแตละยคแตละสมย ตามความเจรญของ

ชมชนและสงคมในยคนนๆ

4 กรมสงเสรมอตสาหกรรม, 2537

ภาพท 4 ตกตาเสยกบาล เปนทนยมในสมยสโขทย สะทอนความเชอและวถชวตของชาวสโขทยในสมยนนในรปน หวต กตาทยงไมไดถกหกออก มแกมต ย สะทอนวฒนธรรมอมเมยงหรอเคยวหมากของคนไทยโบราณทมา : ผศ.อาชญ นกสอน, 2556

224ศลปกรรมสาร

ภาพท 5 ลายผาทอจากบานหาดเสยว อ.ศรสชนาลย จ.สโขทย ของชาวไทพวน ซงเปนมรดกตกทอดกนมาตงแตสมยสโขทยทมา : ผศ.อาชญ นกสอน, 2556

กระบวนการผลตชนงานศลปหตถกรรมไทย สวนใหญไดรบอทธพลจาก

ประเทศตางๆ เชน อนเดย ญปน จน ลาว เปนตน ตวอยางทชดเจนไดแก เทคนค

การท�าเครองเขนของชาวลานนา ซงไดรบอทธพลจากประเทศจน ซงเปนเครองใช

ทท�าจากไมหรอไมไผขดและน�ามาตกแตงดวยการลงรก สชาด มก และทองค�าเปลว

ในสมยจางโฉว ไดถกน�าเขามาโดยไทเขน จากเชยงตง ในสมยสมเดจพระพทธยอดฟา

จฬาโลก โดยการกวาดตอนไทเขน ในฐานะเชลยเขามาอยในจงหวดเชยงใหม และ

ไดถายทอดภมปญญาใหแกคนเชยงใหมในยคตอมา และเกดการพฒนาใหเหมาะสม

กบความเปนอยแบบไทยจวบจนถงปจจบน

การสรางสรรคงานหตถกรรมของคนไทยในอดตเรมจากจดประสงคเพอใช

ในการด�ารงชวตเปนหลก และเมอพฒนาตอยอดมาเปนงานศลปหตถกรรม จงพบวา

มงานศลปหตถกรรมจ�านวนมาก ทสรางขนมาเพอตอบสนองประเพณความเชอ

ทงในพทธศาสนา ความเชอในสงศกดสทธ ประเพณการนบถอผตางๆ รวมถงการใช

เปนของขวญของก�านลใหกบเจาขนมลนายในประเพณของระบบอปถมภแบบไทย

ลกษณะของงานศลปหตถกรรมไทยทเกดขนเพอตอบจดประสงคดงกลาว จงสะทอน

225

ศลปกรรมสาร

ถงความศรทธา ความเคารพ และความนอบนอมในตวชนงานอยางชดเจน สอดคลองกบ

ลกษณะของงานทมความละเมยดและประณต เปนอตลกษณทสะทอนถงคณคาและ

เปนสวนส�าคญของมรดกไทยทควรคาตอการอนรกษและสบทอด

แสงดา บนสทธ แบบอยางของการสรางงานศลปหตถกรรม

ศลปหตถกรรมไทยเปนคณคาทางวฒนธรรมและไดรบการสงสมสบทอด

มาจากรนบรรพบรษ เมอสภาพของสงคมไดปรบเปลยนไปจากเดม สงคมเกษตรกรรม

ไดคอยๆ เปลยนไปสสงคมอตสาหกรรม งานศลปหตถกรรม ทสะทอนวฒนธรรม

ในอดต จงกลายเปนสงทหายากในปจจบน และไมงายนกทจะไดรบการสรางสรรค

ขนมาใหมในยคปจจบน งานศลปหตถกรรมจงเปนแหลงรวบรวม และเกบรกษา

ภมปญญาในอดตไดเปนอยางด

กรณศกษาในล�าดบตอไปนเปนเรองราวของศลปนแหงชาต ทไดลวงลบ

ไปแลว ผลงานและแนวทางในการสรางงานของทานสะทอน ใหเหนถงคณสมบต

ของศลปนและชางฝมอในเวลาเดยวกน กระบวนการผลตงานศลปหตถกรรมของทาน

ไดสงผลตอชมชนและสงแวดลอม ซงควรคาทจะสบสานเพอเปนแบบอยางใหกบ

อนชนรนตอไป

ผาฝายทอมอยอมสธรรมชาตแหงบานไรไผงาม

แสงดา บนสทธ ศลปนแหงชาตป พ.ศ. 2529 สาขาทศนศลป (การทอผา)

