T. C. KÜlTÜR VE TURizM BAKANllGI ESKi ESERLER VE MÜZElER GENEL MÜDÜRlÜGÜ
v.
çN~EKLER
Necmi tiLKER zmir.YahanelerdekiBektaiMezar Kitabeleei (XIX. ve XX. yüzyl) 1
Ayda ARa Ege Bölgesi Ayanlk Dönemi Mimarisd Hakknda Bir Ön Ara-
trma 39
Revza OZL
Göreme, Karanlk Kilise Duvar Resimlerinde 1985 Yl Ko- ruma ve Onarm Çalmalar 89
Thomas DREW - BEAR Dinar Yöresinde Bir Roma Kalesi , 99
SunaGÜVEN Anadolu'da Roma Taklar...... ...... .. ..... . .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. . .. .... 103 David FRENCH Küçük Asya, Roma Yollar ve Miltalar-1985 109
Marc WAELKENS, P. De PAEPE, L. MOENS Survey in The W\hite Ouarries of Anatolla 1B J. Clayton FANT Three Seasons ofEpigraphicai Survey at tlhe Roman rnperial
Ouarnies at Doclmium (Iscehisar) 1983 ~'8'5 .. 127
Hasan MALAY Bat Anadolu'dan Yeni Yazdar 133 Bülent PLKÇOGLU Ephesos'ta Epigrafya Çalmalar . 139 A1ain DAVESNE A Propos de la Chronologie du Temple de Dionysos a Teos ... 14;3 Alan S. HALL Kbyratis Survey 1985 , ,.. .. .. .. 149
Walter VOGTLANDER Survey Bei Aklbiük-TEICHIUSSA 1'98'5 151
Pontus HELLSTRÖM Labraunda 19185 157 Stephen MTCHELL Cremna ve Sagalassus çalmas 1985 167 John J. COULTON Balboura 19815 ... ........... ... . .. . .. . . . . ..... ... .... ..... . . . . . . . .. . .. . . . . .. ..... 17'1 Sebastiana LAGONA 1985 Ylnda Kyrne'de Sürdürülen Arkeol'OJi ve Toporafya
ncelemeleri : '" ... ..... . ... .. . .. . . .. . . 179
A. Ahmet TIRPAN Samosata Aa ehir Sur Duvarlar 183 Keith DeVRES Gordion Work 1985 '" 203 Semih GÜNER Orta Anadolu Höyükleri 207 Tsugio MiKAM, Sach1hiro OMURA 1985 Kaman - Kalehöyük Yüzey Aratmalar . . 227 Engin ÖZGEN Gaziantep Kilis Bölgesi Höyük Yüzey Aratrmalar: Oylum Höyük 239 Erol ATALAY Kemalpaa Yöresindeki Maaralar 249
Sencer AHiN Phrygia Epiktetos 265 Johannes NOLLI~
Die Blütezeit Der Stadt Side in Der 2. Halfte Des 3. Jhdts N. Chr 269
Christian MAREK Epigraphische Forsohungen in Zentralpaphlagonien 273 Veli SEVN Malatya - Elaz- Bingöl lleri Yüzey Aratrmas, 198'5 ......... 279 Recep MERiç 1985 Yl zmir ve Manisa lleni Yüzey Aratrmas 3011 Altan ÇiLiNGROOLU
Van Bölgesi ve Ordu li Y'i17ev Aratrmas 1985 311 Mehmet ÖZSAT 1984 ve 1985 Yl Isparta Çevresi Tarih Öncesi Aratrmalar ... 323 Refik DURU Haclar Nekropolünü Arama Çalmalar , . .. . . 335- Kathryn Ann ATAMAN A Group of Projectile Points From Can Hasan III............... 339 Ann MURRA.Y Elaz ve Pamukkale Müzeleri Çalmalar " .. 347
Angela MNZ9N -DEROCHE Prospection Sur Le Site Mousteiren de Kocapnar (Campagne 1985) 359 Erksin GÜLEÇ Van Dilkaya iskeletlerinin Paleoantropolojik Incelenmesi .;.... 369
Ursula WTTWER-BACKOFEN Amropologische UntersuchngenDes Byzantinischen Friedhofs Boazköy . Hattua .... . .. . .. . . . . . .... . . . . .. . . . . . .. . 381
Michael SCHULTZ Der Gesundheitszustand der Frühmittelalterhchen Bevölke- rung Von Bcazkale-Hettusa 401
ZMR. YAGHANELERDEK BEKTA MEZAR KTABELERt
xx, ve XX. YÜZYL)
Anadolu'nun kültür ve tasavvuf mirasm simgeleyen eserlerin bir bölümü de çeitli yerleim merkezlerinin içinde ve yaknlannda, cami ve tekke hazirelerinde bulunan ve günümüze kadar gelmi olan mezar kitabeleridir. 30 Kasm 1925'de çkan bir kanunla kapatldktan sonra mal varlklan devlete geçmi olan tekkeler ve zaviyeler 1 tarihe karm­
lardr. Ancak tekkelerin hazireleri ve içinde bulunan mezar kitabeleri­ nin bir bölümü genellikle zamanmza kadar varlklarn sürdürmüler­
dir.
Üzerinde çaltnz mezar kitabeleri zmir'in Yahaneler semtin­ de bulunan ve zamanmza birkaç kalnts ile ulaan, emsi Baba adyla
tannan bir Bektai Tekkesinin yamndaki hazirede bulunmaktadr. Bu­ radaki kitabeler hakknda izahata geçmeden önce Bektailikle ilgili ksa
da olsa bilgi vermek yararl olacaktr. Bir tarikat olarak Bektailiin') Osmanl mparatorluunda XIV. yy. dan balayarak, özellikle XV, ile XIX. yy. lar arasnda dini ve siyasi büyük bir nüfuza sahip olduu bilin­ mektedir. II. Mahmud (1808-1839) tarafndan 1826'da Yeniçeri Oca
ile birlikte kaldnlan Bektai tarikat, Abdülaziz (1861-1876) zamann­
da tekrar ortaya çkm ve yukanda belirtildii gibi Türkiye Cumhuri­ yeti tarafndandier tarikatlarla birlikte ortadan kaldrrlmtr",Her
(*) Doç, Dr. Noomi "V'LIKER, 'Ege thJiJversitesi, Ede!biyat FaJkü1tesl, '11a.ih Bölümu ögTetlm üyesi, BornOV'a - tzMtR.
(1) GeILii1j bilgi 'için 'bkz. ,Mustafa Kara, Din Hayat Sanat Açsndan Tekkeler 'Ve Zaviye1er, 1sbmbul, Emek Matbaacalk, 1980.
(2) CaJvit Sunar, Meltmtik ve Bektailik. Ank.ara, Akia'a ttnive.rsitesi Basmevl
19715, 10 -11. Ya.za,rm !Ifade etti~e göre Anadolu'da yaygn olan :Bekt:a.ilik,
Alevilik ekliinde tamamlanmakta olup, Rumeltde ise Nazentn ad il~ yaylm
Cllfert mezhebinj'anbir Türk ta.rJkatdr.·Geni 'bilgi liJçin özellikle 'bkz. :Fuad
Köprülü, Türk Edebiyatnda Ilk Mutasavvflar, stanbul, 1919; F. W. Hasluck, Chri8tianitV and Islam Under the Sultans, Oxford, 1929:r. mngsleyBlrge, The Bektashi Drder of Dervi.8hes. London, 11937; Fuad Köprüm, L8s Origine.'1 du Bek­ tachiBme, Paris, 1926; Fuad KöprüIii, «Hac \Beikta Veli,» UZam Ansiklopedm, StanIbul, 1961, ~. Ont, 461 - 64.
(3) F. Köprüllil, «!Hac lBekta VeJl!,» tslam A'nBiklopediBi, 2. Clt. /:b3tan'bul, Ml1li Ei~ tim Bas.rnev, 1961, 461.
1
eyi ile Türk olan bu.tanikatn kökeni XIII. yy'a 'kadar gerilere gitmekte­ dir. Bu asrda Anadolu Türkmen ve özellikle' göçebe kabileleri arasnda
destek bulan heteredox dervi kitleinden Babailer'in4 eyhi Baba shak
n halifelerinden olan Hac Bekta Veli s tarafndan kurulmutur.
XIV. yy. Anadolu'sunda dierheteredoxtarikatlerdenolan Haydari­ ler, Kalenderiler ve Abdallarla birlikte varln bildiimizBektailikXV. ve XVI.Iyy. da özellikle Yeniçeri Ocanda sanki resmi bir kült durumu­ na girdikten sonra büyük bir nüfuz kazanarak devletin himayesini gör­ mütür.
XV. yy. da Bektailik tarikatinin ikinci kurucusu saylar Balm Sul­ tan'dan önce bütün ayin ve gelenekleri ile teekkül ettii kabul edilmek­ tedir. Balm Sultanf ôlm. 1516) Bektai tekkelerini tekilatlandrm,
ayin ve erkan itiibariyle baz köklü deiiklikleryaparak Bektai tarikatn
yenilemiti6. Bunlarn en önemlilerinden birisi de 12 esasnn kabu edil­ mesi vesmaili tarikatnn 12 imam ananesinin benimsenmesidir". Aftca tarikat tekilatnnbel kemiini tekil eden bir mücerred dervilerteki­
latn kurmutur. Bu yenilik hareketlerinden sonra kendilermin Hac
Bekta Veli'nin nesiinden geldfklertnl iddia eden, Çelebiler ad ile anlan
eyhler ile bunlara kar tavr alan ve kendilerine yol ev1ad yani Bekta­ iliin gerçek mensuplar olduklann ileri süren Babalar arasnda reka­ bet balad. Anadolu 'Ve Rumeli kzlbalan Çelehiler'in tarafn tutmala­ rna ramen, büyük ehir ve kasabalarda düzenli tarikat merkezleri du­ rumunda olan tekkelerde Babalar hakim olmutu8.
Bektailik Caferi mezhebinden büyük ölçüde etkilenmi olup bu mezhep içinde mütalaa edilmektedir. Hemen hemen bütün ilgili tarikat­ ler hnam Cafer vastasyla Hz. Ali'ye ular. Bektailik ark Felsefesi ile birliktir. Ancak son derece vatanperver ve milliyetçilik prensiplerini bün­ yesinde sindirmitir.Halifelik kurumuna da kar olan Bektailik;bu ku­ nimu Yezid devrinden gelen zalimlerin lakab kabul eder.' Tükenmez bir hazine kabul edilen Bektailiktenamazve oruç gibi ibadetlere fazla ilgi göstermezler, Bektailiinputperestlik ve ateperestlikle de ilgisi yoktur.
(4) Abmet Yap.r <>cak, BflbaUer1811Mh, 'bItaDbu1, EneJk Matbaaclk. 1980; .A.Wla 0zkrmI. ..Ba.ba.I1arAyakJ.8.nmas,.Birikim LO (8 Ekim 1975). stanbul. 35 - 39; A. özknml, «Ba.'ba1Iar Ayakla.nmas!mlDfL ve :Kültürel Temellert, «Birilrim, (14) Nisan 1976}'stanbul, 4:5 - 51; E. Behna.n apolyo. Mezhepler 'Ile TariJatlcr
TGri1.i, :tsta.bul, ~ye Basm.ri, '19M. 415 -18.
(5) F .KöprWi1, Ay. yer.
(6) F. KöprülU, a,.g.m.,462-
(8) F. OKÖPrI11i1, o.g.m.., 462.
2
Bununla birlikte Bektailiinhemen her eyi bünyesine sindirmi bir ta­ rikat olduu kabul edilir".
Bektailik uygulama yönünden olmasa bile fikir yönünden ama­
nizmin etkisinde kalmtr. amaniznin esas dört yöne dayanmaktadr.
1 - Dou (Gök) 2 - Bat (Ak) 3 - Güney (Kzl) 4 - Kuzey (Kara). amanizm'dekabul edilmi olan dört adet de Tanr vardr. Bunlar: Gök­ han, Akhan, Kzlhan, Karahan'dr. Bu tarihi dörtlü olgusu Ouz Türk­ menlerinin törelerine de girmiti. Hac Bekta Veli bu dörtlü esas ala­ rak Bektailiidört kap tasnifine göre kurmutur. Tarikatn ilk kurulu
devirlerinde Bektai dervilerininbalarna giydikleri taç dört terkli ya­ ni dört dilimliydi, Hac Bekta'n giydii taça Elifi Taç denirdi. Ayrca
Bektai dervilerininbu devirde yaygn olarak kullandklan dörtlü taca da Edhemi Taç denirdi. Oniki mam sembolize eden okini terkli (dilim­ li) taç da Hüseyni Taç olarak adlandrlmtr10. Taht- Muhammedi kür­ süsünün taçlar da dörtlü olup Bektailikdört'kap srnndan ibarettir. Bu kaplar unlardr: 1 - eriat Kaps 2 - Tarikat Kaps 3 - Haki­ kat Kaps 4 - Marifet Kaps LL.
