Эдийн засаг, улс төр , нийгмийн амьдрал

1960-1980-Д он

Э.Цэрэнбаатар

Зорилт

• Социализмын үеийн их бүтээн байгуулалт • Төрийн тогтолцоо • Эдийн засгийн үзүүлэлтүүд • Ард иргэдийн амьжиргаа , нийгмийн

амьдрал • Соёлыг хөгжил • Боловсролын хөгжил

Социализмын үеийн их бүтээн байгуулалт

1. Улаанбаатар хот • Орчин үеийн Улаанбаатар хот : 1924 оноос • Хүн ам: 1,226,000 гаруй • Орон сууцны хорооллууд :/1, 3,4,6,10,11,13,15,16,19,21 ,40 ,50,• Үйлдвэрүүд: / Аж үйлдвэрийн комбинат,Цахилгаан станцууд, Цэмбэний

фабрик, Авто засварын газар, Оёдлын үйлдвэр,Шохой, тоосго, мод боловсруулах заводууд, Эсгий, эсгий гутлын фабрик, “Монгол тээх”, Монгол Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн “Улаанбаатар транс”, Махкомбинат, Ноос угаах үйлдвэр, Улаанбаатар төмөр зам , Улаанбаатарын өндөр хүчдэлийн шугам, Сүүний завод, Улаанбаатарын гурилын комбинат, Телевизийн төв, Авто засварын завод, Архи пивоны үйлдвэр, Шувууны фабрик, Ноосон нэхмэлийн үйлдвэр, Хүнсний үйлдвэрүүд,

• Соёл боловсрол:/ Их, дээд сургуулиуд, ЕБ-ын сургуулиуд, хүүхдийн цэцэрлэг ,ясли, драмын театр, соёлын ордон, дуурийн театр

• Эрүүл мэнд :/ нэгдсэн эмнэлэгүүд, больницууд олон арван үйлчилгээний газрууд бий болжээ.

1. Улаанбаатар

2. Эрдэнэт хот • 1978 онд байгуулагдсан • Хүн ам : 90,000• МУ-ын жилийн төсвийн 30%-ийг бүрдүүлдэг • Эрдэнэт хот бол жинхэнэ аж үйлдвэрийн хот бөгөөд түүний бүрэлдэхүүнд:• Эрдэнэтийн уулын баяжуулах комбинат нь зэс молибдений хүдрийн ил уурхай, баяжуулах

фабрик, ус татуургын хүчирхэг систем, эргэлтийн усны аж ахуй, дулааны станц, технологийн ба аж ахуйн тээврийн авто аж ахуй,

• Салхит-Эрдэнэтийн төмөр зам, Дархан-Эрдэнэтийн автомашины засмал зам, улсын хилээс Эрдэнэт хүртэл тавьсан цахилгаан дамжуулах өндөр хүчдэлийн шугам, Сэлэнгэ мөрнөөс Эрдэнэт тийш татсан ус дамжуулах хоолой, 24 томоохон объектоос бүрдсэн барилгын үйлдвэрлэлийн бааз, дулааны төв станц, металл хайлуулах цутгуурын цех бүхий засвар механикийн завод, материал-техникийн хангамжийн газар,

• Орчин үеийн орон сууцны шинэ шинэ хорооллууд, соёл-үйлчилгээний болон туслах чанарын бусад барилга байгууламжууд,

• Мод боловсруулах үйлдвэр, сүү, ногооны сангийн аж ахуй, автобааз, үйлчилгээний төв, барилгын үйлдвэр конторууд, бэлтгэлийн трест, сургалтын төвүүд, эрдэнэт хивс

• МУИС-ыг салбар ,ЕБ-ын арваад сургууль, хүүхдийн цэцэрлэгүүд, ясли, соёлын ордон, барилгачид болон уурхайчдын 10 гаруй клубууд бий болсон юм.

