8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

1/397

i B N i HALDUN

MUI(ADDiMEI

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

2/397

MUKADDiMEIBRETLER KiTABI, ARAP VE ACEMDONEMLERt VE BUNLARlN CAGDA$LARI

OLAN BUYUK EGEMENLERE iLi$KiN, BA$LANGICTANBUYANA GELEN HABERLER DiVAN!BtRINCi CiLT

iBNi HALDUN

CEvlRENTURAN DURSUN

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

3/397

Ibm &aldun'un Mukaddime - Kitabu'l-iber ve Divani'l-Mubtedei ve'I-Hab

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

4/397

iCiNDEKiLER9 Cevirenin Onsozii, Turan DUTsun10 ibni Haldun'un Sozlerinden Blr Demet11 Ibni Haldun t

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

5/397

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

6/397

297 UCUNCU SOLUM. - "Go~ebelik", TanmCI Go"ebelik ve Klrsalhk, Kent-sci Ya~amdan Once Gelir. "COl" ve "Klr" UygarllglOln Balangl~ Ye-i';, "Kent"lerse Omrilnli U1.atan Giklidilr

298 DORDUNCU B6LUM, - GlX;ebeier, Tarimci Go!;ebeier. Krrsal KeaimHalkr, iyi Alrskanlrklar Edinmeye, Kentlilerden Daha Yatkmdrrlar

302 BESiNCi BOLUM. - Gtil ve K,rsal Kesim Halk,. Yerle'lik Kentli Halk-tan Daha Yi.\reklidir

.'l03 ALTINCI BOLUM. - Baskj YoneUminin zarartarr, Yerlestk Halkm Yone-tlmin Karar larrru Kayg:Iyla. UZlilerek Kar~liar Duruma Getlrilmesi,Halktaki Direnme GlicUnli Klrar, Hanan Clkarlarma Zarar Verir

306 YEDjNci BOLUM. - Go!;ehelik ve Kasal Yasarn, Aralannda YaktnhkBagl OIan Kabilelere OzgUBir Yasamdrr

309 SEKiziNct BOLUM. - Yakmllk Bagl (EI Asabivye) Soyla ya da 0 An-lamdaki Bir Bagla Olusup Gcr"ekleebilir

310 DOKUZUNCU BOLUM. - Acrk-Secik Olan SOY. Yalmzca Colde, KlrdaYasayan Yabarul Araplarcta ve Onlarm Durumunda Bulunanlarda Vardlr

312 ONUNCtTBOLUM. - Soylar Nasrl KarJ~lr?314 ONBiRiNCi BOLUM, - Kabile Ba~kanhiiJ Si.\rekU Olarak TopluIuk i,ln-

deki Yakm Akrabalardan Ozel Ko~ula Uyan Belirli Ki'lilerde Kaltr315 ONiKiNCi BOLUM. - Yakrn Akraba Toplulugu Olan Kahile BakanIl!h-

na, Bu Toplulugun Soyundan Olrnayanlar Getirilmez318 ONUC;ONCU SOLOM. - Aile ve Aile Onuru, Gercek Anlarmnda, Ailenln

Birbirinin Soydan Yakrm Olanlar kin SOzkonu~udur. Bakalarlysa 0Ailenin Onuruyla Mecaz Anlamda Onurlamrlar

321 ONDORDUNCU BOLUM. - Azadlrlarrn ve Yakmlar Arasma Almm"parl1lAile onurtan, Efendileri ve Katlidlklan Aileler Dolayrsryla ; Kendi Soy-Ian Dolayrsryla Degil

324 ONBESINCi BOLtiM. - [Baqa Geo;;en Ail..del Soy-Sop Parlakllgt, Birin-elden Basla yan ve Birbirle,ini izleyen :port Babada Strnr'lrdtr

327 ONALTINCI SOLUM, - ilkd Toplumlarm, Baska Toplumlara OranIa Da-ha Cok "Yenebilme" Ozolliklet-i Vardir

329 ONYEDiNCi SOLUM. - Yakrrrlar Birliginin Varacagl En Son BasamakVevlettlr

3: n ONSEKiziNCi BOLUM. - Ge9im Boltuguna Ulasrlrnasr ve Kabile 'Oye!e-rlnin Mutluluga Alabfldtg ine Dahvermeleri, Kahilen!n Son AamayaVarma~m! Engelleyen Nedcnlerden Biridir

332 ONDOKUZVNCU SOLUM. - Kahilenin Devlet Asamasma UlasmaSlnlEngelleyen Nedenlerden Biri de, Onun Aag!llgl Kabullenm~si ve BaS-kalarma Boyun Egmcsidic

334 Kabile Uyelerinln Aglr Mali YUkUmiU1UIder Allmda Tutulmalan336 YiRMiNCt BOLUM. - iyi Tutum ve Davramlarda Yartmak, Egemen-

11k; Saglamamn; Terslyse, Onu Yltlrmenin Bellrtllerindendir340 YIRMIBtRiNCf BOLUM. - Yabanil Toplumlarm Olkelerl Daha Genl~ Olur341 YiRMiiKiNCi BOLtiM, - Bir Toplumdaki Devlet Egemenligi, 0 Topiu-

mun Bir Boyunctan Glkmea Sir Baska Boyuna Ge"er. 0Toplumda Ya-kmhk Bag! StirdtigU Stireee

344 YIRMiUCfrNC-o- BOLUM. - Yenik Olan, Ycnene Vyma Egilimindedir. tm.Kilrk, inan

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

7/397

348 YiRMiALTlNCI SOLUM, Araplarm Ell' Gecirdigi Ull\c)cr, Cabuk \,,-krntiva Ug,.ar

350 ytRMiYEDtNCt aOLUM. Araplarm Devlet K~lrmalan G~ncllikle. yaBlr Peygamberligin. ya Bir Ermli!gin ya da BUylik Bir Drusel Gag-rmm Yardumyla otasunr

351 ,iRMisEKiziNCi BOLUM. - Arap Toplumu. Toplumlur Iclnde, DevletPollttkasmdan En Uzak Hir Toplumdur

3.54 Y!RMiDOKUZUNCU BOLUM. - Col ve KJrsal Kesim;n Kabilcleri. KabileBoylan. (Ekonomik Ned"nler Yilziinden) Kentlllen, Ycniktirler

UCONC(r ANA BOLOMGENEL DEVLETLER, DEVLET, HALiFELiK, EGEMENLiGiNBASAMAKLARI, BU KONULARDA BELl:REN DURUMLAR,

KURALLAR VE EK BiLGiLER357

364

BtRiNCi aOLOM. - Devlet ve Genei Devlet Ancak Kabile ve YulnnhkBagmm Yardim1yla Olur

tRiNci HOLUM. - iyke Yerletikten ve Oturduktan sonra Devlct Egc-menligl kin Yakmllk Bagma Gcrek Kalrnaz