Tekke ve Hazlre'nlnDurumu
Tekke kalnts ve hazire, zmir ehrinin Erefpaa semtinden Eski zmir'e gidenana yol üzerinde, Jandarma Komutanlk binasn geç­ tikten sonra sa taraftadr. Tekkedenarta kalan duvarlar dakullanl­
mak suretiyle keresteci dükkan yaplm ve zmir Vakflar Müdürlüü
tarafndan özel sektöre icara verilmitir. Tekke binasnn kitabesi ku­ zeydouya bakan ve sonradan kapatlp duvar haline getirilen kap
üzerindedir. Bektai ananesine göre bu kapnn ana giri kaps olmas
gerekmektedir. Eski Tekke binasnn bitiiinde olan Hazire'nin giri ka­ ps ana yol tarafnda olup üç cephesi Vakflar Müdürlüünce Icara 'Ve­ rilmi olan keresteci dükkanlan ile çevrilmitir. emsi Baba Bektai
haziresindeki kitabeler üzerinde Mays 1984'den beridir zaman zaman ça­ Imaktayz. Bazlar tahrip olmakla birlikte Hazirede yirmi dört kadar mezar kirabesi bulunmaktadr. kisi sanduka eklinde olan mezarlarn
kimisi tala kaplanm kimisi de betonla çevresi belirlenmitir. Ba ta
olan kirabelerin çounda ayak talar da vardr. Hazirede bulunan be
adet yüksek servi aacndan yalnz ikisi ya dierleri kurumutur. Ha­ zire duvarlarla-çevrili olup, giri kaps demirdendir. Hazireniri ebad
26 m x 15,5 m olup yaklak 403 metre karedir.
(9) Ca\>1t Sunar, a.g.e., Ll, 23 - 0i
(10) Cavit ISUinar, a.g.e., 161; EL, IB. apol(yro, a.g.e., 30'1- 2.
(l), Cavit 'Sunar, a.g.e., 166~67; !E. IB. sJpolyo, a;g.e., 302.
3
Bektai mezar kitabeleri üzerinde yaptmz çalmalar sonucu, bunlarn ta süsleme sanat bakmndan sade olmakla birlikte; hat sa­ natn,aruz vezninde yazlm tasavvuf iirlerini ve Bektailik anlayn
göstermesi bakmndanzengin olduunugözledik. Mezar kitabelerinin tek­ kede çalm ve 'Saygnlk kazanm Bektai tarikat mensuplarna ait olduu anlalmaktadr. Kitabelerin hemen hepsi de usta hattatlarn
elinden çkt anlalmakla birlikte bazlarnda ufak da olsa imla hata­ larna rastlanmtr.
Ankara Vakflar Genel Müdürlüü'ndeKaradutlu Dergah adyla da anlan emsiBaba Dergah'ylailgili yaptmz aratrmannmüsbet sonuç vermesi bizler için gerçekten sevindirici olmutur. Ad geçen dergahn,
stefe muhaoirlerinden Yusuf emseddin Baba ibn Feyzul1ah tarafndan
yaptrlm olduu ve Dergaha ait vakfn 3 aban 1299 H/20 Haziran 1882'de hazrlanm olduu ortaya çkmtr12. 28 ubat 1331 (1916) ta­ rihli Vakflar uras kararna dayanarak 6 Cemaziyelevvel 1334 H/ll Mart 1916 tarihli «irade-i aliye» mucibince vakf kaytlarna geçtii tes­ bit 'edilmitir. Bu vakf vesikasnda mütevelli olan Mehmed Ruhi Bey ibr
Zeynelabidin'in ifadesi esas alnarak, zmir dnda Katipolu kulesi ci­ varnda yaplm olan bu Dergahn çevresinde Kemnun olu, Hac Kosta olu ve Yani oluna.ait ba ve bahçelerinin bulunduu ve Dergah'n iki tarafndan da yol geçtii kayda geçmitir. Karadutlu Dergah adyla da bilinen bu Bektai Tekkesi, onbe dönümlük bir arazi içinde ina edil­ mi olup iki katl olduu anlalan binann alt ve üst katnda yedier oda, bir kiler, bir mutfak, bir frn ve bir mescidden ibaret olan bir bina idi 13.
Çevredeki 'hayrsever halkn zaman zaman gösterdikleri ilgisi dn­
da genelde sahipsiz ve bakmsz olan bu hazirenin içinde girie göre sol tarafta eskiden kalma ve halen suyu kullanlan bir de kuyu vardr (Re­ sim : 1). Ayrca, hazirenin yanndaki kereste dükkan müsteciri, duvar­ la çevrilmi olan hazireye demir bir kap yaptrm ve serbest giri ç­
kn bir bakma önlenmesini 'Salamtr. Ancak, 1984 ylndaki çal­
malarmzda fotorafn aldmz 1326/1912-13 tarihli silindirik. bir a­
hidenin 1985 ylnda yerinde olmadn,çalndn tesbit ettik. Hazire ve mezarlklarmzn sahipsizliine ve ilgisizliimize ufak bir örnek tekil
eden bu rastlant bu yöndeki kukularmzdorularmahiyettedir. emsi
(12) Mücerred Anadolu, 22 Genel /Ilo : 608, s. 166. oDeI'gah'la dlgiU vakfn tesbtnde
rve Ilro.rla;tim güçlüklerü yenJrnemde 'bana yardmlarn esiJgemeyen !Kültür ve ITescil !Oadresi Bakanl, Kültür uJbe Müdürü Sayn 'Sad! Bayram'a, sayn
Adnan Tüzen'e ve Sa;ym IHasan Yüksel'te derin ükranLamn.sunarm.
(13) Dergiih vakfnm aslnn futorafi ,ve metninin yep.i harflere çevri1mi ekli ça­ Imamzn sonuna eklenml.tir.
4
Baba veya Karadutlu Dergah olarak anlan bu Bektai Tekkesinin ve Haziresindeki kitabeleri aada sunarken 14, görev kabul edip tesbit etti­ imiz hazire kitabelerinin bu tür çalmamzla bizden sonraki nesillere ulaacan bilmenin huzurunu duymaktayz.
r:
emsi Baba Dergah'nn inasyla ilgili 118 x 63 cm. ebadndaki
mermer kitabe, büyük ölçüde harap olmu ve imdi keresteci diikkan
olarak kullanlan eski binann, Bektai ananalerine göre douya bakan LS,
ancak sonradan kapatlp duvar haline getirilmi olan kapnn üzerinde çimentoyla briket duvara rapt ettirilmi ve çok iyi bir durumdadr.Dört sra halinde ve dört beyit olarak yazlm olan kitabenin 'Satrlarbirbirin­ den siIrnelerle ayrlmtr. Sekiz ayna veya pano 16 içinde kabartna ola­ rak yazlm olan kitabenin güzel bir yaz stiline sahip olduu açktr.
Kitabenin tarihi son satrda düürüldüü gibi ayn zamanda 1281 H ta­ rihi rakam olarak verilmitir. Kitabeye göre bu Bektai Dergah (Tekke) 1864-65 tarihinde ina edilmitir. Aruz vezninde bir iir olarak yazlm
olan bu anlamh kitabenin vezni. MefailünjMefal1ünjMeffll1ünjMefailün' dür.
...,e\s.;I..... .J...-'-\ ,,~,. y. J J.)~ ir / ,}b.L ..r" JI -l. l J,.r~ L?-"L.. ..S~
...,e~ )}I..,..,~I oJ~,\ JT ~,\ J.,. / ~ 0.,-J,\ o,);) wrf 4' j ..o w\~.1"
...,el.) ~15) . ..;.,b o JL:.) s .J:*; -"""':"1.),,\ / ".i;..... 0\..". y. ..... J..;.. AJ,' r:'I...
~15.)J ~i ~~ tS---: J~ ..S.J; 0~ / ~.)l; ...1,;9,..: ..S~J ) .J'! ..,...,§ 4l;\.)~
(14) Dergahda bhman ;kitabe metinlert 'ÜZerinde yaptmz çalmalarda yakn ilgi
ve yardrrlarngördüümdeerli dootum, amatör minyatürcü SaynAli !Haydar Toprak'a 'buOOIda ükran ve takdideri. sunarm ayrca aldmn~ ölçülere daya­ narak iDerg8.h Haalresi'rtn konum krokJIsini'biiyük biT' \titizlikle çizen Fa..­ küDtemi:z;in Corafya Bölümü Ara. GOr. sayn thsan 'Sezer'e 'burada teekkürU
bir borç bilirim. (15) Cavit iSunar, a.g.e., 71. !Yazar, Belktagi. Dergüh 'kJapIanyla [ligili öyle .bilgi
vermektedr. «Ayin odas lcapsna veya Ma'bed kapsna )ark'tan glrUlr ve odann dier üç yönü 'buna glöre ladhmr. GenellLkle, (Kap), z8.hir ve 'OOtm lme :
Kapnn (ki Kanad), Hasan ve Hüseyn'e . Kapnn CEikH de Tarikatn bi­ rin~basamama ~arettiT.»
(6) Azade Akar. Eski Türk Mezar Süslemelerine Dair, Sanat Dünyamz. y,
say 12 (Eylül 1974), St;anJbul, ::tatlanibul TjfdrukMatJbaaclk Sanayili, 1974. Yazar, mezar talan ve 'bektl.'l!k terdmleine '8Jl;t genel Ibilgiler :verir.,
5
Seza gördü bu mevkide esasyle hankah
Müddan sdk ile gelsün erenlere olsun teslim
Kulolsun Al-evlada idüb ikrar ahenah
Müdevim ola hizmetle bu meydan- muhabbedde
riüb pir ü irada tuta erkaniyle rah
Zuhüratla gelüb bir er didi evkiyle tarihin
Yeniden kld bünyad emsi Baba ibu dergah
sene 11281
2 - Cemid (?) Baba'ya ait mezarta (Resim: 3 - Konum Kroki­ si No: 1, Ksaca K.K)
Ahlrnn dnda bir ekle sahip olan bu mermer bata kitabe­
sinin ayaktana rastlanamamtr.61x65x8 cm. 'ölçüsünde olan bu ahi­
denin boyun ksmnnüzerindekitaçnda dört terkli 17 bir Bektai kavu­ u vardr. Mezartann boynunda göse doru sarkan bir Teslim Ta 18
kabartmas vardr. Batan göüs ksmnda, Teslim Ta'nn her iki ya­ nndaki her biri bir panoda olmak üzere sülüsle yazlm «Baki Hak» ibaresi vardr. Dergahn girikapsndakikitabede olduu gibi silmeler­ le çevrilmi pano içinde olmak üzere dört satr eklinde dört beyit yazl­
mtr. Kitabe metni talikle yazlmtr. Son beytin ilk msrasnda tarih düürülmü olup \bir önceki rnsrada bulunan «bu» ilavesiyle 1297 Hi 1879-80 tarihi bulunmutur. air tarihi «ebced» ile yazlm olup mevta-
(17) Bektai mezartalarnn (erkek). en 'Üst bölümünü tekil eden TaÇ'n 'kubbeslin· delel dlirnlere terk dentür.
(18) Teslim Ta geneJIiikle 1,5 cm. kalnlnda ön yüzü kabark olan ve kenarlarnda
12 murtazam hilal eklinde çknts olan Ibir tatr. Boyuna takmak iç.in Ikul­ lanlan 'krnap, tan yukardan aayaçapboyunoa açlan delikten geçirilir ve altta dört halka ekLini alr. !Bu da iBekltail1kte önemh olan dört kapy sem­ bolize eder. Teslim Ta, genellikle IHac Bekta veya Balm ta da, denilen gü­ zel rencere sahip oniks (onyx) tandan yaplrnam adettendi. Bektailer 'bu ta takmakla ptrlerine olan ballik 'Ve teslimiyetlerini gösterm!i olurdu. Bedrl Noyan, Bektailik Alevilik Nedir? Ankara, Dou Matbaachik ve iJtd. U.,
1985, 92; M. Zeki Pakaln. «Teslim Ta,» Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, ni. OiDt, !Stanbul, Maarif Bastmevf, 1954, 1476.
6
nn adn son satra Cemid 19 olarak kaydetmiolduu kanaatindeyiz, Bu ahide ça1ma:mzn sonuna eklediirniz «emsi Baba Bektai Haziresi Konum Krokisisnde yeri 1 numara olarak iaretlenmitir. Bundan son­ ra açklanacak olan mezar kitabeleri de krokideki numaralara göre ve­ rilmitir. iirin vezni 3 Failatün/Failün'dür.
