∫ÏÂÈ‰È¿ Î·È...

tradeUgraveAcircUacuteAcircfiUgrave˘middot IcircmiddotEgrave UacuteOcircIcircmiddotUgravemiddotIumllsaquobdquoAcircEgrave˜

poundiquestIumlAcircEgravemiddot centUacutemiddotAacuteOgraveOacutemiddot

Agraveparapartparapound paramiddotOacuteAcircEgraveUcircUgravelsaquoIgraveEgraveOcirc infinıEumlOacuteOgraveOacute

intIumlAcircEgravepermil

Egraveiquest Icirc

middotEgrave

infinOacuteUgraveEgraveIcirc

IumlAcircrsaquopermil

Egravemiddot

prod UacuteiquestIacuteEuml Ucirc˘AacutemacrUacuteEumlIgravemiddotUgraveOcircpermilOcircUgraveAcircrsaquoUgravemiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 80 middotfi UgraveOcirc part˘Uacuteˆmiddot˚Icircfi intOcircEgraveOacuteˆOacuteEgraveIcircfi

∆middotIgraveAcircrsaquoOcirc IcircmiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 20 middotfi partıOacuteEgraveIcircOcircDagger˜ parafiUacuteOcirc˘˜

EXOFILA 6 25-04-07 1132 Page 6

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ

Κλειδιά και Αντικλείδια

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

Στερεότυπα και προκαταλήψεις

Θάλεια ∆ραγώνα

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Θάλεια ∆ραγώνα είναι Καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυ-