UGUNCU BOLUM. - Devlet Egemenligine iIIk!n Gerekli OzcJ!igi O!anBir Aile. Yakrrrlrk B

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

8/397

~EviRENiN ONSQZU

14. ve 15. yuzyilrn onemli dusiiniirii ibni Haldun'un yapit-lari, bugUne degin, gereek anlamda dilimize kazandmlmis de-gildir; yurdumuzda, Mukaddime'nin eski ve yeni yaziyla c;e-virileri yaymlanmis olmakIa birlikte, bunlari, gerek eksik 0 1 -malarr, gerek icerdikleri yanhslar nedeniyle, bilimsel ve kla-sik yaym anlayisiyla bagdastrrmak mumkiin degildir, Bunakarsin, Ibni Haldun, gerek Bail diinyasmda, gerek islam dun-yasmda, iizerinde ilgiyle durulan guncel bir konu haline gel-mistir, Ozellikle Mukaddime'nin kendi dilinde yeni baskila-rmin yapilmasi, Batt dillerine (Ingilizce ve Fransizcaya) cev-rilmesi ve Ibni Haldun uzerine yazi ve yaymlarm giderek ka-barmasi, onun, kendi

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

9/397

zaman tanitma, yorum ve inceleme yazilarr yaymlannustrr;ama bu tamtma, yorum ve incelemelerin, genellikle universi-te ve ansiklopedi ($vresinde kaldrgmi da aynca belirtelim.Bati iilkelerinde oldugu gibi, sosyalist iHkelerde de - orneginSovyetler Birligi'nde inceleme ve arastirma konusu olan IbniHaldun'a, gunumtizde, marksist acidan yaklasilrnakla birlikte,iilkemiz marksistleri arasmda heni.i.z bir inceleme konusu ola-rak ele almmarmstir. Biitiin bu nedenleri gozonunde tutarak,once Ibni Haldun'dan, daha sonra Ibni Haldun He ilgili tarut-rna, meelerne ve yorumlardan, genel bir kesit sunarak yazunr-za baslamak, okurun ibni Haldun konusunda genel tablo ciz-mesine yardimci olacagi gibi, bizim yorumlarnmz iein de, -birhareket noktasi saglayacaktir karusmdayiz,

iBNi HALDUN'UN SQZLERiNDEN BiR DEMET"Bilesin ki" del' Ibni Haldun, "tarih, gereekte toplumsal ya-

sam ve bu yasamm dog-a! yapismda belirmis durumlar konu-sunda bilgi vermektir ... "* "Insanlarrn topi umsal yasamlari zo-runludur. Diisiiniirler bunu u sozleriyle dile getirirler: 'in-san dogustan uygardir.' Yani insan icm toplumsal yasam, ka-~mllmaz bir seydir. Ki, bu yasam, filozoflarm ozel anlatImla-nuda 'kent yasami' diye get;er ... "" '* " ... Insanm yaaml ve ka-hcihgi saghkh olarak yalmzca besinle saglanabilir. OUUl l ir;;ininsan, besinini aramaya yonelir, Ancak, insarun besinini elde et-meye tek basma giicu yetmez. Gereksinme duyacagi besinisaglamaya yeterli olamaz. Yasamnun temel maddesini olus-turan besinini insan tek basma saglayamaz. Giinliik yiyecegitahihni elde etmesi bile bircok i ve ugrasi gerektirir. Tahihogutiip un durumuna getirmesi, unu hamur yapmasi, hamurupisir ip ekmek yapmasi gerekir. Bu ii~ isten herbiri ir;;in kap-kacak, arae-gerec gerekli olur ona. Ve sozkonusu isler, birta-kim zanaatlar olrnadan sonuca ulasamaz, Demirci gerekli olur,marangoz gerekli oIur, ~omlek~i gerekli olur. 'I'utalim ki, 0klsi, sdzunii ettigtmiz islere gerek kalmadan tane olarak yiyortahih. Bu da gene birtakim islerin gerceklesmesine baghdir.Tanenin ekilmesi, bicilmesi, basagmdan ~lkarllmasl ... "*"* "Ta-

Bkz: Bu yapltm 123.saytasr. -Ed . Bkz: Bu yaprtm 139.aayfaa,. -EU.u,Bkz: Bu yapltln 139-140. savtnlart. -Ed.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

10/397

rih alanmda diisulen yanhs ve yamlgmm ince bir nedeni var:C;aglar degisir ve gunler gec;ip giderken, toplumlarm, kusak-larm durumlarrrun da siirekli olarak degitiginin gozden ka-C;lnlmasl. ... Evrenin ve toplumlarin durumlari, iliskileri, gi-disleri tek bir stirec ("vetire") iizerinde siirmez ve degisme-yen bir cizgide kalmaz. Giinler, zamanlar gecer, olusan degi-meIer ve durumdan duruma gec;iler butuniidur her ey. Budegimeler ve gegiler, kisilerde, siirelerde, kent ve kasaba-larda oldugu gibi, tum evrende, iilkelerde, krtalarda, zaman-larda ve devletlerde de olur.?"

lENi HALDUN iCiN NE DiYORLAR?"15. yuzyihn basma kadar Kuzey Afrika'da yasayan ibni

HaIdun", diyor Hilmi Ziya Ulken, "tarihci oldugu kadar, sos-yolojinin onderi ve ilk tarih filozofudur (1332-1406). Mukad-dime'yi ilk kez Quatremere Paris'te Mustafa Fehmi Bulak'tabastrrdilar. ilk cevirisi TUrkiye'de yaprldi, 18. yiizyila deginbatihlarm bu filozoftan haberi yoktu. 17. yuzytl sonuna dogrud'Herbelot ondan Bibliotheca Orientalis'te sozetti. 19. yiizyilbasmda Sylvestre de Sacy, degerini belirtti. 0 yiizyilm son-Iarmda Hammer-Purgstall, onun hakkmda makaleler yazdi,'Araplarm Montesquieu'sii' diye sozetti, Garcin de Tracy, bir-kae y 1 1 sonra ibn! Haldun'un Mukaddime'sinden bazr boliimleriFransizcaya cevtrdi. Quatremeres, Mukaddime'nin Arapcametnini Proleqomene adiyla yaymladi ve ozet halinde bir ge-virisini yapmaya cahst), fakat bitiremedi.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

11/397

cok Bab diisiiniirtiyle karsrlastirryor. Onda Vico'nun, Montes-quieu'nun, Marx'm, biyolojik sosyoloji goriiunii buluyor. F.Schulz, ibni Haldun icin Journal. Asiatique'de bircok makaleleryaymladi (1885 Paris). Graberg de Hemso, Rosenthal, VonKremer, Lewine, G. Bouthoul, Gabrieli, Colosio, Ferreiro, Carrade Vaux, De Boer, G. Richter, Gauthier, A. Bombaci, Ch. Issawi,W. Fischel, C. MacDonald, Breisig, H. A. R. Gibb, A. Altamiravb., gecen yuzyil sonlarmdan beri ondan sozetmektedirler. Buguclu ilginin sonucu olarak da, onun tarih ve toplum goriiii-niin, ~agda dtisiiniirler uzerinde etkili oldugunu, ornegin, Un-tergang Des Abendlasds yazari Oswald Spengler'in Batrdakic;oziintuyii anlatan felsefesi uzerinde veya bazi marksistler veBreisig gibi tarih filozoflari iizerinde etkisi olduguna isaretedilmeli dir.?"