ผมความสามารถทงเปนศลปนและชางฝมอผไดลวงลบไปแลว ทานเปนศลปนทรก

งานผาฝายทอมอยอมสจากสมนไพรธรรมชาต ตลอดชวตของทานไดทมเทใหกบ

งานศลปหตถกรรมทอผา ทมลกษณะผลงานอนโดดเดน สะทอนถงอตลกษณของ

ความเปนไทย ซงผลงานและทมาของผลงานอนทรงคณคาเหลานสมควรไดรบ

การรวบรวมและเผยแพรใหแกคนรนตอไป ไดรบทราบถงแรงบนดาลใจ อทธพล

ของธรรมชาต และวถชวตแบบโบราณ ทสงผลใหงานหตถกรรมมเสนห นาหลงใหล

ผลงานของทานไดรบการยอมรบในแวดวงของผรกงานศลปะและผาทอ ทงใน

ประเทศและตางประเทศ ในนามของ ปาแสงดา แหงบานไรไผงาม

226ศลปกรรมสาร

วบลย ลสวรรณ ไดกลาวถง แสงดา บนสทธ ไววา ปาแสงดาไมเพยงแต

เปนชางทอผาทมฝมอ แตเปนเสมอนศลปนทสรางสรรคงานในลกษณะทส�าคญ

สามประการ คอ อนรกษ ศกษาคนควา และพฒนา 5

ปาแสงดา เปนคนเชยงใหม เกดในอ�าเภอจอมทอง พ.ศ. 2462 เมออาย

ประมาณ 16-17 ป ไดแตงงานกบนายดาบมาลย บนสทธ ผนบถอศาสนาครสต

และมความรในดานการรกษาพยาบาล โดยไดรบการถายทอดจากหมอมชชนนาร

ชาวอเมรกน ในป พ.ศ. 2490 ทงครอบครวไดยายมาอยทบานทากระแจะ ซงตอมา

ไดชอวา บานไรไผงาม ในป พ.ศ. 2503 สามกจากไปดวยโรคความดน จงเหลอ

ปาแสงดากบลกสาวคนเดยว คอ คณเสาวณ บนสทธ

บานไรไผงาม ไดชอนตามลกษณะของถนนทางเขาบานทมต นไผ

สองขางทาง ซงเปนบานทปาแสงดาซอมาจากเจาแกวนวรฐ และทดนบางสวนจาก

เจาอนทนนท เปนบานทรงไทย มใตถนสงสามารถใชเปนทท�ากจการทอผา หลงบาน

จะตดกบแมน�าปง พนทรอบบานกวางขวางนบรอยไร สามารถปลกพชตางๆ ทงฝาย

และสมนไพรทสามารถน�ามาใชในกจการทอผาไดเปนอยางด ผชวยศาสตราจารย

ด�ารง วงศอปราช ศลปนแหงชาต พ.ศ. 2542 ไดพรรณนาความประทบใจบานไร

ไผงามไววา

5 วบลย ลสวรรณ, 2529

ภาพท 6 แสงดา บนสทธ ศลปนแหงชาต พ.ศ. 2529ทมา : เสาวณ บนสทธ, 2555

227

ศลปกรรมสาร

“บรเวณบานของปารมรน ตวบานกเรยบงายไมมสฉดฉาด เปนธรรมชาตนยมแท สงกอสรางทเกดขนใหมลวนแตเรยบงาย กลมกลนไปกบธรรมชาต การเกบวสด สงของ ผลผลต เครองมอเครองใชลวนเปนระเบยบแสดงถงรสนยมทด สมทเปนศลปน” 6