χολογίας στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προ-

σχολική Ηλικία στο Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ

3


Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την


5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών


6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που


7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002


8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ


9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α


10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet


11


Σκηνή 1η laquoΤα παιδιά του βουνού είναι πιο εύστροφα Πώς να το

πω Tα παίρνουν πιο εύκολα τα βλέπεις πως παρακο-

λουθούν και ενδιαφέρονται ενώ τα παιδιά του κάmicroπου

είναι πιο νωθρά πιο αργά δε θέλουν να microάθουνraquo λέει

ένας εκπαιδευτικός σε microειονοτικό σχολείο της Θράκης

όταν παραπονιέται για τις δυσκολίες που αντιmicroετωπίζει

στη δουλειά του

Σκηνή 2η

laquoΤα κορίτσια είναι από τη φύση τους πιο συναισθηmicroα-

τικά πιο ευαίσθητα λιγότερο ορθολογικά γιrsquo αυτό και

δεν αριστεύουν στα microαθηmicroατικά Τα αγόρια από την

άλλη πλευρά δεν τα καταφέρνουν στα φιλολογικά

Αυτά είναι καmicroωmicroένα για τις θετικές επιστήmicroεςraquo σχολιά-

ζει microε πεποίθηση ένας εκπαιδευτικός ο οποίος εργάζεται

σε φροντιστήριο και προετοιmicroάζει microαθητές του λυκείου

για τις εισαγωγικές εξετάσεις


12

Οι παραπάνω εκπαιδευτικοί εκφράζουν ακλόνητες βε-

βαιότητες ως προς χαρακτηριστικά κάποιων κοινωνικών

οmicroάδων τα παιδιά του βουνού που τα καταφέρνουν και

τα παιδιά του κάmicroπου που αποτυγχάνουν τα κορίτσια

που είναι φτιαγmicroένα για τα φιλολογικά microαθήmicroατα και τα

αγόρια για τα microαθηmicroατικά Προσπαθώντας να καταλά-

βουν τις διαφορές microεταξύ των microαθητών τους οδηγού-

νται σε γενικεύσεις δηλαδή καταφεύγουν σε αυτό που

στην ψυχολογία λέγεται laquoστερεότυπη άποψηraquo

Στην καρδιά όλων των διακρίσεων κρύβεται η ανάγκη

microας να νοηmicroατοδοτήσουmicroε τη διαφορά microας από τον

laquoάλλοraquo κρύβονται οι διεργασίες microέσα από τις οποίες

κατασκευάζονται οι οmicroάδες και οι διάφορες εκδοχές

ανάmicroεσα στο laquoεmicroείςraquo και laquoοι άλλοιraquo Τα στερεότυπα

κρύβονται πίσω από συmicroπεριφορές ποικίλες οι οποίες

κυmicroαίνονται από το laquoαθώοraquo σεξιστικό ανέκδοτο για τις

ξανθιές έως την ακραία κατάσταση που περιγράφει ο

νεολογισmicroός laquoεθνοκάθαρσηraquo

ΣΣττεερρεεόόττυυππαα

Τα στερεότυπα αποτελούν γνωστικές αναπαραστάσεις

που αφορούν microια οποιαδήποτε κοινωνική οmicroάδα και τα


13

microέλη της Πρόκειται για laquomicroια εικόνα στο κεφάλι microαςraquo1

microια γενίκευση που κατασκευάζουmicroε και την αποδίδουmicroε

σε όλα τα microέλη microιας ανθρώπινης οmicroάδας Πολύ περισσό-

τερο ωστόσο από microια στατική εικόνα τα στερεότυπα

αποτελούν microια γνωστική κατασκευή η οποία έχει microια

δική της ζωή Tα στερεότυπα όπως όλα τα γνωστικά

σχήmicroατα επηρεάζουν τις πληροφορίες τις οποίες δεχό-

microαστε από το περιβάλλον τις οργανώνουν microε ορισmicroένο

τρόπο καθοδηγούν τη σκέψη microας προς ορισmicroένες εκδο-

χές ή την αποmicroακρύνουν από άλλες επηρεάζουν το αν

και πότε microια πληροφορία που είναι ήδη εγγεγραmicromicroένη

θα ανασυρθεί ή όχι Mολονότι είναι σαν όλα τα γνωστικά

σχήmicroατα τα στερεότυπα έχουν microια σηmicroαντική διαφορά

1 Έτσι τα όρισε ο Walter Lippmann το 1922 ο οποίος εισήγαγε και τον όρο Ο Lippmann ήταν δηmicroοσιογράφος και εmicroπνεύστηκε τον όρο από το χώρο της τυπογραφίας Στην τυπογραφία το στερεότυπο αναφέρεται σε microια microεταλλική microήτρα που χρησιmicroο-ποιείται για να τυπώνει επαναλαmicroβανόmicroενες και πανοmicroοιότυπες εικόνες των τυπογραφικών στοιχείων Ο Lippmann microετέφερε την αναλογία στον τρόπο microε τον οποίο οι άνθρωποι εφαρmicroό-ζουν την ίδια επαναλαmicroβανόmicroενη εικόνα στην εντύπωση που σχηmicroατίζουν για microια κοινωνική οmicroάδα και τα microέλη της Εάν κά-ποιος βλέπει όλους τους microαύρους ως καθυστερηmicroένους όλους τους Σκοτσέζους ως σφιχτοχέρηδες όλους τους άνδρες microε ηγε-τικά χαρίσmicroατα όλους τους Έλληνες ως φιλόξενους εφαρmicroόζει την ίδια microήτρα στην εντύπωσή του για όλα ανεξαιρέτως τα microέλη microιας συγκεκριmicroένης οmicroάδας


14

οι κοινωνικές τους συνέπειες είναι microεγάλες Tα στερεό-

τυπα αντλούν τη microορφή και το περιεχόmicroενό τους από το

κοινωνικό πλαίσιο το οποίο microας περιβάλλει και η εφαρ-

microογή τους οδηγεί σε κοινωνικές αδικίες

Γιrsquo αυτό θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε τα στερεότυπα

κκοοιιννωωννιικκέέςς αναπαραστάσεις microια και διαθέτουν συmicroβο-

λική συναισθηmicroατική πολιτική και ιδεολογική διάσταση

Eίναι πολιτισmicroικές κατασκευές για κάποιες κοινωνικές

οmicroάδες διαmicroορφώνονται microέσα από microηχανισmicroούς εξου-

σίας καθώς αντικατοπτρίζουν το κοινωνικό κύρος των

κοινωνικών οmicroάδων και λειτουργούν microέσα από ψυχο-

κοινωνικούς δρόmicroους Tα στερεότυπα τέλος δηmicroιουρ-

γούν προσδοκίες για το ποια είναι η αναmicroενόmicroενη συ-

microπεριφορά του άλλου οδηγώντας στο φαινόmicroενο που

ονοmicroάζεται laquoαυτοεκπληρούmicroενη προφητείαraquo2

ΜΜιιαα ιισσττοορριικκήή ααννααδδρροοmicromicroήή ττηηςς έέννννοοιιααςς laquolaquoσσττεερρεεόόττυυππααraquoraquo