Prof. Dr. M. Fuad Koprulii'den:"ibni Haldun hakkmda 1918'de Alfred Bel'in islam Ansik-

lopedisi'ne yazdig; 'Ibni Haldun' maddesi, basit bir biyografi-den baska bir ey degildir, Oysa asagr-ortazaman fikir tarihin-de, onun isgal ettigi yer cok biiyiiktur. Yalmz islam alemindede gil, genel olarak diinya fikir tarihinde, onu tarih felsefesi-nin en miimtaz simalarindan, daha dogru bir ifadeyle sosyolo-jinin ilk biiyiik kurucularmdan biri saymak hig yanlrs degil-dir .... Yalrnz mustesrrklarin degil, sosyologlarm da dikkatini~eken bu biiyiik adam hakkmda, Banda uzun zamandan beribircok tetkikler yapilmts, ozel monografiler viicuda getirilmis-tiro L. Gumplowicz, Rene Maunier gibi tarunrms sosyologlarmonun hakkindaki yiiksek takdirleri dikkate sayandir .... ".*

Cemil Sena'dan:"ibni Haldun, tarihte akilcrdrr, sosyoloji He tarihi binlestir-

mekte ilk adirm atmrstir. Hilmi Ziya O1ken, onun, cografi veekonomik determinizm dusiincesini savunmasmdan, Karl Marxve Montesquieu'niin miijdecisi saydigi gibi, niifusa iliskin go-rusleriyle de Malthus'la iliskili gortir, aym zamanda onun kentyasammdan tiksinmesi ve uygarligm ahlaki bozduguna dair

* Hilmi Ziya Ulken, islam Fetsefesi, Kaynakran ve Teslrleri, Tiirkiye t~Bankasi Yaymlan, istanbul 1967, s, 320-321. (Klml sozctikler yenile~tirilerek ak-tarrlmrsnr. -T.D.) W. Bartold, isidm Medeniyeti Tarihl, ceviren: M. Fuad KoprUlU, Dlya-net t~leri Ba~kanhgl yaymtarr, Ankara 1963, s, 169-170. (Kim! sozcukler yeni-letirilerek aktartlrrustrr. -T.D.)

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

12/397

du~i.\nceleriyle de Rousseau'dan, hatta bir bakima da Nietzsche'~den once geldigini ve Machiavelli'nin de oncusii oldugunu ya-zar. Ibni Raldun, Gobineau'dan once irka onem vermis, hukukanlayisinda Hobbes ve Hegel'e, taklidin roliine onem vermeklede G. Tard'a rehberlik etrnistir ... "*

Prof. Dr. Cavid Sunar'dan:"Ibni Haldun'dan onceki felsefe, yani Ibni Rusd ve Mai-

monides'in akilci felsefelerinin konusu, ozellikle metafizik vetabiat bilimleriydi. Ibni Haldun'u en cok ilgilendiren konu ise,toplum ve sorunlariydi, Bu sorunlar da spekiilatif olmaktanI,;ok,gozleme ve deneye dayanan konulardi." " ... ibni HaIdun'dabizi gercege goturen, bize bilgi veren mantik kurallari degil,ancak, gozlem ve deneydir. Mantigm yarari bi.iyUkse de dogrudusiinebilme ve dogru bilgi edinebilmede tarnamiyla yeterlidegildir. Bize bilgi veren ve bizi aydmlatan, sadece gozlem vedeneydir. Dolayisryla mantik, biitiin bilimlerin temeli olamaz.o ancak, bilimlerin yardimcisi olabilir.**

Prof. Dr. Ilhan Arsel'den:"Ibni Haldun, Mukaddime adh Unlil yaprtinda sosyolog

goziiyle Arap karakterini inceler ve degerlendirir. Onun budegerlendirrnesinde suphesiz ki Arap hakkmda daha onceMuhammed'in gerek Kur'an hukumleri ve gerek hadislerleortaya vurdugu goruler ve degerlendirmeler de rol oynarrus-hr. Fakat Ibni Haldun, bu incelemesini ve elestlrmesini ~kdaha isabetle ve cok daha bilgili sekilde yapabilmistir ... " "tbniHaldun'a gore Tiirkler savasci karakterleri ve kahramanhklarrnedeniyle islarrun kurtarrcisi olmuslardir. Goruliiyor ki, IbniHaldun, TUrk'un islam sayesinde kurtuldugunu soylemiyor datersine islamm TUrk sayesinde kurtuldugunu ifade ediyor."***

Prof. Dr. G. Hiiseyin Yurdaydm'dan:"Islam dunyasmda Farabi ve Ibni Sina'da goriiIen akilci

anlayisa karst, daha sonralari baska bir islam duuniiru, ibniHaldun'un ileri siirdiigu gorii, toplumlari tabii artlara goreinceleyen, tabiatci, naturalist bir diinya gorii~Udiir. Ibm Hal-

Cemll Sena, Filozoflar AnsikloplildJsJ. Remzl Kltabevi, istanbul 1976, c . 3.s, 14 ("'ibnl Haldun" maddest)

Cavid sunar, isllim'da Flse/e Viii F

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

13/397

dun, toplumlari uzviyetlere henzetir. Onlar da tipki uzviyetlergibi dogarlar, gelisir, yetisir, olgunlasir ve daha sonra da du-raklayarak geriler, kiit;;iiliir ve yokolurlar. Vico'dan 300 yil ka-dar once ortaya atilmis olan bu goru, Yunan ve orta~ag- filo-zoflanna nazaran buyiik bir yenilik getirmektedir. BoyleceFarabi ve Ibni Sina'yi da elestiren bu gorii, Osmanh devrin-de biiyiik bir ilgi gormustur .... Katip

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

14/397

"Miisluman Afrika'run ilk donemindeki toplumsal yapisi,Ibni Haldun'un kiiligiyle aydinlanrmstir. Ibni Haldun'dan on-ce, tarih felsefesini, onun olcusiinde saglam ve aydmhk bicim-de ortaya koyabilen bir baska bilim adarm bilinmiyor. c;iinkutoplumlarm oz durumlari, bu durumlarda beliren ve bu durum-larin degismelertnde kesin etkili olan nedenleri, devletlerinnasil kurulduklari ve hangi asamalardan gectikleri, uygarhk-larm degimeleri, gelismeleri ve cokiislerindeki etkenler, bii-tun bunlar, Ibni Haidun'un, inilebilecek 61~iide derinliklerineindigi konulardir. Bu derinlige, iinlii Mukaddime'sinde ("Pro-legomenes") inmistir. Avrupa hrristiyan tarihcilerinden sade-ce bir kesimini, 18. yuzyrlda, Ibni Haldun'unkine benzer bicim-de tarihin gizlerini yakalamaya girimi buluyoruz. Ustelikbunlarm konuya iliskin cikarip ortaya koyduklarr, kapah, an-lasrlmasi son derece giie; anlattmlardan olusuyor. Ibni Haldun,us ve algida, Montesquieu ya da iistad Mably erdeminde birdiistinilrdilr. Ve hie; kusku yok ki 0, yeni toplumbilimcilerirniz-den Tarde ya da dogubilimci Gobineau gibi toplumbilimcilerinde ulu atasidir.''"