ภาพท 7 บานไรไผงาม อ�าเภอจอมทอง จงหวดเชยงใหมทมา : ผศ.อาชญ นกสอน

6 อ�านวย จนเงน, (บก.), 2536: 30

228ศลปกรรมสาร ปาแสงดาเรมกจการทอผาอยางจรงจงหลงจากสามถงแกกรรม โดยการ

ชกชวนเพอนบาน มาลองทอ ลองปนฝาย ในเบองตนกเพอเปนการแกเหงา ทอเอง

ใสเอง แจกบาง ขายบาง โดยมเพอนมารวมทอดวยประมาณ 4-5 คน เสมอนเปน

การสอนและอบรมวธการทอผาฝายใหกบคนในชมชน การท�าเปนกจการในชวงแรก

ไมประสบผลส�าเรจ เพราะงานทอผาฝายยอมสจากธรรมชาตเปนงานประณต

ใชเวลา ใชฝมอในการทอเปนอยางมาก เนอผาฝายในชวงแรกทยงไมไดรบการพฒนา

จงมเนอผาแขง สวนทางกบกระแสนยมผาลายสสดจากอตสาหกรรมสมยใหม

การท�างานดวยใจรก ท�าใหปาแสงดามความมานะ อดทน ความเพยรใน

การศกษาและพฒนาการทอผาฝายใหดขน การตลาดกเรมดขนหลงจากชวงเวลา

9-10 ป และสามารถขยายกจการใหใหญขน จากเดมมก 4-5 หลง เพมมาเปน

30 หลง คนงานเพมขน รวมทงชางปน ชางทอ ชางยอม และอนๆ ประมาณ 42 คน

ลกษณะการบรหารคนงานของบานไรไผงามเปนแบบครอบครวใหญ คนงานไมได

มาท�างานพรอมกนหมดทกวน มาเมอวางจากลงนา ปลกขาว เกบเกยวหรอ

งานเทศกาลตางๆ ไมมการเรงรบอยางโรงงานอตสาหกรรม ท�าไปเรอยๆ ตามหนาท

ของแตละคน โดยไมมการควบคมบงคบ ฟงละครวทยไป คยกนไป มเวลาพกผอน

ตามอตภาพ พอมรายไดจนเจอครอบครว เวลาเจบไขไดปวย ปาแสงดากพรอมจะ

ชวยเหลอ แมกระทงคาเลาเรยนของลกหลานคนงาน ปาแสงดาเปนผทมอดมการณ

ในการท�ากจการดงทเคยพดไววา “เอาเงนคนม มาเฉลยใหคนจน”

การทอผาฝายของปาแสงดานน เปนการสบทอดภมปญญาลานนาของ

ผาทอมอทยอมดวยสมนไพร เปนมรดกตกทอดกนมาแตบรรพบรษ และงานหตถกรรม

ทอผานท�าใหชาวบานในชมชนมรายไดจนเจอครอบครว ปาแสงดาในวยเดก เตบโต

มาในสภาพแวดลอมแบบชนบท ทงนาและไรฝาย ยายของปาแสงดา “อยเลยม”

เปนคนทอผาฝมอด มความรในเรองปนฝาย การทอ การยอมสผาดวยสมนไพร

แบบโบราณ ภมปญญาเหลาน จงถกซมซบเขาสชวต จตใจ ตงแตวยเยาว แมของ

ปาแสงดา สอนใหฝกการทอผามาตงแต อาย 5-6 ขวบ และมคร อกคนชอ “แมป”