~ ..:~15 Jo~ -.$4' ~y oN / ~..:)I <s4 ...s.J.:j '';'J-! '-:',,~, ;\.,~ J ... tl"
~..:\,,~ '-:"',,~\ (;S'twD,. ü..c;->-.I\.; /tL!"":" ü ....i~? ~'~T ~ ...s..a~
~..:\ ....I ... ...; ...'bl..o o..S.l.c> ü"..JJ' ...~ L~.1 /r\:s..t....s..;,b o'" ~ .;.,~...s\.; ~L>
~..:\..".; .?J-! o~ 219 ,~L ..$ ....):!J / o»l> ...s...§ -J-!- ...s~ ri.; 6t.l1.; ~,)...;"
Murg- dil pervaz idüb bo koydu gitti laneyi
Kimlere terkeyledi gülendeki kaaneyi
Nar- hasretten hulasa azmidüb pervareyi
Hak-i pay-i Hazreti emsi'de tuttu bir makam
Ruhu ad olsun sedefte sakladk dürdaneyi
Ek-i riz tarih-i tam Fahri «bu» geldi hatra
Virdi saki-i felek Cernid'e bo peymaneyi
3 - Mir Sami'nin ei ve emsi Baba'nn torunu Fatma Zehra Han­
mn mezarta (Resim: 4, K. K. no: 2).
Üzeri köeli ters U biçiminde olan bu mermer ahidenin ölçüleri 130x30x4 cm. dir. Mezartann taç vealnlk" bölümünde üç çi.çek ve iki laleden oluan bir demet yer almaktadr. Oniki satr olarak rk'a ile ya­ zlm kitabenin taa oyma biçiminde kazld görülmütür.Gayet sade bir görünüme sahip olan bu ahidenin iiri aruz vezninde yazlm olup Failatür/Failatün/Failatür/Failün'dür.
(19) Cemid, ayn zamanda arab icad edenin ad olduu bilindii için isinde §Üp­
heye dütük. Ancak, kitabelerde, orada yatanr isminin de son satrlardaveril­ mesmn gerel 'bir adetalduunu dakaydetmemiz gerekr.
(20) Azade Akar, a.g.m.
Suretinden kefelur erbab- razn
duhteri
Subh- nevrüza müsadif ki berat-ü' lleyli idi
Hangi ibir mü'min bulur fevtinde böyle devleti
Bu yeter i!hlasna ol kalb-i pak-i ezher
Rayegan olsun cenab- Fatma'nn
1342/1923-24
4 - Dergah hanisi emseddin'inbüyük olu Mir Riza'nn ta (Re­ sim: 5 KK. no: 3)
Dierleri gibi mermerden yaplm olan bu ahide 128x34x6cm. eba­ dnda olup Dergah kurucusunun büyük oluolmasna ramen boynun­ da teslim tann olmayile dikkatiçekmektedir. ahidenin Bektai
kavuu onikidilimlidir. Talik ile yazlm kitabe on dörtsatrdanolu­
mu olup, beyitler sdmelerle birbirinden ayrlmtr. K.itabe aruzveznin~
de yazlm olup üç Feilatün/Feilün'dür.
8
din'in
Kerim-ü-ime her ne denilse uhra
Hangi milletten olursa sorunuz bu zat
yilik görmemi alemde bulunmaz asla
Bilerek herkese aldanmay zevk etmiti
Kimsenin kalmad hakk üzerinde haa
Kalem evsafn tahrirde aczin söyler
Az gelir böylesi dehre bu muhakkak­ tr ihfl
Terk idüp alem-i faniyi bakaya gitti
Ruhuna huld- berin ola rnakarr-
me've
Size de bir gün olur böyle merasim icra
ir--i ...J,,;J "';J'~I ,.,..; ,.,
LA. )-w-- ,., oJ'.J .,...-.LJ< ~ }
(Resim: 6 KK no: 4)
Tepesinde dilimlerin 'bir'let.ii noktada «mühür» veya «gül» 21 deni­ len yuvarlak bir parça bulunan bu on iki terkli Bektai Hüseyni Taçl
ahidenin kitabesi talikle yazlm olup aralar silmelerle ayrlm on satrdan meydana gelmitir. Mezarta 141x32x8 cm. ölçüsündedir. Aruz vezniyle yazlm olan iir, Feilatün/Feilatün/Feilatün/Feilatün kalbn­
dadr.
9
Tarih-i vefat 1322/1906
JJl .:..>'\5 r '-'-J') ~
os""" .r';~ rJ.u.. .,.:....;: d.,S,.J
Salik-i rah- hakikat 'hem de !ho! lS..l:'~u:..,.>. oJ rJ' ~ 0'.1 djl__
sohbet idi
anna
Badema evea-i pir! göz diküb me­ matna
Elli be altm yanda za'af geldi kendine
Be sene sonra veda' itti ahir hayatna
Hu diyüb Hüsnü Efendi gitti tkbaya
o dem
6 - emsi Baba'nn olu Muharrem Baba Efendi'nin Mezarta
(Resim: 7 K. K. No : 5).
Oniki terkli bir Bektai Taç olan ibu mezartanda Teslim Ta boy­ na asldr. Kitabe be satrdan oluup aralar silme ile ayrlmtr. Kita­ besi talik ile yazlm olan ahidenin sade bir görünümü vardr.
Hu Dost
Rusumat ketebesinden
emsi Babazade
o..J';~~ ~
10
7 - Dergahn kurucusu Yusuf emseddin Baba'nn mezarta" (Resim: 8-9 K.K. no: 6)
Bektai tarikatinin kurucusu Hac Bekta Veli'nin halifelerinden Karadutlu Dergah- kurucusu Eriboz stefesi muhacirlerinden olan Yu­ suf emseddin Baba'nn mezar mermer sanduka biçimindedir. Bata
taçl ve kitabeli olup ayakta ise amdanlkta 'oturmu bir mum eklin­
de yaplmtr. Haziredeki dierlerinin arasnda en güzeli ve en gösteri­
lisi olan Taç' Hüseyni biçiminde, on iki terkli olup alt kenan çepeçevre çiçek motifleriyle ilenmitir. Talik ile yazlm olan kitabe dokuz mail satrdan olumu olup dikkat çekici özelliktcdir. Silindir biçimindeki batan ölçüleri 170x75 (çevre) cm. dir. Taç'n ölçüleri ise 20 (boy) x80 cm. çapldr. Ayakta, amdana konulmu muma benzetilmitir.
Hüve'l Hayyü'llezi la yemut La ilahe illallah Muhammed
Resulullah Ali Veliyüllah tarikat- alliyye-
Hiinkar Hac Bekta Veli Hazretlerinin Hulefasndan ibu Karadutlu
Dergah-
Yusuf emseddinBaba ruhuna fatiha 18 Fi evval sene 11302/12 Austos
1885 18 Fi Temmuz sene 1301/18185
..JU}-) ....... ..JI~1 OJI)
o 15> ~.,b oj .,.,..:1 u...;.....\iL;.
i i'" • r ~ JIp .j i lo.
(22) Bina kita:besdnde Dergah'm kurucusunun ad ern:~t BaJba olarak verilmi ise de, bu mezar tarda ad em.seidddnol'amk (geçel' ve Derg'ah 'bu zatn kurduu ya­ zhdr. emsi ismi emseddin'in ksaltlm eklidir. Dier yandan, dostumuz ve zmir a, deerli aratrc - yazar Yaar Aksoy'un yazd, «Eski zmir'de
Bektai airleri, «Ortaklaa, Mays 1982, nr, 2, is. ll'de em.seddin Baba'nn
1795'de fznnr'de doduunu ve Karadutlu Dergüh'nr post - mim olduunu
yazmtr. /Bunu üphe ile karlyoruz, Zwa somut bilgilerin yazld mezar tasnda bu zatm Eriboz stefesi muhacirlerirdenolduu ve Karadutlu Derga­ h'nn kurucusu olduu açkça yazldr. Kendisi doalolarakda Dergahn
postniini'dir.
11
8 - emseddin Baba'nnei Ana Bac Fatma Zehra Hanm'n ta (Resim: 10 K.K. no: 7)
Silindir biçimindeki batanda talik ile yazlm bir kitabe vardr. Silmelerle birbirinden ayrlm olan sekiz satrdan oluan kitabenin üst ksmnda Hicri ve Rumi tarihler verilmitir. Bu ahidede sadelik ve gü­ zelliin bir araya getirildiiniaçkça görmekteyiz. Belki de bu husus em­ seddin Baba'nn einin sadelik, alçakgönüllülük vegüzelliinin taa yan­ stlmas biçiminde ifade edilmek istenmitir. Beyaz mermerden yapl­ m olan üstüvani ahidenin yükseklii 141 cm. çevresi 60 cm., çap da 20 cm. dir. Ba ve ayak talar ortas delik olmayan bir pehle ta'nn uç­ larndakj deliklere oturtulmutur.
26 Receb Sene 1309/26 ubat 1892
16 ubat Sene 1307/1892
Hac Bekta Veli Hazretleri
~':>').J ~ J.r:r
mn Mezarta (Resim: II K~K. no: 8)
Hazirede bulunan hanm mezartalararasndaen gösteriliolan bu memer ahide 142x24 CIL~ ölçüsündedir. Sekiz mail satrdan oluan ki­ ta.benin metniaruzla yazlm olup, vezni Feilatün/Feilattln/Feilatün/ Fellün

piesini
Alem-i lahütu tercih ile tebdil mahal Lane- faniyede terk iderek
yavrularn
Merhum emsi Baba hafidesi ve Dergah-rertf post-niini
Fuad Bey Baba zevcesi kbal Ana Hac ruhiçün lillahi'l fatiha Tarih-i tevellüdü 1287/1865 - 66 .g Haziran 1332/1916
JWI ,.>
Jl- J,,...:; 4 1 ~.Y cO',.>)i ,.l..
V'....JJ.JJ~ ~JO ~I ~,; o J ~Ü -.,,; )l
JWI A" J4.1 0""'1 wl"..:T
J .r.~.>. ~~ r..: r~~
....-,W1 ..l W~J .,..l,
r r r wl..,,";"',, / 'lTAY J..u.,.; t~ol;
t'"'-' 15.., .,' o.....;;. ) J
1",;1 .l.: v..'~1 ......
i.» .:.4- "",,,I "J.-.5 <i"..r
10 - Asitaneli Süleyman Efendi'nin olu Mir Riza'nn mezarta
(Resim: 12 K.K. no: 9)
Hazire'de bulunan ahidelerin içinde tek fesli olandr. Teslim ta
bulunmayan batann kitabesi on iki mail satrdan olumu olup ara­ lan silmelerle ayrlmtr. Kitabenin banda «Hu Dost» ibaresi yerine «Hüve'l Hayyü'l Baki» kahbrtn kullanlm olmas bu zatn Bektai ol­ madm açkça göstermekle beraber, kitabede Uakiyye2.l tarikatine mensup olduu yazldr. Kitabe beyaz merrier üzerine yazlm olup öl­ çüleri 13Ox31 cm. dir. Kitabe Talik stilinde yazlmtr.
Hüve'l Hayyü'l Baki sene 1300/ 1882-3
Asitaneli Süleyman Efendi'nin Mahdum-uzianydMirRza
Tarlk-i Uakiyye rnensub idi Hüsameddin Pir'e klm' iktida Ak ve evk ile bu yolda (hash
Ömrünü geçirdi etti can feda Dar- ukbada ola buna efi'
Seyyid Ü'L kevneyn...iah-. enbiya Lafz-i tarihini hatif didi Eyledi üçyiizde fevt Mir Rza
Ruhuna fatiha
(23) U§§8klyye, JHa;)vetlyi}"e ta.omm.tnm bir u'beBl<tir. 1415'00 lBubara'da dotmw
olan Hasan Hüsanettin tarafndan kurulmutur. Erzincan'da tand Semer­ llr.a:ndh 'ey!h .Ahmed'e ,i-ast:Jayp ondan feyz aJmt ve .Anadolu'ya geçm1Itir.U'" ta uzun' bir süre kalnca 4UpkI~ 1alkaJbyJa.IlIIretIOJmU§tur.U592de KOnya'da ölen !bu zat tstUlbulKasmpaai'dalk:IiTe!kke'ye defl1ecJ11m4l1"r. !rf. Z. LPakaJm. a.g.e.• m. MG.
11 - emsi Baba'nn damad Veli Sami Bey'in mezarta (Re­ sim : 13 K. K. no : 10)
Taç ve boyun ksm bulunmayan bu erkek ahidesi ilgi çekici olup, yalnz on iki 'terkli Bektai taç kitabenin en üst ksmna kazlmtr.
Kitabesinde ve beyaz mermere aruz vezniyle kazlarak yazlm olan bir iir vardr. Bu manzumenin vezni dört mefailün'den oluur. Kitabenin ölçüleri 14Sx3;lx3,5 cm. dir.