Tον όρο laquoστερεότυποraquo εισήγαγε ο Lippmann στις αρχές

της δεκαετίας του 1920 Ωστόσο ο Lippmann ήταν πιο

microπροστά από την εποχή του καθώς ήδη υποστήριζε ότι

2 Augoustinos M amp Walker I Social Cognition Sage Publica-tions London 1995


15

τα στερεότυπα είναι φορτισmicroένα τόσο από την κοινωνική

πραγmicroατικότητα όσο και από τα συναισθήmicroατά microας και

ότι το πρόβληmicroά τους είναι η microερική και προκατειληmicro-

microένη φύση τους Την εποχή εκείνη η επιστήmicroη θεω-

ρούσε τη γνωστική διαδικασία microια παθητική laquoψυχρήraquo

λειτουργία η οποία επιτρέπει στον παρατηρητή να απο-

κτήσει microια λίγο πολύ αληθινή εικόνα της laquoπραγmicroατικό-

τηταςraquo Συνεπώς αντιmicroετώπιζε τότε τα στερεότυπα σαν

ουδέτερα και αντικειmicroενικά που βοηθούν τον άνθρωπο

να βάλει τάξη στο πλήθος των πληροφοριών το οποίο

τον βοmicroβαρδίζει Xρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρό-

νια και να φτάσουmicroε στη δεκαετία του 1950 για να δια-

βλέψει η επιστήmicroη ότι αντίθετα η αντίληψη είναι γνω-

στική διαδικασία ενεργητική και laquoθερmicroήraquo η οποία ενέχει

ένα αξιολογικό κριτικό στοιχείο

Παρά την εξέλιξη στις επιστηmicroονικές ιδέες αυτό που

πρωτίστως βασάνιζε τους ερευνητές ήταν laquomicroήπως πρό-

κειται για αναπόφευκτη διαδικασίαraquo Και ενώ οι microελέτες

πολλαπλασιάζονταν η αρχική εκδοχή του Lippmann

περί κοινωνικών αιτίων και κοινωνικών επιπτώσεων των

στερεοτύπων είχε ξεχαστεί και αυτό που απέmicroενε ήταν

ότι η κοινωνική πραγmicroατικότητα είναι τόσο περίπλοκη

και τόσο συγκεχυmicroένη ώστε χρειάζονται microηχανισmicroοί για

να την οργανώνουν και να την απλοποιούν


16

H παραπάνω άποψη κυριάρχησε για microεγάλο διάστηmicroα

έως τις αρχές του 1990 Ωστόσο τα ερωτήmicroατα παρέmicroε-

ναν Τι άραγε συmicroβαίνει στη διεργασία της σκέψης όταν

οι άνθρωποι για να αξιολογήσουν microια κατάσταση έρχο-

νται αντιmicroέτωποι microε διχοτοmicroίες Όταν ο κόσmicroος χωρίζε-

ται σε microαύρους λευκούς και κίτρινους σε Αλβανούς και

Έλληνες σε άνδρες και γυναίκες Οι Tajfel και Wilkes

για να απαντήσουν σε τέτοιου είδους ερωτήmicroατα ανέ-

λυσαν τη γνωστική διεργασία της κατηγοριοποίησης και

πώς αυτή οδηγεί στο να υπερτονίζουmicroε τις διαφορές

ανάmicroεσα στα microέλη διαφορετικών οmicroάδων καθώς και τις

οmicroοιότητες ανάmicroεσα στα άτοmicroα της ίδιας οmicroάδας3 Aυτή

η ανάλυση στάθηκε πολύ σηmicroαντική γιατί έθεσε το

ερώτηmicroα microήπως τα στερεότυπα χαρακτηριστικά του

ρατσισmicroού είναι το αποτέλεσmicroα του τρόπου microε τον

οποίο ο ανθρώπινος νους απλώς επεξεργάζεται τις πλη-

ροφορίες microήπως είναι δηλαδή ένα δυσάρεστο αλλά

αναπόφευκτο παράγωγο της λειτουργίας της σκέψης

Aυτό το πολύ απαισιόδοξο ερώτηmicroα έδωσε έναυσmicroα για

πολλές καινούριες έρευνες οι οποίες ωστόσο έmicroειναν

προσκολληmicroένες σε αυτό που ονοmicroάστηκε laquoγνωστική

τσιγκουνιάraquo microε την ακόλουθη microεταφορά του πελαγω-

microένου γραφειοκράτη ο οποίος δεν microπορεί να ταξινοmicroήσει

3 Tajfel H amp Wilkes A laquoClassification and quantitative judge-mentraquo British Journal of Psychology 54 1963 σ 101-114


17

τα χαρτιά του και γιrsquo αυτό ψάχνει τρόπους να απλοποιή-

σει και να οργανώσει τις εισερχόmicroενες πληροφορίες4

Για αρκετό διάστηmicroα microε άλλα λόγια κυριάρχησε η ιδέα

της περιορισmicroένης δυνατότητας του ανθρώπινου νου να

διαχειριστεί τον πλούτο και τη διαφορετικότητα του κοι-

νωνικού περιβάλλοντος

Aπλούστατα έλεγε η έρευνα δεν έχει ο ανθρώπινος

νους τον απαραίτητο χώρο για να καταγράψει την πολ-

λαπλότητα τον πλούτο και την ατοmicroική διαφορά microε

αποτέλεσmicroα η αντίληψη για τους άλλους να χρειάζεται

να οργανωθεί και να απλοποιηθεί δηλαδή να ιεραρχηθεί

γύρω από γνωστικές κατηγορίες γύρω από στερεότυπα

Μια άλλη εκδοχή στο ίδιο πνεύmicroα η οποία απασχόλησε

την έρευνα ήταν η αναζήτηση πάνω στο σωστό και στο

λάθος των στερεοτύπων Eάν πρόκειται για προκαταλή-

ψεις τότε θα πρέπει να είναι εύκολο να αντικαταστή-

σουmicroε κάθε λανθασmicroένη ανακριβή και άκαmicroπτη αντί-

ληψη microε τη σωστή Μήπως όmicroως τα στερεότυπα δεν εί-

ναι τελείως αυθαίρετες κατασκευές και αντίθετα περιέ-

4 Billig M laquoPrejudice categorization and particularization from a perceptual to a rhetorical approachraquo European Journal of Social Psychology 15 1985 σ 79-103


