แ มญงล มนำ �อ ง

ISBN: 978-616-92672-2-5

ผเขยน ธระพงศโพธมนอรตารชธานและนนทนภสเมองวงษ

พมพครงแรก มถนายน2560

จำ�นวนพมพ 1,000เลม

ร�ค� 50บาท

แปลบทสรป อยยรนมนคง

จดพมพโดย สถาบนชมชนลมนำาโขง(MekongCommunityInstitute,MCI)

49/4หม4ตำาบลสเทพอำาเภอเมองจงหวดเชยงใหม50200

www.mekongci.org

สนบสนนโดย CriticalEcosystemPartnershipFund(CEPF)และ

สหภาพนานาชาตเพอการอนรกษธรรมชาตและทรพยากรธรรมชาต(IUCN)

ออกแบบ/พมพท หจก.วนดาการพมพ14/2หม5ตำาบลสนผเสออำาเภอเมอง

จงหวดเชยงใหม50300โทรศพท/โทรสาร053110503-4

แมญงลมนำ�อง

สารบญ

48

05

46

11

01

19

บทสรป

Executive Summary

ผหญงกบสงแวดลอม

• ผหญงกบสงแวดลอมในบรบททวไป 12

• ผหญงกบธรรมชาตและปญหาสงแวดลอม 14

ในสงคมไทย

แมญงกบสงแวดลอมลมนำ�อง

• นเวศและวฒนธรรมลมนำาอง 20

• ปญหาสงแวดลอมและการอนรกษ 22

โดยภาคประชาชนในลมนำาอง

• “แมญง”และ“ปอจาย” 27

กบการอนรกษปาชมนำาบานบญเรอง

• ปาชมชนแมรองขยกบ“ปอจาย”และ“แมญง” 33

• นกวชาการลกแมนำาอง 38

• ขาราชการหญงนกอนรกษและพฒนา 41

• เครอขายแมญงลมนำาอง 45

ขอคดเหนและเสนอแนะเชงนโยบ�ย

เอกส�รอ�งอง

ลมนำ�องแมญง

บทสรปการรวมคดและรวมทำาอยางเทาเทยมของผหญงในการ

อนรกษมความสำาคญเพราะหญงและชายมความรทศนคตทกษะ

และวธการทำางานทตางกน การอนรกษซงละเอยดออนมหลาย

แงมมตองอาศยทงชายและหญง ในสงคมไทย “ผ” ผปกปอง

ทรพยากรธรรมชาตสวนมากเปนเพศหญง เชน พระแมธรณ

แมคงคาซงคนไทยผกพนอยกบธรรมชาตผานผเหลานตลอดทงป

ผานประเพณและพธกรรมตางๆเชนการเลยงผฝายการลอยกระทง

เปนตน ผหญงจงเปรยบเหมอนผพทกษและผเชอมโยงธรรมชาต

เขากบคน อยางไรกตามความสมพนธของชายหญงกบธรรมชาต

กมการเปลยนแปลงไปตามยคสมย ในการอนรกษบทบาทและ

ความคดของผหญงแตกตางกนไปตามระดบตงแตระดบบคคล

ครวเรอนชมชนไปจนถงระดบสงคมภายนอกรวมถงตางไปตาม

สงคมทอาศยอย วย เชอชาต การศกษา และยคสมยทไม

หยดนง

ลมนำาองเปนทราบลมสำาคญแหงหนงของภาคเหนอ ตงอยในจงหวด

พะเยาและเชยงราย ดวยลกษณะทางภมศาสตรและทรพยากรทหลากหลาย

เชอมตอกนทงภเขาปาตนนำาทราบปาชมนำาและแมนำาทตอนลางเชอมอย

กบแมนำาโขงทำาใหมระบบนเวศอดมสมบรณและเฉพาะตวเชนการมปาชมนำา

จำานวนมากในลมนำาตอนลาง

ในลมนำาองมปญหาสงแวดลอมหลายดาน เชน การเสอมโทรมของ

ปาตนนำาและปารมนำาองทำาใหปลาและสตวนำาลดลง ซงปญหาตางๆ เกดขน

จากหลายสาเหตและมหลายประการทแตกตางไปจากพนทอน เชน

การเปลยนแปลงทผดปกตของระดบนำาแมนำาโขงทสงผลกระทบตอระบบนเวศ

ของแมนำาอง หรอการปลกสวนกลวยขนาดใหญรมฝงแมนำาองของบรษทจน

เพอสงกลวยกลบไปขายยงประเทศตนเอง

การอนรกษสงแวดลอมในลมนำาองโดยภาคประชาชนกมมาอยาง

ตอเนองมการรวมเปนกลมและเครอขายเพอจดการกบปญหาตามสถานการณ

ของปญหาทเกดขน ทงกลมของคนในเมองและกลมของชาวบานททำางาน

รวมกบองคกรพฒนาเอกชนเชน“สภาประชาชนลมนำาอง”ทมความเขมแขง

และบทบาทสำาคญมากขนในปจจบน ไมเพยงแตในเรองเขตอนรกษพนธปลา

แตยงรวมไปถงเรองปาตนนำาและพนทชมนำาดวย ถงแมจะมการมสวนรวม

ของภาคประชาชนในการอนรกษอยมาก แตผทเขามามสวนรวมและม

บทบาทสำาคญสวนมากเปนผชาย ซงตอมาไดมการตง“เครอขายแมญงลมนำาอง”

ขนเพอสงเสรมบทบาทของผหญงในการอนรกษใหมากขน

จากการวจยเชงปฏบตการอยางมสวนรวมของสถาบนชมชนลมนำาโขง

รวมกบเครอขายแมญงพะเยาเครอขายปาชมชนแมรองขยกลมแมญงบญเรอง

และกลมอนรกษปาบญเรอง พบวาบทบาทของผหญงในลมนำาองมความ

นาสนใจหลายกรณ กรณแรก เปนบทบาทและความสมพนธของปอจาย

และแมญงกบปาชมนำาบานบญเรองในลมนำาองตอนลางทแตกตางกน

เมอเทยบในเชงปรมาณปอจายและแมญงเขาไปเกบหาจากปาพอๆ กน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง2

แตตางกนทชนดของทรพยากร วธการ และสถานทการเกบหา ผชายเปน

กลมหลกทเขาไปหาปลาของปาและไมใชสอยเพราะคลองตวกวาสวนผหญง

จะเกบหาผกและแมลง ในการหาปลากจะใชเครองมองายๆ ในพนท

ทไมอนตรายอยางการใชสวงเบดและจำาตามรมฝงหรอหนองนำาสวนผชาย

จะใชเครองมอทตองออกแรงและลงนำาลกในดานการอนรกษชาวบานมความ

เขมแขงมากทงชายและหญง สามารถรวมกนปกปองปาบญเรองไวไดจาก

การทจะถกนำาไปเปนพนทเขตเศรษฐกจพเศษไดอยางประสบผลสำาเรจในเวลา

ไมนานนกแมจะไมเคยตอสมากอนมการรวมกนเปน“กลมอนรกษปาบญเรอง”

รวมทง“กลมแมญงบญเรอง”ขนเพอการรกษาปาในการทำากจกรรมกจะหารอ

รวมกนทกฝายและแบงงานกนไปตามความถนด

กรณทสองเปนความแตกตางกนของปอจายและแมญงในความสมพนธ

กบปาชมชนแมรองขยในอำาเภอดอกคำาใตและบทบาทตอการอนรกษและ

ฟนฟปาผหญงเปนผเชอมโยงปาเขากบครอบครวและชมชนผานการทำาอาหาร

ทเปนพชผกจากปาและความรของผหญงเกยวกบปาและอาหาร เพราะ

ในวฒนธรรมภาคเหนออาหารหลกทกนประจำาวนในครวเรอนกวารอยละ70

จะเปนเมนทมผกเปนสวนประกอบหลกซงจะเปนหนาทผหญงในการทำา

สวนผชายจะทำาอาหารทเปนเนอ เชน ลาบ สา ในดานการอนรกษและ

ฟนฟปาชมชน ผชายจะมสดสวนมากกวาและทำาหนาทในการออกหนา สวน

ผหญงซงมความละเอยดออนจะทำาเกยวกบการประสานงานและเอกสาร

อยางไรกตามเมอมการประชมปรกษาหารอ เสยงของผหญงจะหนกแนน

และมคณภาพ

กรณทส�มเปนเรองราวของนกวชาการทมบทบาทหลายอยางตอการ

อนรกษและผหญง ดร.สหทยา วเศษ อาจารยจากมหาวทยาลยมหาจฬา-

ลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตพะเยา เปนลกนำาองโดยกำาเนด กอนมาเปน

อาจารยไดทำางานเกยวกบสงแวดลอมและผหญงมาหลายอยางโดยเฉพาะ

งานดานวชาการเกยวกบลมนำาอง ในชวงททำางานใหกบมลนธพะเยาเพอ

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 3

การพฒนาจงทำาใหมผลงานดานวชาการมาอยมากปจจบนนอกจากตองทำางาน

หนกในการสอนและการวจยแลว ดร.สหทยายงทมเทชวยงานใหกบองคกร

ตางๆอกกวา15องคกรทงงานดานผหญงการพฒนาชมชนและการอนรกษ

ในลมนำาอง เชน เปนทปรกษาเครอขายแมหญงพะเยา กองเลขานการของ

สภาประชาชนลมนำาองเปนตน

กรณทสเปนบทบาทของขาราชการหญงโสภาวงศใหญปลดเทศบาล

ตำาบลสนมะคาอำาเภอปาแดดจงหวดเชยงรายผมความผกพนกบสายนำาและ

ทำางานเพอสงคมและสงแวดลอมดวยความรกและความมงมน ในงานดาน

การอนรกษไดผลกดนการอนรกษพนธปลาในลำานำาองและนำาพงรวมกบผนำา

ในทองถน โดยใชหลกการมสวนรวมของทกภาคสวน รวมทงการดงเอา

ศาสนาและวฒนธรรมพนบานมาใช นอกจากปลาแลวยงทำาเรองสงแวดลอม

ในครวเรอนและชมชน การจดการนำา การรกษาปา ทดน รวมถงปญหา

สตวปาดวย ในปจจบนกำาลงรวมกบหลายภาคสวนในการพฒนา “สนมะคา

โมเดล” ขน โดยการพฒนาขอบญญตทองถนเพอการจดการสงแวดลอม

ของตำาบล

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง4

ExecutiveSummary

Theequalparticipationofwomeninenvironmentalconservationin

boththinkingandactionsisimportantasmalesandfemaleshavedifferent

knowledge,attitudes,skills,andpractices.

Environmentconservationisacomplexandhasmanydimensions

thatrequiresbothmenandwomen.InThaisocieties,‘Phi’(spirits)that

protect natural resources are mainly female such as ‘Mae (mother)

Thoranee(earth)’ ‘MaeKongka(river)’.Thaipeoplearedeeplybonded

withthenatureviathosespiritsallyearlongthroughtraditionsandrituals,

for example,worshiping ‘Phi Fai’ (spirits of traditional dams) and Loy

KrathongFestival.Thus,itcanbestatedthatwomenaretheguardians

thatconnectnaturestohumans.However,therelationshipsbetweenboth

menandwomenandthenaturechangeovertime.Thethoughtsand

rolesofwomen in theconservationare various frompersonal, family,

community, and public levels. In addition, there are several factors

differentiating their thoughts and roles, such as residing society, age,

nationality,education,andtheever-changingtime.

TheIngRiverBasinisoneoftheimportantplainsoftheNorther

Thailand.ItsituatesinPhayaoandChiangRaiprovinces.Thebasinhas

diversity of natural resources that consist of mountains, watershed

forest, plains, wetland forest and the river which has its lower

bodyconnects to theMekongRiver.Becauseof thediversityand its

suitablegeography,thebasinisabundantandhasuniqueecosystems,

suchasabundantwetlandforestsinthelowerbasin.