;Baki Hak
Veli Sami Bey'in fevti bir da- nihan oldu
Erenler serveri emsi Baba'nn
Duyunca canib-i hakdan kula
oldu Tarikatte sulükun hatmedüber-i
oldu
Erenler himmetiyle vasl- dar ü'I aman oldu
Bi ism-i kudret-i .mevla gelüb batn
diyarndan
oldu ki er çkt tarih-i vefatn soyledi
Hüsni
aiyan oldu 1302/1884 - 85
12 - Hanc Hüsameddin Beyolu Gazi Orhan Bey'in mezar ta
(Resim: 14 K.K. no: 11) Beyaz mermerden yaplm bu ahideninboyun ksmndan yukars
krlm ve parças da Hazire'de bulunamamtr.ahidenin nesih ile ya­ zlm kitabesi alt satrdan olumutur. Kitabenin .ölçüleri 66x21x6 k::m. dir.
Ah min el mevt 1331/1912 - 23 Agu-u maderde bülbül idim ben Alt aylk fidan gül idim ben Hanc Hüsameddin Bey Mahdumu Or han Gazi Bey Ruhuna fatiha
L"T' 1 ...... .:.,.J' va "T
vi r..l:l l .M. "oJ.)'J\" J.,ff vi r..l:l' .§ ü'..i ~T"-.;oJI
d lft..J1 rL... L~"'" d 01..>...." IS;~ ~,...;..
....:;\; ~...
,-,-,<I o ~~i '"'...,.+.1 J" LJI' ~
r~~ ~ ~li.o ,.,..- ,.,..-
;t; <s..c.:..J,1 ;, ~ o.:.:.l, i.;.~
rj\; ""I:;., ~ <s .J,1 .....,,~
r,,); ..:.., <s.>"P. -...;y:., ~
rj1S .fi'J.J o~l~.JJ ~ JJ~-J 0'-:---
13 - Dervi Kazm/n mezarta (Resim: 15 K.K. no: 12) Mermerden yaplm olan ahidede göüs, boyun ve taç ksmlar
vardr. Bir erkek Bektai kitabesi olarak boyunda «Teslim Ta» eksik­ tir. Batannüstünde Bektai'leremahsus bir Hüseyri Taç 24 vardr. Bu Taç'n üstü on iki terkli (dilimli) olup alt kenar dört parçadan (kap)
olumaktadr. On satrdan meydana gelmi olan ve talik stili ile yazl­
m oian kitabenin üstünde Bektailere mahsus «Hu Dost» ibaresi ve tarih vardr. Kitabenin ölçüleri 9Ox32x7,5 cm. dir.
Hu Dost Sene 1292/1875 Kirve-i abdalandan olub Dervi
Kazm
Beste idi sdk ile dergahda hadirn La/y nefi eyleyüb illa'da idi" Halim selim sfat tab' mekarim Eyvallah ile geçirdi müddet-i ömrün Riza banda daim olmudu kaim Helalleüb ihvan ile eyledi vefat Böylece oldu bu bakaya azim Düünce Cevheri himmetle tarih Can verdi bu dergahmza Dervi
Kazm
(24) Bedri Noyan, a.g.e., 146.
(2.5) Burada k1taJbenin yazar ilginç )bir tasavvuf örnei vermektedir. Ksaca «La:. ve «Ua»nn kullamld yerler hemen hemen bellidlr. 1 - La Ilahe mallah Mu­ hammed Resululla'h.Temelde anlam «Allahnyokluundanvazgeçip, Allahnvar­ ,lna inanmak»tr. 2 - La feta ma Ali, seyfe illa ;Zülfikar. Esas anlam «All'den 'baka yiit, Zülfikardan baka da klç yoktur». 3 - La rahate fiddünyalil mü' minin illa Iika'a rabbihi. öz anlam«Müminler için Allanna kavumadkça
Dünya'da rahat yoktur.s Bu örnekler Derv KaUID'n iyi bir mürnin olduunu
ve Allah'n çok sevdiini ve ona kavutuunu aç-klar.
15
14 - Avni Baba'nn olu Ahmed'in mezarta (Resim: 16 K. K. no: 13)
Dergal'ta sevilen bir Baba'nn olunaait olan bu ahide küçük çap­ tadr. Taç' ve boynundaki teslim ta ile güzel bir mezar batadr. Mer­ merden yaplm olan bu ahide 71x2fu6 cm. ölçüsündedir. Sekiz satrdan
oluan bu kitabe Talik ile yazlmtr. Ahmed dergahta sevilen bir Bektai
çocuu idi.
Hu Dost sene 129'8/1878-79 'Beendik Baba'nn gülü idi 'bu Derviane rnuhibb-i tfl() idi bu Avni Baba'nn mahdurnu Ahmed Gözlerinin nuru dili idi bu Lafzen tarihi doksan sekizde Yürüdü Hakka veli idi bu Ruhiçün fatiha
I~'A .... "'-J-' ~
• -,;L ,;,L.ö.b ........)b LkI
..,,;;Ü ~)
15 - Dergahn Açs Dervi Yusuf'un mezarta (Resim: 17 K. K. no: 14)
~~),; r~..i ~, ~~
e:-..o.; t.:-, <oJ-')h ."l;~
r,} u,J~J o..:'J...lt1 ~
~
yilli deil düzdür. Kitabenin ölçüleri 77x27x7 cm. dir.
Hu Dost sene 1292/1875 Riza-i Hak içün Dervi Yusuf A evinde eyledi sdk ile hizmet Suzi-i ak ile yand yakld
Canlara piürdi daima ri'met
Tay idüb Dünya'dan ervah- kutsa Olsun makam gülizar- cennet Düvazdeh-i eimme-i çar deb-i masum" Ola efi'-i cevval-i (?) hi mmet Cevher-i ekimle didim tarihin Riyaz- raiminde yarab vir ana vuslat
(26) Genelde «çar - deh ma'süm- ~ak» olarak rrullanlan bir tabirdir. Bektai tarikat er-babra göre on ,iki mam ile \Hz. Peygamber ve Hz. Fatma'y kasdeder. F. DevelHolu, Osmanlca- Türkçe Ansiklopedik liagat, Ankara, iDoll§ Ltd. t.
Matbaas, 1970. WS.'
16
16 - Riza Efendi'nin olu Haydar'n mezarta (Resim: 18 K. K.. no: 15)
Devirme tatan yapld izlenimini veren bu çocuk ahidesi mer­ merden olup ölçüleri 43x20x7 cm. dir. Bata kitabesi dört düz satrdan
olumu olup aralar sllmelerle ayrlmtr. ahidenin taç ksmn olutu­
ran ve Bektailikle ilgisini anlayamadrnz kavuun büyüklüü dikkati çekmektedir.
Hu Dost 1293/1876 1 ~ H '-'- ~J.) y"
Halkal'dan tarik-i hazret-i Uakiin CL;;L:.<. "'-.rA>- ..;,.)0 0..".J.:U.>.
Göçdü Riza Efendi mahdumu r'l,; J+->- 1'J...;.. ".",.;1 \...;J<.>...,;/
Haydar nam Yakd suz-i frkatiyle valideyni G-w 1 ~...Jl, ....".;;; :,,,.... P-'L.
elemden Gök nev nihal iken ömrüne erdi (\.;,;. C,S.)} ~~ G~i Jlr; ~ .:./
hitam
17 - Eribozlu Zülfikar Baba'nn mezarta (Resim: 19 K. K. no: 16)
Bu Baba'nn ahidesinde teslim tann olmay dikkat çekicidir. ahide'nindört terkli.olan Bektai taç sade bir görünüme sahiptir. Kita­ be, mermerin dikdörtgen biçiminde olan ana ksmna 'sülüsle yazlm
olup, ölçüleri 128x32x7 cm. dir. On iki satrdan oluan ahide kitabesinin satrlar, dierlerinde olduu gibi, silrnelerle. ayrlm, her bir satr bir pano içinde kalmtr.
Hu Dost sene 1311/1!893-94 Erfbozlu Zülfikar Baba bu yl
Canib-i tkbaya oldu reh revan Cezbe-i ak- ilahi eyleyü:b Künc-i inzivada Csnin natuvan Ehl-i Beyt Hazret-i Peygamberi Yad edüb eyledi imrar- zaman Er idi bab- tarikatte o pir rtihalindenmükedder silikan Üç yüz on birdir vefat- tari!hi Tekye-i ukbada ola aduman
Rahmetullahu aleyh
.,.",, .,.,JI &" "..,;.,­
~)...A.:. ...l,l " ...l;is:.~
18 - Belgradl Süleyman Sami Efendi'ninkzAdile Hanm'n me­ zarta (Resim: .20 K. K. no: 17)
Ege Bölgesinde sk rastlanan 'bir kadn ahidesi ekline sahiptir. Be­ yaz mermerden yaplm olan bata aayadoru daralan ters U !biçi­ minde olup, tepesi sivridir. Kitabenin ölçüleri 125x37x4 cm. dir. Dokuz satrdan oluan ve aralar silmelerleayrlm olan kitabe Talik ile yazl­
mtr. Vezni aruzolup kalb 3 Failatün 1 Failün'dür. Bu ahidenin aln­
lnda çiçek ve yaprak motiflerinden oluan bir demet vardr. Kitabe­ bölümünün etraf tümüyle silme ile çevrilmitir.
Bak ne faoi' mazhariyettir düün .;;""1 ~i .;;"':'J oJ )4...--.1.. ~\.; .,,; J\.,
insan içün Genç iken olmak kazaen dahil-i w~ J;.loJ .L,;..joJJI ~i "s hak-i fena Gördüüm kabr-i hazin ey zair-i )1....;.,1 J.i ); Ji <:r.,r;. ~ ~OJ;
zi-ibtisar Oldu böyle bu zavall genç kza bir 'J;":'.1'I .;.;s "s ,;IJ) s« .J,,~ J ..uJ'
inziva
Güller açsun nur- gufran- ezelden J'».)" .;;..u) .;;I..... )~ .;;~T ...,LLS'
merkad
Rühu olsun tahir-i firdevs-i bala-y tt., J)\" ..rJoJ'; x lh .;;,,-lJ' ~)
beka Merhum BelgradlSüleyman Sami J.o.;; ",'- .;;\.".1- JoJA rpo.)"1
Efendi Kerimesi Adile Hanm ruhuna fatiha .....:;\.;~) ,..:1..>. ...oJ~ cr...,;
19 - Erkrili (?) Kadri Efendizade ahin Aa'nn ei Kanlle Ha­ nm'n mezarta (Resim: K K. no: 18)
Silindir biçiminde olan bu hanm ahidesininatmlk ksmna teslim ta ilenmi .olup dokuz satrdan oluan kitabenin her bir satr silme­ lerle ayrld için dokuz ayr pano ortaya çkmtr. Kitabenin iiri aruz vezniyle yazlm olup vezni 3 Feilatün/l Feilün'dür. Mermerden yaplan
ahidenin ölçüleri Boy 156 cm., çevre 60 cm., çap. 9 cm. dir.
18
Hüvel Baki 3 ubat sene 1325/1909 Kabz- ervaha söz anlatmas
mümkün deil
feryadma
«Küll-i ey'in halik» emrine çün oldum muti' Hal-i nez'imde yetiti imanm
imdadma
Erkrili Kadri Efendi zade ahin Aa'nn zevcesi Kamile Hanm'n ruhiçün Fatiha
o .. i) tS..4:il tSJ";; J,,}')
r~) d;~i voL:
-...;[; Ü~J 4;1..... ...s
J4< ....:; ....; JJX vbJ ü~JJ Li.I .....I.b <ft ~
20 - Kandiyeli Cafer bin Tahir Aa'nnmezarta (Resim : 22 K. K. no: 19)
Bu haziredeki sade ve tipik mezar kitabelerinden biridir. Taç'! dört terkli olup boynunda adet olduu üzre teslim ta-vardr. Alt mail satr­
dan oluan kitabe Talik ile yazlmtr. Bata me:merden yaplm olup ölçüleri 134x33x6 cm. dir.
Hu Dost 13'3'5/1916-17 Der-i Ihsarna geldim meded ya Hazret-i Allah Günelkarm ümidyann afaat ya Resuluilah Tarik-i nazenin" bendeganndan Vatanperver Girid Kandiyeli Cafer bin Tahir Aa ruhiçün Rizaen Iillah fatiha
Sinni 7Q
21 - simksm knk mezarta (Resim: 23 K. K. no :20)
Alt ksm knld için kime ait olduu belli olmayan bu hanm a
hidesinin allUJk ksm yaprak figürleriyle ilenmi ve kavisli bir silmeyle kitabeden aynl:ntr. Dört 'Sras belli olan kitabede Ege Bölgesinde çok kullanlanbir iir yer almaktadr.Memerolan kitabenin ölçüleri 72x36x5 cm. dir.