Ayrn kitabm (Tarihu lbni Haldun'un) birinci cildine yaym-layanm yazdigi onsozde bir yazisi yaymlanan Kahire Univer-sitesi eski ogretim uyelerinden Ahmed Emin de soyle diyor:"ibni Haldun'dan once hie bir tarihcinin, tarihe, onun balersacrsmdan bakabildigini bilmiyorum." s. "n",

Emir ~ekip de Tarih'in 1. cildine yazdigr "El Mulhak'u-nm girisinde Carra de Vaux'un goruslerml aktarrrken,Ibni Haldun'dan onceki dusumirlerin goruslerini sirahyor vePlaton, Aristoteles, Farabi uzerinde durduktan sonra oylediyor: " ... Yalrnz bunlardan hi

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

15/397

me'si, Arap edebiyatmda, tarihi, oykiiciiliikten kurtarmak, mu-hakemeyi egemen krlmak ve tarihin yasalarrm arastrrmak icinyapilrms ilk ve biricik deneyimdir, ibni Haldun, tarihe, kendianlayisma gore, 'yeni bilim' vasfiru vermektedir.* Onun tarihi,Yunan pragmatik tarihcilerinin etkilerinden uzaktir, Arap ta-rihcisi [ibni Haldun], Yunan tariheilerine nazaran deneyim vebilgi bakimmdan daha zengindir. Yunan tariheilerinin naza-rmda esas olan siyasal sekillerin degismesl yerine, lbni Haldun,kuramma temel olarak, iktisadi kosullarm degismesini, goge-belikten yerlesik hayata ve koy hayatmdan kent hayatma ge-gb;i almaktadir. Ibni Haldun'un bu kurami, hangi bilginl.erinve hangi kitaplarm etkisiyle meydana geldi? Bu, heniiz, ta-mamiyla bilinmiyor .... ibni Haldun'un kurami, diger Araptar ihcilerini etkilemedi. ~urasl dikkate degerdir ki, Ibni Hal-dun Arap oldugu halde, 'islam Uygarhgi'nm biitun miisliimandunyasmin ortak mall oldugunu iddia ediyor, ( ... ) Ibni Hal-dun, Araplara 'uygarhgi tahrip edici bedeviler' goztiyle bak-maktadir ... "**

Araplari elestirdigi ve Turkleri ovdugii icin Ibni Haldun'aieerlemis gorunon unlu Arap yazarr T u h a Hiiseyin bile IbniHaldun icin ~unbrIyazmaktan kendini alamiyor:"Ibni Haldun, tarihsel alanda bir yontem yaratrms, bu yon-temde acik ve gercekten gogu kesimde dogru glkan gorusler or-taya koymustur ... "***"ibni Haldun'un tarih yoniinden ortaya koydugu bakisar;ISI, gerr;ek bir bakis acisrdir. 0, tarihe boliinmez bir bii tiinolarak bakan, tarihi olusturan olgulari ve olaylari inceleyipyanlzsl arr a tma yol unu d i.iunen ve bun u an Iasila bilir goreceli(izafi) bir bilim olarak yaratan ilk tariheidir. Islam diinyasm-da, ne ilkcaglarda, ne ortacagda bu nitelikte bir tarihci gdriil-mutUr."***'" T a h a Hiiseyin, Ibni Haldun'un "dahi" kisilerdenbiri oldugunu yaZ1YOr. "lc;timai felsefe"yi, ilk kez onun "bilim-sel kahba d6kWgunii" ve onun icin Araplarm, "bu ii ilk basa-

* OYS(l, ibnl Haldun'un "yeni bllim" dedigi, "topluma ve toplumun gell~-rnestnc egemen ohm yusalar"dlr. Bkz: 47 nolu acrklaytcr not. -T.D,. * " W. Barthold, ishim MedeniyetJ Tanh!, s, 39-4[1. (Kimi sozcUkler yenile~-Ilrilel'ek aktarilrmstrr. -T.D,)... T"hii Hilseyin. Felsefetu ibn! Haldlln El ictimaiyye, Fransizcadan Arap-

caya cevil'en: Muhammed Abdullah Annan, M1Sll' 1925,Matbaatu'L-Ittmad, s. 49.*hAym kitfOP, s. 26.

:16

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

16/397

ran biziz" diye ovtmeblleceklerlni savunuyor." Ve gene TahaHiiseyin "ayri ayri yollardan yiiriimilij olsalar bile, Ibni Hal-dun'la Montesquieu'niin toplumsal gorungtileri tarihsel cebir(tarihsel determinism) ilkesine baglamakta birlestiklerini vebu konuda, Ibni Haldun'un, Montesquieu'ye onciiluk ettigi"nia~lkhyor.Tilrk Ansiklopedisi'ndeki deger lendirmesiy le ZiyaeddinFmdikoglu da Ibni Haldun konusunda ilginc goriiler sergiler.Ilerde iizerinde duracagimiz bu degerlendirmenin bir bolumiin-de Fmdikoglu oyle diyor:

"Tarih ve sosyal olaylarda her ~eit ekonomik etkene yerveren Ibni Haldun, kay ve kent yapilarma ozgti ekonomik birdiizen bulunduguna dikkatimizi c;ekmektedir. Bu diisiince 20.yiizyil sosyolojisinde iki sosyoloji kolu (kay ve kent) He ugra-san sosyologlarca Tunuslu tarihciye [ibni Haldun'a] orijinal-lik ve hatta modernlik niteliginin verilmesini gerektirrnis-tir."