Inthebasin,thereareanumberofenvironmentalproblemssuch

asthedegradationofwatershedforestandforestsontheIngriverbanks.

As a result fish and other aquatic animals are decreased. There are

severalcausesoftheproblemsandmanyofthemdifferfromotherareas.

For example, the abnormal changes of Mekong River’s water levels

affecting Ing ecosystems, and the Chinese-owned large banana

plantationsonthebankofIngRiverforexportsbacktotheirowncountry.

The environmental conservation by civil society has been

continuouslyinaction.Therearetheformationsofgroupsandnetworks

tosolvetheproblemsaccordinglytotheirsituations.Somegroupsare

urbanpeople.SomeofthemarevillagersworkingwithNGOs,suchas

‘People’sCouncilofIngRiverBasin’(PCIR)whichhasstrengthenedand

increasedtheirrolesinnotonlyonfishconservation,butalsowatershed

forestsandwetland.Although, there isa lotofpeople’sparticipation,

those who are the main participates and play important roles are

predominantly males. Later on, ‘Ing River BasinWoman Network’ is

establishedtostrengthenwomen’srolesinenvironmentalconservation.

To investigate about the women’s roles, Mekong Community

Institute(MCI)conductedparticipatoryactionresearch(PAR)incooperate

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง6

withlocalorganizations,suchasPhayaoWomanNetwork(PWN),Mae

RongkuiForestCommunityNetwork,BoonruengWomanGroup(BWG),

and Boonrueng Forest Conservation Group (BFCG).We have found

thattherolesofwomeninIngRiverBasinhavemanyinterestingcases.

Thefirst caseisaboutthedifferentrelationshipbetweenmaleandfemale

and Boonrueng wetland forests, and their roles in the protection of

theforest.Incomparisonofthequantity,thecollectingforestproducts

ofmenandwomen fromthe forests is thesame.But thedifferences

lie in thekindsof resources,methods,and thecollectingareas.Men

mainlygofindfish,forestproducts,andwoodsbecausetheyaremore

agility.While,womencollect vegetables, insects.For fishing, theyuse

simpletoolsthenotdangerousareas,suchasusingdip-netsandfishing

rods along river banks and in swamps.Whereas men use fishnets

thatrequireaheavystrengthandgodeepinthewater.Whentheygather

alotoffoodfromtheforest,itiswomen’srolestosellthemorsharewith

theneighbors.Intheconservationaspect,thevillagershavethestrength

bothmenandwomen.TheyworktogethertoprotectBoonruengforest

fromgrabbingforspecialeconomiczonesuccessfullyinashortperiod

oftimedespitehavingnoexperienceinresistance.BFCGaswellasBWG

wereestablishedtoprotecttheirforest.Toorganizeanactivity,ameeting

willbeheldwiththeparticipationofallgroups.Andjobswillbeassigned

dependingontheskillsofmenandwomen.

Thesecond case is thedifferencesbetweenmenandwomen

in relation to Mae Rongkui Community Forest in Dokkamtai District

andtherolesintheforestprotectionandrestoration.Thewomenarethe

oneswhoconnect the foreststohouseholdsandcommunityvia food

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 7

madefromvegetablesfromtheforest,aswellasthoughtheirknowledge

relatedtothefoodandforest.BecauseintheNorthofThailand,over

70%ofthestapledishesconsumeddailyhaveplantsasmainingredients

andwomenaretheoneswhocooktheseplantdishes.Whereasmen

cookmeat-baseddishessuchas‘Larb’and‘Saa’(spicybeefsalads).

In theaspectof forest conservationand restoration, the ratioofmen

ishigherandtheirrolesaretheappearanceofthegroup.Whereaswomen

havetherolesofdocumentations,coordinationandorganizationbecause

theyareneaterandmoredelicate.However,inmeetingsorconsultations,

voicesofwomenarefirmandquality.

The third case is thestoryofascholarwhohasvarious roles

regardingtheconservationandwomen.Dr.SahattayaWiset,aLecturer

fromMahachulalongkornRajavidyalayaUniversity-PhayaoCampus,isa

daughterofIngRiversincebirth.BeforebecomingaLecturer,shehas

worked for the environment and women in many aspects especially

theacademicworksabout IngRiverBasin.Whileworking forPhayao

for Development Foundation, she had many academic works.

Nowadays aside from working hard teaching and researching,

Dr. Sahattaya dedicates herself to help more than 15 organizations

working inwide areas such as female, community development, and

IngRiverBasinconservation.HerworkincludesanAdvisoryCommittee

ofPWNandamemberofSecretaryTeamofPCIRandetc.

The fourth case is the roles of a female governmental official,

SopaWongyai.SheisDeputyMayorofSanmakhaSub-districtMunicipality,

PaDaet,ChiangRaiProvince.Sheisbondedtotheriverandworksfor

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง8

societiesandenvironmentswithloveanddetermination.Forconservation,

shehasworkedwith local leadersforfishconservationintheIngand

PungRivers.Hermainapproachisparticipationofallsectors,aswellas

adaptingreligionandlocalculturefortheconservation.Asidefromfish,

she also works on environment in households and communities,

water management, forest, land, and wildlife. These days, she is

workingwithvarioussectorstodevelop‘SanmakhaModel’bydrafting

municipalitylegislationforlocalmanagementofenvironment.

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 9

ในลมนำาอง การอนรกษสงแวดลอมโดยภาคประชาชน

เกดขนอยางตอเนอง แตผทเขามามสวนรวมและมบทบาท

สำาคญสวนมากเปนผชาย จงเปนทมาของการดำาเนนโครงการ

เพอสงเสรมบทบาทของผหญงในการอนรกษใหมากขน ซงยง

สงผลใหมการกอตง “เครอขายแมญงลมนำาอง” ขน รวมทง

มการทำาวจยเชงปฏบตการอยางมสวนรวมเพอเขาใจถงความ

สมพนธของชายหญงกบธรรมชาตและบทบาทการอนรกษ

ในลมนำาอง โดยสถาบนชมชนลมนำาโขง รวมกบเครอขาย

แมญงพะเยาเครอขายปาชมชนแมรองขยกลมแมญงบญเรอง

และกลมอนรกษปาบญเรอง ภายใตการสนบสนนของCritical

EcosystemPartnershipFund(CEPF)และสหภาพนานาชาต

เพอการอนรกษธรรมชาตและทรพยากรธรรมชาต (IUCN)

ซงการศกษาพบวาบทบาทของหญงชายในลมนำาองมความ

นาสนใจหลายกรณ

กบสงแวดลอม ผหญง

ผหญงกบสงแวดลอมในบรบททวไป

ปจจบนโลกใหความสำาคญเรองผหญงกบการอนรกษสงแวดลอมมากขน

ดวยความคดสำาคญโดยสรปสองประการคอประการแรก ความไมสมดลของ

ความคดชาย-หญงในสงคมมนษยทำาใหธรรมชาตไมสมดลและเกดปญหา

สงแวดลอมทยากจะแก ในขณะทครงหนงของสงคมมนษยเปนเพศหญงซง

กจะมความรความคดและทศนคตตอธรรมชาตแตกตางจากชาย แตความคด

ความอานในโลกสวนใหญกลบเปนของผชายหรอเกดขนมาจากผชายจงทำาให

การพฒนาหรอดำาเนนไปของโลกขาดความสมดล แนวคดแบบผชายทมกเรง

การใชทรพยากรเพอการรดหนาทางเศรษฐกจและเทคโนโลยตองประกอบกบ

ความละเอยดรอบคอบและออนโยนของผหญง จงจะทำาใหการใชทรพยากร

เปนไปอยางรคณคาและยงยนซงการไมสมดลทวานรวมไปถงความคดในดาน

การอนรกษสงแวดลอมดวย ดงจะเหนวาปรชญาแนวคดนโยบายและแผนงาน

การอนรกษเกดมาจากความคดของผชายหรอเปนแนวคดแบบผชายเสย

สวนใหญซงกแนนอนวามนมผลโดยตรงตอการลงมอทำาการอนรกษ

ประการทสอง การขาดการมสวนรวมของผหญงในการลงมอทำา

นอกจากความคดแลวการปฏบตการกมความละเอยดออนและแตกตางกนไป

ตามเพศ วย เชอชาต รวมไปถงชวงเวลาและสถานท การขาดการมสวนรวม

ของทกภาคสวนเปนปญหาสำาคญเพราะเราจำาเปนทตองสมพนธจดการหรอ

แกปญหาอยางแตกตางกนไปตามความซบซอนและละเอยดออนของธรรมชาต

และปญหาสงแวดลอมทแตกตาง และผนแปรไปตามปจจยของแตละสถานท

และชวงเวลา นอกจากนการมสวนรวมของผหญงยงเปนสญลกษณของ

กลมคนอนๆ ในสงคมทถกละเลย เชน เดก ชมชนทองถน กลมชาตพนธ

และกลมคนดอยโอกาสอนๆ

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง12

การรวมคดและรวมทำาของผหญงมความสำาคญและจำาเปนดวยความคด

ทวา 1) ผหญงมความใกลชดกบธรรมชาตตางไปจากผชาย 2) ผหญงไดรบ

ผลกระทบมากกวาเมอเกดปญหาสงแวดลอม โดยเฉพาะผหญงในชนบท

ทจะใกลชดอยกบธรรมชาตมากกวา มความผกพนและความรสกทละเอยด

ลกซงตอถนฐานหรอทรพยากรมากกวา ในขณะทมทางเลอกในการดำารงชวต

นอยกวาเพราะถกกำาหนดใหอยในกรอบธรรมเนยมและประเพณของสงคม

เชน ความไมเหมาะสมและอนตรายในการเดนทางไกลหรอไปคางอางแรม

ตางถนอนตรายในยามคำาคนอาชพสำาหรบผหญงทมนอยกวาเมอเกดปญหา

สงแวดลอมผหญงจงตองอยเผชญกบปญหาในหมบานในขณะทชายเดนทาง

ไปหางานในตางถนไดงายกวา 3) ผหญงมความละเอยดออนในการจดสรร

การใชทรพยากรมากกวา ทงการประหยด ใชของอยางรคณคา การจดสรร

วางแผนการถนอมอาหารซงนอกจากจะชวยลดคาใชจายในบานแลวทสำาคญ

คอเปนการใชทรพยากรอยางคมคาทำาใหเกดประโยชนสงสด ลดการบรโภค

ทเกนความจำาเปนและลดการทำาลายสงแวดลอม 4) ขอจำากดทางสงคมของ

ผหญงในสมยปจจบนนอยลง มความเทาเทยมกนมากขนของหญงชาย

เนองจากการเปลยนแปลงไปของสงคมในหลายดานโดยเฉพาะการผลตอาหาร

และรายไดของครอบครวและการศกษาซงมผลสำาคญตอโครงสรางทางสงคม

ทเปลยนแปลง 5) ผหญงมความอดทนและละเอยดออนกวา การแกปญหา

สงแวดลอมตองใชความใจเยนละเอยดออนและอดทน6)การเพมบทบาท

ของผหญงในดานสงแวดลอมทำาใหเกดความสมดลทางความคด โครงสราง

ทางสงคมและคานยมอนๆในสงคมเชนสทธทางสงคมบทบาทการเปนผนำา

ทางสงคมและการเมองความรนแรงในครอบครว

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 13

ผหญงกบธรรมชาตและปญหาสงแวดลอมในสงคมไทย

ความสมพนธของสงคมกบธรรมชาตเกยวพนกบอำานาจทางสงคมของ

เพศหรอความเปนหญง-ชายเพราะความร ความคด และบทบาททางดาน

สงแวดลอมของแตละเพศตางกนและอำานาจของเพศกมสวนกำาหนดโครงสราง

ทางสงคม ซงกเปนปจจยอยางหนงทมอทธพลตอความสมพนธระหวาง

มนษยและธรรมชาตซงความสมพนธและอำานาจดงกลาวตางกแปรเปลยนไป

ตามยคตามสมย

ในดานอำานาจ นกวชาการหลายทานใหขอคดเหนวาในอดตของไทย

ความเปนหญงมอำานาจทางพธกรรมมากกวา โดยเฉพาะในความเชอดงเดม

หรอการนบถอ “ผ” หรอสงศกดสทธตางๆ ดงจะเหนจากผบรรพบรษซงเปน

“ผด”ชวยปกปองคมครองลกหลานสวนมากจะเปนผผหญงหลงจากทมการ

เผยแพรเขามาของวฒนธรรมจากอนเดยและตะวนตกกทำาใหมการผสมผสาน

กนอยางกลมกลนของอำานาจชายและหญง(ประชาชาตธรกจออนไลน,2559)

