∫ÏÂÈ‰È¿ Î·È...

centEgravepermilmiddotUcircIcircmiddotIumlrsaquomiddot UcircAcirc OcircIgraveiquestpermilAcirc˜

EIumlcurrenOacuteEuml XOcircOacuteUgraveOcircIumlrsaquopermilOcirc˘

Agraveparapartparapound paramiddotOacuteAcircEgraveUcircUgravelsaquoIgraveEgraveOcirc infinıEumlOacuteOgraveOacute

intIumlAcircEgravepermil

Egraveiquest Icirc

middotEgrave

infinOacuteUgraveEgraveIcirc

IumlAcircrsaquopermil

Egravemiddot

prod UacuteiquestIacuteEuml Ucirc˘AacutemacrUacuteEumlIgravemiddotUgraveOcircpermilOcircUgraveAcircrsaquoUgravemiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 80 middotfi UgraveOcirc part˘Uacuteˆmiddot˚Icircfi intOcircEgraveOacuteˆOacuteEgraveIcircfi

∆middotIgraveAcircrsaquoOcirc IcircmiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 20 middotfi partıOacuteEgraveIcircOcircDagger˜ parafiUacuteOcirc˘˜

EXOFILA 6 25-04-07 1132 Page 2

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ

Κλειδιά και Αντικλείδια

∆ιδακτική Μεθοδολογία

∆ιδασκαλία σε οmicroάδες

Ελένη Χοντολίδου

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Ελένη Χοντολίδου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στον

Τοmicroέα Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αρι-

στοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης

∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ ΣΕ ΟΜΑ∆ΕΣ

3


Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την


5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών


6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που


7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002


8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ


9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α


10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet


11

∆ιδασκαλία σε οmicroάδες1

Σκηνή 1η Η Μυρσίνη είναι φιλόλογος σε σχολείο της ορεινής Ξάν-

θης Είναι πρωτοδιόριστη και η microόνη διδακτική εmicroπειρία

που έχει είναι από φροντιστήριο Είναι laquoορεξάτηraquo και

ικανή εκπαιδευτικός ετοιmicroάζεται πολύ για το καθηmicroερινό

της microάθηmicroα παραδίδει πολύ καλά κοπιάζει αλλά έχει

αποθαρρυνθεί πάρα πολύ από τη δουλειά της στο σχο-

λείο καθώς αντιmicroετωπίζει τα γνωστά προβλήmicroατα δια-

φορετικό επίπεδο microεταξύ των microαθητών έλλειψη συmicromicroε-

τοχής και ενδιαφέροντος εκ microέρους των microαθητών για το

microάθηmicroα κακές εργασίες από τους περισσότερους (όταν

και αν παραδοθούν) χαmicroηλή ως επί το πλείστον ελλη-

νοmicroάθεια microικρά ανόρεκτα και ανορθόγραφα κείmicroενα

στο γλωσσικό microάθηmicroα αδιαφορία για το microάθηmicroα της

1 Το κείmicroενο αυτό θα είχε γραφτεί διαφορετικά αν δεν είχα την εmicroπειρία συνδιδασκαλίας (στο πλαίσιο των επιmicroορφωτικών συ-ναντήσεων για το microάθηmicroα της λογοτεχνίας στο Πρόγραmicromicroα Εκπαίδευσης Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004) microε τον αγαπητό φίλο συνάδελφο και συνεργάτη τα τελευταία δέκα χρόνια Γρηγόρη Πασχαλίδη Επίκουρο Καθηγητή στο Τmicroήmicroα ∆ηmicroοσιο-γραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του ΑΠΘ Και από τη θέση αυτή τον ευχαριστώ θερmicroά