ทสอนการปนดายใหมขนาดเสนเลก สม�าเสมอตลอดทงเสน

229

ศลปกรรมสาร

ธรรมชาตของฝายพนเมอง มอยสองชนดคอ ชนดสขาวและฝายตน ผาฝาย

ยอมสธรรมชาตของปาแสงดา ท�าใหเกดการอนรกษพนธฝายหายาก เรยกวาฝายตน

ซงใหปยสน�าตาลออน โดยการชกชวนใหชาวบานในแถบนน ปลกฝายชนดน ในบรเวณ

รอบๆ บานไรไผงามจะมพชสมนไพรทปลกไวเพอใชเปนสยอมผาฝาย หลายชนด เชน

เพกา ขนน ค�าแสด (ค�าเงาะ) ยอปา คราม มะเกลอ ในขนตอนทงหมดของการทอผา

ฝายยอมสธรรมชาตของบานไรไผงามนน เปนการอนรกษการทอผาฝายแบบพนเมอง

ซงเปนมรดกของลานนาอยางแทจรง ปาแสงดาปฏเสธการใชสารเคม วทยาศาสตร

สมยใหม และการใชเครองจกรจากเทคโนโลยอตสาหกรรม เรมตงแตการท�าฟม

ดวยตวเอง การปลกฝาย การปนดาย ยอมส และลงมอทอเอง

ปาแสงดาเปนศลปนทมวธคดและการท�างาน คลายนกวทยาศาสตร

เนองจากชอบการคนควาและทดลอง เพอพฒนาคณภาพของผาทอ ปาแสงดาได

ทดลองหาพชใหมๆ มาใชท�าสและปลกในทของตนเอง ดงค�าบอกเลา “...แตเดมนนผาพนเมองมกยอมดวยหอมหรอครามกบมะเกลอ จงมไมกส เปนสมดๆ ไมสวย ปาสงเกตวาใบไม เปลอก หรอลกไมหลายชนดใหสตางๆ จงลองเอามาตมผสมกนดไดสแปลกจากเดม ปาจงไดรวบรวมสวนตางๆ ของตนไมมาผสมท�าสยอมผา...ปาไดพบวาผาทยอมมะเกลอแลวยอมสอนทบ สจะตดด แลวปากยงไดสงเกตวา น�ายางกลวยเปอนผาแลวซกไมออก จงลองใชใบตองเผาไฟ ท�าน�าดางขเถา ผสมกบมะเกลอยอมเปนสรองพน ปรากฏวาสตดด และซกแลวสไมตก ไมซด...” 7 สวนการทดลองใน

ขนตอนการทอผานน ปาแสงดาไดพฒนาหลายสวนดวยกน เชน เทคนคการปนฝาย

7 อ�านวย จนเงน, (บก.), 2536: 81

ภาพท 8 ค�าแสด หรอ ค�าเงาะ พชสมนไพรน�ามายอมผาใหสแดง สมทมา : ผศ. อาชญ นกสอน

230ศลปกรรมสาร ใหมเสนเลกและเรยบ ซงตองอาศยความช�านาญเฉพาะตว ขนอยกบอปกรณและ

ชนดของฝาย ปาแสงดาคดหาวธปนดายใหเปนเสนเรยบเสมอกน โดยการปนเสนดาย

ใหเปนขนาดตางๆ สามขนาดดวยกนคอ เลก กลาง ใหญ เวลาทอกใหใชดายขนาด

เดยวกน จงท�าใหผาทอนซกไดไมหดตวและไมรวนจนเสยรป นอกจากนปาแสงดา

ยงไดพฒนาฟม โดยการดดแปลงจากฟมโบราณ ทม 4 ตะกอใหเปน 6 ตะกอ ท�าให

ทอผาไดดอกใหญขน

ศลปนนนถอวา แรงบนดาลใจ เปนเรองส�าคญ แตกตางจากชางฝมอทวไป

ในการสรางงาน แรงบนดาลใจจากธรรมชาตเปนขนตอนหนงทมความส�าคญตอ

การสรางสรรคผลงานทไมวาใครๆ กยอมรบในความงามของธรรมชาตเหลานน

ความงามทไดจากการทอผาทประณตและการออกแบบลายและส อยางสวยงาม

ไดอารมณดจผลงานศลปะทล�าคานน ปาแสงดาไดแรงบนดาลใจมาจากธรรมชาต

แวดลอมทงพชและสตว ท�าใหผลงานของปาแสงดา แตกตางจากชางทอผาทวไป

“...เวลาเราเขาไปในปา เรามองเหนความงามของดอกไม ดอกไมปาเรากไดความคด อยางดอกฝาย มนจะเหลองไมเหมอนใคร ทางของมนกจะมวงไมเหมอนใคร ดอกฝายเหลองเหมอนเปลอกมะนาว...เวลาน�าคางลง มนจะจบดอกฝายจนขาวโพลนไปทงดอก มนงามจรงๆอยางฝายสตน น�าคางขาวๆ ไปจบมน เราเหนแลวกมความสข ดอกฝายบานเปนสทงามมาก...ตนเชามา เราไดไปเหนดอกฝาย อายเราจะยน”