Эрдэнэт хот

3. Дархан хот • 1961 онд байгуулагдсан • Хүн ам: 80,000 гаруй • -Дарханы сангийн аж ахуй, Угсармал төмөр бетон, асфальт бетон, модон

бүтээц, зүсмэл модон метал, хүчилтөрөгч, ацетон гаргах, түүнчлэн үйлдвэрийн уураар хангах зэрэг барилгын гол бүтээгдэхүүн нийлүүлэх бүрэн механикжсан 10 гаруй үйлдвэр тасагтай аж үйлдвэрийн томоохон комбинат ашиглалтанд орсон.

• Аж үйлдвэр :, дулааны цахилгаан станц, цементийн завод, тоосго шохойн үйлдвэр,

• Хөнгөн хүнсний үйлдвэр :10 гаруй цех тасагтай махкомбинат,нэхий эдлэлийн үйлдвэр, талх сүүний завод, чихрийн үйлдвэр,

• авто болон нефть баазууд, Дархан Сэлэнгэ аймгийг хангах материал техникийн хангамжийн удирдах газар, цахилгаан шугам сүлжээний газар, геологи хайгуулийн экспидец, харилцаа холбоо, худалдаа үйлчилгээ, эмнэлэг, урлаг соёлын олон арван газрууд бүтээн байгуулалтаар бий болсон

Дархан хот

4. Багануур хот • 1980 онд байгуулагдсан • Хүн ам : 30,000 орчим • Жилдээ 6 сая тн нүүрс олборлох Багануурын нүүрсний уурхай, • Аж ахуй үйлчилгээний комбинат, тээврийн тоног төхөөрөмжийн

засварын иж бүрэн блок цех, дулаалгатай автомашины битүү ба задгай зогсоол,

• Хотыг дулаанаар хангах дулааны цахилгаан станц, • Орон сууцны хороолол, • Мод бэлтгэх аж ахуй, • Авто тээврийн бааз, • Арван жилийн сургуулиуд, ясли цэцэрлэгийн комбинат,хүүхдийн

зуны лагерь, нэгдсэн больниц, соёлын ордон бий болсон.

Багануур хот

5.Бор-Өндөр хот

• 1973 онд байгуулагдсан • Монгол 51 , Орос 49 %-ийн харьцаагаар эзэмшдэг • Хүн ам- 10,000 орчим • Бор-Өндөрийн хайгуул-ашиглалтын үйлдвэрийн

цогцолбор, • Хайлуур жоншны хайгуулын далд уурхай, газар дээрх

уурхайн барилга байгууламж, • Дизелийн цахилгаан станц, • Орчин үеийн орон сууцны хороолол, • Сургууль, цэцэрлэг ясли, соёл ахуйн зориулалттай бүтээн

байгуулалтууд бий болжээ.

Бор-Өндөр хот

6. Шарын голын уурхай

• 1961 онд байгууулсан • Хүн ам : 8000 гаруй • Жилдээ 1-1.2 сая тн нүүрс олборлох хүчин

чадалтай шарын голын нүүрсний уурхай• мод бэлтгэлийн аж ахуй засварын газар• ахуйн үйлчилгээний комбинат• кино театр, соёлын ордон, эмнэлэг мөн

үйлчилгээний олон газрууд сүндэрлэн босжээ.

Шарын гол тосгон

7. Налайх хот • 1922 онд суурь нь тавигдсан. 1962 онд байгуулагдсан • Хүн ам: 31,000 гаруй • Налайхын нүүрсний уурхай• Шохойн завод, шилний үйлдвэр, эрчим хүчний салбар, • Ахуйн үйлчилгээний комбинат, барилгын трест, оёдлын

үйлдвэр, авто тээврийн бааз, телевизийн дамжуулах станц, • ЕБ-ын бага дунд таван сургууль, хүүхдийн арваад ясли

цэцэрлэг, • Геологи уул уурхайн ТМС болон уурхайчдын амралт

сувиллын газар, • Соёлын ордон, ардын театр, кино театр, номын сан, нэгдсэн

больниц бий болжээ.