18

χουν έναν laquoκόκκο αλήθειαςraquo Mήπως για παράδειγmicroα

είναι αλήθεια ότι τα αγόρια έχουν περισσότερα ηγετικά

χαρακτηριστικά και γιrsquo αυτό εκλέγονται στο δεκαπεντα-

microελές Ο αντίλογος σrsquo αυτή την απορία είναι ότι τα στε-

ρεότυπα microπορεί microεν να περιγράφουν κάποια χαρακτηρι-

στικά δεν είναι όmicroως καθόλου εύκολο να διαψευσθούν

ή να επικυρωθούν microε επιστηmicroονικές αποδείξεις και να

αποκτήσουν ερmicroηνευτική ισχύ Mπορεί πράγmicroατι τα παι-

διά των αγροτών να έχουν χαmicroηλότερες επιδόσεις στο

σχολείο αλλά αυτή η πληροφορία δε microας δίνει καmicroία

απολύτως ένδειξη των αιτίων του φαινοmicroένου και δεν

υπάρχει το παραmicroικρό στοιχείο το οποίο επιτρέπει να

συmicroπεράνουmicroε ότι αυτά τα παιδιά έχουν microικρότερες ικα-

νότητες Άρα microπορεί τα στερεότυπα να έχουν ψυχολο-

γική και κοινωνική εγκυρότητα χωρίς να είναι δυνατό

να τα αντιστοιχίσουmicroε microε microια laquoαντικειmicroενική πραγmicroατι-

κότηταraquo Ένας από τους λόγους microη αντιστοιχίας τους microε

την πραγmicroατικότητα είναι ότι τα στερεότυπα αντικατο-

πτρίζουν τη φύση της διοmicroαδικής συνθήκης σε microια δε-

δοmicroένη στιγmicroή5 Όλοι ξέρουmicroε ότι τα στερεότυπα γίνο-

νται πιο έντονα και επιθετικά όταν υπάρχουν κοινωνικές

εντάσεις ανάmicroεσα στις οmicroάδες Σε στιγmicroές για παρά-

δειγmicroα εθνικιστικής έξαρσης οι αξιολογήσεις microας για

5 Oakes PJ Haslam SA amp Turner JC Stereotyping and So-cial Reality Blackwell Oxford 1994


19

τους microετανάστες ή τις microειονοτικές οmicroάδες γίνονται αυ-

τόmicroατα πολύ πιο αρνητικές

Αυτό που φαίνεται να έχει παραγνωριστεί στην ανάλυση

των στερεοτύπων είναι η συmicroβολική πολιτική και ιδεο-

λογική φύση και λειτουργία των στερεοτύπων Πρόκει-

ται για κοινωνικές αναπαραστάσεις ∆ηλαδή τα στερεό-

τυπα είναι αντικειmicroενοποιηmicroένα laquoπετρωmicroέναraquo θα microπο-

ρούσε κανείς να πει ευρέως διαδεδοmicroένα γνωστικά και

συναισθηmicroατικά οικοδοmicroήmicroατα τα οποία περιγράφουν

κάποιες οmicroάδες και κινητοποιούνται σε συγκεκριmicroένες

κοινωνικο-ιστορικές στιγmicroές Aυτό σηmicroαίνει ότι τα στε-

ρεότυπα υπάρχουν στο κεφάλι microας αλλά όχι microόνο Tα

κατασκευάζουmicroε συνεχώς microέσα στην κοινωνία microε την

καθηmicroερινή microας συναλλαγή και την κοινή συνοmicroιλία και

microετά αυτονοmicroούνται και αποκτούν microια δική τους πραγ-

microατικότητα που έχει microεγάλη δύναmicroη

Αξίζει να αναφερθώ σε ένα ερευνητικό πείραmicroα το οποίο

δείχνει πώς διαπλέκονται microε την κοινωνική πραγmicroατικό-

τητα οι γνωστικές διεργασίες κατά τη λειτουργία των

στερεοτύπων Tο πείραmicroα συνίσταται στην προβολή ενός

βίντεο που δείχνει δύο άντρες να microιλάνε και τον ένα να

σπρώχνει τον άλλο σε διαφορετικές εκδοχές Στη microία

ένας λευκός σπρώχνει ένα microαύρο στην άλλη ένας microαύ-


20

ρος σπρώχνει ένα λευκό6 ενώ microετά την προβολή τα

υποκείmicroενα του πειράmicroατος καλούνται να ερmicroηνεύσουν

και να σχολιάσουν τις σκηνές που είδαν Tα άτοmicroα ερ-

microήνευσαν τις σκηνές του βίντεο πολύ διαφορετικά ανά-

λογα microε τα φυλετικά τους στερεότυπα Aντιλήφθηκαν το

microαύρο σαν πρόσωπο επιθετικό ενώ σχολίασαν το λευκό

σαν άνθρωπο που έκανε ένα αστειάκι δείχνοντας ότι

δίνουmicroε τελείως διαφορετικές ερmicroηνείες στην ίδια

laquoπραγmicroατικότηταraquo ανάλογα microε τις στερεότυπες απόψεις

οι οποίες microας διακατέχουν7

Eάν λοιπόν θεωρήσουmicroε τα στερεότυπα ιδεολογικές

αναπαραστάσεις θα διαπιστώσουmicroε ότι λειτουργούν microε

τρόπους οι οποίοι υποστηρίζουν δικαιώνουν και νοmicroι-

microοποιούν τις σχέσεις εξουσίας microέσα στην κοινωνία8 Οι

6 Yπήρχαν άλλες δύο εκδοχές microε δύο λευκούς που ο ένας σπρώχνει τον άλλο και αντίστοιχα δύο microαύρους 7 Duncan BL laquoDifferential social perception and attributions of intergroup violence Testing the lower limits of stereotyping of Blacksraquo Journal of Personality and Social Psychology 34 1976 σ 590-598 8 Θυmicroίζω έναν ενδεικτικό διάλογο από την Αλίκη στη Χώρα των Θαυmicroάτων laquoΌταν χρησιmicroοποιώ microια λέξηraquo λέει ο Humpty Dumpty laquoσηmicroαίνει ότι εγώ επιλέγω να σηmicroαίνει ― ούτε περισ-σότερο ούτε λιγότεροraquo laquoΤο ερώτηmicroα είναιraquo λέει η Αλίκη laquoαν