Ah min el mevt sene 1331/1912-13 Müyesser oldu bana ehadet
lahi sen nasib eyle .saadet Bulam ta 'ki resulundan efaat
i 1" 1"i ..,;.... "",... 0" or """i;-:- ~ .s ...lJ ' J""""
"" ..L.- 4.' ~ v- srl'
19
22 - Emiraki Ali Efendi'nin Ei Afet Hanm'n mezarta (Resim: 24 K. K. no : 21)
Hazire'de bulunan ikinci lahit mezardr. Beyaz mermerden yaplm
olan lahidin dört yan çeitli figürlerle güzel bir biçimde ilenmitir. Süs unsuru olarak geometrik ekiller, çiçek ve yaprak figürleri ve meyva kul­ lanlmtr. Silindir biçiminde yaplan, tepesi yuvarlak ve ilemeli bir bi­ çime konulmu olan batanda on üç satrdan oluan Ta1ikile yazlms
bir 'kitabesi vardr. Aruz vezriyle yazlm olan kitabenin kalb 3 Feila­ tün/1 Feilün'dür. Sandukann ölçüleri uzunluk 186 cm., genilik W cm.. yükseklik 88 cm . dir, Kitabenin ölçüsü ise 116x60 cm. dir.
20
Varmdrdar ü'l melami eyleyen darü'sselam
Yirmi üç yandaben al- abaya can atub
Rüz- maherhemdemim olsun benim fahr-ül-enam
Kald bir yavrum cihanda sanki bir durr-i yetim
Rahmi yok bu dehr-i dünun kimseye hasl kelam
imdi buldum benhayat-cavidan
Eyledi Afet Hanm çün cay- alay
makam
..::..-,.J ,..
23 - GiridliAhmed Aa'nn mezar ta (Resim; 25 K.K. no; 22)
Dört terkli taç ve teslim tayla birlikte tipik bir Bektai mezar ki­ tabesidir. On bir mail satrdan oluan ve dierlerinde olduu gibi, ara­ lar silmelerler ayrlp pano ekline sokulan bu kitabede arzla yazlm
güzel bir iir var olup vezni 3 Failatün/Lfailür'dür. Mermer ahidenin
ölçüleri 129x29x7 cm. dir. Bu zatn ölüm tarihi olan 1334 yl, kitabenir
son satrndaki «sal-i raimi Ahmed Aa» dan ebced hesab ile bulunmu­
tur.
Ahmed Aa
Müridi emsi Baba merd-i rfan
idiçün Çok sadakatlar idüp gönlün alrd
dilima Peyrevoldu azim-i ukibil olunca
rnüridi
Ruhu ad oldukça bezm-i ehl-i beytde merhürnun
Destigir ola bütün evladna ill-i aba Çak olub didi kalem bu Cevher
tarihin Kendüye kld vatan bu sal-i naimi
Ahmed Aa
1334/;1918
24 - Bursa köyünden Abidin Salih'in ei Sabire'nin mezarta (Re­ sim: 26 K.K. no: 23)
Aaya doru hafif daralan bir mermerden yaplm olan kadn
batannölçüleri 102x32x6 cm. dir. Bu ahidenin almhmda stilize edil­ mi bir vazo içinden iki yana sarkan sarmak dallar figürü vardr. Ara­ lan silme ile aynlm ve bütün sath oyulmu dokuz satrlk kitabe bö­ lümünün etraf tümüyle silme ile çevrilmitir.
21
~ illI ........J r r Rahmetullalu aley ha 28 Temmuz sene 1326/1910 Salik-i Tah tarikat hadirn-Lehl-I aba Talib-i didar- hak nur- hidayet ho
kelam ,)15 ,r,> ~i......, .J'; ..;..-. -" -'t.. ......lk
Tahir-i batn- tark-i nazenine pek muhib
Maksad- allsi hasl oldu andan ald kam r15 c5...lT 0...;1 c5...l,1 ~\.,.. ,....,..~ ..........
Bursa karyesinden Abidin
Bragub irtihal-i dar-u azm
c..;., o....,l.c ,r ~,j d,J\..., \
,,,,..,' (~).5", ....;..;1" oT ~l....1
.J......:...LI ~s ).. JL,..;) ":-~i....,
25 - Eriklili (?) ahin Efendi'nin olu Hasan Riza'nn ta (Re­ sim: 27 K.K. no: 24)
XX. yy. balarnaait olan bu silindirik ahidenin üst ksm (taç)
krlmtr. Be mail satrdan oluan ve bepano'ya yazlm olan kita­ beninölçüleri elimizde yoktur. Zira 1984 maysnda fotorafn çektiimiz
ahideyi 19815 ylnda yerinde bulamadk, Çalnm olduu kanaatndayz.
Bu irin ahide ülkemizde binlereesi kaybolmuve hala kaybolmakta olan kültür deerlerimizden yalnzca bir tanesidir.
Ah min el mevt sene 13128/1912-13 Eriklili (?) ahin
Efendinin mahdumu Hasan Riza Ruhuna fatiha
Sonuç:
rnize daha fazla zaman ayrmamza sebep olmaktadr.Bu çabalarmzn,
mezar kitabeleri konusu ile ilgilenenlerin artmasna ve kültür deerleri­
mizin korunmasna 'katkda bulunacana inanmaktayz.
22
Yahaneler'deki Baktai mezar kitabeleri üzerine yaptmzbuara­
trmamz sonucu Dergah (Tekke) ile ilgili" deerliahideleri ortaya koy­ makla kalmyor ayn zamanda buraya ait bir vakfiyeyi yaynlyor, Der-' gah haziresinin bu günkü haliyle konumkrokisini gerçek ölçülerine uy­ gun bir biçimde çiziyor ve buray ilgilenenlere tantm bulunuyoruz. Bundan da onemli olan, imdiye kadar hakkndahiç bir çalma yapl­
mam olan, irin zmir'in bu küçücük tarih hazinesini, gelecek kuaklara
yazl olarak aktaran orijinal bir çalma sunmu olmamzdr.
Kökeni ve .mahiyeti ne olursa olsun kültürel tarihimize malolmu
deerlerimizdenolan bu tür yazl tarih belgeleri üzerinde çalmak,on­
lar tesbit etmek ve gelecek kuaklarmza aktarmak, öncelikle Tarih, Sanat Tarihive Türkologlarmzn.önernleüzerinde durduklarbir görev olmaldr. Ayrca, kaybolmakta ve yenilerinin yaplmas, hemen imkan­ sz olan yazl ve yazsz tarihi mezar kitabelerine sahipçklmashusu­ sunun ciddi bir biçimde Kültür ve Turizm Bakanl'ncave üniversitele­ rimizdeki ilgili bilim adamlarmzcaele alnmas ve bu konuda halkm­
zn aydnlatlmas kaçnlmaz ve zorunlu görevhaline geldii bir gerçek­ tir. Dier yandan, Bat Dünyas'ndaki hemen her ülkeküçük veya bü-. yük ölçülerdeki bu tür kültürel deerlerini korumakta ve bu yolla da geçmi nesillerinesayg göstermenin ulvi bir görevolduunuortaya koy­ maktadrlar.Batllama konusunda bir hayli yol alm olan toplumu­ muzun, medeni Bat Dünyasn bu konuda da örnek almasnn yararl
olacana inanyoruz.
dr.
Vakfiyenin Metni:
bu vakfiye ura-y evkafn28 ubat 13311 tarihli karanna müste­ niden 6 Cemaziyel- ahir sene 1334 tarihinde sudur eden rade-i Aliyye mucibince kaydolundu.
zmir Naibi
bu vakfye-i celil ü'-an ceride-i bedi ü'l-ünvann tahnir ve Ina­
sna badi ve tastir ve imlasna sebeb-i adi oldur ki Medine-i zmir hari-
23
cinde Katip/olu Kulesi civarnda vaki zikr-i ati Bektai Dergah post­ niinian'asl stefe muhacirlerinden Yusuf emseddin Baba fbn Feyzul­ lah meclis-i er'/amihü'l imad ve mahfel-i din-i rninüfe rashü'I evtadda zikr-i ati vakfma liecli't-tescil ve Ii-itmam emri'! vakfa ve'l tekmil müte­ velli nasb ve ta'yin eyledii faziletli/ Mehmed Ruhi Bey ibn Zeynelabidin mahzarmda ikrar- sahih-i er'i ve itiraf- sarih-i mer'i idüp zikr olunan Ka­ tipolu Kulesi civarnda vaki bir taraf Kemmun (?) veledi/ Hac Kosta veled-iatam ve bir taraf Yani veled (bo) veled atam ba ve baçesi
ve tarafeyni tarikoi am ile rnahdud Karadutlu denilen 'On bedönüm
mikdar/ ba-tapu taht-i tasarrufunda olan arz- miri üzerine bare-yi sa­ hilb-i arz malnla bina eylediim fevkani ve tahtani yedi bab oda ve bir kiIar ve bir matbah ve bir frn ve Mescid-i/erifi amil dergah- müni­ fiyle kezalik bare-yi sahip arz gars idüp müstakiler mülkün olan kürum ve eear- müsmireyi ve mescid-i erifte kraat olunmak üzre/iki adet yazma kelam- kadim ve Dergah'da bulunan on alt kubbeden mamul kanuni çera tabir olunur bir kebir amdan ve yalm (?) tamdan ma­ mulsimkari/bir amdan ve tunçtan mamul ma'tabla bir çift kebir am­
dan ve mermerden jnamul bir çift amdan ve defa kanuni çera denilür üç fitilli bir amdan ve be adet sair tunç amdan ve dört fitilli bir tunç kardil ve üç adet kebir elifi teber ve 'bir sair elifi teber ve iki adet çifte teber ve dört adet mütteka/ve on adet nefir ve otuz üç adet levha ve iki adet sancak ve yirmi sekiz adet post ve bir sahtiyan .sofra ve bir keskül ve birçift halile ve birIkebir tas ve bir buhurdan ve çera dolab ve oda­ larda bulunan bir müsta'mel Kula kaliçesi ve üç adet Kula seecadesi ve dört adet kanepeve sekiz adet/saman memlu kanaviçe minder ve yirmi dört adet saman memlu kanaviçe ve basma yastk ve alt adet yeil san­ daliye ve alt memlu billur bir avize ve Ibir 'büyük/ayna ve Girid-karl agaçtan mamul be mumlu bir çift amdan ve üç adet .ustruma ilte ve on yedi adet cedid yorgan ve dört/rnüsta'mel yorgan ve sekiz adet ba
yast ve yünden ma'mul iki adet keçe ve bir Msr hasr ve saman mem­ lu alt adet beledi yastk ve iki/adet post ve on iki adet levha ve kilar ve matbalnda mevcut üç adet rugan- zeyd küpü ve alt adet ya destisi ve ya dökmek için/iki adet timur (demir) burgu ve yedi adet aure
kürei ve bir kebir zahire anbar ve krk be kyye muhasdan mamul ke­ bir bir aure kazgan ve on alt kyye/dier bir aure kazgan on dkier
kyye üç adet nuhas kazgan ve üç adet kebir ve evsat ve sair sini üç adet kebir ruhas Ienger ve dokuz adet/kebir kapakl sahan ve bir tunç sefer tas ve bir nuhas kahve yedeive bir muhas cameuy leeni ve bir muhas güüm ve nuhas leen ibrik ve bir kebir nuhas ibrik ve yedi adet/nuhas karavana ve bir nuhas kebir güüm ve bir nuhas kulplu tas ve üç nulhas kupa ve bir marapa 'Ve bir kebir nuhas tas 'bir nuhas süzgü, dört kapak­ sz sahan/ve dört tencere ma' kapak ve iki kadayf tepsisi ve bir kebir
24
bekmez tabesi ve sair eya-y mevcude ve bir re's bargir ve bir re's mer­ kebimi hasbeten lillahi teala ve/raleben li-merdati fi küllü'l ahval vakf-
sahih-i er'iyyi müebbed ve habs- sarih mer'i muhalled vakf ve habs ey­ ledim ve dergah- mezkure muhibbann vakf eyledii iki yüz adet/a­
namki ebniye ve ecar ve kürum-u mezbure ve hayvanat- merkume bi­ cümleten vakf olunuh öyle art ve ta'yir eyledim ki ben libas- hayat/
labis oldukça vakf- mezkure mütevelli ve dergah- mezkurede post-niin
olup dilediim gibi tasarruf eyleyen vakf- mezkurun tebdil ve tagyiri ve taklll/ve teksiri merreten ba'de uhra yeddimde ola ve nakd-i kiranmaye-i ömr-ü azizi hazinedar- ervaha teslim eyledikde evladm ve evlad- evl ad- evladm ve evlad- evlad- evlad- evladmn ekber ve eredi mütevelli ola ve evlad- zükürumun evlad- zükürumdan aslihi post-niin ola ve kürum ve ecar ve aram- mezbure haslatndan/badelmasarf ü'l-lazme evve­ len mescid ve dergah- mezkur ... muhtac- tamir oldukda tamir olunup ve aya-y mezkure fersudelendikde tecdid oluna ve senede bir kere/vak­ tinde-aure tabh olunup fukaraya it'am oluna ve fazlasyla dergah- mez­ kureye iyab ve zehab eden fukara it'am oluna evlad- zükürumunevlad-/
zükürundan post-niinlie ehl bulunmaz ise Suluca Karaöyük karyesin­ den defin-i hak-i trnak olan Hazret-i Hac Bekta Veli kuddise srruh
u'l celi /hazretlerinin dergah- erifelerinepost-niin bulunan zat tarafn­
dan post niin olunup ber veeh-i meruta amel eyleye deyü tayin-i u­
rüt ve kuyüt vetebyin-i/uküt birle vakf- mezküru farigen en e-evagil
rnütevelli-i rnumaileyhe teslim eylediimde ve dahi vakfiyet üzre Ibade't­ teslim ve'l kabz sair evkaf mütevellileri/gibi tasarruf eyledi dedikte gb
el-tasdik ü-er'i vakf-rnumaileyhYusuf emseddinBaba kelamnsemt-i
ahire sarif olub eimme-i selase-i Hanefiyye rahimehumullahu/teala aley­ him ecmain hazeratndan vakf- menkulu tecviz etmeyen imarnn kavline itimaden vakf- mezkurdanrücu' ve kelevvel mülküne istirdadndava ve mütevelli-i mumaileyh dahi eimrne-i müarileyhimden vakf- menkulu tecviz eden imarnn kavline istinaden vakf- mezkurun shhatine 'binaen teslimden imtina birle huzur-u er'i erifde muterafian ve herbiri müb­ tegasnca fasl u hasme taliban olduklarndan hakim-i muvakk-i sadr- ki­ tab ref'i kadrehu mevlahu'l Vehhab Efendi hazretleri/dahi tarafeynin ifadelerine nazar ve mubtili hayr olmaktan hazer idüp vakf- mezkurun shhat ve lüzumuna hükm-ü sahih-i er'i etmein min ba'ad vakf- mez­ kur/lazm ve mütehattin oldu. Fi'l yevm ü'l salis min aban ü'I muazzam li-sene tis'a ve ts'in ve mieteyn ve alf.