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

17/397

Yazarumz, bunu, tarihin dl yuzunde olan (fi zahirihi) di-ye niteliyor, bu tiir tarihcilige de yiizeysel tariheilik goztiylebakiyor, Ama gercek tarihciligin bu demek olmadigmi, tari-hin bir de "i~ yam", derinligi bulundugunu anlatiyor:

"Derinligine inilerek bakildrgindaysa, tutarh bir bakistirtarih. Bir ineelemedir (nazarun ve tahkikun). Olup bitenlerinedenleriyle birlikte ineelemedir, nedenlerine baglamadir (veta'lilun li'l-kainat), Ne var ki bunun ilkeleri ~ok incedir (Ve-mebadiha dekikun). Olgularm nasillarirn ve nedenlerini derin-lemesine bilme'dir. Bundan dolayi, tarih, temel bilimdir, 'Hik-met'e de biitiinuyle girmistir. Onun i~in 'hikmet'* bilimlerin-den sayilsa yeridir ve sayilmasi dogaldir." diyor. Yazarimizagore, gercek tarihcilik budur, tarih alanmda bu bakis acism-dan ylirlimedir. lbni Haldun, bunu, tarihin "i~ yiizli" ("ve 1batmihi") diye niteliyor.

Ziyaeddin Fmdikoglu, Ibni Haldun'un bu aeiklamasim de-gerlendirirken sunlan yazar:

"Sosyolojinin bilimler arasmda yer aldigi 19. yuzyildanonceki donemlerde, tarihi aym zamanda sosyoloji sayan dii-iiniirlere raslanmaktadir, Ornegin: Vieo ve Bacon bunlar ara-smdadir. Ibni Haldun'un 19. yiizyilda Batida Hammer tarafm-dan tamtilmasmdan sonra, Arap tarihcinin bu alandaki onciigoruii yayilrms bulunmaktadir. Gercekten tarih~i1igi 'zahiri've 'batmi' diye ikiye ayiran yazar (ibni Haldun), birinciyioykiicii, ikinciyi 'izahci' olmakla niteliyor. Bu vasrf, 'batmi'tarihciyi, sosyal olayr illet ve nedenlerine baglamaya yonelt-mektedir. Nitekim gtinumiizde de sosyoloji ile, bu anlamda an-lasilan bir tarih arasmda, siki baghhklar kurulmaktadir.v="

Ibni Haldun, tarihte aktarmacihga deginiyor ve oyle di-yor: "islam diinyasmdaki tariheilerin ileri gelenleri, gel,;mi gUn-lerin haberlerini dolu dolu ahp topladilar, Yazdiklarmm ara-sma koydular, sakladilar.

Sonra asalaklar gelip yanhsm aldatrcilarma kattilar 0 ha-berleri. Bu alanda kimi zaman samlara, kuruntulara kapildilar:kimi zaman da bilerek haber uydurdular. Abartilmrs s6ylenti-

"Hikmet", "felsefe"den daha geni~ kapsamhdrr, Bkz: 1 nolu ao;tklaYlclnot . Turk Anslklopedisi'udeu kim! sazctiklel' yeniletil'llerek aktarrlrmstrr,28

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

18/397

ierden yaldrzhlari aldilar, otekilerle kanstmp stirdiiler piya-saya. Ve uydurdukca uydurdular. Daha sonra gelenlerden ~okIan da bunlara uydular, haber aktaricrhgmda onlari izlediler.Oncekilerden nasil iitip aldilarsa oyle ilettiler bizlere. Olgu-larm ve durumlarm nedenlerini duunlip kavramadan. Uydur-rna haberciligin sapik yollarim birakmadilar, bu uydurmacih-ga karst koyahm demedHer.

"Inceleme denen sey azdi bunlarda. Ayiklama, dogrularmicinden yanhslari crkarip atma yonii ~ok azdi ... "Ibni Haldun, bu a~lklamaslyia tarihclligi nasil anladignua~lk~a belirtiyor. Ve tarih felsefesini a~lga vuruyor: ibni Hal-dun, "ylizeyseI" bir tarihcilik ve aktarrnaci (nakilei) bir tarih-cilik istemiyor. Bir tarihci, aldigi ve yazacagi "haber" iizerin-de dusunsun, arastirsm, incelesin, gerekirse tarihc! olarak adyaprms olanlara, gelenege baskaldirsm, karl koysun, hele hi~bir zaman uydu olmasm, samlara, kuruntulara kapilmasm isti-yor.

Ibni Haldun'dan onceki tarihciligin "oykiiciiliik", gecmis-ten haber toplayip aktarma (vak'anivislik) biciminde oldugu,Ibni Haldun'unsa tarihe ilkeler getirdigi ve bir tarih felsefesiortaya koydugu konusunda, asagiyukari dusunurlerin tiimiibirlesir, Hemen hemen u noktada birlesirler ki, Ibni Haldun,tarih felsefesini baslatan, ya da bu felsefenin baslayip gelis-mesinde ~ok biiyiik katkisi olan bir tarihcidir. Diisiiniirler,onun tarih felsefesini kurdugu gibi, Batryi, bu konuyla ugra-sanlarr biiyiik ol~ude aydmlattigmi da yazarlar. Bireok dusunu-run, eok ge~ tanmmis olmasma karsm, ondan yararlandiklarr-m aciklarlar. Onu elestirenler bile onun tarih felsefesini onem-semezlik etmezler. Sozgelimi: Ibni Haldun'u kiyasiya elestirenTftha Hiiseyin bile onu bu konuda cok over. Ayrica bu konu-nun "0818"SI ve bu konuda "dahl" olarak niteler .

Orhan Hancerlioglu "tarih felsefesi"nin ne oldugunu veayrica Ibni Haldun'un bu felsefedeki yerini oyle anlatiyor:

"Tarih felsefesi, geemiste neler olup bittigini arastiran ta-rih biliminden farkh olarak, gecmiste olup bitenlerin nedenle-rlni arastmr, Bu bakimdan tarih felsefesi, tarihsel olusumu i~in-

Bkz: Bu yapltm 65. sayfalll. -Ed.o. Bkz: Felsefetu ibn! Ha!dtm EI ictlma!lIl1e, 8. 34... Bkz; Ayru. kitap, B. 26.

.7.9

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

19/397

de genel felsefe alanmm ti~ btiytik dUnya goriitine gore sirala-mr. Metafizik tarih felsefesi, bireyci tarih felsefesi, diyalektiktarih felsefesi. Metafizik aeidan ilenen tarih felsefesine gore,insanlarm tarihi, Tanrmm iradesiyle yonetilmektedir, Tanri na-s11 istemisse oyle olmustur, bundan sonra da oyle olacaktir.Temelde metafizikten baska bir sey olmayan bireyci tarih fel-sefesine gore, insanlarm tarihini biiylik bireyler, e deyisle iis-tiin dusimceler yonetmektedir, bu biiyiik kisiler nasil Istemis-lerse Byte olmustur ve bun dan sonra da oyle olacaktir.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

20/397

mun kendisinde" aramayi onerir. Oysa "dinsel cevreler", bunedeni, kendi anlayislarmdaki "Tanrisal i . ve hikmetlerde"aramayt onerirler. Gene Hancerlioglu'nun belirttigi gibi, IbniHaldun'un tarih felsefesinde "toplumsal olaylarm" temeli "eko-nomik"tir. Ibni Haldun anlayismda temel etkenin "ekonomik"oldugu goruunii Ziyaeddin Findrkoglu da paylasiyor. Aagl-da bu konu iizerinde ayrica duracagiz. Durum boyle oluneaIbni Haldun'un tarih felsefesini, maddi temelin dismda diisii-nebilir miyiz?