21

Jost και Banaji γράφουν ότι laquoΤα στερεότυπα νοmicroιmicroο-

ποιούν την εκmicroετάλλευση κάποιων κοινωνικών οmicroάδων

από άλλες καθώς ερmicroηνεύουν την επιτυχία ορισmicroένων

κοινωνικών οmicroάδων αλλά και τη φτώχεια και την αδυ-

ναmicroία ορισmicroένων άλλων σαν να είναι αυτές οι διαφορές

όχι microόνο δικαιολογηmicroένες αλλά και φυσικέςraquo (σ 10)9

Το ιδεολογικό πλαίσιο είναι τόσο διάχυτο και απατηλό

ώστε τα στερεότυπα αναδύονται αυθόρmicroητα και ασυνεί-

δητα ακόmicroα και στους ανθρώπους οι οποίοι συνειδητά

και microε κάθε εντιmicroότητα πιστεύουν στην ισότητα και στην

ισονοmicroία

ΠΠρροοκκααττααλλήήψψεειιςς

Tα στερεότυπα δεν είναι υποχρεωτικά αρνητικές γενι-

κεύσεις microπορεί να είναι και θετικές Στερεότυπο είναι

για παράδειγmicroα η άποψη ότι (όλοι) οι Έλληνες είναι

φιλόξενοι και γλεντζέδες Οι προκαταλήψεις είναι αρνη-

microπορείς να χρησιmicroοποιείς τις λέξεις microε διαφορετικό τρόποraquo laquoΤο ερώτηmicroα είναιraquo απαντάει ο Humpty Dumpty laquoποιος είναι τrsquo αφεντικό ― αυτό είνrsquo όλοraquo 9 Jost JT amp Banaji MR laquoThe role of stereotyping in system-justification and the production of false consciousnessraquo British Journal of Social Psychology 33 1994 σ 1-27


22

τικά και υποτιmicroητικά στερεότυπα Η διαφορά microεταξύ

στερεοτύπων και προκαταλήψεων είναι ότι τα στερεό-

τυπα είναι προϊόν ασυνείδητων διεργασιών ενώ οι προ-

καταλήψεις βρίσκονται κάτω από συνειδητό γνωστικό

έλεγχο10

Οι άνθρωποι έχουmicroε microεγάλο ταλέντο στο να διατυπώ-

νουmicroε την ίδια περιγραφή microε αξιολογικά διαφορετικό

τρόπο ανάλογα microε το αν αφορά τη δική laquomicroαςraquo οmicroάδα ή

την οmicroάδα των laquoάλλωνraquo Πιστεύουmicroε εύκολα microε κάθε

ειλικρίνεια ότι (εmicroείς) laquoδιαθέτουmicroε γενναιότηταraquo (εκεί-

νοι) laquoεπιθετικότηταraquo laquoέχουmicroε περηφάνια και αυτοσε-

βασmicroόraquo laquoέχουν αλαζονεία και εγωισmicroόraquo laquoείmicroαστε έντι-

microοι αλλά δεν πέφτουmicroε και κορόιδαraquo laquoείναι αφελείς

αλλά άmicroα βρουν την ευκαιρία θα κλέψουνraquo laquoείmicroαστε

ηθικοί και καθαροίraquo laquoείναι ανήθικοι και βρόmicroικοιraquo

Eίναι καθολική στους ανθρώπους η επιθυmicroία να αποκτή-

σουν και να διατηρήσουν microια θετική κοινωνική ταυτό-

τητα Για να το καταφέρουν κάνουν ταυτίσεις microε τις κοι-

νωνικές οmicroάδες στις οποίες ανήκουν και συγκρίσεις microε

άλλες οmicroάδες στις οποίες δεν ανήκουν Η σηmicroασία του

10 Devine PG laquoStereotypes and prejudice Their automatic and controlled componentsraquo Journal of Personality and Social Psychology 56 1989 σ 5-18


23

να είσαι Έλληνας αξιολογείται σε σύγκριση microε άλλες

εθνικότητες Tο σχετικό κύρος της δικής microας οmicroάδας

επηρεάζεται αποφασιστικά από το κύρος της οmicroάδας του

άλλου Mε βάση αυτό microια ολόκληρη σχολή της κοινωνι-

κής ψυχολογίας έδειξε πολύ πειστικά πώς τα στερεότυπα

και οι προκαταλήψεις χρησιmicroεύουν στο να εξυψώνουν

την οmicroάδα στην οποία ανήκουmicroε εmicroείς και να αmicroαυρώ-

νουν την οmicroάδα των άλλων11

Η αδυναmicroία του ατόmicroου να ανεχθεί τους άλλους οι

οποίοι δεν είναι σαν κι αυτόν προέρχεται συχνά από την

απειλή που νιώθει σε ένα βαθύτερο επίπεδο του εαυτού

Φόβος θυmicroός και εχθρότητα είναι τα συναισθήmicroατα που

ανακινούνται όταν οι άλλοι προσλαmicroβάνονται ως απει-

λητικοί Το προκατειληmicromicroένο άτοmicroο αντιλαmicroβάνεται τη

δική του οmicroάδα ως καλή ως οmicroάδα που έχει τις δικές

του αξίες τις δικές του συνήθειες και παραδόσεις τη

δική του ιδεολογία Έτσι η οmicroάδα των άλλων microε δια-

φορετικές αξίες παραδόσεις και άλλη ιδεολογία δεν

microπορεί να γίνει ψυχολογικά αποδεκτή ως ισότιmicroη χωρίς

να απειλήσει τον εαυτό microε ακύρωση και αφανισmicroό

11 Αναφέροmicroαι στη Θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας που εκπόνησε ο Henri Tajfel στις αρχές του 1970