ซงหลงจากนนมากมการเปลยนแปลงอยตลอดตามสมย ดงเชนในชวงท

ครอบครวในสงคมไทยอยกนอยางใกลชดเมอแตงงานฝายชายกจะตองไปอย

บานฝายหญงและในบางชมชนกตองเปลยนไปนบถอผประจำาตระกลของ

ฝายหญงดวยแตในปจจบนสงคมสวนใหญกไมคอยถอธรรมเนยมนแลว

ในเรองธรรมชาตความเชอเรอง“ผ”ไมใชเรองไรสาระแตเปนสงแสดง

ถงความสมพนธระหวางคนกบธรรมชาตทมมาอยางยาวนานในสงคมไทย

ดงเชนความเชอดงเดมของชาวบานลมนำาชในภาคอสานทเชอวาธรรมชาตนน

ยงใหญ“ผ”เปนเจาของและผปกปกรกษาทรพยากรชาวบานเปนเพยงผยมใช

ประโยชน (สรยา สมทคปต และคณะ, 2536) ในสงคมไทย ผผปกปอง

ทรพยากรธรรมชาตสวนมากเปนเพศหญง เชน พระแมธรณ แมคงคา

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง14

แมนำาแมโพสพซงคนไทยโดยเฉพาะในชนบทผกพนอยกบธรรมชาตผานทางผ

เหลานตลอดทงปผานประเพณและพธกรรมตางๆ เชน การเลยงผฝาย

เลยงผขนนำา การลอยกระทง การไหวพระแมโพสพ การไหวแมยานาง

การขอฝนการบวงสรวงเรอหรอเครองมอกอนออกหาปลาเปนตน

ในดานการอนรกษสงแวดลอมซงเรมเกดขนมาหลงจากปญหา

สงแวดลอมดานตางๆ เรมกอตวในสงคมไทยจากผลการพฒนาทางเศรษฐกจ

ทขาดการคำานงถงธรรมชาต ผหญงมความคดและบทบาทแตกตางกนไป

ในระดบตางๆตงแตระดบบคคลครวเรอนชมชนไปจนถงระดบสงคมภายนอก

ซงแตละระดบกมปจจยเสรมในการกำาหนดความคดและบทบาทหลายอยาง

เชนสภาพสงคมทอาศยอยยคสมยวยเชอชาตการศกษาสถานะทางสงคม

ของผหญงนนๆเปนตนดงเชนความแตกตางกนของผหญงในเมองกบชนบท

ผหญงในชนบทจะอยใกลชดกบธรรมชาตมากกวา โดยเฉพาะเรองอาหาร

การกนทตองเกบหาสดๆ จากธรรมชาตหรอไรสวน ในขณะทคนในเมอง

กจะซอหาจากตลาดหรอซเปอรมารเกต ซงบทบาทกจะเปนเรองการดแล

สงแวดลอมภายในบานสวนบทบาทของการเปนแมทตองดแลอบรมลกหลาน

เรองสงแวดลอมกจะคลายๆกนความแตกตางกนตามแตยคสมยของความเชอ

เกยวกบธรรมชาตของไทยทแตเดมมการไหว“แม”ธรรมชาตตางๆอยางเคารพ

และเขาใจแตปจจบนทำาเพยงเปนประเพณเพอความบนเทงหรอการทองเทยว

อยางการลอยกระทงทไมไดทำาเพอการสกการะหรอขอขมาแมคงคา หรอ

ความแตกตางกนตามแตยคสมยและการศกษาของหนาทชายหญงในครอบครว

ทเกยวของกบอำานาจและการใกลชดกบธรรมชาต ในยคใหมผหญงทำางาน

หาเลยงครอบครวไดพอๆกบชายทำาใหอำานาจในครอบครวเปลยนไปผหญง

ไมจำาเปนตองเปนเพยงชางเทาหลงการตองชวยทำางานบานและเลยงลกทำาให

ผชายมความละเอยดออนและเขาในธรรมชาตในมมอนๆมากขน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 15