Ibni Haldun'un "tarih" anlayismm ozelligi nereden ilerigeliyor?

Ozellikle iki eyden ileri geliyor: Birincisi, "konu" olarak"toplum"u, "toplumsal yasam"; almasi, ikincisi de getirdigi"yontem'Idir. Bu iki temel og-e,onun "yeni bilim" diye nitele-digim ve hakh olarak kendisinden once bilinenler arasmda hi~bir tarihcinin haberi olmadigrm belirttigi bilime (toplumbili-me) onem ve ozellik kazandmyor,

Ibni Haldun, "yeni bilim"in konusunu u sozle acikhyor:"Insana ozgil 'umran' ve insana -ozgu toplum"* ("Huve'l-um-ranu'l-beseri ve'l-ictimau'l-insani"). Yazarirmz, "umran" soz-eilg-ilnil, "uygarltk" ve "toplumsal yasam" anlamlarmda kul-lamyor.** Taha Hiiseyin, Ibni Haldun'un, bagimsiz (sui generis)bir bilime, "toplum"u konu alan ilk diisiinur oldugunu yazi-yor. *** Daha once aktardigirmz goriilerden de anlasrlacagi gibi,bircok yazar ve diisuniir de Taha Hiiseyin'in bu yargisrm pay-lasiyor.

Ibni Haldun, "yeni bilim"in konusu olarak "toplum"u all-yor ve bununla kalmiyor, toplumu etkileyen nedenler, etken-ler iizerinde de duruyor. Cografi etken, dogal etken, politiketken ve en basta da ekonomik etken. Taha Hiiseyin de ibniHaldun'a gore bu etkenlerin toplumu etkileyip degitirdiginiyazarken, onun bu alanda "din"e ve "metafizige" yer verme-digini aciklar.

Ibni Haldun'un, kendisini amtlastiran yonteminin ne oldu-guna gelince:

Bkz: Bu yaplhn 123.sayfasl. -Ed . "Umran" sozctigU 1~ln8 nolu a~lklaYlcl nota bakllUZ ... Bkz; Felsefetu ibni Haldun El ictimaiyye, s, 58.nBkz; Aym kitap, s. 45.

.2:1

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

21/397

Thni Haldun, bu yontemini cok gents ve orneklerle anla-trr. Burada kisaca sunu belirtelim ki, Ibni Haldun yontemindeen onemli olan U~ey: yansizhk, elestiri, ve topluma, toplumungelismesine, degismelere egemen olan yasalarm bilinmesidir.ibni Haldun, bu sonuncusunun hepsinden daha onemli oldugu-nu ozellikle belirtiyor. Tarih alamnda "yansiz" olamayan, "ele-tiri"ye yer vermeyen ve hepsinden daha onemlisi, toplum ya-prlarim ve toplum yapilarma egemen yasalarr bilemeyen ta-riheinin "her zaman yanhsa ve yamlgiya" dusecegtni acik-hyor, Ibni Haldun'un toplumsal yasaIarmda TaM. Hii-seyin'e gore, onemli Uii~ yasa var: "Nedensellik" yasasi ("ka-nunu'l-illiyye"), "benzerlik" yasasi ("kanunu'l-teabiih") ~ ve"benzemezlik" yasasi ("kanunu'l-tebayun").* Tilhil Hiiseyin'-in "benzemezlik" yasasi diye anlatngi konuda, ibni Haldun,"degisme'tlere, "siire~"lere ("vetire") son derece onem verdi-gini gosteriyor. Onun bu konudaki sozlerinden bir pareaya, ya-zumzin basinda yer verdik. Kendisi bu konuya ~ok onem ver-digi icin..

ite lbni Haldun'un "toplumbilimci" sayilmasmi ve kimi-lerince "toplumbilimin kurucusu", "~agd8 toplumbilimcilerinatasi" diye nitelenisini saglayan, onun bu ve benzeri goriileri-dir. Tarih anlayisi ve getirdigi yontemdir, Bilim diinyasmasundugu "yeni bilim"dir.

TOPLUM iLE n.cn.t GORUSLERiIbni Haldun, toplumsal yasarm "zorunlu" sayar. Neden zo-

runiu saydigmi uzun uzun anlatir. Bu konudaki goriilerinitamtlayan ornekler siralar, "lnsanin besinini tek basma eldeetmeye giicU yetmez ... " diyerek basladigt aciklamasmm sonun-da, ekonomik nedenlerin, "toplumsal y8.am"m vazgecllemezli-ginde en biiyiik rolii oynadigmi ortaya koyar, Ratta "toplum-sal yasami", ekonomiye dayandmr da denebilir.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

22/397

itli toplum birimlerini ve bieimlerini bu acidan da inceler. \!e~itli etkileri aciklar, sonuelar ~lkarlr. Ayn bir ana boliimiin~eitli boliirnlerinde insan iliskilerini, aile, boy, kabile iliskileri-ni, kisaca "toplumsal yapi'Tart, bu arada degerleri, kurallari, ge-Ienek ve gorenekleri, ahskanhklari yani "kiiltiirel yapi'tyi, genebu arada ve ayn ayn boliimlerde degisik yonetimleri, egemen-lik evrelerini, politik gelismeleri ve boylece "siyasal yapi'tlarrele ahp gents ve ilgi ~ekici aciklamalarda bulunur. Toplumu an-latir, toplum-devlet iliskisini anlatir, toplum ve devIet yasamm-daki gelismeleri ve degismeleri anlatrr, Toplumu ilgilendiren nevarsa sozkonusu eder. \!iinkii egildigi "yeni bilim"in konusu "top-lum"dur, boliimleri, sorunlari (ve mesailuhu) da toplumsa1sorunlardir. ibni Haldun, hangi konudan sozediyorsa "top-lum"u ve "umran": (toplumsal yasam ve uygarhk) ilgilendir-digi icin sozediyor, Ibni Haldun, toplum psikolojisine ve top-lum ya da topluluk iiyelerini birbirine baglayan baglara, or-neg-in kabilelerdeki "kan bagl"na, yakmhk-akrabahk iliskileri-ne, dayarusmayr saglayan etkenlere, "topluluk"larm giiciineve bu gii~lerle elde edilen sonuclara da ~ok onem verir. Bualanda kullandigi ve dusunurlerin iizerinde durup ~eitli yo-rumlar yaptiklari "el asabiyye" ya da "asabiyyet"* sozciigiivardir ki, bu sozciik, toplum ve devIet gelismeleriyle ilgili bo-liimlerde sik sik gecer,