24

Για να καταλάβουmicroε καλύτερα κάποιους ψυχικούς microηχα-

νισmicroούς που microας ενδιαφέρουν ως προς τη λειτουργία

των προκαταλήψεων θα ανατρέξουmicroε στην πολύ πρώ-

ιmicroη παιδική ηλικία Aυτό σηmicroαίνει την απόρριψη της

άποψης ότι οι προκαταλήψεις είναι αποτέλεσmicroα συνειδη-

τού γνωστικού ελέγχου και την αποδοχή της ερmicroηνείας

η οποία εmicroβαθύνει σε ασυνείδητες διεργασίες

Το βρέφος από τη στιγmicroή της γέννησης καλείται να

διαχειριστεί και να ερmicroηνεύσει την πραγmicroατικότητα microια

πραγmicroατικότητα που επηρεάζει αλλά και επηρεάζεται

από ασυνείδητες φαντασιώσεις οι οποίες συχνά παίρ-

νουν διωκτική microορφή Για να αmicroυνθεί το βρέφος χωρί-

ζει τον κόσmicroο σε καλό και κακό καταφεύγοντας στον

ασυνείδητο microηχανισmicroό που η ψυχολογία ονοmicroάζει σχά-

ση12 Η σχάση είναι ένας τρόπος για να microπορέσει το βρέ-

φος να διαχειριστεί το άγχος να βάλει τάξη στο χάος

και να δοmicroήσει κάποια όρια γύρω από τον εαυτό Αυτή η

διαδικασία ποτέ δεν ολοκληρώνεται πλήρως διατηρείται

σε όλη τη ζωή H ίδια σχάση παράγει για παράδειγmicroα

το ρατσισmicroό όπου ο άλλος microετατρέπεται σε κακό αντι-

κείmicroενο το οποίο είναι επικίνδυνο και απειλητικό αλλά

παράλληλα βάζει τάξη στην αταξία Μπορείς καταφεύ-

12 Klein M Love Guilt and Reparation Karnak Books London 1975


25

γοντας στο microηχανισmicroό της σχάσης να ξεχωρίσεις τους

δικούς σου από τους άλλους και να αναζητήσεις την

ασφάλεια που προσφέρουν οι δικοί σου οι γνώριmicroοι οι

οικείοι οι καλοί

Ένας άλλος microηχανισmicroός είναι η προβολή Τα βρέφη δεν

αντέχουν πάντα την ένταση των κακών συναισθηmicroάτων

και αmicroύνονται απαλλάσσοντας τον εαυτό τους από

αυτά microε την προβολή του πόνου και της σύγκρουσης σε

κάποιον άλλο O microηχανισmicroός αυτός παρατηρείται και

στους ενήλικες ιδίως όταν βρίσκονται σε συνθήκες οι

οποίες αναζωπυρώνουν άγχη πρώιmicroων εmicroπειριών Tότε

συναισθήmicroατα ή χαρακτηριστικά του εαυτού τους που

δεν microπορούν να αντέξουν τα προβάλλουν σε άλλους και

βιώνουν αυτούς τους άλλους σαν να έχουν πράγmicroατι τα

ανεπιθύmicroητα χαρακτηριστικά που τους απέδωσαν H

προκατάληψη είναι ένας τέτοιος προβλητικός microηχανι-

σmicroός Προκαλεί αίσθηση ανακούφισης και ασφάλειας

επειδή τα ανεπιθύmicroητα κακά χαρακτηριστικά προβάλλο-

νται σε άλλους Aυτό επιτρέπει στη laquoδική microαςraquo οmicroάδα

να εξιδανικεύεται έτσι ώστε να αποκλείεται η όποια διά-

σπαση ανάmicroεσα στο άτοmicroο και την οmicroάδα laquoτουraquo13

13 Aviram R laquoAn Object Relations Theory of Prejudiceraquo Jour-nal for the Psychoanalysis of Culture amp Society 7(2) 2002 σ 305-312


26

ΣΣττεερρεεόόττυυππαα ππρροοκκααττααλλήήψψεειιςς κκααιι σσχχοολλεείίοο H πιο σηmicroαντική για την εκπαιδευτική πράξη διάσταση

των στερεοτύπων είναι ότι λειτουργούν microε τη microορφή

αυτοεκπληρούmicroενης προσδοκίας ∆ηλαδή περιmicroένουmicroε

από τον άλλο να συmicroπεριφερθεί microε τρόπους οι οποίοι να

επικυρώνουν τη στερεότυπη άποψή microας γιrsquo αυτόν Είναι

γνωστές σε όλους τους εκπαιδευτικούς οι έρευνες των

Rosenthal και Jacobson14 οι οποίες απέδειξαν ότι ο τε-

χνητά για τις ανάγκες του πειράmicroατος παραπλανηmicroένος

δάσκαλος ασυνείδητα συmicroπεριφέρθηκε διαφορετικά στα

παιδιά που νόmicroιζε ότι έχουν laquoυψηλήraquo και διαφορετικά

στα παιδιά που νόmicroιζε ότι έχουν laquoχαmicroηλήraquo νοηmicroοσύνη

για να αποδειχθεί ότι τα παιδιά στη συνέχεια συmicromicroορ-

φώθηκαν microε τις προσδοκίες του πειραmicroατικά παραπλα-

νηmicroένου δασκάλου Tα στερεότυπα πράγmicroατι τα ισχυ-

ροποιεί σηmicroαντικά η διεργασία της αυτοεκπληρούmicroενης

προσδοκίας και κάνει ακόmicroη πιο δύσκολη την αλλαγή

τους

Τα στερεότυπα δεν αφορούν microόνο τους ενήλικες αφο-

14 Rosenthal R amp Jacobson L Pygmalion in the Classroom Teacher expectation and pupilsrsquo intellectual development Holt New York 1968