(3 aban 1299 H/2D Haziran 1875)
25
26
Genel No 60a. Sra 195. S. 166
Keresleci
27
28
Resim: 28 - Ayaktandaki muntazam ve simetrik olmayan hayat aac figürü
Resim: 29 - Ayaktamdaki üç uclu bir servi figürü
Resim: 30 - Ayaktandaki çiçek ve yaprak figürü
37
HAKKINDA BR ÖN ARATIRMA e> AydaAREL*
1950'lerden sonra yaplar belge aratrmalan, Osmanl toprak reji­ minin çözülmeye balamasyla' birlikte Anadolu ve Balkanlar'da ortaya çkan iletme tarz büyük çiftlikler olguunak tutmutur. Bu dönem­ de, çou eraftan olan' ayanlar, daha önce çift- hane sistemine göre ileti­
len ya da mezraa olarak duran mirl topraklann önemli bir ksmmmuk­ taa ya da malikane usullerine göre devralmlarve büyük çiftlikler kura­ rak köklemeye balayan bat ticaretinin gereksinimleri dorultusunda bunlan ekonomik amaçl tanm iletmelerine dönütürmülerdir2. Böy­ lece büyük servet biriktirerek bulunduklan bölgenin idari ve ekonomik kontrolünü ellerinde tutabilmilerdir. Çou silahl adamlar besleyen bu yerel güç sahiplerinin yaam düzeni savunmaya öncelik veren bir fiziksel ortam içinde sürdürülmü,gözetleme, savunma ilevlerinin yansra için­ de oturabilme amacyla dakullamlan kuleler ina ettirilmi, baz du­ rumlarda ayan konaklan kale duvarlanyla çevrilmitir. Aydn ve Koçarl
bölgesini tutmu olan CihanoullarnnCincin. köyündekikaleleri bu uy­ gulamann bir örneidir (Resim: 1, 2).
Balkan ülkelerinin bir çounda hala· ayakta duran hu kulelerin yur­ dumuzdaki örnekleri bugüne kadar nedense Ilgi uyandrmam ve bunlar hakknda herhangi bir yayn yaplmamtr. 1985 ylnda, Kültür ve Tu­ rizm Bakanl Eski. Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü'nün izinleri ve Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik - Mimarlk Fakültesi'nin olanakla-
(*) Doç; Dr. Ayda AREL Do/kuz Eylül Üniversitesi Mühendislik - Mimarlk Fakültesi Mimarlk Bölümü Mimarlk 'I'arlhi Anabilim Dal Bakan. Alsancak/tZMtR
<l Bu aratrmanin ilk sonuçlar, büyük ölçüde Dokuz Eylül Üniversitesi Mü­ hendiisl1k -~lik Famltesi iMimarlJk 'i1arihi Anabil!im Dal Aratrma Gö­ rev1:lsl. Y. !M1m. ,Seda.t ·Eml1"'Jn özverili katrnan ille lö"rencUeTllm DHeIk Bur­
hano"lu, Adnan Turan, Sibel Güvenç, Zeynep Taç, Bahar Berksun, Demir Hassemerciolu,-Erdal Aslan, Benal Kalbakl, Özkan Cokun, Suna Pehlivan ve Emsal Sank'm youn ve sabrlçalmatarnnürünüdür. Kendilerine te­ ekkür borçluyum.
(2) Bkz. Halil nalck. The Emergence of Big Farms, Çiftliks : State Landlords and Tenants, Constrtbutions c Z'historie economique et sociale de Z'Empire Qttoman, 1FEA I, Ed. Peeters, Louvain. Paris 1983.
39
ryla gerçekletirdiimiz inceleme program srasnda Ege bölgesinde sap­ tadmz be kuleden ikisi üzerinde aynntl çalmalar yapabildik", Bu kulelerden birincisi, Nazilli'ye bal Arpaz (bugünkü Esenköy) köyün­ de ve daha yukarda deindiimiz konulara k tutacak nitelikteki bü­ yük bir yap grubunun içinde yer alr. Beyler Ko~ olarak bilinen bu külliye 4, eski bir Karya kenti olan Harpaza kalesinin bulunduu Hisar tepesinin eteinde kuruludur ve Arpaz köyü ile Akçay'a 'kadar uzanan geni -ekili araziye hakim bir konumdadr (Resim: 3). Büyük bir ilet­
menin binalarn barndran Konak, duvarlarla çevrili ve üç ayr kota dalm bulunan birimleriyle geni bir külliye durumundadr (Resim: 4, S). 0.00 kot olarak belirlediimizdüzeydeki merkez yaplar grubu, kül­ liyedeki en eski inaat birimlerinin yer ald çekirdek ksmdr. Burada, iri payandalarla desteklenmi 'bir kalenin etek duvarlar durmaktadr.
Üst kat yklm olan bu .kalenin üst düzeyinde iki tonozlu gözden ba­
ka, krsmen toprak altnda kalm durumda duvar parçalarna ve tonoz balangçlarna rasladk. Konan bu ksmnda yaplacak noktasal son­ daj çalmalar önemli sonuçlar verebilir (Resim 6, 7).
Kule, S, 66 kotu olarak belirlediimiz konan dou kesiminde yer almaktadr. Kulenin tam karsnda, bugün mütemilat ksm ve divan­ hanesi yenilenmi ve deimi bulunan Beyler Evi durmaktadr.Gelenek­ selolarak ailenin ba saylan büyük olun konutu olarak kullanlan bu evin yapsal özellikleri ve tezyinat, 19. yüzyln bana tarihlendirilebile­ ceini düündürmektedir. Evin zemin katndaki talrktan, bugün orta­ dan kalkm olan bir iner- kalkar tahta köprüyle kuleye geçilebiliyordu (Resim: 9-12).
(3) Ege Bölgesinde saptadmzbe kule unlardr; Arpaz, Beyler kulesi; Koçarl,
Cihanoullarkulesi; Donduran köyü (eski Ortaz) Osman Bey kulesi; Ortakent (eski Müsgebi.) Mustafa Paa kulesi ve Ezne lyakn1arndia'k:i.Yer'kesig- mev­ kiinde bulunan, ilk kez Tübingen Üniversitesinden Prof. Dr. Manfred Korfmann tarafndan tantlan (Bkz. M. Korfmann, Beik - Y asstepe ve. Beik - Sivritepe ­ 1983 ön raporu, VI. KCUi: Sonuçlan Toplants (1ZmILr 1984), s 107, res. 1 - 3) ce­ zayirU Hasan Paa Ikulesi. Bunun dnda, Dedeköy'de saptadmz Cihanolu
kulesi temelleri ve baka bir tipolojiye ait olduklar için sralamaya almad­
ma Ege yöremnin kule t!l>r evlerd (Foça, Ortakent vs.) ele aJ.ogunz 'konu açsndan anlamldr. Anoak kule tipi evlerin, donton tipi klelerle geleneksel konut arasnda bir ilikiye iaret ettiklerini belirtelim.
(4) Rölöve çalmalarmz srasnda bizi Beyler evinde konuk eden, hiçbir yardm ve destei esirgemeyen konan bugünkü sahibi Sayn Dr. Osman Arpaz'a minnet borçluyum, Sn. Arpaz, Gedik Ahmet pa1la soyundan Inen ailesinin, paasya t.ma' o1araJc verilenara2lly! iIlett1lk!lerini, :ku:akJtan Iku~ aktar1an
bir bilgi olarak -antatmlardr. Konak hakknda ailenin elinde bulunan bel­ gelerin de bir yangndalyokolduklarnbildirmilerdir.
40
Arpaz beylerinden Hac Hasan Bey'in, -II. Mahmut zamanmda Ro­ dos'tan getirttii yaklak otuz kadar Rum-ustayayapnrldkonan
bugünkü sahibi Dr. Osman Arpaz tarafndan aktarlari bu kule, Meruti­
yet dönemine kadar hapishane olarak kullanlanbir bodrum kat, asl gi­ riin yer ald fevkani 'bir zemin kat, alçdan oca, dolaplan ve ebekeli
oturma yeriyle tipik bir Osmanl odas görünümünde bir oturma kat ve gözetlerne mahali olarak kullanlan bir teras katndan oluur (Resim: 13-15). Sktrlm topraktan döemesi bugün durmayan teras kat
mazgall kalkan duvarlaryla çevrilidir. Köelerinde geni bir perimetre­ yi silahla korumaya yarayan kulecikleri, giri kapsnn Üstüne rastlayan ksmnda ise delikli bir mazgal çkmas bulunmaktadr. Katlar ahap dö­ emeli olup aralarndaki balant dou köesindeki bir ahap merdiven­ le salanmaktadr. Oturma katnn güney tarafndaki kubbeli küçük kar­ gir hamam, giri katndaki hela ksmnn üzerinde yer alr.
ç ksmlan oldukça bakmsz duran kulenin baz ksmlan dep­ remde yklmtr. D pencerelerin hemen hepsi, ortalarna açlan dar menfez saylmayacak olursa, sardr. Yalnz oturma odasnn ovaya ba­ kan kuzey ve bat duvarlarndaki pencereler gerçektir. Bunlar büyük blok talardan kasalar ve demir parmaklklar olan pencerelerdir (Re­ sim: 7). Bu açklklarn dnda, kule duvarlarnn çeitli yerlerinde ve birbirinden deiik yüksekliklerde, bazlar örülmü durumda mazgal ve menfezler gö'Ülebilir.
Kuleyi konaa balamaya yarayan ve tehlike zamannda ev halk­
nn en ksa yoldan güvenlie kavumasna yarayan ahap köprüyü kal­ drmaya yarayan makaralarn yuvalar, barok profilli alç kaplamal giri­ e sonradan açlmtr. Sövesi antik blok talardan yaplan giri kaps
demirdendir. Bu saptamalars- kulenin yapmndan sonraki bir tarihte Ca­ ha sk güvenlik önlemleri alndn gösterir".
Kule duvarlarnda kullanlan kaln harç derzli düzensiz ta örgünün benzerine, -3.00 kotunda ve Mustafa Bey avlusu olarak bilinen geni bah­ çenin kuzey ve kuzeybatsnda rastlanan çevre duvan kalntlanndada rastlanr (Resim: 16). Burada, üç yanndaki payandalardan destek alan bir burcun içinde, alt ksm tonozlu fevkani bir hamam bulunur (Resim: 17- 20). Hamamn güneyine doru devarn eden ve sonra dirsek veren duvarda sralanan kiri yuvalar. ortadan kalkm bulunan bir döeme­
nin varlmsergiler.Döeme düzeyinin üstünde duran duvar hücreleri ~
(5) Kule, lSlS,de ekiyaJa 'balayan ancak daha- önce Arpaz beylerinin yannda
yetien Atçal Kel Mehmed'in saldrsna uramtr. Kulede alnan ek önlem­ lerin ek1ya1k o~l:aryJa, ilgi11 oJlmas gereiklf'. (Bkz. A. Gök'bel. H. ölen,
Aydm ili tarihi,, 1936, s. IM ve not 4.