Toplumlann Ge~irdikleri D6nemler, EvrelerTaha Hiiseyin'e gore, Ibni Haldun'un bu konudaki gorfi-

unu soyle ozetlemek miimkiin:Toplumlarm ii~ donemi Ctavr'tr) vardir: a) lIkel yasam

(aysetu'l-bedv) donemi. Bu boliime ~ol yasamt ve kirsal ya-sam siirenler girer. b) Devlet kurma donerni ("fetih yoluyla"),c) Yerlesik (kentsel) yasam, zenginlik, savrukluk, eglence,durgunluk ve ardmdan Ylkllt donemi,

Birinci donemde toplumlar, "kabile", "asiret" diizeni j~in-de yasarlar. Gereksinmelerinin ve geleneklerinin dismda ya-sa bilmezler. Yalmzca gereksinme duyduklan ya da gelenekle-rinin ittigi dogrultuda davramrlar. Ikincl donemde girfstfkle-ri "fetih"ler ve baska toplumlari yenme-ezme sonucunda, ka-

* Bu s8zcUglin anlarnt i..n 37 nolu a..lklaYlcl nota bakmrz,23

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

23/397

bile yonetiminden devlet yonetimine geeerler. Bu donemde "ya-sa" nedir bilirler ve diizenlerini saglayan yasalar yaparlar.Yal ruzca gereksinmeiere ve geleneklere degil, bu yasalarauyarlar artik. U-;uncu donemdeyse yerlesik ve kentsel yaa~mm gerek ve ahskanhklarma gore yasamr. Yenilgiye ugra-tilan topluluklarm geleneklerine, hosa giden yasamlarma uyu-lur. Zengin, parlak yasam ve eglenceye diiskiinluk gosterilir.Bu arada bilime, teknige yonelmeler gcruliir. Bu asamadakitoplumun yasami, yikilmcaya ve yokoluncaya dek boyle surer-gider."

Taba. Hiiseyin, Ibni Haldun'un bu konudaki goriiunii boy-le ozetler. Orhan Hancerlioglu'ysa u-; degil, bes donemde ozet~ler yazarimizm konuyla ilgili goruunu: "Gocebelikten ulke-lere saldirma tavri, aldiklari iilkelerde ekonomik egemenliktavri, gittikce zenginlesme tavri, bariscihk ve gevseme tavri,safahat ve eglenceye dalarak -;okme tavrl."**

Ziyaeddin Fmdikoglu da, "tavn-lar teorisi" bashgi altmda,Ibni Haldun'un bu konudaki goriiunii oyle yansitir:

"Asabiyetle donatilmis ilk kavimler, hayatlari boyuncabazi tavirlar gosterirler. Bunlar ilk defa, zuhur ve zafer tav-ri yasarlar. Siyasal rider ve ahlak beraberligi, bu zaferin temelnedenidir. Soora 'infirad' devri baslar. Lider ve ~evresindeki~ler kiitleden ayrihrlar. Ve ferag hali yasarlar. ~imdi durgun-Iuk zamamdir. Egemenligi elde bulunduranlar, zuhur ve za-fer devrinin eocuklarrdir. Asabiyetleri gerginligini kaybetmekiizeredir, Fakat gene de gii~lii donemin hatrralarmi anarlar.Sonunda israf donemi baslayacak, bir baska asabiyet sahibikavim zuhur edecektir. Egemenlikler nobet degitirecektir.""

Gerek TaM. Hiiseyin'in, gerek Hancerlioglu'nun, gerekFindikoglu'nun ozetlerueleri, asagiyukan aym seyleri anlat-nus olsalar bile, tbni Haldun'un anlattiklarmi tam yansrttik-Iarmi soylemek biraz gii~tur. Bunu, cevirlnin ilgili boliimleri-ni okudugu zaman okur da gcrecektir. Hele ikinci ciltten son-ra bu durum daha iyi anlasrlacaktir.

Ziyaeddin Findikoglu, almtida gorfilen aeiklamasma sunuekliyor:

Bkz: Felsefetu ibn! HaW El letil'n(:lillye, s, 32-83._. Fe/sefe Asiklopedlsl, s, 114. Turk Ansik/opedisi. "ibnl Baldun" maddest, (Klmt s6zcUkler yenUe,U-rtlerek aktarrlrmstrr-, -T.D.)

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

24/397

"lbni Haldun'un bu goriiii, 'uzviyetci' (organizmaci) birgorue dayanmaktadir. Kendi deyimiyle 'ornr-ii beserle omr-iicemiyet'i, analoji yoluyla yaklastrrrnakta, hiyolojik determi-nizrni, sosyolojik determinizmiyle devam ettirmektedir."

Organizmact Gorii$ ve ibni HaldunIbni Haldun'u yorurnlayan c ; o g u kimse, onun "organizma-

CI" gorih~ tasidigim, ya da goruuniin "organizmaci" oldugunuileri surer. Bu, ne ol!}i.ide gercegi yansrtiyor?

Bilindigi gibi bilim cevreleri, bircok alanda oldugu gibitoplurn bilimde de birtakim "teori"ler, teori "model"leri belir-lerler, "srmflama'Tar yaparlar, Ama ne denli "bilimsel" olursaolsun "sirnflandirmalar" degisiktir. Kimi bir tiirlii, kimi birbaska tiirlii simflandirrna yapar."

Bu "srruflandrrma'Tarm hakh gerekcesi vardir elbette.Si:izgelimi, Emre Kongar, "her bilim dah, ister dogal, ister top-lumsal olsun, inceleyecegi konuyu daha iyi anlayabilmek i~inmodeller kullarnr." diye baslar ve gerekeeyi anlatmaya koyu-lUr."' Ne var ki aym Emre Kongar, kitabmm bir baska yerindede sunlarr yazar: "Ashnda toplumsal bilimlerde yapilan her S1-mflama eksik ve hatah olmaya mahkumdur,

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

25/397

rustur" deniyor. lbni Haldun'dan aldigi almtiyr, kitabma koy-dugu boliime bakihrsa, Emre Kongar da aym egilimde. Ya-ni 0 da yazarirmzi "organizmaci" kuramcilar sirasma koyuyor.Iyi ama, lbni Haldun'u baska kuramcilar arasmda gosteren-ler de var, ona ne diyecegiz? Sozgelimi: "Taklit" konusundakidusuncelerinden dolayi G. Tarde'a benzetenler var, "irk'Tarlailgili goriilerinden dolayi Gobineau'ya benzetenler var, cog-rafya cevresinin ve iklimlerin etkilerine iliskin goruleri dola-yisiyla "cografyaci gorii"te olanlara benzetenler var, bundanve "nedensellige" iliskin gorulerinden dolayi Montesquieu'yebenzetenler ve "Araplarm Montesquieu'sii" diye niteleyqnlervar. Daha baska diisiiniirlere, kuramcilara benzetenler ve buarada "Marx"m goriii.iniin onciilii oldugunu soyleyenler var.Baslangicta aktardigimiz yazilarda da bu, acikca gortiltir. O y-leyse, Ibni Haldun'u bir butun olarak ele ahp degerlendirme-den, tarihte, toplumbilimde "organizmaci" diye nitelernek ola-SI mi? "Organizmaci gorii"te olanlardan birini, en iinliilerin-den birini ahp karsilastiralrm kisaca:

Omegin, Alman diisuniiru, Spengler Oswald (1880-1936):Alman fasizminin teorik onculerinden biri. Ortaya koydugutarih felsefesini aeiklayan yaprti, Almanya'nm birinci diinyasavasi yenilgisinden hemen sonra yayinlanrms, emperyalizminideologlari arasmda hayli ilgi gormiitiir.