8

8 อ�านวย จนเงน, 2545: 43

ปาแสงดามความสามารถในการมองธรรมชาตรอบตวและน�ามาเปนลายผา

ไดอยางช�านาญ อ.เทพศร สขโสภา ไดบนทกความเปนศลปนของปาแสงดา ไววา

“...ปาจะเหนความงามพวกนและชเอาๆ ใหดไผทมนสานกอ ล�าไผโอนเอนดไมแขง มกาบหมขอ ปาเอามาสรางลายผา ปาชใหดเมฆฟฟองวา ไมมเสนตรง จะเอามามดหมผาทอใหออกมานมอยางนน

231

ศลปกรรมสาร

ดทพนดนนน แดดเตนเงาไมเปนดอกๆ ดนออนเขม... ปาเหนตกแกตกตบลงมา ปาตกใจนงดมน สมวงกบสเหลองอยดวยกนไดแฮะแลวยงมสฟาๆ เอ มนเปนตะปมตะป�าดวยนะ...นคอความคดในการออกแบบ วาคณอาจเรยนจากธรรมชาตงายๆ ใกลตวไดอยางไร ใครจบตรงนได กจะออกแบบหลากหลายไมจบสน ตรงนตางหากละทท�าใหผาปาออกมาวเศษ...”

9

9 อ�านวย จนเงน, (บ.ก.), 2536: 4010 อ�านวย จนเงน, (บ.ก.), 2536: 40

การสรางสรรคลายผาของปาแสงดาจะเปลยนแบบใหมตลอด เมอปาแสงดา

ไดรบแรงบนดาลใจจากธรรมชาต กจะน�าอารมณทไดจากสและลวดลายนนมาบนทก

ลงในผนผา ซงขนอยกบสธรรมชาตทไดมาในแตละครง ทไมสามารถก�าหนดส

ไดอยางสเคม

“...มนเปนธรรมชาตทกอยาง เปนธรรมชาตในตว ผเสอทกตวมนจะใหสแบบกลมกลนกน ตกแกมเกลดตรงคอ ปาดแลวเหนเกลดหยาบๆ ปากเอาลกษณะหยาบๆ ของตกแกมาท�าในเนอผา...ส�าหรบการออกแบบ ปาไมเคยนงคด นงวางแผน ปวดหว แบบไมม เหนสฝายออกแบบไดเลย...”

10

ความเขาใจในธรรมชาตและวถชวตทอยกบธรรมชาตเปนคณสมบตท

ส�าคญในการสรางสรรคงานหตถกรรม ผศ. ด�ารง วงศอปราช ศลปนแหงชาต ไดไปเยยม

ปาแสงดาทบานไรไผงามในป พ.ศ. 2530 มหมอแชพชสมนไพร ส�าหรบยอมผา

วางเรยงรายอย จงถามวาปารไดอยางไรวาพชทหมกไวนนไดท ปาบอกวา “เอาห

ฟงดกจะร” นคอภมปญญาชาวบาน ทไดจากประสบการณ นอกจากนยงมผบนทก

ค�าบอกเลาของปาแสงดาไววา

232ศลปกรรมสาร “...เมอเอาสวนตางๆ ของตนไมผสมกนไดสหนงแลว ปากจ�าสวนผสม

เอาไว ถาจะท�าสนนขนใหม กใสสวนผสมเทาเดมทกอยาง แตเปนทนาแปลกวาสทผสมใหมทกครง จะแตกตางไปคอมสออนหรอสแก กวาเดมเลกนอย ไมเหมอนกนทกครงอยางสเคม...ปาจงคดไดวาสวนตางๆ ของไมทเอามาผสม เกบมาจากทตางกน ปลกอยคนละทกนเวลาเกบอาจอายแกไมเทากน หรอเกบคนละฤด จงไดสไมเหมอนกนสกครง ผาแตละพบของปา สไมซ�ากนเลย...”