41
ise, burada hamamn ait olduu bir baka yapnn durduunu düündü­
rür. Hamamn bat cephesindeki duvar çkntlar ve bir tonoz balangc
burada ufak bir hacim ile bir geçitin bulunduunu gösterir.
Hamamn kubbesi, burç duvarlarnn içinde kalmtr. Bu duvarlar
destekleyen payandalarIi sonradan eldenmi olduklarn düündüren
gözlemlerimiz olmutur: Payandalar burç duvarndanbir derzle ayrlm­
tr. Yani bu kesimde homojen bir duvar örgüsü söz konusu deildir. Ba­ tdaki payanda ise, zemin kat düzeyinde yer alan 'bir mazgala görü sa­
layabilecek ekilde yuva eklinde oyulmutur. Bu durumda, hamamn
burcun içine sonradan yapld ve bu yapimn yaratt yan itmeleri kar­ lamak için sonradan payandalarla destek yaratldn düünmek yan­ l olmayabilir. leride yapacamz daha ayrntl incelemeler bu varsa­ ymn doruluk derecesini ortaya koyacaktr. Beyler evi ile karsndaki
kule, doudakibir d avludan duvarla ayrlmtr. Bu avluda at damlar ve baka mütemilat izlerine raslanr. Avlunun güneydou köesinde,
eskiden bulunduu söylenen gözetleme mahallinden bir iz kalmamtr.
Ev ile kuleyi birletirenbir baka ek duvar, evin avlusunu doudaki Ali Beyavlusundan ayrr. Yaklak yüz 'yl kadar önce, ailenin küçük kar­ deinin konutuna ayrlan bu kesimde ykk durunda bir ev, bir frn, bir sarnç ve bir çeme yer alr.
Beyler Kona'nn eski ve özgün giri kaps ortadan kalkm olmak­
la birlikte bu kapnn kemerine ait baz kalntlar, kül1iyenin kuzey duvar­
larnn dnda kalan bir tümsei oluturur. Giriin gerisinde kalan alan­
da ve d avlu ile kale duvarlar arasndaki kesimde, bugünkü ev sahibi­
nin anmsayp betimleyebildiibir misaflrhane duruyormu. Binek ta
ve bir duvar köesi hala duran bu misafirhanede ailenin yakn olmayan
konuk ve yolcular üç gün süreyle karlksz barndrlyormu6.
Beyler Kona'nn onarmlar ve eklentiler saylmayacak olursa en
yeni yaps, batda ve Mustafa Beyavlusunun kuzeyinde duran pamuk
deposudur. Balk bir alan durumundaki Mustafa bey avlusundaki çe­
meler ve bir potern, Süvezden gelen eski su yollarndan yararlanldn
gösterir. Kuzeydeki çemenin önünde duran eski bir havuz, sularn birik­
tirilip tarlalara salndbir .su deposu ilevindeydi,
(6) Sn. Dr. Osman Arpaz bu misafirhanenin plan ve cephe krokisini çizmitr.
:Bunagöre, oturmaya ayrlan üst kat, ik merdtverle çklan \galeri §eklindelki hayatn gerisinde dizilen dört odad.an oluuyormu,:Ortadaki odalan ayran
bir geçit gerideki helalara götürüyormu.Kargir olan zemin katta, eksenden kaydrlmbir kemerli geçit bulunuyormu.
42
yaygnlaan iletme tarzndaki büyük ayan çiftliklerinin yerleim düzeni ve yap tipolojisine k tutan ilginç bir örnektir.
II - Kona oluturan yaplar kül1iyesi, 0.00 kotunun balad yer­ de bulunan, payandal kale -benzeri yapnn çevresinde olumutur. Bu yapm külliyenin en eski ksmdrve belki de çiftliin olumasndan önce, bu yöredeki tmar sahibinin oturma yeriydi 7.
III - Konak birçok yapm ve geniletme aamasndan geçmi olma­ ldr. Gerek hane sahibinin verdii bilgiler, gerek yaplarn yapm ve SÜS"
leme özellikleri (söz gelimi evdeki ahapdonatm,direk balklar, çark­
felek kök tavan, kulenin giri kaps, oturma katndaki ocak, saçak dü­ zeyindeki plastik ekillenmeler... ) ev ile kulenin 19. yüzyl balarna ait olabileceinidüündürmektedir.Hamamn da bu dönemesokulmasyan­ l olmayabilir. Bununla birlikte, kesin, tarihler' önerebilmek için daha ayrntl incelemeler yapmak ve daha bilimsel yöntemler kullanmak ge­ rekmektedir.
IV - Kule ileevin 19. yüzyl balar dolaylarnda yaplm olmas
dorubir varsaym olsa bile, ayn yerde dahaöncebakayaplarn bulun­ duu da, bir olaslk olarak düünülmelidir,Ne var ki, kulenin kendi için­ de tutarl yaps, duvar dokusunda-kalmhk ve örgü deimelerinin.sap­ tanmarn olmas, bugünkü yapnn daha eski bir. kalenin deimi ekli
olmadnortaya koymaktadr.Ancak kule, daha yukarda da belirtildii
gibi, daha, muhkem duruma getirilmek için baz onarmlar ya da eken­ tilerle ilem görmü olmaldr.
Yapsal tutarllk sav, Koçarl'dabulunan ve 1948 ylmda bir yangn­
da yok olan Cihanoullar Konana ait kule için geçerli olmasa gerek (Resim: 21). Kule, ksmen eski konaa ait duvar ve setlerin bulunduu
(7) Kule yapmnn avanlk dönemi öncesindeki geliimini aratrmak önem tasr,
7. yüzyl lle 18. yüzyl 'balarma 'a[t 'kulelerün ,çou 'hmar sailüb' ya da devlet
görevlisi konutu olarak kullanlyordu. Bu tip kuleleriri yanbanda asl ko .. nut olan bir evin Ibulunduuna ilikin ipuçlar yoktur. Sözgelimi Donduran .köyü ile Mü,sgelbi 'kulelert, ;içinde yaanan kuleler IgörünÜlllüIJ'ded::·r. Ayn eyi
Balkanlardaki baz kuleler, örnein. Bulgaristan'daki Köstendil Prgovata ku­ lesi. Vratsa, Kurt Bey ve Mescit Kulesi, Pazarck'a bal Septemvri (eski Saran Bey/Saruhan Beyfi) kulesi iiçin söylemek ola-nakl (Bkz.: Kratka storii na Bulçarshaia Arhitektura (Bulgar Mimarisnin Ksa Tarihçesi.) Bulgar Bilim Akademisi, Kent Planlama ve Mimarlk Tarihi Kuram Bölümü yayn, Sofya 1965, s'. 152 - 158, 289 ..291, 334 - 335 ve Res. 150 - 155, 317·- 321 ve 375. Bu son yayn, 'baz açklamalarekleyerek bana ulatranDr. Machiel Kiel (Castricum, Hollanda) e burada teekkür ederim.
43
bir bahçenin güney duvar üzerindedir (Resim: 22). Bahçenin içinde ve kuzeyinde yer ala sahiplerinin yeni evleri ise, eski konakla ayn konumda deildir".
Kue giriine bir sete çklarak ulalr. Setin altnda kalan bodrum kat, kuzey/güney ekseninde arka arkaya iki tonoz, daha gerilerde kalan ve sonradan örülen bir duvarla yaltlan dou/bat ekseninde bir dehliz­ den oluur. kinci tonozun, bahçeye açlan ilk tonozdan daha geni ve da­ ha yüksek olmas, her ikisinin duvarlar arasnda derzlerin bulunmas,
bu ksmn anlalmasn zorlatrr (Resim: 23,24,27). Buradaki yapsal
oluumunözgüneklini ve amacn belirleyemediimiz gibi, bodrum ka­ tnn kuleyle ayn zamanda yaplp yaplmadnda kestiremedik. Bu ko­ nuda daha salkl sonuçlar, ilerde yapacamz ayrntl incelernelerin kazandracan umuyoruz.
Kulenin girii, bodrum katnn üstündeki birinci düzeyde ve bat
cephesindedir. Bu düzeyde, kulenin hamam yer alr. Külhan bahçeye aç­
lan bu hamamn bugün yklm durumdaki soyunmalk ksm, kulenir. dou cephesiyle güneydeki bahçe duvar arasnda kalyordu ve asl ko­ nakla balanty salyordu. Külhan açklnn batsnda, kulenin kuzey duvarndaki ahap duvar raflar, ayn duvarn dou köesindeki bir böl­ me duvar izi, kulenin kuzey yönünde konakla balant durumunda oldu­ unu düündürüyor.
Giri sahanlnda, güney duvarnda iptal edilerek stuk kaplamal
duvar hücrelerine dönütürülen mazgal ve menfez yerleri görülür. Giri
sahanlndaki stuk kaplamalar deiik çift ve çapraz silrnelerle süslen­ mitir. Bu süslemeler kadar bu ksmn aynal manastr tonozu, ka ke­ merli açklklar, bu ksmn yeniden ele alndn, yapdaki baz önemli plan ve yapm deiiklikleri srasnda kulenin iç dekorasyonuna da özen, gösterildiini kantlar. Bu konuya yeniden döneceiz (Resim: 25).
Sahanln kuzey duvarnda, doldurularak üst ksm açk braklan
bir pencere ve gene örülü durumda bir kap görülür (Resim: 26). Gerek bu kapnn düzey planndaki konumu, gerek bu kap yüzünden bozulmu
gibi gözüken ve d duvarda birinci 'kat üst kattan ayran balk srt kor­ niin durumu, örülen kapnn orijinalolmadn,sonradan açldn fa­ kat gereksiz bulunarak battal duruma getirildiini gösterir.
Sahanlktan sonra, daha yüksek bir döeme kotuna geçilir. Burada dou/bat ekseninde bir geçit, hamam' ile üst kata götüren merdivenli
(8) Koçarl kulesinln. rölövesini yapmamza yardmc olan, konukseverlii ve il­ gisiyle çalmamz kolaylatranSn. Vesile Cihanolu ile ailesinin soyocana
ilikin bir belgeyi kUlanmanzaizin veren Sn. Orhan Cihanolu'nateekkür
borcumu ifade etmek isterim.
44
dehlizi güney taraftaki iki hacimden ayrr. Bu geçit, ortadan kalkan so­ yunma ksmna götürüyordu. Geçitin giineyindeki hacimlerden biri, yük­ sekçe bir sekiyle-varlanve üst kata doru açlan bir bacas bulunan de-
. rin bir hücre biçimindedir. Bacann üst katn döeme talaryla kapan­ m olmas burada bir ilev deiikliinedikkati çeker. Bununla birlikte, hücrenin gerçek ilevini belirleyecek verileri toplayamadk. Hücre bir tepe açklyla gerisinde duran ve ayakyolu olarak kullanlan ksmla
balantldr,
Kubbeli hamam, açk ve içinde scak su teknesi bulunan külhan ks­
myla, gerek Aydn'daki Cihanolu Camii'nin gerisinde duran hamam, ge­ rek ArpazHamam'ylabenzer yapdadr. Külhan ksm, hamamla merdi­ ven geçidi arasnda kalan duvardaki bir niin içinde battal kalan daha eski bir merdivenin kovanna doru taar. Bu gözlem ve üçüncü düzey odalarnda saptadmz baz uyumsuzluklar, hamamn kuleye sonradan eklendiini düündürüyor. Hamam kapsnn üstünde ve dou/bat ge­ çidinin tavanndakibirkaçkünklü hava delii, üst kattaki odann kuzey duvar kesidinde kald için, bu duvarn bir yuvayla oyulduu görülüyor" sa da, baca olarak ilev gören bu deliklerin aykr konumu açklanama­
mtr. Uyumsuzluk, hamamn eklenmesinden ve hatta, yapda daha önemli deiiklerin yaplmolmasndan kaynaklanyorolmaldr. Bu deiiklikler, güney duvarnn dier duvarlara göre çok kaln olmasnn
ve ikinci düzeydeki merdiven dehlizinin düzensizliininnedeni olmaldr.
Bu dehlizin .balangcnda çok anm bir iki ta basamak bulunuyor. Ancak bu basamaklar merdiven olarak gelimiyor, buna karlk birinci düzeyi üst kata balayan merdiven kuzeybat köede yer alyor (Resim: 27,28).