12

λογοτεχνίας που τόσο αγαπά η ίδια Και όmicroως η Μυρ-

σίνη είναι laquoκαλή καθηγήτριαraquo οι microαθητές και οι microαθή-

τριές της στο φροντιστήριο ήταν πολύ ευχαριστηmicroένοι

microαζί της

Η Μυρσίνη παρακολουθεί τις επιmicroορφωτικές συναντή-

σεις του Προγράmicromicroατος Εκπαίδευσης Μουσουλmicroανοπαί-

δων ανελλιπώς και εκεί ακούει για πρώτη φορά (στο

πλαίσιο των επιmicroορφωτικών συναντήσεων της λογοτε-

χνίας) microια εισήγηση η οποία ακολουθείται από βιωmicroα-

τικό εργαστήριο για την οmicroαδική διδασκαλία και τη δια-

φοροποίηση της σχολικής εργασίας ∆εν έχει τίποτε να

χάσει και ακολουθεί τις προτάσεις των επιmicroορφωτών

Χωρίζει την τάξη της σε τρεις οmicroάδες ανάλογα microε την

ελληνοmicroάθεια των microαθητών της στο γλωσσικό microάθηmicroα

και ανάλογα microε το ενδιαφέρον τους για τα microικρά λογο-

τεχνικά κείmicroενα στο microάθηmicroα της λογοτεχνίας και επιχει-

ρεί να αναθέσει διαφορετικές εργασίες σε κάθε οmicroάδα

Στο γλωσσικό microάθηmicroα ετοιmicroάζει διαφορετικά είδη κειmicroέ-

νων (περιγραφή επιστολή αφίσα) και στη λογοτεχνία

ζητάει από τους microαθητές διαφορετικές δραστηριότητες

για το κείmicroενο που έχει διαβάσει κάθε οmicroάδα

Τα αποτελέσmicroατα είναι πολύ καλά την ώρα που ή ίδια

κατευθύνει τη δουλειά microιας οmicroάδας οι άλλες δύο έχουν

χρόνο για διάβασmicroα και γράψιmicroο στο σχολείο Καθώς οι

εργασίες είναι διαφορετικές ανάλογα microε την ελληνοmicroά-


13

θεια της οmicroάδας η απόδοση των microαθητών ανεβαίνει στο

γλωσσικό microάθηmicroα και στο microάθηmicroα της λογοτεχνίας αρ-

χίζουν να εmicroφανίζονται εργασίες που microοιάζει να έχουν

νόηmicroα Βέβαια οι ερωτήσεις που βάζει στους microαθητές

της χαmicroηλότερης οmicroάδας είναι πολύ εύκολες οι εργα-

σίες των microαθητών δεν είναι υψηλού επιπέδου αλλά πά-

ντως κατατίθενται πραγmicroατικές εργασίες και το ενδιαφέ-

ρον των microαθητών της για το microάθηmicroα αυξάνεται Η τάξη

είναι πιο θορυβώδης από ότι ήταν πριν και microερικοί συ-

νάδελφοι που κάνουν microάθηmicroα στις διπλανές τάξεις πα-

ραπονιούνται Κάποιοι άλλοι που κάνουν microάθηmicroα στην

ίδια τάξη ενοχλούνται από το γεγονός ότι πρέπει να ανα-

διατάξουν τα θρανία πριν αρχίσουν το δικό τους microάθηmicroα

Η Μυρσίνη όmicroως δεν αποθαρρύνεται και όταν στο τέλος

του τριmicroήνου οι βαθmicroοί των microαθητών της στη γλώσσα

και στη λογοτεχνία έχουν ανεβεί αισθητά ο σύλλογος το

προσέχει και θέλει να microάθει laquoτο πώς και το γιατίraquo Η

Μυρσίνη τους εξηγεί ότι αυτό οφείλεται στη φασαρία

και στα διαφορετικά τοποθετηmicroένα θρανία Ο διευθυ-

ντής του σχολείου ζητά από τη Μυρσίνη να κάνει microία

microικρή ενηmicroερωτική εισήγηση για τη διδασκαλία σε οmicroά-

δες Το επόmicroενο εξάmicroηνο και κάποιοι άλλοι συνάδελφοι

της Μυρσίνης επιχειρούν διδασκαλία σε οmicroάδες Τα πα-

ράπονα είναι λιγότερα καθώς και άλλες τάξεις laquoθορυ-

βούνraquo και δε χρειάζεται πάντοτε να αλλάζουν τα θρανία


14

Σκηνή 2η

Η Ελένη είναι παιδαγωγός και καλείται microε την ιδιότητά

της ως αξιολογήτριας από οmicroάδα που έχει σχεδιάσει ένα

πρωτότυπο πρόγραmicromicroα δράσης για την περιβαλλοντική

εκπαίδευση στη Λειβαδιά2 Το πρόγραmicromicroα γίνεται κατά

2 laquoΕισαγωγή των νέων των αποmicroακρυσmicroένων περιοχών στις microεθόδους των ηλεκτρονικών microέσων microαζικής επικοινωνίαςraquo πρόγραmicromicroα επιδοτούmicroενο από την ΕΟΚ (Β4minus30629110294) υπό τη διεύθυνση της καθηγήτριας κ Μίκας Χαρίτου-Φατούρου (1992) Το πρόγραmicromicroα απέβλεπε στην εξοικείωση των νέων microε τις έννοιες και τις τεχνικές των σύγχρονων microέσων microαζικής επι-κοινωνίας και της ηλεκτρονικής δηmicroοσιογραφίας καθώς και microε έννοιες της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και της προστασίας του περιβάλλοντος ούτως ώστε οι νέοι να ευαισθητοποιηθούν απέναντι σε κάθε δραστηριότητα που αποσκοπεί στη διατήρηση του φυσικού ανθρωπογενούς και πολιτιστικού περιβάλλοντος Ως παραδείγmicroατα επιλέχθηκαν η ηλεκτρονική δηmicroοσιογραφία και η ιδέα των εγγραφών για ένα βίντεο-microουσείο Ειδικότερα το πρόγραmicromicroα επιχείρησε να ενθαρρύνει τα παιδιά εντός της χρονικής διάρκειας της microισής ώρας βιντεοκασέτας να εγγρά-ψουν και να παρουσιάσουν κάτι που πίστευαν ότι θα έπρεπε να διατηρηθεί από το φυσικό το ανθρωπογενές το πολιτισmicroικό τους οικείο περιβάλλον Η επιλογή των θεmicroάτων αποφασίστηκε από τα ίδια τα παιδιά σε συνεργασία microε το συντονιστή της οmicroάδας Η ιδέα του βίντεο-microουσείου πηγάζει από το σκοπό της ερευνητικής οmicroάδας να εγκαθιδρύσει microία νέα αντίληψη στην καταγραφή και παρουσίαση του περιβάλλοντος η οποία θα


15

τη διάρκεια των διακοπών του Πάσχα και συmicromicroετέχουν

εθελοντικά όσοι microαθητές του Γυmicroνασίου το επιθυmicroούν

Συmicromicroετέχει ένα ποσοστό 90 του microαθητικού πληθυ-

σmicroού microε συγκινητική αφοσίωση και ωριmicroότητα Η Ελένη

συmicromicroετέχει στις οmicroάδες των εmicroψυχωτών που συγκρο-

τούνται προκειmicroένου οι microαθητές να επιλέξουν ελεύθερα

το θέmicroα που θα αποτυπώσουν στο βίντεο

Στην οmicroάδα της υπάρχει ένα ζωντανό απείθαρχο παιδί

microε αθλητικό παρουσιαστικό microε microαλλί βουτηγmicroένο στο

ζελέ για να σχηmicroατίζει laquoκαρφάκιαraquo Ας τον ονοmicroάσουmicroε

Παντελή Είναι 13 χρονών microιλάει συνεχώς κάνει φασα-

ρία είναι σαφές ότι αναζητά την προσοχή της εmicroψυχώ-

τριας Κάποιος συντηρητικός από παιδαγωγική άποψη

laquoκαλοθελητήςraquo ενηmicroερώνει την Ελένη laquoΟ Παντελής

είναι ο χειρότερος microαθητής του σχολείου κρίmicroα που

συmicromicroετέχει στο πρόγραmicromicroα θα σας το χαλάσει να τον

προσέχειςraquo Αυτό κάνει και η Ελένη αmicroέσως προσέχει

microπορούσε να εκφραστεί στο επίπεδο της συνειδητοποίησης και ενεργού συmicromicroετοχής των ατόmicroων που microετέχουν σrsquo αυτήν Τις ευχαριστίες microου και από τη θέση αυτή θα ήθελα να εκφράσω στην οmicroότιmicroη πλέον καθηγήτρια του ΑΠΘ Μίκα Χαρίτου-Φατού-ρου για τη δυνατότητα που microου έδωσε να συmicromicroετάσχω στο πρόγραmicromicroα αυτό στο Μένη Θεοδωρίδη συντονιστή του προ-γράmicromicroατος στους συναδέλφους εmicroψυχωτές για τις δύσκολες και όmicroορφες στιγmicroές που περάσαmicroε microαζί και στον laquoΠαντελήraquo που microου έmicroαθε σπουδαίο και ανθρώπινο microάθηmicroα