Налайх

8. Хөтөл тосгон

• 1976 онд байгуулагдсан • Хүн ам: 10,000 гаруй • Сэлэнгэ аймгийн Сайхан сумын төв хот юм. • Цемент шохойн үйлдвэр , • Төмөр бетон дэрний үйлдвэр, • Гангийн үйлдвэр, • Гурил буудайн үйлдвэр, • ЕБ-ын 2 сургууль, хүүхдийн 3 ясли цэцэрлэг,• Соёлын ордон, спорт заал , кино театр, номын сан, нэгдсэн

больниц бий болжээ.

Хөтөл хот

9. Чойбалсан хот

• 1938 онд байгуулагдсан • Хүн ам : 40,000 гаруй мянга • 1941 онд Чойбалсан хот хэмээх нэрийг авчээ. • Адуунчулууны нүүрсний уурхай• Дулааны цахилгаан станц, барилга үйлдвэрийн бааз,

ноос угаах үйлдвэр болон орон сууц, соёл ахуй, эмнэлэг үйлчилгээний олон барилга байгууламж, тоосгоны завод, авто засвар үйлчилгээний станц,мах комбинат

• Хивсний үйлдвэр, нэхмэлийн фабрик, • Сургууль, хүүхдийн цэцэрлэг, ясли, орон сууцны

хороололууд бий болжээ.

Чойбалсан хот

• Төрийн тогтолцоо • Эдийн засгийн үзүүлэлтүүд • Ард иргэдийн амьжиргаа , нийгмийн

амьдрал • Соёлыг хөгжил • Боловсролын хөгжил

Хүн амхүн амын өсөлт 1918-1989

1918 1935 1944 1956 1963 1969 1979 19890

500

1000

1500

2000

2500

647.5738.2 759.1

845

1017

1197.6

1595

2044

0.77 0.32 0.98 2.7 2.8 2.9 2.8

хүн амын тоо. Мянга

хүн амын жилийн дундаж өсөлт

Хүн амын өсөлт1989-2010

1989 2000 20100

500

1000

1500

2000

2500

3000

2044

2373

2754

2.8 1.4 1.5

хүн амын тоо

хүн амын жилийн дундаж өсөлт

Хүн амын 2 дахин өсөлт

1963 1989 20150

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1017

2044

4100

#REF!

Хүн амын өсөлт удааширсан, зогсонги байдалд орсны учир шалтгаан

Эмэгтэйчүүдийн боловсрол дээшилж , нийгмийн идэвхи

сайжрав

Хүн амын өсөлт удааширсан, зогсонги байдалд орсны учир шалтгаан

• Хүн амын ядуурал • Эрүүл мэнд , нийгмийн хамгаалал / төрийн бодлого/ • Үр хөндөлт

• 1921-1990 он хүртэл ардын засгийн газраас авч явуулсан нийт Монголын хүн амын эрүүл мэндийг сайжруулах, элдэв өвчнөөс сэргийлэх, хүн амын эрүүл, эрүүл ахуйн соёлыг дээшлүүлэх халдварт өвчнийг бууруулах устгах, Монголын хүн амыг орчин үеийн боловсролтой болгох зорилтуудыг дэс дараалалтай тавиж хэрэгжүүлсэн, эмнэлэгийн тусламж, боловсролыг дэлхийн нэн хөгжилтэй орнуудтай адил үнэ төлбөргүй үзүүлсний улмаас үүнийг дагалдан хүн амын тоо, өсөлт тууштай нэмэгдсэн юм.