Üçüncü düzey, ya da bodrum kattan sonraki ikinci kat, i:ki oda ile bir terastan oluur (Resim: 29). Teras bir dolam alan olmaktan çok, alt kattakihamamnkubbesinin menfezli bir kalkan duvaryla çevrilme­ sinden oluan boluktur.Bu boluu, dördüncü düzey (bodrumdan son­ raki 3. kat) deki bir dolanseti batdankuatr(Resim: 30). Pratik be­ timleme gerekçeleriyle birinci teras olarak nitelerneyi seçtiimiz bu bo­
luu batdan kuatan ve o:;ukoridordan ayran duvar, tamalar ve eril­
melerle çok düzensizdir. Koridorun kendisi de, daralmalar ve krlmalar­
la uzanmaktadr. Kanmzca, bugünkü boluu dolduran daha eski bir teras ya da tavan, hamamn yapmyla ve hamarn kubbesinin açkta kal­ masn salayacak biçimde yklm ve kulenin bu kesiminde'ki hacirnle­ rin yükseklik ya da taban katlarndadeimelerolmutur.Dehlizde-gö­ rülen, ilevsiz ve göz düzeyinin oldukça altnda kalan mazgal delikleri bu deiikliin bir baka kant olarak deerlendirilmelidir.
45
Üçünoü düzeyin güney-kesiminde bulunan ocakl bir-oda, baz ilginç özellikler sergiler: Odann güney duvar köeden köeye uzand halde, kuzey duvar, batdaki koridor yüzünden daha dar kalmtr.'Aradaki ge-: nilik fark, güneyduvarna sonradan eklenen bir hela ile kapatlmtr.
Koridorla odaarasnda kalan bat duvarnn sövesinde, koridora açlan
alçak bir mazgal delii yer alr (Resim: 32). Bu mazgalnilevi kalmam­
tr. Odann güney duvarnn ortasnda, mazgallardan baka bir de pence­ re eklinde dikdörtgen hücre yer alr. Hücrenin dip duvarna bir mazgal deliiaçlmtr.Hücrenin yan duvarlaryla, mazgaln bulunduu dip du­ var arasmda aytc bir derz yer alr. Ancak her iki duvar, hatl görevinde yatay bir tahta tablayla balanmtr (Resim: 33); Kanmzca, dip duva­ n, kuledeki önemli plandeiikliineyol açan yapm srasnda eklenmi
olmaldr. Bu eklenti, kuleningüney kesimine dördüncü düzeydeki oda­ nn eklenmesi nedeniyle ve duvarlarn tama gücünü arttran bir kalnl
eldeetmek amacyla yaplmolmaldr. Nitekim, güney cephesinde görü­ len duvar kalnlyapnn özellikle kuzey ve dou kesimlerinde görülmez. Ayn biçimde, kuzey ve dou cephedeki geometrik yalnlk ve düzlemsel duvar yapmna karlk güney ve bir dereceye kadar bat cephesinde ba­ rak ekillenmelerinbulunmas, eilikler, konsollar ve tamalara yer ve­ rilmi olmas,·bu yönlerdeki cephelerin yeniden ele alndn gösteren
-ipuçlardr. Güney cephesinde ve bodrum katndakiduvar örgüsünde, pro­ filli ve oymal silme parçalarnnkullanlm olmas ve bu parçalarnCin­ cin Kalesi'nde bulduumuz ve eski Cihanoullar Kona'nn süslemeleri olan silmelere benzem~si bir raslant olmasa gerek.
K odas olarak nitelediimizbu adadaki alç ocak ve onun kartu­
lu rokoko süslemesi, yapnn çeitli yerlerinde izleri kalan iç süslemegi­ riimiyle ayni zamana ait olmal. Bu giriimin, yapdaki en önemli plani­ metrik ve volumetrik deiimle ilgili olduunu sanyoruz. Bu konuya ye­ niden deineceiz.
Üçüncü düzey (ikinci kat) in bat 'Odas, bir yaz odas görünümünde­ dir. K odasndan daha yüksek bir tavan olan, manastr tonozuyla örtü­ lü bulunan bu oda, üç büyük pencereyle kureye ve batya açlr. Pencere­ lerin üstündeki hafifletme tonozlar pencere büyüklüklerinin özgünüü­
nü kantlar.Ne var ki, bu oday koridor geçidinden ayrandouduvarmda farkl dokular, anlam veriIemeyen ve bir dile çevrili gerilek bir alan, do­ u ve güney duvarlarnda kapatlarak ni haline getirilen menfezler, ya­ pdaki deiikliin bu hacmi de etkilediini sergiler. Etkilenme, üçüncü düzeyden üst kata çkan merdivenin yapmyla Ilgilinlmaldr,çünkü da­ ha sonra da açklayacamzgibi, dördüncü düzeydeki büyük odann, KU­ leye sonradan eklendii görüündeyiz, Üçüncü düzeyin dou ve bat du­ varlarndaki tutarszlklar, bu düzeye bir kat çklmas srasnda meyda-
46
na gelmiolabilir.Nitekim, üçüncü düzeye kadar merdivenlerhep kule­ nin kuzeybat 'köesinde iken, üçüncü düzeyden dördüncüdüzeye merdi­ ver çk güneybatya alnmtr. Bu merdivenin ilk basama ahaptr.
Bütün rnerdiven basamaklar kargir olan bir yapda bu ayrcalk, belki de eski bir kiriin basamak olarak kullanldndüündürür. Nitekim ikinci basamak, dou duvarndan içe doru sokulan köe eklindebir du­ var parças yüzünden dar tutulmutur.
Dördüncü ldüzeyde, yani bodrumdan (sonraki üçüncükatta, güneyde kuledeki hacimlerin en büyüü olan .geni ve yüksek bir oda, 'batda ise, 1940'larda üstü bir ibetonarme .plakayla kapatlan bir savunma mekan
yer alr. Üçüncü düzey terasnn bat duvar boyunca ve hamam bacasna
kadar uzananset gene 'bu düzeydedir. Buodadaki çift 'Sra halindeki pen­ cereler özgün 'deildir ve yakn 'bir tarihle, yapnn karakterini bozmak pahasna açlmlardr (Resim: 34, 35). Bu pencereler, beton hatllarla
korunmutur. Bir yaz odas, giderek bir cihannüma olarak düünülmü
olmas gereken bu oda manastr tonozyla örtülüdür. Tonozu kaplayan stukun altnda daha eski 'katmanlar yoktur. Tavarderzlerindeboyama kartular, 1'8. yüzyl sonu ya da 19. yüzyl bana tarihlendirilen dekoratif programa uygundur. Diyebiliriz ki, bu oda ve onun üstünde yer alar gö­ zetleme teras sonradan yapya eklenmi ve bu «kat çkma» olay, kule­
nin güney ve bat cephelerinde görülen önemli yapsal ve dekoratif dei­
imin nedeni ve gerekçesi olmutur. Bu deiim srasnda kule tümüyle elden geçmi ve iç dekorasyonda görülen tonoz ekller, stuk kaplama­ lar, silme ve ocak süsleri gene o srada gerçeklemi olmaldr. Bu girii­
min, 18. yüzyl sonlarndaki bir çatmann yaratt hasara bal oldu­ unu 'bir varsaym 'olarak one sürelim. Gerçekten de, bu tarihlerde; Cihan­ oullarndan Hüseyin bey, bir anlamazlk yüzünden Koçarl Kona'nn
sahibi brahim Bey'le silahl çatmaya girmi, ,konaa saldrmtr. 'Bu saldrnn konak ve kuleye ne dereceye kadar zarar verdiini bilmiyoruz. Ancak, .genel dekoratif düzen 19. yüzyl balarna iaret ettiine göre, sal­ dm olayyla kulenin geniletilmesive yeniden düzenlenmesi arasnda bir balant görmemiz doaldr.
Dördüncü düzeyin bat odas, tümüyle bir savunma mahali olarak ekillendirilmitir.,Oda, ilk' yapmda açk bir teras eklindemiydi?Kule hacimlerinin tümüyle tonoz örtülü olmasna karlk bu adada'kemer balangçizlerine rastlanmamas,bat duvarndakidalgalanma ve krlma­
larn düzgün bir çatya elvermernesi ve bunlarnoldukça a1çak tutulmu
olmas, kulenin !bu kesiminde belki de yapnn'en üst düzeyini temsil eden bir terasn bulunduuyolundaveriler sunmaktadr.Odann hareketli du­ var çizgisi, duvarlarda 'her yükseklikte ve her açda mazgal deliklerinin bulunmas, buradan geni bir-perimetreningözetlenebildiini ve namlu
47
altnda tutulduunu gösterir. Koçarl'ya ve konaa gelen ana yolun bu yanda olmas, terasnyönünü ve düzenini açklamayayeter. Odann zemi­ ninde iki delik (Resim: 36, 37), bat cephesindeki savunma bacalaryla
ilgilidir ve girie saldranlarn üzerine kzgnya ya da baka malzeme dökmeye yarar. Bacalardan daha güneyde olan, giri kapsnn üzerinde­ ki kat aynmna kadar uzar. Orijinalolan bu bacann bitiminde bir süs motifi yer alr. Dahakuzeydeki baca bir tek kat yüksekliindedirve son­ radan yaplm olmaldr. Nitekim bu bacay tayan konsollar daha kaba olduu gibi, bu baca bat cephesindekiduvar örgüsünde bozulmalara !Ve çarplmalara neden olmutur. Savunma odasn koridordan ayran duvar­ daki dolaplar ve ocak, 1940 onarmna ait olmaldr.
Gerek üçüncü gerek dördüncü düzeyleriri dikkate deer bir baka
özellikleri de, oda döemelerinin ayn katta farkl kotta olmasdr.
Dördüncü düzeyin güneydousundakibir merdivenle, yapnn en üst 'düzeyindeki gözetleme terasna çklr (Resim: 31, 38). Buras maz­ gall ve menfezli 'kalkan duvarlaryla çevrili, köelerinde savunma kule­ leri bulunan 'bir alandr. Kuzeybatdabulunmasgereken hücre örülerek kapatlmtr..
Özetlersek:
i - Koçarl'daki Cihanoullar Kulesi, Arpaz'daki Beyler Kulesi'ne göre farkl ve daha gelimibir yap tipini temsil eder. Arpaz'da:ki kulenin tek bana duran bamsz bil' yap olmasna karn, Koçarl Kulesi ko­ nakla balantlve belki ide ona bitiik 'konumdayd.Bu konum farkll.
bir ölçüde Arpaz'daki kulenin bir çiftlik kulesi, buna karlk Koçarl Ku­ lesi'nin daha youn bir kasaba yerlemesi dokusunda bulunan daha «kentlemi» bir örnek olmasndan ileri geliyor.
II - Kout kat istifi, ahap döemeleri, basit geometrik kitlesiyle Arpaz Beyler Kulesi göreceyle arkaik bir tipi temsil eder ve bu bakmdan
Donduran köyündeki Osman Bey Kulesi'ni, Müsgebi'deki Mustafa Paa
Kulesi'ni anmsatr. Koçarl, CihanoullarKulesi'nin tümüyle kargir olan yaps, karmak hacim dalm, kat farkllamalar. deiik büyüklük­ teki çok sayda odalar ve barak kitlesiyle 'daha ileri bir mimari tasarmn ürünü, ksacas daha incelmi bir yapdr.
III - Ne var ki, Cihanoullar Kulesi ilk yapmndabugünkü eklin­
den farkl olmalyd. KUle, bel'ki de eski tipolojiye uygun düen bir yap­
nn zaman içindebüyütÜmesi'Ve .deiik bir anlatmakavuturulmasso­ nucunda bugünkü göriinüme 'girmitir. Yapdaki deiiklikleri kesin ola­ rak ortaya koyacak verileri kesin olarak ortaya koyabilmek Için gerekli çalmalar bundan 'sonra yapabileceimiziumuyoruz. Bununla birlikte, birer varsaymolmaktan 'öteye gitmeyen u gözlemleri sralayabiliyoruz:
48
• Yap, 19. yüzyl balarnda önemli bir plan deiikliine ura­
mtr. Bu deiiklik hamam ksmnn yaplmas ve dördüncü düzeydeki odayla üst terasn eklenmesiyle ilgili olmaldr, Bu eklentiler srasnda,
iç mimari açsndan baz giriimlerde bulunulmu olmaldr : Stuk kap­ lama, rokoko süsler bu giriimin sonucu olmaldr. Kuledeki bu önemli deiimlerin yansra konan yeniden yaplmas, konak - kule ilikileri­
nin ele alnmas gibi baka ilemler söz konusu olabilir. Nitekim, yanan konaa ait elimizde bulunan bir fotoraf, bu yapnn 19. yüzyl balarn­
dan daha gerilere gitmediini düündürüyor.
• Hamamn yapm ve hamam kubbesini açkta tutma zorunluu,
2. katta kubbenin üstüne rastlayan ksmlarn yktrlmasna 'Ve buras­
nn açk bir teras durumunda braklmasna neden olmutur.
• Hamamn yapm, daha 'Önceki bir merdivenin battal kalmasna
ve bir yeni merdivenin yaplmasna neden olmutur, Bu yeni merdiven ve merdiven aralarndaki koridorlarn ere