บทบ�ทในครอบครวครอบครวเปนหนวยทางสงคมทผหญงสามารถมบทบาทไดมากทสด

ผหญงจำานวนมากทำาหนาทเปนแมบาน มชวตประจำาวนอยกบงานบาน

การดแลลกสามและญาตๆ ดงนนครอบครวจงเปนหวใจและโลกทงใบของ

พวกเธอ ครอบครวจงมความสำาคญอยางมากตอทงสงแวดลอมภายในและ

ภายนอกครอบครว และผหญงกเกยวของกบทกเรองและทกขนตอน

ภายในบานในเรองสงแวดลอมภายในครอบครว ซงมผลโดยตรงตอคนในบาน

ทงความอยดมสขและสภาพเศรษฐกจทด ผหญงมบทบาทหลายอยางทง

การทำาอาหารทำาความสะอาดจดการขยะดแลสขภาพจดเกบสงของซงตอง

ใชความรและทกษะหลายอยางรวมถงความละเอยดออนและความอดทน

ทงในการเลอกซอเลอกใชจดสรรการใชถนอมการใชถนอมอาหารอยางเชน

การเลอกซอผงซกฟอกทเปนมตรตอสงแวดลอม ลดการใชถงพลาสตก

เปนตน

ในเรอง สงแวดลอมภายนอก ครอบครวและผหญงกมความสำาคญ

อยางมาก เพราะพนทในแตละครอบครวทประกอบรวมกนเปนชมชน

เมอรวมกนแลวมขนาดและความสำาคญไมแพพนทสวนกลางของชมชน

สภาพแวดลอมในบานจงเปนครงหนงของสภาพแวดลอมของชมชน ผหญง

ยงมหนาทดแลอบรมลกหลานใหคำานงถงธรรมชาตเมอเกดปญหาสงแวดลอม

ในชมชนและสงคมการตดสนใจตอปญหานนกตองมาจากการปรกษาหารอ

รวมกนของคนในบานนอกจากนผหญงยงมบทบาทในการสรางความสมพนธ

กบญาตมตรและเพอนบาน

บทบ�ทในชมชนในชมชน ผหญงมบทบาทสำาคญในการอนรกษหลายดาน ทงการเปน

ผนำาชมชนแบบเปนทางการและผเฒาผแกทคนเคารพนบถอ เปนผนำาทาง

จตวญญาณ รวมทงเปนนกอนรกษในหมบาน เชน กรณของผใหญบานหญง

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง16

หมบานเวยงใต อำาเภอเทง จงหวดเชยงราย ทไดชวนลกบานทำาเขตอนรกษ

พนธปลาของหมบานในแมนำาลาวอนเปนสาขาหนงของแมนำาอง ซงเกด

ผลสำาเรจเปนอยางดทำาใหมปลามากขนและมคนไปดงานอยตลอด

กรณของการปกปองและฟนฟแมนำามนของชาวบานทไดรบผลกระทบ

จากการสรางเขอนปากมล (สมภาร คนด และธระพงศ โพธมน, 2555) เปน

ตวอยางสำาคญอนหนงชาวบานทนนมคตวา“แมญง”(ผหญง)มบทบาทสำาคญ

ในครอบครว3อยางคอการเปนเมยแมและหมอซงตางมความเกยวของ

กบธรรมชาตและแมนำา การเปนหมอกคอผดแลสขภาพของคนในครอบครว

เมอธรรมชาตถกทำาลายกกระทบตอสมนไพร รวมถงรายไดและอาหารของ

ครวเรอนทมผลตอสขภาพและการรกษาพยาบาล หนาทสำาคญประการหนง

ของการเปนแมและเมยคอการจดเตรยมอาหารใหผวและลก พวกเขาเปรยบ

แมนำาเปนเสมอนสายสะดอทตออาหารจากธรรมชาตมายงบานผานทาง

หองครวทเปนหองทำางานของผหญง เมอเกดปญหากบแมนำามน ความ

สนสะเทอนจากสายสะดอจงกระทบตอภาระหนาทอนยงใหญของผเปน

เมยและแม ความเขาใจในความเปนแมของนำามนและความสำานกถงบญคณ

ทมตอครอบครวและชมชนทำาใหแมญงแมมนหลายคนเปลยนตวเองเปน

นกตอสเพอปกปองแมนำาและชมชน ในขบวนการเคลอนไหวคดคานเขอน

และฟนฟแมนำาของคนแมมนทยาวนานมากวา 25 ปจนถงปจจบน ผหญง

มบทบาทสำาคญในหลายดานรวมทงการเปนแกนนำาสำาคญ

บทบ�ทตอสงแวดลอมในสงคมวงกว�งผหญงมบทบาทตอสงคมวงกวางหลายดานทงการเปนนกคด นกเขยน

ศลปนนกวชาการขาราชการและองคกรพฒนาเอกชนดานสงแวดลอมหลายคน

เรมตนจากการเปนแมบานธรรมดาทลกขนมาปกปองทรพยากรของตนเองกอน

ทจะกาวมาสการเปนนกสงแวดลอมอยางเตมตวจนสรางผลกระทบในวงกวาง

เกดการเปลยนแปลงและเปนแรงบนดาลใจใหกบคนอนๆในสงคม

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 17

กบสงแวดลอมลมนำ�อง

แ มญง

แมญงกบสงแวดลอมลมนำ�อง

นเวศและวฒนธรรมลมน�าอง

ลมนำาองเปนหนงในทราบลมสำาคญของภาคเหนอ ตงอยในจงหวด

พะเยาและเชยงรายมพนท7,388ตารางกโลเมตรลกษณะเปนทราบแนวยาว

กวางประมาณ10กโลเมตรเฉยงขนจากใตไปเหนอตามการไหลของแมนำาอง

กวา 260กโลเมตรทไหลขนเหนอจากพะเยาไปลงแมนำาโขงทเชยงราย โดยม

แนวเขาไมสงมากนกขนาบขางตลอดทราบลมนำา ดวยลกษณะทางภมศาสตร

และทรพยากรทหลากหลายเชอมตอกนทงภเขาปาตนนำาทราบลมปาชมนำา

และแมนำาทำาใหระบบนเวศลมนำาองมความอดมสมบรณและเฉพาะตว

ลมนำาองแบงออกเปน 3 ตอนตามสภาพภมศาสตรลมนำาองตอนบน

คนพนทกวานพะเยาและปาตนนำาซงมลำาหวย12สายไหลลงสกวานลมนำาอง

ตอนกลางเรมตนจากประตระบายนำากวานพะเยาไปจนถงอำาเภอเทงในจงหวด

เชยงรายเปนทราบลมขนาดใหญโดยเฉพาะทงดอกคำาใตและทงลอในชวงตน

แมนำาองจะตนและแคบประมาณ 15 เมตร และขยายกวางขนเปนประมาณ

25เมตรในชวงอำาเภอจนลมนำาองตอนลางเรมจากอำาเภอเทงไปจนถงอำาเภอ

เชยงของซงเปนจดทแมนำาองไหลลงบรรจบกบแมนำาโขงระบบนเวศในตอนลาง

จะอดมสมบรณกวาตอนบนและกลางเพราะในตอนลางแมนำาจะลกและ

กวางประมาณ 50 เมตร ทสำาคญมนยงเชอมอยกบระบบนเวศแมนำาโขง

นำาโขงทหนนทวมในฤดนำาหลากทำาใหเกดระบบนเวศเฉพาะตวของนำาอง

ตอนลาง ปารมนำาองทมอยหลายแหงกลายเปนพนท “ปาชมนำา” แหลงทอย

อาศยของสตวและพชนานาชนดรวมทงสตวหายากและใกลสญพนธอยางเชน

เสอปลา นาก ชะมด เปนตน นอกจากนมนยงเปนแหลงทอยอาศย วางไข

และอนบาลตวออนของปลาและสตวนำาทอพยพจากแมนำาโขงในฤดนำาหลาก

ปาชมนำาจงเปรยบเหมอนมดลกขององและโขง

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 21

ความอดมสมบรณและสภาพพนทราบลมเหมาะแกการอยอาศยและ

เพาะปลก ทำาใหมผคนอาศยอยตลอดสายนำามาตงแตอดต โดยเฉพาะทงลอ

ทเปนอขาวสำาคญมาตงแตสมยโบราณอาชพสำาคญของคนในลมนำาทมมาแต

อดตคอการเพาะปลกและการประมง ปจจบนหลายพนทเปนหมบานขยาย

หลายหมเรยงตอกนไปตามลำานำาและแมนำาสาขา

ในดานสงคมและวฒนธรรม กลมคนทอาศยอยในลมนำาองเปน

กลมคนเมองประมาณรอยละ 90 กลมคนลาว-อสานประมาณรอยละ 6.6

กลมคนไทยลอประมาณรอยละ1.4กลมคนไทยภาคกลางประมาณรอยละ1

กลมคนไทยภเขาประมาณรอยละ 0.7 และกลมคนไทยเชอสายจนประมาณ

รอยละ0.3(สหทยาวเศษและคณะ,2545)ประเพณและวฒนธรรมลมนำาอง

จงเปนวฒนธรรมคนเมอง

ปญหาสงแวดลอมและการอนรกษโดยภาคประชาชนในลมน�าอง

ปญห�สงแวดลอมถงแมจะมทรพยากรทหลากหลายและระบบนเวศทอดมสมบรณ

แตลมนำาองกมปญหาสงแวดลอมหลายดานทงดนนำาและปาไมไดแก1)พนทปา

ลดลงทงปาตนนำาและปารมนำาอง2)พนทการผลตอาหารจากการเกษตรลดลง

3) การเปลยนแปลงและลดลงของแหลงนำาตามธรรมชาต เชน การตนเขน

4) การลดลงและสญพนธของพชและสตวธรรมชาต ทงสตวปา พชพรรณ

รวมถงการลดลงทงชนดพนธและจำานวนของปลาและสตวนำา5)การเสอมโทรม

ของคณภาพนำาตามแหลงธรรมชาต การปนเปอนของสารเคม 6) นำาทวม

7)การขาดแคลนนำาใชในหนาแลง

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง22

ปญหาตางๆ ดงกลาวสงผลกระทบตอเนองไปยงคนในลมนำา เชน

1) ความขดแยงในการใชนำาเพอการเกษตร รวมทงการอปโภคบรโภคในเมอง

2) อาหารจากธรรมชาตทงปาและแมนำาลดลง 3) ความเสยหายทางชวต

ทรพยสนการเกษตรและเศรษฐกจจากผลของนำาทวมและการขาดแคลนนำาใช

4)ปญหาทางเศรษฐกจของครวเรอนและชมชน

สาเหตทกอใหเกดปญหาและผลกระทบตางๆ เหลานในลมนำาอง

มหลายประการไดแก

1) การเพมขนของประชากรซงกเปนปญหาพนฐานเหมอนกบพนทอน

เนองจากเปนทราบลมอดมสมบรณ สภาพภมประเทศเหมาะสม และกำาลง

กลายเปนพนทสำาคญทางเศรษฐกจในการเชอมโยงทางการคากบประเทศจน

ทำาใหมคนเพมขนมาโดยตลอด

2) นโยบายการพฒนาทขาดการมสวนรวมและคำานงถงสงแวดลอม

เชนเขตเศรษฐกจพเศษ

3) การตดทำาลายและบกรกพนทปาโดยเฉพาะพนทปาตนนำาและปาชมนำา

รมนำาองเพอการเกษตรทอยอาศยธรกจการคาและพนทสวนราชการ

4) การเพาะปลกในฤดแลง โดยเฉพาะการทำานาปรงทตองใชปยและ

สารเคมในปรมาณมากรวมทงการสบนำาองขนมาใชในปรมาณมากๆ

5) ระบบการจดการนำาทขาดประสทธภาพ เชน การสรางฝายกน

แมนำาองในชวงแมนำาองตอนกลาง

6) ระบบการจดการนำาเสยในเขตเมองทงบานเรอนและภาคธรกจ

โดยเฉพาะตวเมองพะเยาทไหลลงสกวาน

7) การเปลยนแปลงของระดบนำาโขงทขนลงอยางผดปกตไมเปนไปตาม

ฤดกาลจากปกตทจะใชเวลาประมาณสามสเดอนในการคอยๆขนและคอยๆ

ลงไปจนสด แตปจจบนเกดการเปลยนแปลงขนๆ ลงๆ รายวน ปกตแลว

ในฤดนำาหลากนำาโขงจะหนนขนมาในลมนำาองตอนปลายทวมปารมองกลายเปน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 23

“ปาชมนำา” ระบบนเวศสำาคญและเฉพาะตวของสตวและพชพรรณนานาชนด

โดยเฉพาะปลาจากแมนำาโขงและนกทอพยพมาอาศยตามฤดกาล

8) การเปลยนแปลงของสภาพภมอากาศ ทำาใหปรมาณและชวงเวลา

การตกของฝนผดไปจากธรรมชาตสงผลกระทบไปยงระบบนเวศและการเกษตร

9) การทำาการเกษตรแปลงใหญ โดยเฉพาะสวนกลวยหอมขนาดใหญ

รมแมนำาองของบรษทจากประเทศจนทปลกเพอสงกลวยกลบไปขายยงประเทศ

ของตนซงตองสบนำาองและนำาบาดาลขนไปใชปรมาณมากในขณะทมการใช

สารเคมอยางเขมขน กอใหเกดปญหาการแยงนำา ระบบนเวศแมนำาเสยหาย

และมลพษในแมนำา

ก�รอนรกษโดยภ�คประช�ชนการอนรกษสงแวดลอมในลมนำาองโดยภาคประชาชนมมาอยางตอเนอง

ตามสถานการณของปญหาทเกดขน เรมตงแตในป 2533 (สมาคมแมนำา

เพอชวต, 2558) ทมการรวมตวกนของกลมคนในเมองพะเยาในนาม “กลม

สงแวดลอมพะเยา” เพอจดการกบความเสอมโทรมของกวาน หลงจากนน

ในป 2536 กมการรวมตวกนเปนกลมเฉพาะกจของคนพะเยาเพอคดคาน

การถมกวานพะเยา นอกจากนกยงมการรวมเปนกลมหรอเครอขายเพอ

การอนรกษในดานตางๆของชาวบานและองคกรพฒนาเอกชนมาอยางตอเนอง

เชน กลมอนรกษกวานพะเยา ชมรมอนรกษปาตนนำากวานพะเยา เครอขาย

ประมงกวานพะเยา กลมฮกแมนำาอง เครอขายลมนำาองตอนลาง ชมรม

ชาวประมงพนบาน (กวานพะเยา)กลมลมนำาองตอนกลาง เครอขายอนรกษ

ทรพยากรธรรมชาตและวฒนธรรมลมนำาโขง-ลานนา

เครอขายภาคประชาสงคมดานการอนรกษทสำาคญในปจจบนคอ

สภ�ประช�ชนลมนำ�อง ทเรมกอตงขนในปลายป 2553 จากการรวมตวกน

ของผนำาชมชนและชาวบานจากหมบานตางๆ ตลอดลำานำาองทงตอนบน

ตอนกลางและตอนลางททำาเขตอนรกษพนธปลาในหมบานโดยการสนบสนน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง24