• • Олон хүүхэдтэй эхчүүдэд мөнгө олгох, олон хүүхэдтэй өрх гэрийн хүүхдээс нэгийг

сургууль улсаас үнэ төлбөргүй хооллох, үр хөндөлтийг хориглох зэрэг бодлого зохих нөлөө үзүүлсэн ажээ. Гэтэл Монголын хүн ам 2000 онд 2,4 сая байсныг 11 жилийн хугацаанд зөвхөн 300,000 гаруйхнаар өсжээ. 1990 оноос төрөлт огцом буурч, 1990 онд 74.8 мянган хүүхэд төрсөн нь өмнөх оныхоос 3.2 мянгаар буурчээ. Бууралт үргэлжлэн 1991 онд төрсөн хүүхэд 1990 оныхоос 3.9 мянгаар, 1993 онд 13 мянгаар цөөрчээ. Дөрөвхөн жилд төрөлт 30 жилээр ухарч 1965 оны түвшинд хүрсэн байна. Хүн амын өсөлтийг бууралтын хариуцлагыг хэн хүлээх вэ? Үүнийг хариуцах засаг, төр, эзэн бий юу? Хүн амын өсөлтийн бууралтад доорхи зүйлүүд нэн муугаар нөлөө үзүүлэв.

• .Хүн ам зүйн зохистой бодлогыг төр засгаас огт явуулалгүй, хүн ам зүйн бодлого огт мартагдсан.

• • 2.Монгол эмэгтэйчүүдийг хүүхэд төрүүлэхгүй ерөндөглүүлэх ажлыг эрүүлийг

хамгаалах яамны хэсэг хүмүүс гадаадаас валют авч бүх улсыг дөрвөн хэсэг болгон богино хугацаанд төрөх насны эмэгтэйчүүдийг ерөндөглүүлсэн.

• • 3.Үр хөндөлтийг чөлөөтэй болгосон.• • 4.Бэлгийн замын халдварт өвчин хяналтгүй болж хэт ихэссэн.• • Төрөх насны эмэгтэй 1980 оны дундуур зургаан хүүхэд, 1985 онд 5 хүүхэд

төрүүлж байснаа 1990 он гарсаар буурч 1997 онд 2.4 болжээ. •

• Нэгдүгээрт: Хүн амын өсөлт нөхөн үржихүй буурсан• • Хоёрдугаарт: Завхайралыг ихэсгэсэн болой.• • 2010 оны байдлаар 2,7 сая иргэдээс 107,140 гаруй мянган иргэн

гадаадад амьдарч 30,000 иргэн Монгол улсын харьяаллаас гарчээ. Эдгээр иргэд бол нөхөн үржихүйн ид насны хүмүүс шүү дээ. Гадаадад Улаанбаатар хотоос 85758, Дархан хотоос 3978, Орхоноос 3581, Баян-Өлгийгөөс 2824 байгаагаар тоологдож байна. БНСУ-д 27.6 мянга, АНУ-д 15.9, Хятад, БНСУлсад тус бүр 6.8, Японд 5.0, Оросод 4.7 мянган ажиллаж, амьдарч байна.

•

• Монгол хүний удмын санг хэвийн байлгахад гадаадын Монголд байх иргэдийн тоог хянаж байх ёстой. Бид 1990 онд судалгааны бүлэг эрдэмтдийн хэсэг гарган (бичигч оролцсон) хүн ам зүйн талаар төрөөс баримтлах чиглэлийг боловсруулахдаа жилд 1,000 орчим хүн гадаадаас Монголд оруулж болох тооцоог гаргаж өгсөн билээ. ЭМЯ-ны тоогоор 2006 онд 133,191 эх, 2012 оны байдлаар төрөх насны 122,447 эмэгтэйчүүд ерөндөгтэй байна. Гэтэл 2011 оны 8 сарын байдлаар Монголд 120 орны 44,409 гадаадын иргэдээс бүртгэгдсэн зөвшөөрөлтэй Хятад иргэн 29,340 гаруй (цаана нь бүртгэлд ороогүй үүнээс 1-2 дахин илүү бий гэдэг) байна.

• Манай улс сүүлчийн хорин жилд тухайлбал 1990 онд наслалт 60.5 байсан 2011 онд 68.5 болж зөвхөн 8 нэгжээр нэмэгдсэн нь нэн хангалтгүй тоо гэдгийг нэгэнт хэлсэн. Тодорхой дурьдвал 2012 онд 68.7 үүнээс эмэгтэйчүүдэд 74.3, эрчүүдэд 64.9 байна.