16

τον Παντελή και όταν οι οmicroάδες χωρίζονται η δική της

οmicroάδα microε τον προστατευόmicroενο άτακτο κινητικό πανέ-

ξυπνο και ευαίσθητο Παντελή αποφασίζει να καταγράψει

στο βίντεο το Τρίχινο γεφύρι της πόλης Η Ελένη ρωτά

laquoΣε πόση απόσταση από το σχολείο είναι το Τρίχινο γε-

φύριraquo Και παίρνει αντιφατικές απαντήσεις laquoΜία ώρα

κυρίαraquo laquoΜισή ώρα κυρίαraquo laquoΤρία τέταρτα κυρίαraquo

Τότε η Ελένη απευθύνεται αποφασιστικά στον Παντελή

και του αναθέτει να βαδίσει microε αργό βήmicroα στο Τρίχινο

γεφύρι και να αναφέρει πόση ώρα κράτησε το περπά-

τηmicroά του Του δείχνει το ρυθmicroό βηmicroατισmicroού και ο Πα-

ντελής τρέχει laquoβολίδαraquo Επιστρέφει ανακοινώνοντας την

ακριβή ώρα laquo25 λεπτά κυρίαraquo Τις υπόλοιπες 10 microέ-

ρες ο Παντελής είναι πανταχού παρών έτοιmicroος να ακο-

λουθήσει όποια οδηγία της Ελένης να συmicromicroετάσχει σε

κάθε οmicroαδική δραστηριότητα που είναι σε θέση να διεκ-

περαιώσει Κουβαλά υλικά microαθαίνει τη χρήση της κάmicroε-

ρας κάθεται στο microοντάζ microέχρι τις πολύ βραδινές ώρες

Στην αξιολόγηση της οmicroάδας του είναι πολύ αυστηρός

και δίκαιος και αποδίδει τις ευθύνες microε ωριmicroότητα που

ξαφνιάζει Στο γραπτό ερωτηmicroατολόγιο αξιολόγησης

είναι πολύ επικοινωνιακός συγκινητικά ζεστός και ακρι-

βοδίκαιος microε όλη την οmicroάδα


17

Τι συνέβη στις περιπτώσεις αυτές

Περίπτωση πρώτη

Η εκπαιδευτικός είναι έmicroπειρη και καλοπροαίρετη φιλό-

λογος microε όρεξη για δουλειά microόνο που έρχεται από ένα

εκπαιδευτικό περιβάλλον (το φροντιστήριο) microε σχεδόν

απολύτως οmicroοιογενή microαθητικό πληθυσmicroό microε υψηλά

κίνητρα microάθησης Εκεί η microετωπική διδασκαλία αποδίδει

ενώ εδώ στο περιβάλλον των δίγλωσσων και τρίγλωσ-

σων παιδιών microε διαφορετικό επίπεδο ελληνοmicroάθειας και

έλλειψη αναγνωστικής εmicroπειρίας δεν αποδίδει Οι microαθη-

τές στο φροντιστήριο είναι λίγο έως πολύ συνειδητο-

ποιηmicroένοι για τους εκπαιδευτικούς τους στόχους Οι microα-

θητές εδώ είναι κατά τεκmicroήριο χωρίς βοήθεια από το

σπίτι και χωρίς ξεκάθαρους εκπαιδευτικούς στόχους Οι

περισσότεροι microαθητές δεν καταλαβαίνουν καλά καλά

την εκφώνηση των ασκήσεων στο γλωσσικό microάθηmicroα

και στη λογοτεχνία δεν microπορούν να παρακολουθήσουν

τη στοιχειώδη πλοκή Η microετωπική διδασκαλία βυθίζει

όλη την τάξη σε laquoβαθιά χασmicroουρητάraquo και τη φιλόλογο

σε απόγνωση

Μόλις δηmicroιουργούνται οι οmicroάδες επίδοσης στη γλώσσα

και οι ασκήσεις γίνονται κατανοητές το ενδιαφέρον και


18

η αυτοπεποίθηση των microαθητών αυξάνονται Στη λογοτε-

χνία τα microικρότερα κείmicroενα που επιλέγονται από τους

microαθητές γίνονται κατανοητά και καθώς βοηθάει ο ένας

τον άλλο τα πράγmicroατα είναι ακόmicroη καλύτερα Εξάλλου

και η καθηγήτρια βρίσκεται συνεχώς δίπλα στις οmicroάδες

και εξηγεί αυτά που τους ζητά να κάνουν

Η αλλαγή της microεθόδου διδασκαλίας όντως δηmicroιουργεί

προβλήmicroατα στους άλλους συναδέλφους γιατί πραγmicroα-

τικά σε σύγκριση microε τη microετωπική διδασκαλία που κρατά

την τάξη σε laquoάκρα του τάφου σιωπήraquo στη διδασκαλία

σε οmicroάδες η τάξη από laquoνεκροταφείο κοιmicroισmicroένων microαθη-

τώνraquo γίνεται δηmicroιουργικό εργαστήριο ζωντανών εφή-

βων που συνοmicroιλούν microεταξύ τους σηκώνονται από τα

θρανία τους συmicroβουλεύονται τα βιβλία αναφοράς της

τάξης Τα θρανία πρέπει να τοποθετούνται κάθε φορά

που γίνεται το microάθηmicroα microε τη φιλόλογο αυτή σε τετρά-

γωνη διάταξη ώστε να microπορούν οι microαθητές πραγmicroατικά

να συνεργάζονται και να συνοmicroιλούν Την επόmicroενη ώρα

πρέπει να αλλάξουν ξανά ώστε να εξυπηρετούν τις

ανάγκες της microετωπικής διδασκαλίας Το microεγαλύτερο

όmicroως πρόβληmicroα το οποίο η νεοφερmicroένη Μυρσίνη δη-

microιουργεί στο σχολείο της είναι ότι επιχειρεί να αλλάξει

πράγmicroατα σε έναν παγιωmicroένο θεσmicroό Και οι αλλαγές

προκαλούν microία φυσιολογική αντίσταση σrsquo αυτές Είναι το


19

γνωστό φαινόmicroενο που αναφέρεται στη βιβλιογραφία ως

laquoαντίσταση του εκπαιδευτικού microηχανισmicroού στις microεταρ-

ρυθmicroίσειςraquo3

Aυτός όmicroως που πραγmicroατικά ανθίσταται στις εκπαιδευ-

τικές microεταρρυθmicroίσεις δεν είναι τόσο ο εκπαιδευτικός

όσο ο ίδιος ο θεσmicroός του σχολείου microε τους οικονοmicroι-

κούς πολιτικούς και πολιτισmicroικούς του προσδιορισmicroούς

και περιορισmicroούς Eίναι τα πλαίσια και τα περιθώρια του

σχολείου τα οποία πρέπει να διευρυνθούν προκειmicroένου

να πραγmicroατοποιηθούν κάποιες microεταρρυθmicroίσεις εκτός

και αν αναφερόmicroαστε σε διοικητικού τύπου αλλαγές οι

οποίες πραγmicroατοποιούνται αυτοmicroάτως

Στο παράδειγmicroά microας η Μυρσίνη έχει τα εξής εφόδια εί-

ναι νέα στο θεσmicroό εργατική και καλή εκπαιδευτικός

ανοικτή στις αλλαγές και έχει στα χέρια της καλά απο-

τελέσmicroατα Με τον τρόπο αυτό οι συmicromicroαχίες της microε τους

άλλους συναδέλφους και το διευθυντή είναι λιγότερο

επώδυνες από ότι σε άλλες περιπτώσεις Η βελτίωση

των επιδόσεων των microαθητών λειτούργησε ως καταλύτης

3 Βλ Fullan M The meaning of educational change Teachers College Press Columbia University 1982 και Sarason SB The culture of the school and the problem of change Allyn and Bacon Boston 1982


20

τόσο για τους άλλους εκπαιδευτικούς όσο και για το δι-

ευθυντή γεγονός που αποδεικνύει ακόmicroη microία φορά ότι

οι πραγmicroατικές αλλαγές συmicroβαίνουν όταν οι άνθρωποι

πειστούν για τα ευεργετικά αποτελέσmicroατά τους

Περίπτωση δεύτερη Ο Παντελής ―όπως όλα τα παιδιά της ηλικίας του― είναι

ζωντανός και απείθαρχος Αργότερα στη φάση της

αξιολόγησης η Ελένη παίρνει συνέντευξη από τον Πα-

ντελή και διαπιστώνει ότι ο πατέρας του είναι αλκοολι-

κός και η microητέρα του εργάζεται πολλές ώρες για να κα-

λύψει τις οικονοmicroικές ανάγκες της οικογένειας Ο Πα-

ντελής αναζητά στο σχολείο την προσοχή που δεν έχει

στο σπίτι και δεν τη βρίσκει γιατί χρησιmicroοποιεί λάθος

κώδικα Αν ήταν καλός microαθητής θα είχε κάποιες ελπί-

δες τώρα απλώς microε τη φασαρία δεν έχει καmicroία Είναι

πολύ ζεστό και συναισθηmicroατικό παιδί και αναζητά την

αναγνώριση και την υποστήριξη από τους ενηλίκους

Ανοίγεται εύκολα στους άλλους και microιλά για τα προβλή-

microατά του microε microία επίγνωση που δε φαίνεται να διαθέτει

καταρχήν στις επαφές του έξω από τη συνέντευξη Εί-

ναι πολύ πιο ώριmicroος από την ηλικία του Με ποιον

τρόπο αν όχι microε διδασκαλία σε οmicroάδες η οποία ανα-

γνωρίζει τα ταλέντα και τις ικανότητες όλων των παι-

διών θα αναδεικνύονταν τα χαρίσmicroατα του Παντελή Η


21

microετωπική ακαδηmicroαϊκού τύπου διδασκαλία microπορεί να

έχει αποτελέσmicroατα σε παιδιά που παρακολουθούνται από

τους γονείς τους συστηmicroατικά στο σπίτι που έχουν

ισχυρά εσωτερικά και εξωτερικά κίνητρα microάθησης Με τα

υπόλοιπα παιδιά τι γίνεται Πώς θα καταστεί σrsquo αυτά τα

παιδιά ελκυστικό το σχολείο Πώς θα τους δώσουmicroε κί-

νητρα για microάθηση αν δεν ξεκινήσουmicroε υπογραmicromicroίζοντας

και χρησιmicroοποιώντας microε τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις

δεξιότητές τους αρχίζοντας από τα απλά και πηγαίνο-

ντας microε σταδιακά βήmicroατα στα απαιτητικότερα και πιο

δύσκολα Η εmicroψυχώτρια στη συγκεκριmicroένη περίπτωση

χρησιmicroοποίησε την προθυmicroία του Παντελή για να τον

εντάξει στις δραστηριότητες της οmicroάδας microε πολύ καλά

αποτελέσmicroατα

ΘΘέέmicromicroαατταα πποουυ ααππαασσχχοολλοούύνν ττοουυςς εεκκππααιιδδεευυττιικκοούύςς

ππρριινν ππρροο[[σσ]]χχωωρρήήσσοουυνν σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα σσεε οοmicromicroάάδδεεςς bull Οι microαθητές microου δεν έχουν συνηθίσει στην οmicroαδική

εργασία από την Πρωτοβάθmicroια Εκπαίδευση Ίσως

δεν αντιmicroετωπίσουν microε σοβαρότητα αυτό τον τρόπο

εργασίας


22

bull Οι καθηγητές των άλλων ειδικοτήτων ίσως δε συνη-

γορούν υπέρ του χωρισmicroού των microαθητών σε οmicroά-

δες Πρέπει να υπάρξει συλλογική απόφαση-συmicroφω-

νία microε τις άλλες ειδικότητες και υποστήριξη από το

διευθυντή του σχολείου

bull ∆εν ευνοεί η αίθουσα διδασκαλίας που έχω Είναι πολύ

microικρή τα θρανία δεν είναι καλά ώστε να microετακινηθούν

και να φτιάξουmicroε τους χώρους των οmicroάδων

bull Αισθάνοmicroαι ανασφαλής γιατί δεν έχω δουλέψει ποτέ

microε αυτό τον τρόπο

bull Πώς θα ελέγχω την ατοmicroική συmicromicroετοχή και επίδοση

των microαθητών microέσα στην οmicroάδα

bull Πώς θα χωρίσω τους microαθητές microου σε οmicroάδες Με

ποια κριτήρια (αριθmicroός φύλο επίδοση χαρακτήρας

διαφορετική προέλευση [από άλλα χωριά]) Ή θα

αφήσω τους ίδιους να συστήσουν τις οmicroάδες microόνοι

τους Ποιοι είναι οι κίνδυνοι και οι δυσκολίες για

κάθε περίπτωση

bull Πώς θα πείσω τους microαθητές microου να δουλέψουν οmicroα-

δικά Πώς θα αποκτήσουν οmicroαδικότητα και συνερ-

γατικό χαρακτήρα Απαιτείται χρόνος κάποιο διά-

στηmicroα πειραmicroατισmicroού

bull Στην περίπτωση που ως γλώσσα επικοινωνίας και

συνεννόησης microέσα στην οmicroάδα επικρατήσει η microη-

τρική των microαθητών microου (στην περίπτωση των σχο-


23

λείων στα οποία δουλεύουν οι εκπαιδευτικοί του

Προγράmicromicroατος Εκπαίδευσης Μουσουλmicroανοπαίδων η

τουρκική) πώς θα το αντιmicroετωπίσω

bull Πώς θα αντιmicroετωπίσω τα παιδιά που είναι συνεσταλ-

microένα και εσωστρεφή ή αυτά που είναι κοινωνικά

υπερισχύουν και επιβάλλονται στα άλλα

bull Πόσο χρόνο θα δουλεύουν οι οmicroάδες microόνες τους

Θα απευθύνοmicroαι στην τάξη ως σύνολο ή η τάξη θα

έχει χάσει αυτή τη συνολική εικόνα για τον εαυτό

της Θα ανακύψουν ίσως ζητήmicroατα ανταγωνιστικό-

τητας microεταξύ των οmicroάδων

bull Τι κάνουmicroε microε τα διαφορετικά microαθησιακά επίπεδα

καθώς και microε το θέmicroα αγόρια-κορίτσια Στα σχολεία

της Θράκης αυτό δεν είναι ήσσονος σηmicroασίας

bull Πώς επεmicroβαίνω στο χωρισmicroό των οmicroάδων Ποιος

είναι ο ρόλος microου

bull Πώς διαπραγmicroατεύεται η οmicroάδα τις δυσκολίες της

bull Πώς αξιολογείται microια οmicroαδική δουλειά σε σχέση microε

τον κάθε microαθητή κλπ

bull laquoΣπάmicroεraquo τις παρέες και τις φιλίες που υπάρχουν

στην τάξη ή τις αξιοποιούmicroε

bull Πώς διαχειριζόmicroαστε τη δυσλειτουργία microιας οmicroάδας

Πχ οmicroάδες όπου όλα τα κάνει ένας ο οποίος laquoκα-

πελώνειraquo τους άλλους ή οmicroάδες όπου δεν αναλαmicro-

βάνει κανείς πρωτοβουλία


24

bull Πόσο παρεmicroβατικός είναι ο εκπαιδευτικός Ποιος

είναι ο ρόλος του Τι ακριβώς σηmicroαίνει laquoεmicroψυχώνωraquo

microια οmicroάδα

bull Αγωνιώ microήπως χάσω τον έλεγχο της τάξης Πώς

ελέγχω τις οmicroάδες

bull Πώς καταφέρνω να γίνεται δουλειά και να microη γίνεται

υπερβολική φασαρία

bull Πώς ελέγχω το έργο που παράγεται

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα σσεε οοmicromicroάάδδεεςς

Οι έννοιες οmicroαδοποίηση και διαφοροποίηση της διδα-

σκαλίας είναι συνώνυmicroες και σηmicroαίνουν το χωρισmicroό της

τάξης σε οmicroάδες οποιουδήποτε microεγέθους ακολουθώ-

ντας ένα ή περισσότερα κριτήρια διαφοροποίησης microε

στόχο την επίτευξη ορισmicroένων στόχων microάθησης Ο όρος

εmicroφανίστηκε για πρώτη φορά στην παιδαγωγική στα

τέλη του 19ου αιώνα Μπορούmicroε να ισχυριστούmicroε πως

microία microορφή οmicroαδικής διδασκαλίας ήταν η αλληλοδιδα-

κτική microέθοδος η οποία εφαρmicroόστηκε σε σχολεία της

Γερmicroανίας της Αγγλίας της Γαλλίας και της Ελλάδας microε

τους πρωτόσχολους4 Στη διάρκεια του 18ου έως και

4 Μεγαλύτεροι σε ηλικία microαθητές αναλαmicroβάνουν να διδάξουν microικρότερους σε ηλικία συmicromicroαθητές τους microε την καθοδήγηση του ενός και microοναδικού δασκάλου στην τάξη


25

τον 20ό αιώνα η διδασκαλία σε οmicroάδες εφαρmicroόστηκε

στην Αmicroερική microε κύριο εκπρόσωπο τον Τζον Ντιούι και

το περίφηmicroο βραχύβιο σχολείο του στη Σοβιετική

Ένωση microε το Mακαρένκο στη Γαλλία microε τον Κουζινέ και

στη Γερmicroανία microε τον Πέτερσεν Στην Ελλάδα οι δηmicroοτι-

κιστές υποστηρίζουν (Μιχάλης Παπαmicroαύρος Μυρσίνη

Κλεάνθους-Παπαδηmicroητρίου) και εφαρmicroόζουν όπου microπο-

ρούν και όποτε τους δίνεται η ευκαιρία τη διδασκαλία

σε οmicroάδες ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος στο σχολείο του

Βόλου και στο Μαράσλειο ο Μίλτος Κουντουράς στο

περίφηmicroο διδασκαλείο της Θεσσαλονίκης

Η διδασκαλία σε οmicroάδες είναι microία διδακτική microέθοδος που

έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά microε τη microέθοδο σχεδίου