27

ρούν και τα παιδιά Aπό τη δεκαετία του 1930 υπάρχει

microεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη στερε-

οτύπων και ιδίως εθνικών προκαταλήψεων στα παιδιά

Tα στερεότυπα φαίνεται ότι microαθαίνονται σε πολύ microικρή

ηλικία πριν καλά καλά ακόmicroα ένα παιδί αποκτήσει ιδέα

για την οmicroάδα στην οποία αναφέρονται Ήδη από 3 ετών

τα παιδιά σε πολυπολιτισmicroικές κοινωνίες έχουν συνεί-

δηση της κοινωνικής δοmicroής της κοινότητάς τους και

αντιλαmicroβάνονται τις σχέσεις εξουσίας microεταξύ πλειονότη-

τας και microειονότητας15 Η ελπιδοφόρα διάσταση αυτής

της επιστηmicroονικής πληροφορίας είναι ότι εάν διαχειρι-

στεί το εκπαιδευτικό σύστηmicroα την έννοια της προκατά-

ληψης νωρίς στην παιδική ηλικία θα microπορέσει να συmicro-

βάλει στη δηmicroιουργία ενός λιγότερο διχαστικού κόσmicroου

Έχουν κατά καιρούς εκφραστεί απόψεις ότι τα παιδιά

αναπτύσσουν προκαταλήψεις διότι αντιγράφουν τους

γονείς και γενικά τις στάσεις και αξίες της κοινωνίας

Ωστόσο τα παιδιά δεν είναι απλά σφουγγάρια που ρου-

φάνε τις κυρίαρχες εθνικές προκαταλήψεις ∆ιαθέτουν

πολύπλοκες γνωστικές συναισθηmicroατικές και κοινωνικές

δεξιότητες ώστε από τη microέση παιδική ηλικία προσπα-

15 Nesdale D laquoThe development of prejudice in childrenraquo στο Augoustinos M amp Reynolds KJ (επιmicro) Understanding Preju-dice Racism and Social Conflict Sage London 2001


28

θούν να καταλάβουν και να ελέγξουν το κοινωνικό τους

περιβάλλον Εξάλλου υπάρχουν ερευνητικά δεδοmicroένα

που επισηmicroαίνουν ότι οι συνοmicroήλικοι microπορεί να επηρεά-

ζουν περισσότερο απrsquo ότι οι γονείς τις στάσεις των

παιδιών

Πριν από πολλά χρόνια το 1947 δύο ψυχολόγοι στην

Αmicroερική έκαναν το ακόλουθο πείραmicroα έδωσαν σε microια

microικτή οmicroάδα microαύρων και λευκών παιδιών προσχολικής

ηλικίας microαύρες και λευκές κούκλες Κατόπιν τους ζήτη-

σαν να δηλώσουν σε ποιες από τις κούκλες νοmicroίζουν ότι

microοιάζουν microε ποιες προτιmicroούσαν να παίξουν ποιες θεω-

ρούσαν πιο όmicroορφες ποιες είχαν ωραιότερο χρώmicroα και

ποιες περισσότερη καλοσύνη Η πλειονότητα των παι-

διών τόσο των microαύρων όσο και των λευκών δήλωσαν

ότι microοιάζουν microε τη λευκή κούκλα απέδωσαν οmicroορφιά

και καλοσύνη στη λευκή κούκλα και συστηmicroατικά επέ-

λεξαν να παίξουν microε τη λευκή κούκλα Ήδη από 3 χρό-

νων τα παιδιά microπορούν να αυτοαναγνωριστούν φυλε-

τικά και είναι ενήmicroερα της αξίας της φυλετικής υπαγω-

γής Η microελέτη αυτή επαναλήφθηκε πολλές φορές στην

Αmicroερική καθώς και στη Νέα Ζηλανδία στο γαλλόφωνο

Καναδά στην Ουαλία και τα αποτελέσmicroατα υπήρξαν πα-

ρεmicroφερή Aπό τη δεκαετία του 1980 ωστόσο διαπιστώ-

θηκε ότι αυτή η τάση άρχισε να υποχωρεί γεγονός που


29

αποδόθηκε στις ριζοσπαστικές κοινωνικές και πολιτικές

αλλαγές της εποχής16

Το σχολείο διαmicroορφώνει τις αναπαραστάσεις των παι-

διών για το διαφορετικό και κατrsquo επέκταση τη δηmicroιουρ-

γία στερεοτύπων microέσα (α) από την απευθείας κοινωνι-

κοποιητική διαδικασία και την επαφή microε άλλα παιδιά τα

οποία διαφέρουν κοινωνικοπολιτισmicroικά εθνοτικά γλωσ-

σικά φυλετικά (β) από τις στάσεις του δασκάλου και

(γ) από το φανερό ή κρυφό αναλυτικό πρόγραmicromicroα Η

εφηβεία τόσο λόγω των αλλαγών στη γνωστική σφαίρα

όσο και των ενδοψυχικών ανακατατάξεων είναι η κα-

ταλληλότερη εποχή ώστε το σχολείο να συmicroβάλει στην

προαγωγή κλίmicroατος αποδοχής του άλλου του διαφορε-

τικού

16 Για το θέmicroα αυτό βλ στα ∆ραγώνα Θ laquoΚοινωνικές ταυτό-τητεςετερότητεςraquo στο Εκπαίδευση Πολιτισmicroικές διαφορές και κοινωνικές ανισότητες τόmicroος Α Ελληνικό Ανοικτό Πα-νεπιστήmicroιο Πάτρα 2001 Clark KB amp Clark MP laquoRacial identification and preference in Negro childrenraquo στο Newcomb T amp Hartley EL (επιmicro) Readings in Social Psychology Holt New York 1947 Milner D Children and Race Penguin Har-mondsworth 1975 Milner D Children and Race Ten Years On Ward Lock educational London 1983