ของสมาคมแมนำาเพอชวต กลมรกษเชยงของ และเครอขายลมนำาภาคเหนอ

ซงการรวมตวกนมวตถประสงคเพอหาแนวทางรวมกนในการอนรกษพนธปลา

และฟนฟแหลงทอยอาศยของสตวนำาเนองจากการลดลงของปลาเปนปญหา

สำาคญทกระทบตอความเปนอยของคนตลอดลำานำา และชมชนตางกไดม

การแกปญหาทเหมอนกนคอการทำาวงสงวน (เขตอนรกษพนธปลา) จากการ

สำารวจของสมาคมแมนำาเพอชวตเมอป 2558 พบวามวงสงวนทงในลำานำาอง

และแมนำาสาขาอยางนอย62หมบาน

ปจจบนสภาประชาชนลมนำาองมความเขมแขงและบทบาทสำาคญในการ

อนรกษมากขนไมเพยงแตในเรองเขตอนรกษพนธปลา แตยงรวมไปถงเรอง

ปาตนนำาและพนทชมนำาดวย มสมาชกเพมขนจากเดมและประกอบดวย

หลายกลมมโครงสรางการบรหารและดำาเนนงานทชดเจนรวมทงคณะกรรมการ

ทปรกษาและกองเลขานการ

l การเดนธรรมยาตราเพอกวานพะเยาและแมนำาองของสภาประชาชนลมนำาอง เมอกมภาพนธ 2558 l

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 25

อกเครอขายหนงทมบทบาทสำาคญในการอนรกษคอภ�คคว�มรวมมอ

เพอก�รอนรกษลมนำ�อง (Save the IngRiverCoalition,SIC)ซงเปนการ

รวมตวกนขององคกรพฒนาเอกชน 6 องคกร ไดแก สมาคมแมนำาเพอชวต

กลมรกษเชยงของเครอขายลมนำาภาคเหนอสถาบนชมชนลมนำาโขงโครงการ

เสรมสรางความเขมแขงเครอขายทองถนและหนวยงานทองถนเพอการจดการ

ลมนำาองอยางยงยน ภายใตการดำาเนนงานของศนยวนศาสตรชมชนเพอ

คนกบปา (RECOFTC) และสถาบนปวงผญาพยาว ซงภาคฯ มการทำางาน

4ดานคอ1)การทำางานเปนกองเลขานการของสภาประชาชนลมนำาองซงเปน

งานหลกของภาคฯ เพอหนนเสรมสภาฯ ในดานตางๆ ทงการประสานงาน

เตรยมงานธรการการระดมทนงานขอมลฯลฯ2)งานประสานความรวมมอ

และพฒนาศกยภาพของภาคฯ เพอใหเกดการทำางานอยางมประสทธผล

3) กจกรรมอนรกษทงดานดน นำา ปา 4) งานเคลอนไหวเชงนโยบาย และ

5)งานวชาการทงดานการผลตและเผยแพรความร

ถงแมจะมการมสวนรวมของภาคประชาชนในการอนรกษอยมาก แต

ผทเขามามสวนรวมและมบทบาทสำาคญสวนมากจะเปนผชาย ดงเชนกรณ

ของสภาประชาชนลมนำาองทในตอนแรกกรรมการและสมาชกทงหมดเปนผชาย

หลงจากทมการเสนอความคดเหนวาควรจะเพมบทบาทผหญงเขามาจงไดเพม

กรรมการสภาฯ และกรรมการทปรกษาสภาฯ เปนผหญง รวมทงการเพม

เครอขายแมญงลมนำาองเขารวมเปนกลมสมาชก

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง26

“แมญง” และ “ปอจาย” กบการอนรกษปาชมน�าบานบญเรอง

บ�นบญเรองกบป�ชมนำ�บานบญเรองใตหมท2ตำาบลบญเรองอำาเภอเชยงของจงหวดเชยงราย

เปนหมบานเกาแกมอาย150ปปจจบนเปนชมชนใหญมประชากร695คน

จำานวนครวเรอน 288 ครวเรอน อาชพหลกคอเกษตรกรรม ทำานา ทำาสวน

และทำาไร ลกษณะภมประเทศบานบญเรองเปนทราบเชงเขา ดานขวาเปน

แนวเขาสวนดานซายเปนแมนำาอง

ปาบญเรองตงอยรมนำาองหางจากหมบานไปราว 2 กโลเมตรมขนาด

3,021 ไร ปกตในฤดนำาหลากนำาจะทวมทกป บางครงทวมนานหลายเดอน

และบางททวมถง 6 เมตร ทำาใหทนเปนระบบนเวศปาทมความเฉพาะตว

ทเรยกวา “ปาชมนำา” พนธไมมความทนนำาทวมไดหลายเดอน เชน ตนขอย

ชมแสง หด ทองกวาว จากการศกษารวมกนของชาวบานและองคกรตางๆ

ในภาคความรวมมอเพอการอนรกษแมนำาอง (สภาประชาชนลมนำาอง และ

คณะ, 2559) พบวาระบบนเวศปาบญเรองมความอดมสมบรณอยางมาก

มทรพยากรทหลากหลาย ในดานสตวปามสตวเลยงลกดวยนม 8 ชนด

สตวเลอยคลาน 13 ชนด สตวสะเทนนำาสะเทนบก 13 ชนด นก 90 ชนด

ในจำานวนนเปนสตวหายากและใกลสญพนธหลายชนด เชน เสอปลา นาก

ชะมดแผงหางปลอง และแมวดาว เปนตน มพนธปลาทองถน 87 ชนด

พนธปลาตางถน16ชนดและกง1ชนดในดานพชพรรณพบวามพชอาหาร

49ชนดพชสมนไพร38ชนดและพชทเปนทงอาหารและสมนไพร15ชนด

ตวอยางเชน ผกแซว ผกกด หนอไม ผกกมนำา ผกตนฮง ผกจจอ ผกหนอก

ผกหนงผกกาดนาฮอสะปายควายสะเปาลมเครอฯลฯปามความหนาแนน

ของตนไมโดยรวม122ตนตอไรถอวามความสมบรณมากกวาปาเสอมโทรม

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 27

ถง 8 เทา มศกยภาพเกบกกคารบอน 12-26 ตนตอไร ซงถอวามศกยภาพ

สงมากเกบกกคารบอนเหนอดนรวม172,479ตน

ในดานคณคาและความสมพนธกบชมชน ชาวบานผกพนกบปาแหงน

มายาวนานตงแตมการกอตงหมบานมาเมอ150ปกอนทกคนไดเขาไปอาศย

หาอยหากนตลอดทงปเชนหาผกจบปลาลาสตวยกยอตงจำาหวานแหฯลฯ

วางจากทำานากหาของปามาขายมรายไดหมนเวยนตลอดทงป ในรอบปหนง

ชาวบานจะเขาไปหาอาหารในปาหมนเวยนกนไป ชาวบานเลาวา “ปาเปน

เสมอนหางสรรพสนคาของชมชน เปนหางทไมตองมเงนแตตองมความขยน

ทจะเขาไปหาอาหารในนน เพราะมทงเหด พชอาหารพนบาน ปลา และ

ของปาอนๆเชนผงตอจกงคนทมกนคอคนทขยนเขาไปหากนบางคนไมม

ไรนาแตกอยไดเพราะมปาเปนแหลงอาหารนานาชนดและแหลงหาเงนใหกบ

ครอบครว”

การใชประโยชนรวมกนมาอยางแบงปนและผกพนกบปามาแตอดต

ทำาใหทกคนตางมความรสกเปนเจาของรวมกนหลายคนเกดมากพบปาผนใหญ

ผนนแลว พอแมพาเขาไปหากนกบปาแตเดก เรยนรการใชประโยชนจากปา

จากรนสรนหลายชวงอายแลว ถาไมมปาในชวงทผานๆ มาหลายชวต

หลายครอบครวคงตองลำาบากมากกวาน ปาเปนมากกวาตนไม แตปา

เปนสวนหนงของชวต

ความสมพนธทมมายาวนานทำาใหสรางสมเปนองคความรเกยวกบปา

ในดานตางๆเชนการแบงระบบนเวศตามระบบความรพนบานทแบงออกเปน

8 ระบบคอ 1. ฮอง 2.หวย 3. ดอน4. วง 5.ญาน 6.หาดทรายหรอ

ดอนทราย7.หนองและ8.บวก(สายณนขามหนงและคณะ,2560)มการ

ใชเครองมอหาปลา 27 ชนด เชน ไซมะหลอด ไซบง แซะ แนงลาก ฯลฯ

ซงแสดงถงภมปญญาพนบานทเขาใจถงปลาและสตวนำาแตละชนดทมอย

มากมายทงเรองแหลงทอยของปลา นสย การกนอาหาร และตองมความร

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง28

เรองระบบนเวศทอยอาศยของปลาทไมเหมอนกนและเปลยนแปลงไปตาม

ฤดกาลจากการศกษาทางวชาการ(เดชรตสขกำาเนด,2560)พบวาปาบญเรอง

มคณคาตอชมชนและสงคมคดเปนมลคาถง 125ลานบาท/ป โดยเปนการใช

ประโยชนทางตรงของชาวบาน 5 หมบาน 14 ลานบาท/ป จากการเกบหา

ของปา 27 รายการ เชน รงตอ หนอไผ ปลาตะเพยน และผลประโยชน

ทางออม 111 ลานบาท/ป จากการกกเกบคารบอนเกอบ 2 แสนตน/ป

การเปนแหลงกกเกบนำามากกวา2ลานลกบาศกเมตรการเปนแหลงอนบาล

สตวนำาและการเปนทอยอาศยของสตวปา

แมญงและปอจ�ยกบป�บญเรองความสมพนธกบปาและการเขาไปใชประโยชนของปอจายและแมญง

มความแตกตางกนทงดานการไปเกบหาและการนำาไปใชประโยชนดานการไป

เกบหา จากทปาอยไมไกลหมบานและไมไดเปนปาลก ปอจายและแมญง

จงเขาไปเกบหาใชประโยชนจากปาพอๆกนเมอเทยบในเชงปรมาณแตตางกน

ทชนดของทรพยากรวธการและสถานทการเกบหาผชายเปนกลมหลกทเขาไป

หาปลา ของปา และไมใชสอยเพราะคลองตวกวา สวนผหญงจะเกบหาผก

และแมลง ในการหาปลาแมญงจะใชเครองมองายๆ ในพนททไมอนตราย

อยางการใชสวง เบดและจำาตามรมฝงหรอหนองนำาสวนปอจายจะหาดวย

วธการทยากและเสยงมากกวา เชน การใสมอง การหวานแหทตองออกแรง

ลงนำาลก พายเรอออกไปกลางนำาทลกและไหลเชยว ใชเวลานาน ในการหา

ของปาหลายอยางทอนตรายเชนผงตอผชายกจะเปนหลกเชนกนแตแมญง

กจะตามไปชวยสามหาดวย

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 29

ก�รใชประโยชนจ�กป�ของแมญงในรอบ 1 ป

ฤด (ชวงเดอน) ตวอยางอาหารจากปาชมนำา

รอน(ก.พ.-ม.ย.) หาปลาผกมวนหมบวผกชมแสงไขมดแดงมดฮ

ฝน(ก.ค.-ต.ค.) หาปลาหนอนรถดวนตอแมงดากบเขยดขเหลก

ตำาลง มะระขนก นกนา เหดฮา เหดมน เหดลง

เหดคนจองกง

หนาว(พ.ย.-ม.ค.) หาปลา ผกข เสยด ผกกาบป ผกบ ง ผกแวน

ดอกงวกง

ในดาน การใชประโยชน หลงจากเกบหามาไดสวนมากจะเปนหนาท

แมญงทงการทำาอาหารเอาไปขายหรอแบงปนใหเพอนบาน“แม”เปนบทบาท

ความสำาคญของแมญงซงความเปนแมทเกยวของกบปากมหลายอยางอยางแรก

คอการเปน “แมคา” ผชายนอยคนทจะนำาสงทหามาไดไปขายเอง สวนมาก

ภรรยาจะเปนผเอาไปขายขายกงขายปลาขายผกบางอาหารจากปาจงเกยวของ

กบรายไดของครอบครวดวย

“แมครว” เปนภารกจสำาคญอกอยางตอปากทองและสขภาพของ

สมาชกทตองอาศยคณสมบตของความเปนแมญงหลายอยางไดแกก)ความ

ละเอยดออนเพราะอาหารมวตถดบ เครองปรง และเคลดลบหลายอยาง

ข) ทกษะในการทำาอาหารใหอรอยถกปากทกคนทงลกและสามรวมทงญาตๆ

ค) ความใจเยนทตองอดทนเพราะการทำาอาหารใชเวลา บางอยางตองหมก

ตองแชตองดองง)ความรตางๆเชนเกยวกบวตถดบพชผกและสวนประกอบ

แตละชนด เคลดลบของวตถดบแตละอยางทบางอยางเปนความรสบทอด

มารนตอรน บางอยางเปนสตรเดดเคลดลบเฉพาะตระกล จ) ศลปะ เพราะ

ตองคดออกแบบวางแผนเมนอาหารในแตละวนวาจะทำาอะไร ผวชอบอะไร

ลกไมกนอะไรนอกจากทำาอาหารแลวกตองถนอมอาหารดวยผหญงบานบญเรอง

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง30

มความรเรองการถนอมอาหารหลายอยาง เชน การทำาหนอไมดอง การทำา

หนอโอ ทำาปลารา ทำาปลาสม ทำาปลาแหง และการทำาปลายาง ความรเรอง

การถนอมอาหารกเปนภมปญญาทสบทอดกนมารนตอรนผานแมญง

บทบ�ทหญงช�ยตอก�รปกปองป�ของชมชนปญหาปาบญเรองเกดขนหลงจากทรฐบาลมนโยบายจะยดเอาผนปา

ของชาวบานไปทำาเขตเศรษฐกจพเศษเพอใชเปนพนทอตสาหกรรมประเภท

ตางๆ เพอหวงเพยงประโยชนทางเศรษฐกจทจะไดจากการคาขายกบ

ประเทศเพอนบานอยางจนผานถนนขนาด 6 เลนทผานบานบญเรองไปยง

สะพานขามแมนำาโขงทอำาเภอเชยงของและตอไปยงถนนR3Aทตดผานลาว

ไปยงประเทศจนโดยหนวยราชการทเกยวของหลงจากไดรบคำาสงมากทำาเรอง

ไปทางรฐบาลวาปาแหงนเปนปาเสอมโทรม เปนเพยงพนทสาธารณะ ใชเปน

ทเลยงสตวของชาวบานซงตางไปจากความเปนจรงอยางสนเชง

ชาวบานเมอทราบขาวกไดรวมตวกนเพอปกปองปาเพราะไมเหนดวย

ทจะใหนคมอตสาหกรรมเขามาในชมชนเพราะกลวผลกระทบทจะมตอชมชน

และทสำาคญคอการสญเสยปาทชมชนรกและหวงแหน “เราไมไดคดคาน

การพฒนาแตเราแคตองการจะปกปองผนปาเพอไมใหผนปาเปลยนแปลงไป

เปนอยางอน เราปกปองปาเราไวเพอใหลกหลานไดเหนปานสบไป”ชาวบาน

จงมการขนปายประทวงและหาขอมลทเกยวของมาปรกษาหารอกน รวมทง

สงขาวไปยงพนองลกหลานทอยทงใกลและไกลคนบญเรองซงมความเขมแขง

สามคคและผกพนกบบานเกดแมจะอยตางถนถงกรงเทพฯ หรอแมแต

ตางประเทศ เมอทราบขาวกชวยกนคนละไมคนละมอ แมจะมารวมไมได

กระดมเงนสงมาหรอหาทางเผยแพรขอมลชวยกน

จากนนการตอสของชาวบานกมความเขมแขงขนเรอยๆ มการตง

“กลมอนรกษปาบญเรอง” ขนโดยมกรรมการกลมฯ เปนแกนหลกในการ

เคลอนไหว จากนนกมกลมและองคกรตางๆ เขามารวมสนบสนน เชน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 31