11

11 อ�านวย จนเงน, (บก.) 2536: 8212 เนาวรตน พงษไพบลย, 2530

จากค�าบอกเลาของปาแสงดา เนาวรตน พงษไพบลย ไดบรรยายความร

ความเขาใจในธรรมชาต พชสมนไพรของปา ไววา คนทรจกตนไม รกตนไม เหนลก

เขาไปในตนไมอยางน จงไมแปลกใจเลย ทจะไดยนค�าอยางทปาพดวา ตนไมมนจะ

“พด” กบเรา และจะ “สอน” เราได 12

จากกรณตวอยางชวตกบผลงานทอผา ของปาแสงดา ท�าใหเราไดเหน

มตตางๆ ของงานศลปหตถกรรมของคนรนโบราณ ทมความใกลชดกบธรรมชาต

แสดงใหเหนถงวธคดและการท�างาน ทไดรบแรงบนดาลใจจากธรรมชาต ซงนอกจาก

ผลงานอนทรงคณคา ทเปนผนผาฝายทอมอยอมสสมนไพรธรรมชาต ทใหความงาม

อยางมเอกลกษณ ในแตละผนแลว ธรกจทเกดจากงานศลปหตถกรรมของปาแสงดา

ท�าใหคนในชมชนไดรวมตวกนเปนกลม สามารถสรางรายไดใหแกชาวบาน เกดเงนทน

หมนเวยน เปนตนแบบของวสาหกจชมชน สนคาทมความเปนไทยน เปนทตองการ

ทงในประเทศและตางประเทศ สามารถสรางรายไดเขาประเทศไดมากมาย นอกจากน

การใชพชสมนไพรจากธรรมชาตโดยการปลกเอง ท�าใหเกดการอนรกษพนธพชท

เกอบจะสญพนธไปแลว และยงเปนการสงเสรม ใหชาวบาน ปลกพชสมนไพร ท�าใหม

รายไดอกทาง ซงการทอและยอมสผาฝายของปาแสงดาทไดรบการถายทอดมาจาก

บรรพบรษนน ถอไดวาเปนการอนรกษศลปหตถกรรมและภมปญญาของชาวลานนา

233

ศลปกรรมสาร

หากพจารณากระบวนการท�างาน ของปาแสงดาโดยรอบแลวจะเหนไดวามผลกระทบ

ในเชงบวกรอบดาน ซงในสวนของผลทไมสามารถมองเหนไดอยางเปนรปธรรม

เชน ความสขทางจตใจ และการสรางความเขมแขงภายในครอบครวและชมชน

กเปนผลทแฝงอยในกระบวนการของการผลตงานศลปหตถกรรมทมอยจรงเชนกน

ภาพท 9 ตวอยางผาฝายทอมอยอมสธรรมชาต โดย แสงดา บนสทธ ทมา : ฐตชย อครศลปน ผสะสมภาพโดย : ผศ. อาชญ นกสอน

ภาพท 10 ตวอยางผาฝายทอมอยอมสธรรมชาต โดย แสงดา บนสทธ ทมา : ฐตชย อครศลปน ผสะสมภาพโดย : ผศ. อาชญ นกสอน

234ศลปกรรมสาร

บรรณานกรม

กรมสงเสรมอตสาหกรรม. (2537). รปแบบผลตภณฑหตถกรรมไทย.

กรงเทพฯ: มลนธชางหตถศลปไทย.

วบลย ลสวรรณ. สยำมรฐสปดำหวจำรณ ปท 33 ฉบบท 22 วนอาทตยท

16-22 พ.ย. 2529

วบลย ลสวรรณ. (2535). ศลปหตถกรรมพนบำน. กรงเทพฯ: บรษทอมรนทร

พรนตงกรพ จ�ากด.

วบลย ลสวรรณ. (2549). ศลปวชำกำร. กรงเทพฯ: มลนธศาสตราจารย

ศลป พระศรอนสรณ.

เนาวรตน พงษไพบลย, “บานไรไผงามของปาแสงดา.” มตชนสดสปดำห.

วนอาทตยท 5 กรกฎาคม 2530 ฉบบท 357

อ�านวย จนเงน. (2536). แสงดำ บนสทธ ศลปนแหงชำต สำขำทศนศลป

(กำรทอผำ) พทธศกรำช 2529. กรงเทพฯ: บ.อมรนทรพรนตง

แอนดพบลชชง จ�ากด (มหาชน)

อ�านวย จนเงน. (2545). เพชรน�ำเอกของวงกำรทอผำแหงลำนนำไทย.

กรงเทพฯ: อมรนทรปรนตงแอนดพบลชชง จ�ากด (มหาชน)