εργασίας (project) microε την έννοια ότι η microέθοδος σχεδίου

εργασίας βάζει τα παιδιά να δουλέψουν σε οmicroάδες Στις

microέρες microας η διδασκαλία σε οmicroάδες είναι πολύ δηmicroοφι-

λής καθώς οι σχολικές τάξεις είναι συνήθως ανοmicroοιογε-

νείς (microετανάστες πρόσφυγες παλιννοστούντες) και η

microετωπική διδασκαλία είναι εντελώς αναποτελεσmicroατική

από παιδαγωγική άποψη

Ο χωρισmicroός σε οmicroάδες είναι ένα πολύ σηmicroαντικό βήmicroα

που έχει να κάνει ο δάσκαλος της τάξης Τα κύρια κρι-

τήρια για την οmicroαδοποίηση των microαθητών κατά περί-


26

πτωση είναι νοηmicroοσύνη σχολική επίδοση ηλικία

φύλο ενδιαφέροντα Ανεξάρτητα από τα κριτήρια αυτά

οι οmicroάδες microπορεί να είναι οmicroοιογενείς ή ανοmicroοιογενείς

σταθερές ή microεταβλητές ελεύθερες ή καθορισmicroένες Βα-

σικό ρόλο στο πώς θα χωριστούν οι οmicroάδες παίζει η

εmicroπειρία του εκπαιδευτικού και η παιδαγωγική του στό-

χευση καθώς και το είδος του microαθήmicroατος Λχ σε ένα

microάθηmicroα microαθηmicroατικών στο οποίο θέλει ο εκπαιδευτικός

να κινητοποιηθούν όλοι οι microαθητές αλλά ταυτοχρόνως

να λύσουν τις ασκήσεις τους ο χωρισmicroός σε οmicroάδες microε

κριτήριο τη σχολική επίδοση microοιάζει φυσικός αρκεί να

microη σταθεροποιηθεί Στο microάθηmicroα της λογοτεχνίας όmicroως

οι οmicroάδες είναι συνήθως καλό να σχηmicroατίζονται microε κρι-

τήριο το ενδιαφέρον των microαθητών για τα προτεινόmicroενα

για διδασκαλία κείmicroενα Από την άλλη στο microάθηmicroα της

λογοτεχνίας πάλι microπορεί να αναθέσουmicroε σε microικτές οmicroά-

δες αγοριών-κοριτσιών ή σε αmicroιγείς οmicroάδες αγοριών και

κοριτσιών να επεξεργαστούν κείmicroενα που έχουν laquoέmicro-

φυλοraquo προβληmicroατισmicroό και θεmicroατική προκειmicroένου να

δούmicroε τον τρόπο πρόσληψης των κειmicroένων από παιδιά

των δύο φύλων

Σταθερός γνώmicroονας για το χωρισmicroό σε οmicroάδες είναι να

microην παγιωθούν κατά τη διάρκεια όλης της σχολικής

χρονιάς ούτως ώστε να δοθεί η ευκαιρία σε όλα τα παι-


27

διά να συνεργαστούν microεταξύ τους και να microη δηmicroιουργη-

θούν laquoκλίκεςraquo ούτε να ενισχυθούν περισσότερο από

όσο πρέπει οι ήδη υπάρχουσες φιλίες Οι οmicroάδες δεν

πρέπει να υποκαταστήσουν σε καmicroία περίπτωση την

ολοmicroέλεια της τάξης Γιrsquo αυτό πάντοτε στο τέλος της

οmicroαδικής εργασίας κύριο microέληmicroά microας είναι η αναφορά

όλων microας στο σύνολο της τάξης Μόνο τότε microπορούmicroε

να πούmicroε πως έχει ολοκληρωθεί microε επιτυχία η διδασκα-

λία σε οmicroάδες

Το θέmicroα του φύλου των microαθητών σε κοινότητες όπως οι

τάξεις στα σχολεία της ορεινής κυρίως Θράκης (λόγω

της microουσουλmicroανικής θρησκείας) ο δάσκαλος το αντιmicroε-

τωπίζει microε παιδαγωγικό τακτ και σεβασmicroό ∆εν προτρέχει

να θεωρήσει τη δηmicroιουργία microικτών οmicroάδων απαγορευ-

τική αλλά δεν την επιβάλλει όταν το αντιληφθεί Εν-

θαρρύνει λεκτικά και microη λεκτικά τη συνεργασία microεταξύ

των δύο φύλων αλλά δεν την επιβάλλει Συζητά για τις

έmicroφυλες ταυτότητες microε σεβασmicroό στη διαφορετικότητα

των microαθητών και microαθητριών του λαmicroβάνοντας υπrsquo όψιν

τις θρησκευτικές και πολιτισmicroικές διαφορές

Οι οmicroάδες δεν microπορεί να είναι πολυπληθείς αλλά δε

νοείται και οmicroάδα των δύο ατόmicroων Κάθε εκπαιδευτικός

κρίνει κατά περίπτωση το microέγεθος που πρέπει να έχει η


28

οmicroάδα εργασίας Αν η εργασία η οποία έχει ανατεθεί

απαιτεί συγκεκριmicroένα ταλέντα δεξιότητες και ικανότη-

τες ο εκπαιδευτικός φροντίζει ώστε να υπάρχουν σε

κάθε οmicroάδα microαθητές microε αυτές τις ικανότητες και τα τα-

λέντα Αν από την άλλη πλευρά η εργασία που έχει

ανατεθεί είναι microικρής διάρκειας microία microεγάλη οmicroάδα δε θα

είναι λειτουργική

Στις περιπτώσεις των σχολείων στα οποία τα παιδιά είναι

από διαφορετικά χωριά ένα κριτήριο θα ήταν η σύνθεση

των οmicroάδων microε γνώmicroονα είτε την ευκολία συνάντησης

των microαθητών και εκτός σχολείου οπόταν συγκροτούmicroε

οmicroάδες microαθητών από το ίδιο χωριό είτε την καταγραφή

διαφορετικών ηθών και εθίmicroων (λχ σε πρόγραmicromicroα πε-

ριβαλλοντικής εκπαίδευσης) από διάφορα χωριά οπόταν

επιδιώκουmicroε ανάmicroειξη microαθητών από διαφορετικά χωριά

Στην περίπτωση που οι microαθητές microας αρχίσουν να microιλάνε

microεταξύ τους τουρκικά και εmicroείς δεν καταλαβαίνουmicroε τη

γλώσσα τους εξηγούmicroε ευγενικά αλλά σταθερά πως δεν

είναι σωστό να δουλεύουmicroε σε οmicroάδες και να αφήνουmicroε

απέξω κάποιους ∆εν αντιδρούmicroε σπασmicroωδικά όmicroως Τα

τουρκικά δεν είναι απαγορευmicroένη γλώσσα στο σχολείο

απλώς στο σχολείο ενισχύουmicroε την ελληνοmicroάθεια Χρη-

σιmicroοποιούmicroε όmicroως τα τουρκικά όπου και όπως πιστεύ-


29

ουmicroε ότι microπορούmicroε να βοηθήσουmicroε την πορεία του microα-

θήmicroατος5 Aς θυmicroηθούmicroε ότι και εmicroείς όταν microαθαίνουmicroε

microία ξένη γλώσσα θέλουmicroε πού και πού να microιλάmicroε στη

γλώσσα microας και να ανατρέχουmicroε σε ελληνικά λεξικά

Βασικός κανόνας είναι ότι η λογική χωρισmicroού σε οmicroάδες

πρέπει να είναι ξεκάθαρη στο microυαλό των εκπαιδευτικών

(να γνωρίζουν οι εκπαιδευτικοί πολύ καλά τι επιδιώκουν

microε το χωρισmicroό σε οmicroάδες όχι απλώς και microόνο να πραγ-

microατοποιούν microία κενή περιεχοmicroένου καινοτοmicroία) σπανίως

να αφήνεται στην τύχη και να υπηρετεί παιδαγωγικά και

όχι άλλα κριτήρια (λχ φυλετικά εθνικά εθνοτικά)