กลมรกษเชยงของ สภาประชาชนลมนำาอง ภาคความรวมมอเพอการอนรกษ

แมนำาอง เปนตน ซงในการปกปองปาชาวบานไดประชมวางแผนรวมกน

เพอทำากจกรรม เชน การหาขอมล ทำาปายและทำาเสอรณรงค การรณรงค

ผานสอตางๆ ยนหนงสอ ทำาวจย บวชปา สบชะตาแมนำา การประชมและ

พดคยทำาความเขาใจในชมชนและหมบานขางเคยง ทำาของทระลกขายเพอ

ระดมทนปกปองปาปลกปาเสรมทำาเขตอนรกษพนธปลาสงตวแทนชาวบาน

กเขารวมรบฟงเวทเสวนาตางๆ ยนหนงสอเรยกรองและชแจงขอเทจจรง

ตอหนวยงานทเกยวของรวมทงการเรยกรองใหมาชแจงขอมลตางๆ

ในเรองบทบาทชายหญงกบการปกปองและฟนฟปานนจะขาดฝายใด

ฝายหนงไมได มการทำางานรวมกนอยางเขมแขง ในการทำากจกรรมแตละครง

จะมการประชมหารอรวมกนของทกฝายและแบงหนาทกนตามความถนด

โดยมากแลวผชายจะเปนผนำาแตผหญงกมบทบาทไมแพกนเพราะมผนำาหญง

และกลมแมญงทเขมแขง งานหนกจะเปนผชาย กลมแมบานจะทำาหนาท

ในการทำาอาหาร เสรฟอาหาร และชวยดแลงานทมรายละเอยดซงผหญง

จะถนดกวา

ในบานบญเรองมกลมทางสงคมอยหลายกลม ทงทเปนทางการและ

ไมเปนทางการ อยางกลมผสงอาย และกลมแมบานซงมความเขมแขงและ

มสมาชกอยจำานวนมาก ซงตอมารวมกนเปน “กลมแมญงบญเรอง” ขนเพอ

วตถประสงคในการปกปองปาโดยไดแรงบนดาลใจจากเครอขายแมญงพะเยา

ทมาศกษาดงานและแลกเปลยนในหมบานตามโครงการสงเสรมบทบาทผหญง

ในการอนรกษสงแวดลอมในลมนำาองของสถาบนชมชนลมนำาโขง นอกจากน

แลวยงเกดจากการทไดรบงบประมาณเบองตนในการสนบสนนการทำากจกรรม

ของผหญงในหมบาน ซงไดนำางบประมาณทไดมาทำาเปนของทระลกขาย

เพอระดมทนในการรกษาปาของกลมแมบานและตอยอดมาเปนกลมแมญงฯ

ดงกลาวปจจบนกลมแมญงฯมสมาชกอยรอยกวาคนและมกรรมการกลมอย

15คนไดแก1)นางเนยมจนทะเรองประธาน2)นางกรรณการจนะสาม

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง32

รองประธาน 3) นางพมพรรณ วงศไชยา 4) นางจนทรแรม เรองวลย

5)นางลำาไยจนนำาใส6)นางนงนชกนทา7)นางสายกาวจา8)นางอำาไพ

อรยะพรรณ9)นางเกษราอนเรอง10)นางดวงจตตบแกว11)นางอมรา

มโนใจ12)นางวนเพญรยะอด13)นางคำาแปงนอยเศษ14)นางสมพงพวก

และ15)นางปราณการะพน

การตอสอยางเขมแขงของชมชนทงชายและหญงประกอบกบมผนปา

ทอดมสมบรณทำาใหเปนตวอยางทสำาคญในการศกษาดงาน ปจจบนจงมคน

มาดงานในดานตางๆ อยตลอด ทงจากในและตางประเทศ ทงกลมนกเรยน

นกศกษานกวชาการสวนราชการชาวบานและองคกรพฒนาเอกชน

ปาชมชนแมรองขยกบ “ปอจาย” และ “แมญง”

ป�แมรองขยปาแมรองขยหรอ“ปาผกหนอง”เปนปาชมชนขนาด1,500ไรตงอย

ในเขต4ตำาบลของอำาเภอดอกคำาใตจงหวดพะเยาคอตำาบลจำาปาหวายคอ

เวยงแมกาและบานปนปาแหงนมความสำาคญเปนแหลงอาหารใหชาวบาน

โดยรอบไดเขาไปหาอยหากน ทงพชผก ผลไมปา ปลา แมลง กบเขยด และ

สตวปา รวมทงเปนแหลงตนนำาสำาคญ สมนไพร และไมใชสอยของชมชน

จงกลาวไดวาปาเปนสวสดการทางธรรมชาตของชมชน

จากการทำา “วจยจาวบาน” ในเรอง “พชอาหารและพชสมนไพรในปา

แมรองขย”ทรวมกนโดยเครอขายปาชมชนแมรองขย เครอขายแมญงพะเยา

และสมาคมสถาบนชมชนลมนำาโขงพบวามพชอาหารและพชสมนไพรรวมแลว

120ชนดโดยแบงเปนพชอาหาร42ชนดพชสมนไพร35ชนดและพชทเปน

ทงอาหารและสมนไพร43ชนด

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 33

ไดแก 1) หนอไมไผบง 2) หนอไผตง 3) หนอไผซาง 4) หนอไร

5)หนอไผปา6)หญาดอกป (อแกวอคำา)7)ปงเปง8)ผกแซว9)ผกกอแก

10)ตนดอกแคหางกาง11)หญาเหลมนกใส12)ผกตด13)ตนแดง14)ดอก

กาน15)มะเดอปอง16)ผกหมปาว17)ผกหมหนาม18)ผกแหน19)มะแฟน

20)เตา (สาหรายนำาจด)21)สมเสยน22)มะเมา23)เหดดำา24)เหดแดง

25)เหดดาน(เหดหลม)26)เหดไขเหลอง27)เหดขลำาหมา28)เหดนำาแปง

29)เหดนำาเผง30)เหดนำามม31)เหดซาหาง32)เหดขาวตอก33)เหดหอม

34)เหดโคน35)เหดไฟ36)เหดลม37)เหดหหน38)เหดแกน39)เหดขอนขาว

40)เหดบง41)เหดตงขา42)เหดซาง43)กลวยปา44)ผกปยา45)มะฮอย

(หมากอฮ/มะระขนก) 46) ผกหนอง (กระถน) 47) ผกแคบปา (มาหำาหมอย/

ตำาลงเครอ) 48) สมเสยว 49) สมปอย 50) ผกสลด 51) ผดเผดปา

52) หญากอนหมา (หญาตดหมา) 53) มวนหม 54) ตนตง 55) มะเมาสาย

56)ผกกมนำา57)โสน58)ขา59)ผกหละ(ชะอม)60)พรกขหน61)มะกรดปา

62)มะขามเปรยว63)มะดก64)มนเลอด65)มะปน(มะตม)66)ดอกอาว

67) กอย (กลอย) 68) สะแล 69) ตนกานตนฮง 70) ผกขม 71) มะหลอด

72)มะเขอพวง(มะแควง)73)ผกหวานปา74)ผกจจอ75)ตระบก(มะมน)

76)ผดกาดนา77)มะเคาะมะโชค78)มะเกลอ79)ขงแมงดา80)มะตนขอ

81)ตนขอย82)ลำาไยขกา (ลำาไยปา)83)มะแขวน84)ขเหลก85)มะแวง

86) เครอหนำาแหน (รางจด) 87) หญาเมองวาย (สาบเสอ) 88) ปอบด

89)ตนเปา90)กาสะลอง91)มะเหนยง(หมามย)92)หนามจ93)มะแหน

94)โดไมรลม95)ตนขาง96)รางแดง97)ฟาทะลายโจร98)พลงชางสาร

99)หญาขด100)หญารแพร101)หญาโคยง102)เครอเจน103)ตนหมเหมน

104) ตนตนตง 105) กวาวเครอขาว 106) ฮอสะปาย (พาย) ควาย

107)หญางวงจาง(ชาง)108)ยาแกตนเดยว109)มะหำาหอก(ตนหำากระรอก)

110) ตนตนเปด 111) หมากขาวแปง 112) ไมยราบ 113) ตนหนาม

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง34

114) หญาแปวให 115) ลมแลง (ตนคน) 116) หญากองขาว 117) หญา

แผนดนเยน118)เครอกองแกบ119)มะแตก120)ไมเสา

คว�มสมพนธของแมญงปอจ�ยกบป�แมรองขยในการศกษาเรอง “บทบาทหญงชายกบปาแมรองขย” ในกรณ

“พชอาหารและพชสมนไพรในปาแมรองขย”พบวาหญงและชายมความสมพนธ

และบทบาทแตกตางกนทงในดานการเกบหารายไดจากพชการใชสมนไพร

ดานอาหาร ดานวฒนธรรม และการอนรกษฟนฟปา โดยแมญงจะมความ

สมพนธกบปาในดานอาหารมากทสด นอกจากเรองนำาแลวพชผกจากปา

เปนสงสำาคญอกอยางทเปนสายเชอมครอบครวและชมชนทองถนเขากบปา

โดยตรง และเหนไดอยางชดเจนเปนรปธรรม เนองจากเมนอาหารหลกของ

ครวเรอนทกนกนประจำาวนในวฒนธรรมภาคเหนอสวนใหญจะมผกเปน

สวนประกอบหลกซงเปนเมนทผหญงเปนคนทำา

ในดานการเกบหาในบรเวณปาทไมลกหรอรอบๆปาทงหญงและชาย

ไปหาพอๆกนซงทงหญงและชายกตองมความรหลายอยางทเกยวของเชน

ระบบนเวศและฤดทพชนนชอบขน รวมทงวธการเกบ สวนในพนทปาลก

มกจะเปนผชายเพราะตองเดนเทาไกล เหนอย ใชเวลาเยอะ และอนตราย

จงไมเหมาะกบผหญงรวมทงผหญงไมมเวลาเยอะเพราะมภาระเรองการดแล

งานบานและเลยงดลกหลาน ดงนนพชบางชนดทมเฉพาะในปาลกผชาย

จงมความรและบทบาทในการเกบหามากกวา

ในดานรายไดจากพชพบวาคนทเอาไปขายทงหมดเปนผหญง ในดาน

สมนไพรพบวาผทมความรในการเกบหาและใชประโยชนเกอบทงหมดเปนชาย

ในดานอาหาร ในวฒนธรรมทางเหนอพบวาหญงชายจะมหนาทและ

ความถนดตางกน ผชายมกจะทำาอาหารทมเนอเปนสวนประกอบหลก เชน

ลาบสาออมหลเพราะตองหนตองแลใชแรงและใชฝมอในการปรงรสเชน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 35