30

ΕΕππίίλλοογγοοςς micromicroιιαα micromicroαακκρράά δδιιααδδρροοmicromicroήή

Ίσως αναρωτηθήκατε πώς αυτά τα laquoαθώαraquo σχόλια των

εκπαιδευτικών στις σκηνές που προτάχθηκαν και που

στο τέλος της γραφής laquoπεριγράφουν microια πραγmicroατικό-

τηταraquo αποτέλεσαν αντικείmicroενο τόσο microεγάλης ανάλυσης

H laquoπραγmicroατικότηταraquo όmicroως δεν είναι δοτή από τη φύση

Eίναι προϊόν κοινωνικό Η ανθρώπινη φύση κατασκευά-

ζεται microέσα από τη σχέση microας microε τους άλλους και όχι

microέσα από τη βιολογία Η βιολογία προσφέρει microόνο το

δυναmicroικό για την εξέλιξη Όλα τα υπόλοιπα γίνονται

διότι επενδύουmicroε τις οmicroάδες και τα σύmicroβολα microε νόηmicroα

Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις είναι ένας από

τους τρόπους απόδοσης νοήmicroατος στις οmicroάδες και τα

σύmicroβολα

Aς σκεφθούmicroε τα τόσο επώδυνα και καταστροφικά διε-

θνή γεγονότα που ζήσαmicroε ολόκληρο τον 20ό αιώνα τη

βία και τις σφαγές που συνεχίζουmicroε ακόmicroα σήmicroερα να

βιώνουmicroε σε τόσες microεριές της Γης και ας αναρωτηθούmicroε

microήπως στη ρίζα όλης αυτής της φρίκης βρίσκονται τα

στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που κατασκευάζουmicroε

για τον laquoάλλοraquo


31

Η αλήθεια είναι ότι τα στερεότυπα δεν αλλάζουν εύκολα

Ωστόσο ο εκπαιδευτικός ιδιαίτερα όταν δουλεύει microε

microειονοτικές οmicroάδες προωθώντας δηmicroοκρατικές αρχές

ηθικές αξίες πνεύmicroα συνεργασίας και καλλιεργώντας

δεξιότητες διαχείρισης συγκρούσεων microπορεί να αντιmicroε-

τωπίσει microε επιτυχία δύσκολες προκλήσεις

Βιβλιογραφία Αζίζι-Καλατζή Α Ζώνιου-Σιδέρη Α amp Βλάχου Α Προκαταλή-

ψεις και στερεότυπα ∆ηmicroιουργία και αντιmicroετώπιση Γενική Γραmicromicroατεία Λαϊκής Επιmicroόρφωσης Αθήνα 1996

Augoustinos M amp Walker I Social Cognition Sage London 1995 Aviram R laquoAn Object Relations Theory of Prejudiceraquo Journal

for the Psychoanalysis of Culture amp Society 7(2) 2002 σ 305-312

Billig M laquoPrejudice categorization and particularization From a perceptual to a rhetorical approachraquo European Journal of Social Psychology 15 1985 σ 79-103

Clark KB amp Clark MP laquoRacial identification and preference in Negro childrenraquo στο Newcomb T amp Hartley EL (επιmicro) Readings in Social Psychology Holt New York 1947

Devine PG laquoStereotypes and prejudice Their automatic and controlled componentsraquo Journal of Personality and Social Psychology 56 1989 σ 5-18

∆ραγώνα Θ laquoΚοινωνικές ταυτότητεςετερότητεςraquo στο Εκπαί-δευση Πολιτισmicroικές διαφορές και κοινωνικές ανισότητες τόmicroος Α Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήmicroιο Πάτρα 2001


32

Duncan BL laquoDifferential social perception and attributions of intergroup violence Testing the lower limits of stereotyp-ing of Blacksraquo Journal of Personality and Social Psychol-ogy 34 1976 σ 590-598

Jost JT amp Banaji MR laquoThe role of stereotyping in system-justification and the production of false consciousnessraquo British Journal of Social Psychology 33 1994 σ 1-27

Klein M Love Guilt and Reparation Karnak Books London 1975

Milner D Children and Race Penguin Harmondsworth 1975 Milner D Children and Race Ten Years On Ward Lock Edu-

cational London 1983 Nesdale D laquoThe development of prejudice in childrenraquo στο

Augoustinos M amp Reynolds KJ (επιmicro) Understanding Pre-judice Racism and Social Conflict Sage London 2001

Oakes PJ Haslam SA amp Turner JC Stereotyping and Social Reality Blackwell Oxford 1994

Tajfel H Human Groups and Social Categories Cambridge University Press Cambridge 1981

Tajfel H amp Wilkes A laquoClassification and quantitative judge-mentraquo British Journal of Psychology 54 1963 σ 101-114

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ


Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης


Θάλεια ∆ραγώνα

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007












3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32


























3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















5

























6


























7












8
















9

















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















6


























7












8
















9

















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















7












8
















9

















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















8
















9

















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















9

















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















10












11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















11









Σκηνή 2η










12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















12























13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















13
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















14






















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















15


























16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















16


























17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















17






















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















18


























19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















19

























20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















20

















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















21











ισονοmicroία








22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















22





έλεγχο10


















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















23























24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















24

























25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















25
























26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















26

















τους




27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















27
























28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















28





παιδιών





















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















29














τικού



30














σύmicroβολα









31
















32
















30














σύmicroβολα









31
















32
















31
















32
















32















∫ÏÂÈ‰È¿ Î·È...

Documents