Είναι ανεπίτρεπτο να διαχωρίζω φυλετικά ή εθνικά τους

microαθητές microου εκτός και αν για πολύ σύντοmicroο χρονικό

διάστηmicroα αυτό υπηρετεί τον παιδαγωγικό στόχο που έχω

θέσει όπως ισχύει και για τον παράγοντα φύλο

Η εργασία σε οmicroάδες microπορεί να γίνεται είτε αναθέτοντας

το ίδιο καθήκον σε όλες τις οmicroάδες της τάξης είτε ανα-

θέτοντας διαφορετικό έργο σε κάθε οmicroάδα Γνώmicroονας

είναι πάντως η συνεργασία και η αλληλοβοήθεια microεταξύ

5 Εξάλλου το Πρόγραmicromicroα Εκπαίδευσης Μουσουλmicroανοπαίδων θα εκδώσει δίγλωσσα λεξικά (ελληνικά και τουρκικά) και τρί-γλωσσα λεξικά ορολογίας (ελληνικά τουρκικά και αγγλικά)


30

των microαθητών η πρόοδός τους και η καλύτερη διεκπε-

ραίωση του microαθήmicroατος

ΦΦιιλλοοσσοοφφιικκέέςς κκααιι ιιδδεεοολλοογγιικκέέςς ππρροοκκεείίmicromicroεεννεεςς66

Η εργασία στην τάξη microε οmicroάδες συνεπάγεται και microία βα-

σική microεθοδολογική προκείmicroενη που είναι η microεταφορά

του βάρους από τη διδασκαλία στη microάθηση και στην

ανακάλυψη τόσο για τους microαθητές όσο και για τους

δασκάλους τους Η διδασκαλία σε οmicroάδες είναι πολύ

πρόσφορη καθώς προϋποθέτει την ανάληψη πρωτο-

βουλίας εκ microέρους των microαθητών την ανακαλυπτική microά-

θηση (discovery learning) τη συνέχεια της σχολικής

εργασίας σε περισσότερες από microία σχολικές ώρες την

τελική της παρουσίαση στη στενότερη (τάξη ή και σχο-

λείο) ή και την ευρύτερη κοινότητα (γειτονιά πόληhellip)

την αλλαγή του ρόλου του δασκάλου από κύριο καθο-

δηγητή σε συντονιστή και εmicroψυχωτή της σχολικής ερ-

6 Για το κεφάλαιο αυτό βλ Χοντολίδου Ε laquoΠαιδαγωγικές αρ-χές του προγράmicromicroατοςraquo στο Οmicroάδα Έρευνας για τη ∆ιδασκαλία της Λογοτεχνίας ∆ιαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο microια νέα πρόταση διδασκαλίας Β Αποστολίδου Β Καπλάνη amp Ε Χο-ντολίδου (επιmicro) Τυπωθήτω ndash Γιώργος ∆αρδανός Αθήνα 2000 σ 37-65


31

γασίας Με τη microέθοδο διδασκαλίας σε οmicroάδες και τη microέ-

θοδο σχεδίου εργασίας πριmicroοδοτείται η παραγωγή πρω-

τότυπου υλικού η έρευνα στο laquoπεδίοraquo ή τις βιβλιοθή-

κες το άνοιγmicroα του σχολείου στην κοινότητα εντός της

οποίας αυτό λειτουργεί

Επίσης πράγmicroα που θεωρούmicroε ουσιώδες η διδασκαλία

σε οmicroάδες και η microέθοδος project αναδεικνύουν τα ταλέ-

ντα και τις ικανότητες όλων των microαθητών τόσο των

laquoακαδηmicroαϊκά ικανώνraquo όσο και των laquoαδύνατωνraquo7 microαθη-

τών αναδεικνύουν αυτούς που γράφουν και microιλούν

ορθά αλλά και αυτούς που εκφράζονται αmicroήχανα ή και

ποιητικά αυτούς που είναι οργανωmicroένοι αλλά και τους

αφηρηmicroένους ονειροπόλους τους χειρωνακτικά ικανούς

αλλά και τους λιγότερο ικανούς τους κοινωνικούς αλλά

και τους στοχαστικούς microαθητές τους έξυπνους αλλά και

τους λιγότερο έξυπνους τους επιδέξιους αλλά και τους

αδέξιους Προκειmicroένου microία τάξη να είναι σε θέση να

διεκπεραιώσει ένα microάθηmicroα οmicroαδικής διδασκαλίας σωστά

θα χρειαστεί τα ταλέντα και τις ικανότητες όλων των

microαθητών της Η διδασκαλία σε οmicroάδες λειτουργεί ως

microικρογραφία της κοινωνίας και βασίζεται σε δύο πολύ

7 Οι όροι χρησιmicroοποιούνται συmicroβατικά microε την προεπιστηmicroονική και καθηmicroερινή τους σηmicroασία Η φύση του κειmicroένου δεν επι-τρέπει την ενδελεχή ανάπτυξη των απόψεών microας


32

σηmicroαντικές αρχές αυτήν της κοινωνικής συσχέτισης και

αλληλεπίδρασης και αυτήν της διεπιστηmicroονικότητας ∆εν

είναι τυχαίο πως τόσο η διδασκαλία σε οmicroάδες όσο και η

microέθοδος σχεδίου εργασίας αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο

της φιλοσοφίας του σχολείου εργασίας και χρησιmicroοποιή-

θηκαν ευρύτατα στο εξωτερικό αλλά και την Ελλάδα

από τους εκπαιδευτικούς που διδάσκουν περιβαλλοντική

εκπαίδευση

Στην Πρωτοβάθmicroια Εκπαίδευση η εφαρmicroογή της microεθό-

δου project είναι πιο εύκολη καθώς υπάρχει microόνο ένας

δάσκαλος που διδάσκει όλα τα αντικείmicroενα και είναι σε

θέση να ελέγχει απόλυτα το χρόνο του και την κατα-

νοmicroή της εργασίας των microαθητών του Στη βαθmicroίδα αυτή

η διεπιστηmicroονικότητα (ή πιο ορθά η διακλαδικότητα)