การทำาพรกลาบ แตอาหารประเภทนจะไมไดเปนอาหารหลกหรอกนประจำา

ในครวเรอน สวนผหญงจะมหนาททำาอาหารทมผกเปนสวนประกอบหลกซง

ถอเปนประมาณรอยละ 70 ของอาหารประจำาวนในครวเรอน เชน แกงแค

แกงเมองตางๆยำาผก สาผก คว ผด ผกลวกจมนำาพรก รวมไปถงผลไมและ

ของวางจากปาเชนมะแฟนกลอยซงผกจำานวนมากทนำามาทำาอาหารกหาได

จากปา จงกลาวไดวาผหญงเปนผเชอมปาเขากบครอบครวผานหองครวท

ผหญงทำางาน

อาหารยงเปนสงเชอมโยงระหวางปากบสขภาพและคณภาพชวตของ

สมาชกในครวเรอนผานทางผหญงดวย เพราะผกมคณคาตอสขภาพ ทงเปน

อาหารปลอดสารพษมคณคาทางโภชนาการและสรรพคณทางยาการไดกน

อาหารสดใหมรสชาตดทกวนทำาใหเจรญอาหารและมความสขยงผลตอสขภาพ

ทดของครอบครว นอกจากนอาหารจากพชผกปายงเกยวของโดยตรงกบ

เศรษฐกจและสงคมในครวเรอนและชมชน เมอเกดการขาดแคลนอาหาร

จากปารายจายครวเรอนกเพมขน สงผลตอเศรษฐกจและคณภาพชวต

ในครอบครวเกดปญหาครอบครวและสงคมในชมชนตามมา

ในดานวฒนธรรมถอวาอาหารทมผกเปนสวนประกอบอยางแกงเมอง

ตางๆเชนแกงแคเปนวฒนธรรมสำาคญของคนเมองผหญงจงเปนคนรกษา

วฒนธรรมทเชอมโยงอยกบปา เปนผรกษาภมปญญาพนบานเกยวกบ

พชผกจากปาอนมคณคารวมไปถงเคลดลบตางๆ ในการปรงอาหารทนบวน

จะสญหายไป

บทบ�ทก�รอนรกษและฟนฟป�แมรองขยเดมปาแหงนมความอดมสมบรณเปนผนใหญตอกบผนปาอนมสตวปา

นานาชนด เปนตนกำาเนดแหลงนำาทอดมสมบรณหลอเลยงคนในชมชนและ

เมองพะเยาทงดานการเกษตรและอปโภคบรโภค ชาวบานทกเพศวยทงหญง

ชายไดเขาไปใชประโยชนนานปการหลายคนมความสขแมเพยงไดเขาไปเทยว

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง36

ไปนอนปาแตหลงจากมนายทนเขามาสมปทานตดไมออกเมอป2527เพอใช

พนทปลกตนกระถนขาย โดยหลอกใหชาวบานเซนเอกสารเพอนำาไปยนขอ

อนญาตกบทางจงหวด ปาผนใหญกเสอมสภาพลงอยางมาก หลงจากท

สมปทานหมดอายลงในป2541นายทนกยงครอบครองใชประโยชนจากปาน

ตอมาอก10ปเพราะชาวบานไมมใครรวาการสมปทานไดหมดอายลงไปแลว

ในป 2551 หลงจากทชาวบานรวาปาไดหมดอายลงไป 10 แลว

ดวยความหวงแหนผกพนและการเหนความสำาคญของปา ชาวบานจงได

รวมกนตอสเพอเอาปากลบมา โดยสงแรกทตองทำากคอการรวบรวมหลกฐาน

และยนเรองฟองนายทนตอศาล ซงกเปนไปอยางยากลำาบากและเสยงตอ

ความปลอดภยเพราะหนวยงานทเกยวของกไมคอยใหความรวมมอและ

ชวยเหลอเทาไหรอกทงนายทนเปนคนใหญโตในพะเยาและมคนคอยหนนหลง

หลงจากนนชาวบานไดเขยนธรรมนญปาชมชนแมรองขยขนเพอเปนแนวทาง

และสญญาประชาคมรวมกนในการรกษาปา ตอมาคณะรฐมนตรมมตอนมต

พนท1,500ไรใหเปนปาชมชน

หลงจากทไดปาคนมาแลวกมการกนเขตปาใหชดเจนและฟนฟปาภายใต

การจดการรวมกนของทง 4 ตำาบลในรปของ “เครอขายปาชมชนแมรองขย”

ซงบรหารโดยกรรมการเครอขายฯมนายอทยวรตนเกษมนายกอบต.คอเวยง

เปนประธานกรรมการและกำานนบนลอเรองสอนเปนรองประธาน

บทบาทในการปกปองและฟนฟปาของชายและหญงมความแตกตางกน

โดยสดสวนในกรรมการปาฯจะเปนผชาย70%ผหญง30%ตามสภาพทวไป

ของการเมองในทองถนทจะมผชายมากกวาแตในการประชมตางๆเสยงของ

ผหญงจะหนกแนนและมคณภาพ ผนำาทออกหนาปกปองจะเปนผชาย

สวนผหญงจะทำาหนาทในดานทมความละเอยด เชน การทำางานดานเอกสาร

ประสานงาน เตรยมงาน เปนตน อยางเชนกรณของขรนทรทพย ขนกจ

เลขาสภาอบต.ตำาบลคอเวยง ซงทำาหนาทเปนเลขาของเครอขายปาชมชน

ปาแมรองขยทำาหนาทในการประสานความรวมมอระหวางภาครฐกบชาวบาน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 37

ผหญงอกคนทมบทบาทสำาคญคอครมกดาอนตะสารทมบทบาทมาตงแตตน

ในการชวยประสานงานกบผวาราชการและหนวยงานภาครฐทเกยวของซงม

ผลสำาคญในการไดปาคนมานอกจากนแลวยงมผหญงคนอนๆในชมชนเขามา

มบทบาทสำาคญดวย เชน สายรง วยะนน ทเปนตวแทนจากตำาบลบานปน

และคณะทำางานรวมของทางจงหวด หรอ วชราภรณ อนตะวงศ ทเขามา

มสวนรวมทงในฐานะชาวบานตำาบลคอเวยงและสมาชกกลมแมญงพะเยา

นกวชาการลกแมน�าอง

ดร.สหทยา วเศษ หรอทเรยกกนตดปากวา “ดอกเตอรกง” ปจจบน

เปนอาจารยสาขาวชารฐศาสตร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

วทยาเขตพะเยาเปนลกนำาองโดยกำาเนดสมยเดกอาศยอยในบานพกในสถาน

ประมงพะเยารมนำาองเนองจากพอและแมรบราชการทนน จงทำาใหชวต

ในวยเดกผกพนอยกบนำาองทงฝกวายนำา การไดรจกปลาชนดตางๆ ทวาย

ขนลงผานประตระบายนำากวานพะเยา ทำาใหไดเขาใจเรองราวของกวานและ

แมนำาองจงเปนพนฐานของการรกและเขาใจในธรรมชาตโดยเฉพาะสายนำา

นอกจากชวตในวยเดกทผกพนกบลำานำาองแลวอกแรงบนดาลใจในการ

อนรกษคอการไดทำาวทยานพนธของปรญญาโทในหวขอเกยวของกบ

การจดการทรพยากรธรรมชาตโดยชมชนโดยทำาในหวขอ“ภมปญญาชาวบาน

ในการอนรกษและฟนฟปาตนนำากวานพะเยา: กรณศกษากลมฮกปาศรถอย

อำาเภอแมใจ จงหวดพะเยา” ทำาใหไดความรแงคดและประสบการณโดยตรง

จากการเกบขอมลในเรองสงแวดลอมลมนำาองและความสำาคญของชมชน

ทองถนในการอนรกษ

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง38

l ดร.สหทยา วเศษ l

หลงจากจบการศกษาปรญญาโทดานพฒนาชมชนจากมหาวทยาลย

ธรรมศาสตรไดทำางานในสำานกงานสภาผแทนราษฎรและงานวจยอยระยะหนง

จากนนไดกลบมาทำางานทบานเกดกบมลนธพะเยาเพอการพฒนาททำางาน

สงเสรมการจดการทรพยากรธรรมชาตโดยชมชน เชน ปาชมชน เขตอนรกษ

พนธปลา บทบาทหญงชายในการอนรกษ รวมถงการรณรงคเชงนโยบาย

ชวงททำางานกบมลนธฯ ไดใชความรและความถนดดานวชาการมาสานตอ

งานอนรกษในลมนำาองโดยรบผดชอบงานดานขอมลและการวจย ซงมสวน

ชวยใหงานของมลนธฯ ใหมความเปนวชาการมากขนจากแตเดมทจะเปนแค

การลงพนททำากจกรรมรวมกบชมชน งานทไดรบผดชอบในชวงนนเชน

งานขอมลเพอการคดคานโครงการผนนำากกองนาน

นอกจากเรองสงแวดลอมแลว ดร.สหทยายงมความสนใจเปนพเศษ

ในประเดนเรองผหญงโดยเฉพาะในชวงทสงคมพดถง“สาวดอกคำาใต”ในแง

มมลบ เรองผหญงขายบรการหรอการขายลกสาวเพอหาเงนใชหน นอกจาก

การทำางานเรองผหญงในประเดนดงกลาวแลว ในชวงททำางานกบมลนธฯ

ยงไดทำางานเรองผหญงในดานการอนรกษ และบทบาทผนำาสตร ซงไดมการ

ศกษาขอมลตางๆ และทำางานรวมกบกลมแมหญงในจงหวด ซงไดพฒนา

มาเปน “เครอขายแมญงพะเยา” ซงมบทบาทสำาคญมาถงปจจบนทงเรอง

สทธของผหญงบทบาทการเปนผนำาความรนแรงในครอบครวและการอนรกษ

สงแวดลอม

หลงจากทจบปรญญาเอกดานสงคมศาสตรจากมหาวทยาลยแมฟาหลวง

ไดมาทำางานเปนอาจารยสอนในมหาวทยาลยทบานเกดปจจบนมผลงานดาน

วชาการอยมากมายทงงานวจยกวา32เรองเชน“ภมปญญาการพฒนาและ

การใชประโยชนจากหนองเลงทราย” “วถชวตและสถานภาพชาวประมง

กวานพะเยา” “กฎหมายทเกยวของกบการจดการกวานพะเยา” “ขอบญญต

ทองถนเพอการจดการทรพยากรตนเองของตำาบลสนมะคา” ฯลฯนอกจากน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง40

ยงมผลงานทเปนสงตพมพอก 18 ชน เชน “จดการลมนำาโดยชมชน”

“ลมนำาอง” “คนหาปลา: ชวตบนผนนำากวานพะเยา” “หนองเลงทราย:

ความลมสลายใตเงาการพฒนา” “ปาขนตำา: แหลงเรยนรทรพยากรธรรมชาต

ลมนำาแมตำา” “ทนทางสงคมจงหวดพะเยา” “ปฏทนฤดกาลคนลมนำาอง”

“สรานารกบการจดการตนเองของชมชนในจงหวดพะเยา”ฯลฯ

นอกจากตองทำางานหนกดานการสอนการวจยและงานบรหารในฐานะ

อาจารยมหาวทยาลยแลว ดร.สหทยายงทมเททำางานใหกบองคกรตางๆ

อกกวา 15 องคกร ทงงานดานผหญง การพฒนาชมชน และการอนรกษ

ในลมนำาอง เชน เปนทปรกษาเครอขายแมหญงพะเยา ทปรกษาเครอขาย

อนรกษและพฒนาตนนำากวานพะเยา กรรมการสมาคมแมนำาเพอชวต

กรรมการสถาบนปวงผญาพยาวฯลฯ

ขาราชการหญง

นกอนรกษและพฒนา

ปลดโสภาวงศใหญรบราชการเปนปลดเทศบาลตำาบลสนมะคาอำาเภอ

ปาแดดจงหวดเชยงรายมการทำางานหลายดานในดานการอนรกษมผลงาน

หลายอยาง เชน กรรมการทปรกษาของสภาประชาชนลมนำาอง โครงการ

อนรกษทรพยากรในตำาบลสนมะคา ทงการอนรกษพนธปลาและฟนฟ

แหลงทอยอาศยของสตวนำาในลำานำาองและแมนำาสาขา การบวชปา ปลกปา

ปลกหญาแฝก ทำาอาหารสตว ทำาฝาย โครงการปดทองหลงพระ โครงการ

แนวกนชนกรรมการเขตปาพระยาลอฯลฯนอกจากนยงมการทำางานในดาน

อนๆ อกหลายอยาง เชน เปนอาจารยพเศษทมหาวทยาลยราชภฏเชยงราย

เปนวทยากรของทองถนยาเสพตดและการจดทำาแผนชมชนองคกรพลงชมชน

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 41

คณะทำางานเครอขายประชาสงคมจงหวดเชยงราย คณะทำางานสภาจงหวด

เชยงรายวทยากรเรองไฟปาวทยากรลกเสอชาวบานและไดประกาศเกยรตคณ

สดยอดแรงบนดาลใจของผหญงเพอผหญงฯลฯ

ในดานการศกษา ปลดโสภาจบปรญญาตร 2 ใบ ใบแรกเปนของ

เอกการจดการทวไปจากมหาวทยาลยราชภฏเชยงรายใบทสองจากคณะรฐศาสตร

ของมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราชและจบปรญญาโทสาขารฐศาสตรบณฑต

ทมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช

ชวตในวยเดกผกพนอยกบสายนำาเพราะเปนลกแมนำายวนซงเปน

สาขาของแมนำาลาวและแมนำาอง จงมภาพความทรงจำากบแมนำามาตงแตเดก

“บานตดกบนำายวน สมยเดกๆ ใชชวตประจำาวนอยกบนำา เวลาซกผากซก

ทแมนำาปลาจะวายนำาเลนกบผาเราเมอขาวเยนกเอาไปใหปลา”

ปลดโสภาเรมงานดานการอนรกษเมอไปทำางานทนำาแมกอน โดยการ

สรางเขตอนรกษพนธปลาขนทบานกอกรวมกบชาวบาน เมอมาทำางานท

ตำาบลสนมะคาในป 2549 กไดผลกดนการอนรกษพนธปลาในลำานำาองและ

นำาพงรวมกบผนำาชมชนและพระ เพราะเหนถงปญหาตอธรรมชาตและ

ผลกระทบทเกดขนกบชาวบาน รวมทงการเหนตนทนความอดมสมบรณ

ของแมนำาองจากตวอยางการทำาเขตอภยทานของวดทมปลาตวใหญๆ โดยเรม

ทำาเขตอนรกษแหงแรกขนทสบพงในป2551หลงจากเหนผลสำาเรจหมบานอนๆ

กอยากทำาดวยจงตงคณะทำางานและคณะกรรมการอนรกษและฟนฟแมนำาพง

ขนมา หลงจากนนทมการขยายไปทำาในหมบานอนๆ ในลำานำาอง และตง

คณะกรรมการอนรกษและฟนฟนำาองขน

สงหนงทเปนตวชวดถงความสำาเรจและกอใหเกดความภมใจในการ

ทำางานอยางหนงคอการท4หมบานทเปนชมชนชาวอสานในสนมะคามปลา

ไวทำาปลาราตามวฒนธรรมคนอสาน “ครงหนงทลงไปหมบาน ยายคนหนง

มาจบแขนเรา แลวพดวาดใจมากทชวยใหมปลาทำาปลารา ไมตองไปซอปลา

จากทอนมาทำา”

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง42

l ปลดโสภา วงศใหญ l

หลกการสำาคญในการอนรกษทปลดโสภาใชคอการมสวนรวมของทก

ภาคสวนโดยมการตงคณะทำางานและกรรมการตางๆขนมาเพอการดำาเนนงาน

การสรางกฎระเบยบและการปรบไหมผทำาผดทสำาคญยงประสานทกภาคสวน

เขามารวมรวมทงการดงเอาศาสนาและวฒนธรรมพนบานมาใชในการอนรกษ

นอกจากนแลวกยงมแนวคดในการใชปลาเปนเรองนำารองเพอเชอมโยง

ไปสการทำางานเรองอนๆ อยางเชนการลดพนทและแบงโซนการทำานาปรง

เพอแกปญหาในชวงทเกดการขาดแคลนนำาในป2553-2554

นอกจากปลาแลวปลดโสภายงทำางานดานสงแวดลอมในเรองอนๆ

เชน สภาพแวดลอมในครวเรอนและชมชน การจดการขยะ การจดการนำา

การรกษาปาทงปาชมชนและปาอนรกษการจดการทดนรวมถงปญหาสตวปา

อยางเชนโครงการปลกไมสปาเพอแกปญหาลงปามากนลำาไยของชาวบาน

ในปจจบนกกำาลงรวมกบหลายภาคสวนในการพฒนา “สนมะคาโมเดล” ขน

โดยการพฒนาขอบญญตทองถน/เทศบญญตเพอการจดการสงแวดลอมของ

ตำาบลสนมะคา ทงการทำาวจย ศกษาดงาน และสมมนาเพอใหเกดการสราง

ขอบญญตขนซงจะถอเปนแหงแรกในจงหวดเชยงราย

ความผกพนกบสายนำาความมงมนความรประกอบกบประสบการณ

และความรกในการทำางานเพอชมชนและสงแวดลอมรวมทงยงเปนผหญงทม

ความออนหวาน ละเอยดออน และมมนษยสมพนธดทำาใหเปนทรกใครของ

ทกคน สามารถประสานความรวมมอจากภาคสวนตางๆ ไดด และลดความ

ขดแยงลง ในขณะทมความแขงแกรงในตว ลยงานไดทกทและทกอยางไมแพ

ผชาย จงทำางานทกอยางททำาเกดผลสำาเรจเปนอยางด รวมไปถงการอนรกษ

สงแวดลอมดวยซงถอเปนแบบอยางทดของขาราชการททำางานเพอรบใชสงคม

และสงแวดลอม

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง44

เครอขายแมญงลมน�าอง

ดวยการเหนความสำาคญของบทบาทผหญงตอการอนรกษจงไดมการ

ดำาเนนโครงการเพอสงเสรมบทบาทแมญงในการจดการทรพยากรในลมนำาอง

ใหเพมมากขน โดยการปรกษาหารอและดำาเนนงานรวมกนของสถาบนชมชน

ลมนำาโขงและเครอขายแมญงพะเยามการเดนทางไปแลกเปลยนและเรยนรกบ

แมญงลมนำาองในจงหวดเชยงราย ทงทตำาบลสนมะคา บานบญเรอง และ

เชยงของ ทำาใหเกดการประสานความสมพนธและรวมมอกนเปนเครอขาย

พรอมตง“เครอขายแมญงลมนำาอง”ขนในป2559ซงไดทำากจกรรมหลายอยาง

เชนการประชมอบรมพฒนาศกยภาพการจดสมมนาศกษาดงานงานวจย

เชงปฏบตการอยางมสวนรวมและกจกรรมอนรกษในทองถนนอกจากนแลว

เครอขายฯ ยงมแผนทจะทำางานรวมกนอยางตอเนอง เชน การสรางพนท

ตวอยางดานการอนรกษทผหญงเขาไปมสวนรวม เผยแพรความสำาคญของ

บทบาทผหญงเปนตน

l การแลกเปลยนเรยนรกนของแมญงพะเยาและชาวบานบญเรอง l

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 45

“แม” นำาองมความสำาคญตอพวกเราตลอดลำานำาองทงชายและหญง

อยางไรกตามภายใตความสมพนธทสมดลระหวางคนและธรรมชาตมความ

แตกตางระหวางชายและหญงเชนความเขาใจรบรและผกพนตอธรรมชาต

ทละเอยดออนตางกน แมญงเปนผเชอมโยงระหวางธรรมชาตกบครอบครว

ผานอาหารทไดจากธรรมชาตอยางเชนพชผกจากปาและปปลาจากแมนำา

ในขณะททรพยากรธรรมชาตไดถกทำาลายลงไปเรอยๆ เชน กรณ

ปาชมชนบานบญเรองทภาครฐจะยดเอาไปเปนเขตเศรษฐกจพเศษโดยไม

คำานงถงสทธชมชน การอนรกษและฟนฟธรรมชาตตองอาศยทงหญงชาย

อยางผสานกลมกลนกนจะขาดอยางใดอยางหนงไมไดเพอใหเกดการอนรกษ

และฟนฟธรรมชาตอยางครบรอบดานและยงยนในลมนำาอง เราแมญง

ทงในพะเยาและเชยงรายทไดรวมกนขนเปน “เครอขายแมญงลมนำาอง”

จะรวมมอกบทกภาคสวนเพอใหบรรลผลผลสำาเรจดงทไดตงไว พรอมกบ

ไดมขอเสนอแนะตอทกภาคสวนทเกยวของคอ

1. การจดการและแกปญหาสงแวดลอมตองคำานงถงความแตกตาง

ระหวางหญงชายทงดานบทบาทหนาท ความสมพนธ และ

ผลกระทบทเกดขน

2. ตองเคารพสทธและบทบาทหนาทของแมญง

3. มการเสรมสรางบทบาทแมญงในการจดการทรพยากรธรรมชาต

เพมมากขน เชน จดเวทกลางเพอแลกเปลยนเรยนรกนระหวาง

แมญงกนเอง หรอกบภาคสวนอนๆ และเวทนำาเสนอขอเทจจรง

ตอผมอำานาจและสาธารณชน

ขอคดเหนและเสนอแนะเชงนโยบายเรอง แมญงกบทรพย�กรธรรมช�ตลมนำ�องเวทประช�สงคมเพอทรพย�กรลมนำ�อง22 มน�คม 2560 ณ วดศรโคมคำ� จงหวดพะเย�

4. ตองเรงสรางฟนฟรกษาและเผยแพรความรของแมญงทเกยวของ

กบธรรมชาตโดยเฉพาะการเผยแพรตอเยาวชนคนรนใหม

5. มการฟนฟฐานอาชพของชมชนทพงพงอยกบธรรมชาต เชน ปา

ครอบครว

6. รวมกนเฝาระวงปญหาทรพยากรในลมนำาอง ทกำาลงเพมมากขน

เรอยๆ

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง 47

เอกสารอางอง

เดชรต สขกำาเนด. 2560. “กระบวนการพรากสทธ กรณปาชมชนบญเรอง”.

โพสตทเดย, 28 มถนายน 2560. [ระบบออนไลน]. แหลงทมา:

http://www.posttoday.com/social/think/500420

ประชาชาตธรกจออนไลน. 2559. “นกวชาการช ‘สตร’ เปนใหญตงแต

กอนประวตศาสตร”. [ระบบออนไลน]. แหลงทมา: https://www.

prachachat.net/news_detail.php?newsid=1482064177(10กรกฎาคม

2560).

สภาประชาชนลมนำาองและคณะ.2559.โครงสร�ง คว�มหล�กหล�ยท�ง

ชนดพนธสตว พชอ�ห�ร และพชสมนไพรในพนทป�ชมนำ�.เอกสาร

อดสำาเนา.

สมภารคนดและธระพงศโพธมน.2555.แมญง (ผหญง) แมมน: วถชวต

และก�รตอส.อบลราชธาน:องคกรแมนำาเพอชวต.

สมาคมแมนำาเพอชวต.2558.วงสงวนในลมนำ�อง: ก�รจดก�รเขตอนรกษ

พนธปล�โดยชมชนทองถนเพอฟนฟระบบนเวศลมนำ�และวถชวต

ชมชนลมนำ�อง.เชยงใหม:สมาคมแมนำาเพอชวต.

สหทยา วเศษ และคณะ. 2545. ลมนำ�อง. พะเยา: โครงการพะเยาเพอ

การพฒนา.

สายณน ขามหนง และคณะ. 2560.ป�ชมชนในลมนำ�องตอนล�งและ

ก�รจดก�รโดยชมชนทองถน.เชยงใหม:สมาคมแมนำาเพอชวต.

สรยา สมทคปต และคณะ. 2536. จ�กยอดหวยถงบญบง: สทธอำ�น�จ

และระบบก�รจดก�รทรพย�กรพนบ�นของชมชนช�วน�ลมนำ�ช.

นครราชสมา:โครงการจดตงพพธภณฑทางมานษยวทยาของอสาน.

แ ม ญ ง ล ม นำ � อ ง48