είναι πολύ εmicroφανής Λχ στην ενότητα laquoΗ ζωή των άλ-

λων λαώνraquo στο microάθηmicroα της λογοτεχνίας τα θρησκευ-

τικά η γεωγραφία η ιστορία και η γλώσσα είναι παρα-

πάνω από χρήσιmicroα microαθήmicroατα Στη λογοτεχνική ενότητα

για τον laquoξένοraquo πάλι οι γονείς και οι συγγενείς θα βοη-

θήσουν τα παιδιά στη συλλογή πληροφοριών σχετικά microε

την καταγωγή τους οι βιβλιοθήκες θα δώσουν τα κεί-

microενα και οι δισκοθήκες των βιβλιοθηκών των γονιών

των φίλων θα προmicroηθεύσουν την τάξη microε τραγούδια για

τον ξένο τους microετανάστες κλπ Τότε το microάθηmicroα της


33

microουσικής θα λειτουργήσει βοηθητικά για την καλύτερη

πρόσληψη του υλικού microας Στην ιστορία θα δούmicroε τις

microετακινήσεις των λαών και θα ανιχνεύσουmicroε τα αίτια και

τους λόγους microετανάστευσης Θα δούmicroε φωτογραφίες

από λευκώmicroατα θα ακούσουmicroε δηmicroοτικά τραγούδια θα

δραmicroατοποιήσουmicroε τα κείmicroενα που επιλέξαmicroε Στο τέλος

της χρονιάς θα εκθέσουmicroε το υλικό microας και ενδεχοmicroέ-

νως θα κάνουmicroε microία θεατρική παράσταση (full ή semi-

staged) microε βάση την εργασία microας όλη τη χρονιά

Στη βαθmicroίδα αυτή τα όρια microεταξύ των διάφορων microαθη-

microάτων είναι πολύ ρευστά γιrsquo αυτό και η διδασκαλία σε

οmicroάδες και η microέθοδος project είναι κυρίαρχες και εφαρ-

microόζονται microε πιστότητα Όσο προχωρούmicroε όmicroως στις

επόmicroενες βαθmicroίδες της εκπαίδευσης αρχίζει η εξειδί-

κευση των εκπαιδευτικών και η διακλαδικότητα υποχω-

ρεί ∆εν είναι αναγκαίο όmicroως να microη συνεργάζονται οι

εκπαιδευτικοί της βαθmicroίδας του Γυmicroνασίου Το Παιδαγω-

γικό Ινστιτούτο σήmicroερα επιδιώκει να συmicroβάλει στην

υποστήριξη και καλλιέργεια της διακλαδικότητας και σrsquo

αυτήν τη βαθmicroίδα Εξάλλου έχουmicroε πολλά παραδείγ-

microατα τέτοιων συνεργασιών κυρίως microέσω των προγραmicro-

microάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης


34

ΦΦάάσσεειιςς σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα micromicroεε οοmicromicroάάδδεεςς εερργγαασσίίααςς

Οι φάσεις της διδασκαλίας σε οmicroάδες είναι οι εξής γίνε-

ται προετοιmicroασία της διδασκαλίας στην ολοmicroέλεια της

τάξης (προβληmicroατισmicroός για το θέmicroα που επιλέξαmicroε δια-

τύπωση του θέmicroατος διάλογος για τον τρόπο επεξεργα-

σίας του) Ακολουθεί η εργασία στις οmicroάδες microε την ορ-

γάνωση της εργασίας και την ανάληψη διάφορων ρόλων

από τους microαθητές Ακολουθεί συστηmicroατοποίηση των

αποτελεσmicroάτων microε όλη την τάξη microε παρουσίαση της ερ-

γασίας κάθε οmicroάδας συζήτηση συσχέτιση και επεξερ-

γασία των εργασιών ανακεφαλαίωση σύνοψη των συ-

microπερασmicroάτων Τέλος ακολουθεί η αξιολόγηση της ερ-

γασίας είτε από τους ίδιους τους microαθητές είτε από τους

συmicromicroαθητές τους8 Στην οmicroαδική εργασία ο εκπαιδευτι-

κός έχει λιγότερο σαφή εικόνα για κάθε microαθητή ξεχωρι-

στά Αυτό όmicroως δε δηmicroιουργεί πρόβληmicroα αφενός γιατί

αυτός ο τρόπος διδασκαλίας δεν είναι ο microοναδικός που

χρησιmicroοποιείται και αφετέρου γιατί το σχολείο πρέπει να

κοινωνικοποιεί τους microαθητές ενθαρρύνοντάς τους να

8 Βλ Κανάκης Ι Η οργάνωση της διδασκαλίας-microάθησης microε οmicroάδες εργασίας θεωρητική θεmicroελίωση και πρακτική εφαρ-microογή Αθήνα 1987 σ 144


35

συmicromicroετέχουν σε οmicroαδικές εργασίες και να αναπτύσσουν

συνεργατικές δεξιότητες

Κατrsquo αναλογία και ο ρόλος του δασκάλου στις διάφορες

φάσεις των εργασιών είναι διαφορετικός Στη φάση της

προετοιmicroασίας προγραmicromicroατίζει και οργανώνει microόνος του

ή σε συνεργασία microε τους microαθητές του τις δραστηριότη-

τες κάθε οmicroάδας Στη δεύτερη φάση (εργασία στις οmicroά-

δες) της διδασκαλίας όταν οι οmicroάδες αρχίσουν να εργά-

ζονται ο ρόλος του δασκάλου είναι καθοδηγητικός

συmicroβουλευτικός και βοηθητικός Εδώ ο εκπαιδευτικός

κινείται σε microία πολύ λεπτή ισορροπία δεν πρέπει να χά-

σει τον έλεγχο της τάξης δεν πρέπει στο όνοmicroα της συ-

νεργασίας να γίνεται υπερβολική φασαρία αλλά ούτε

και να είναι ο εκπαιδευτικός υπερβολικά καθοδηγητικός

(από φόβο microήπως χάνεται χρόνος microήπως γίνεται φασα-

ρία) Κατά τη διάρκεια της συστηmicroατοποίησης των

αποτελεσmicroάτων στην ολοmicroέλεια της τάξης αναλαmicroβάνει

το ρόλο του συντονιστή της συζήτησης Υπενθυmicroίζει

τους κανόνες της συζήτησης σε όσους τους παραβαί-

νουν και ενθαρρύνει τους microαθητές να εκφράσουν τη

γνώmicroη τους Κάθε γνώmicroη γίνεται αποδεκτή ή απορρίπτε-

ται ύστερα από συζήτηση Με τον τρόπο αυτό αποφεύ-

γεται η επίδειξη των ικανοτήτων των laquoκαλώνraquo microαθητών

και microόνο αυτών


36

Στην τελευταία φάση της αξιολόγησης της εργασίας ο

ρόλος του δασκάλου διαφοροποιείται ανάλογα microε τη

φύση της εργασίας Σε κάθε περίπτωση πάντως υπο-

βοηθά τους microαθητές να αξιολογήσουν τις εργασίες τους

και να αντιληφθούν αν πέτυχαν το σκοπό τους9

ΠΠρροοϋϋπποοθθέέσσεειιςς γγιιαα ττηηνν εεππιιττυυχχίίαα ττηηςς δδιιδδαασσκκααλλίίααςς σσεε

οοmicromicroάάδδεεςς

Για να είναι microία διδασκαλία σε οmicroάδες επιτυχηmicroένη πρέ-

πει να εξασφαλιστούν οι παρακάτω προϋποθέσεις ένας

κατάλληλος χώρος (αίθουσα microε microετακινούmicroενα θρανία

σε σχήmicroα κύκλου ώστε να επικοινωνούν οι microαθητές)

κατάλληλος χρόνος για την εργασία των microαθητών (τα

γνωστά 45λεπτα microαθήmicroατα δεν είναι ότι καλύτερο γιrsquo

αυτό πολλές φορές τα συνεχόmicroενα δίωρα είναι microία πρό-

σφορη λύση) η συναίνεση και η κατανόηση του διευθυ-

ντή του σχολείου και των άλλων συναδέλφων η κατα-

νόηση της σηmicroασίας της διδασκαλίας σε οmicroάδες από την

πλευρά των microαθητών αλλά και των γονιών τους (Η ερ-

γασία σε οmicroάδες είναι χρονοβόρα καταρχήν και τα απο-

τελέσmicroατά της φαίνονται πολύ αργότερα Γιrsquo αυτό πρέπει

9 Όπ σ 152-155


37

τόσο οι microαθητές όσο και οι γονείς τους να είναι πεπει-

σmicroένοι για την καινοτοmicroία αυτή Αλλιώς πριν καλά καλά

αρχίσουν να φαίνονται τα αποτελέσmicroατα της microεθόδου

θα αρχίσουν οι διαmicroαρτυρίες για το laquoχαmicroένο χρόνοraquo10

στις συζητήσεις και στις χρονοβόρες microεν αλλά από παι-

δαγωγική άποψη πολύ σηmicroαντικές διαδικασίες)

Η διδακτέα ύλη από την άλλη πρέπει να προσφέρεται

για διδασκαλία σε οmicroάδες καθώς η microέθοδος αυτή (όπως

και όλες οι διδακτικές microέθοδοι) δεν αποτελεί πανάκεια

για όλα τα προβλήmicroατα που έχουmicroε στην τάξη ∆εν microπο-

ρεί λχ να υποκαταστήσει εντελώς τη διδασκαλία ενο-

τήτων ή τη microετωπική διδασκαλία Χρειάζεται microεγάλη

προετοιmicroασία από την πλευρά του εκπαιδευτικού microεγα-

λύτερη από την απλή παράδοση microε microετωπική διδασκαλία

microιας ενότητας

Για να είναι επιτυχηmicroένη microία διδασκαλία σε οmicroάδες πρέ-

πει να γνωρίζονται καλά microεταξύ τους οι microαθητές και

αυτό αν βρισκόmicroαστε στην αρχή της χρονιάς δεν είναι

10 Το ζήτηmicroα του laquoχαmicroένου χρόνουraquo στα ελληνικά σχολεία και ειδικότερα στα σχολεία της Θράκης είναι microία microεταβλητή πολύ ενδιαφέρουσα που αξίζει να microελετηθεί συστηmicroατικά laquoΧαmicroέ-νοςraquo είναι ο χρόνος για τις συζητήσεις αλλά όχι ο χρόνος των διπλών και τριπλών εορτών και εκδηλώσεων


38

πάντοτε βέβαιο Ο εκπαιδευτικός λοιπόν microπορεί να δη-

microιουργήσει οmicroαδικό κλίmicroα microε παιχνίδια γνωριmicroίας κλπ

Επίσης θα πρέπει να έχει ασκήσει τους microαθητές του στο

διάλογο και στην επίλυση διαπροσωπικών συγκρού-

σεων αλλιώς κινδυνεύει η διδασκαλία να καταλήξει σε

παταγώδη αποτυχία Ακόmicroη από την αρχή ο εκπαιδευ-

τικός πρέπει να καταστήσει σαφή τη στόχευση της οmicroα-

δικής εργασίας Πρέπει να παρακολουθεί συστηmicroατικά

την πορεία εργασιών των οmicroάδων να κατανείmicroει σωστά

τους ρόλους στους microαθητές (λχ δεν microπορεί πάντοτε ο

ίδιος microαθητής να είναι γραmicromicroατέας ούτε συντονιστής)

Ανακεφαλαιώνοντας θα λέγαmicroε ότι η διδασκαλία σε

οmicroάδες είναι πολύ πρόσφορη παιδοκεντρική microέθοδος

διδασκαλίας καλλιεργεί τη συνεργασία την οmicroαδικό-

τητα και την άmicroιλλα κοινωνικοποιεί τους microαθητές κά-

νοντας ακόmicroη και τους αδύναmicroους να συmicromicroετέχουν δί-

νοντάς τους κίνητρα προωθεί την ενεργητική microάθηση

ενθαρρύνει την ανάδειξη ενδιαφερόντων συντελεί στην

αναβάθmicroιση της αυτοεικόνας και της αυτοπεποίθησης

των microαθητών δίνει τη δυνατότητα στους microαθητές να

εκφράζουν ελεύθερα τη γνώmicroη τους στην υποοmicroάδα και

δίνει την ευκαιρία στον εκπαιδευτικό να αυτενεργεί Ει-

δικότερα ενδυναmicroώνει το ενδιαφέρον των microαθητών για

το συγκεκριmicroένο διδακτικό αντικείmicroενο αυξάνει τη διά-


39

θεση και την ικανότητα των υποοmicroάδων να παρουσιά-

ζουν τις προσωπικές απόψεις και τα συmicroπεράσmicroατά

τους οι microαθητές microαθαίνουν ο ένας από τον άλλο ανα-

πτύσσουν κριτική σκέψη βελτιώνουν τον προφορικό

τους λόγο Ακόmicroη προσφέρει ευκαιρίες διατοmicroικής επι-

κοινωνίας προάγει τη συνεργατική ικανότητα ασκεί τη

δηmicroοκρατική συmicroπεριφορά εξασφαλίζει θετικές εmicroπει-

ρίες από την κοινωνική ζωή αυξάνει το σεβασmicroό των

microαθητών για όλους τους συmicromicroαθητές τους συmicroβάλλει

στην αποδοχή των microειονοτικών microαθητών Οι δυσκολίες

στην εφαρmicroογή της οι οποίες αναφέρθηκαν προηγου-

microένως αντισταθmicroίζονται από τα θετικά της αποτελέ-

σmicroατα που είναι πολύ σηmicroαντικά και πολλές φορές

εντυπωσιακά αρκεί ο εκπαιδευτικός να είναι καλά προε-

τοιmicroασmicroένος και να microη θεωρεί τη διδασκαλία σε οmicroάδες

εύκολη συνταγή για την επίλυση όλων του των προβλη-

microάτων


40

Βιβλιογραφία

Frey K Η microέθοδος laquoprojectraquo microτφρ Κλ Μάλλιου Κυριακίδης

Θεσσαλονίκη 1986 Fullan M The meaning of educational change Teachers Col-

lege Press Columbia University 1982 Hopf D ∆ιαφοροποίηση της σχολικής εργασίας microτφρ Β ∆ε-

ληγιάννη-Κουϊmicroτζή Κυριακίδης Θεσσαλονίκη 1982 Meyer E Οmicroαδική διδασκαλία θεmicroελίωση και παραδείγmicroατα

microτφρ Λ Κουτσούκης Κυριακίδης Θεσσαλονίκη 1987 Sarason SB The culture of the school and the problem of

change Allyn and Bacon Boston 1982 Xρυσαφίδης Κ Βιωmicroατική επικοινωνιακή διδασκαλία η εισα-

γωγή της microεθόδου project στο σχολείο Αθήνα 1994 Κανάκης Ι Η οργάνωση της διδασκαλίας-microάθησης microε οmicroάδες

εργασίας θεωρητική θεmicroελίωση και πρακτική εφαρmicroογή Αθήνα 1987

Ματσαγγούρας Η Οmicroαδοκεντρική διδασκαλία και microάθηση Αθήνα 1987

Ματσαγγούρας Η Οmicroαδοσυνεργαστική διδασκαλία Αθήνα 1998 Χαραλαmicroπόπουλος ΒΙ Οργάνωση της διδασκαλίας και της

microάθησης γενικά Gutenberg Αθήνα 19842 Χοντολίδου Ε laquoΠαιδαγωγικές αρχές του προγράmicromicroατοςraquo στο

Οmicroάδα Έρευνας για τη ∆ιδασκαλία της Λογοτεχνίας ∆ιαβά-ζοντας λογοτεχνία στο σχολείο microια νέα πρόταση διδασκα-λίας Β Αποστολίδου Β Καπλάνη amp Ε Χοντολίδου (επιmicro) Τυπωθήτω ndash Γιώργος ∆αρδανός Αθήνα 2000

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ


∆ιδακτική Μεθοδολογία

∆ιδασκαλία σε οmicroάδες

Ελένη Χοντολίδου

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007












3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40






























3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















5

























6


























7












8
















9

















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















6


























7












8
















9

















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















7












8
















9

















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















8
















9

















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















9

















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















10












11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















11

















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















12




microαζί της























13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















13



























14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















14

Σκηνή 2η







15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















15




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















16

























17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















17
























18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















18


























19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















19






















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















20

























21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















21



















εργασίας


22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















22



























23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















23



























24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















24























25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















25

























26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















26


























27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















27

























28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















28

























29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















29






















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















30



















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















31
























32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















32


























33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















33
























34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















34






















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















35


























36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















36





















9 Όπ σ 152-155


37





















38


























39

















microάτων


40




















37





















38


























39

















microάτων


40




















38


























39

















microάτων


40




















39

















microάτων


40




















40



















∫ÏÂÈ‰È¿ Î·È...

Documents