Ne diyor Spengler? Emre Kongar'm kitabmda ~oyle acik-lanir:

"Spengler de, kiiltiirleri organizmalar olarak goriir. "I'arih,bu organizmalarm ortak hiyografisidir. Her kiilttiriin gocuklu-gu, gen~ligi, erginligt ve yahhgl vardir. Her kiiltiir kendi uy-garhgml yaratzr. Uygarhk, ki.ilttirel organizmalarm son aa-mada ortaya koyduklan bir olgudur. Uygarhk asamasi, koz-mopolit kentlesme, bilimsellik, halkm kitlelesmesi He belirle-nir. ilk asamalardaysa kan baghhgl ve topluluk (cemaat) ha-vast egemendir. Uygarhklar, olmeden once ikinci bir dinselasama ge~irirler. Eski Roma yonimden hiristiyanhk bunun or-ne~idir'."**

Bu goriilerle, Ibni Haldun'un bu konuya iliskin goriileriarasmda benzerlikler bulundugu kuskusuz, Ama sadece "ben-

* Bl,z: Aym kitap, s, 51.UBkz: Aym kltap. s. 56.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

26/397

zerlikler" var. Belki de, Hilmi Ziya 'Olken'in acikladigi gibi(yukarda Ulken'den aktartlan almtiya bakrmz), Spengler, ibniHaldun'un goruslerinden etkilenmistir, Onun goriilerindenisine gelen yanlan ahp yansitmtstir. Bununla birlikte "benzer-likler"in otesindeki "farklar"i, hem de cok onemli farklari dagormek gerek. En onemli fark da sudur: Ibni Haldun, "madde"-yi ve "ekonomi"yi temel ahr. "Kiiltiir"ii ve "kiiltiirel de~ime-ler"i "oz"de ("Ii zatihi") gormez, "gecim" ve "besin"e yone-lik c;abalarm "arrzi" ve bu alandaki toplumsal yasama, "um-ran"a gore degien yansrmalar olarak gorur. Ibni Haldun,"bagimsiz", "essiz" kiilturler tammaz. Ve Ibni Haldun'un, ge-rek toplum ve gerek devlet yasammi insan yasarmna benzet-mesi, "dogma, erginlesme, yaslanma ve olme" gibi donemlereayirmasi, gene Spengler ve benzeri organizmacilardan farkh-dir.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

27/397

durmasi anlammdaki) ~okme, hi~ bir toplumun kacmamayaca-gl genel yasadir, Metafizigin, gozlemledigi bu olguyu ... KarlMarx bilimsel olarak ~ozi.imlemitir: Bir toplum, uretim gii~-leriyIe uretim iliskilerintn birbirine uygunlugu halinde gelisir,iiretim iliskileri iiretim giiclerinin gelismesine engel olmaya bas-layinca cokme ve uretim guelermin gelismesine uygun yeniiiretim iliskilerinin kurulacagi iistiin diizeyde bir sosyo-ekono-mik bicimlenmeye donusme kaeimlmazdir. 'Oretim iliskileri-nin, i.iretim gii~lerinin gelismesine siirekli olarak destek olacagtbir toplumda, ornegin sosyalizmde, durma ve ~okme olmaz.'''''

Hancerlioglu'nun Ibni Haldun yonunden yamldigi soyle-nebilir. Titha Hiiseyin'in Ibni Haldun'un "tavir'tlar konusun-daki goriiiiyle ilgili benzetmesi de, yarulgiyr a~lk~a gosterir:"[ibni Haldun'a gore.] Toplum genel niteligiyle bir Irma-ga benzetilebilir, Yatagi hie; bir zaman kurumayan bir Irma-gao Kesintisiz yenileserek akip gittikten sonra denize her do-kiilusiinde yeni olarak dokulen bir irmaga, Bu irmak, ~01denya da kirsal bir kesimden ~lkar. Yatagmda ilerlerken tepelereraslar ve egilmek zorunda kahr, Yengi ve yenilgi donemleribudur iste. Irmak tepeleri gec;meyi basardigmda dogrultusun-da e;ok daha gii~lii olarak akisrrn surdiiriir. Iste tam bu sirada,kentsel yasamm c;eitli i ve ugraslarmm dogum sancisim ~ek-mektedir toplum, Irmak ilerler, ama bir gun isin sonuna gelir,akisim yavaslatir, sonunda durur. 0 sirada da deniz yutar ir-magin sularmi. Ama denize dokulenleri, [aym irmagm yata-gmda] yeni sular izler ve her zaman 'yeni' sular akar.'?"

Kisacasi: Ibni Haldun'a gore, bir toplumun "yokolmas I",samldigi anlamda bir yokolma degildir, "denize dokiilme'tdir.Her dokiiluste "yenileserek", Kuskusuz, gercek c;oziim, KarlMarx'm getirdigi ogretiyle gerceklesmistir. Ancak, ibni Hal-dun'u da iyi anlamak gerek.

DEVLET VE EGEMENLiK iLE n.cn.t GORUSLERIbni Haldun'un anlayrsmda, devletten, toplumu ilgilendir-

digi h;in sozedilir, Bu nedenle devlet, toplumdan ayri diisiinti- Orhan Hancerlioglu. Felsefa Ansiklopedisi. "Declfn" maddest, RelnZl KI.tabevi, istanbul 1976. S. 274.H Bkz: Felsefetu ibn; Huldun EI ictimaiyye, S. 83.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

28/397

lemez. Toplum icin hangi donemler sozkonusuysa, devlet icinde aym donemler sozkonusudur. Ancak, toplum icin "yokolus"yoktur, Taha Huseyin'in duiiniirtimiizti yorumlarken yaptigiyerinde benzetisiyle, "bir irmak" gibi "yeni sularla yenilene-rek akisi" vardir, tiim irmaklarm vardigi bir "deniz"e, okya-nusa dokiiluu vardir. Devlet igin "dogus", "gelisme", "yaslan-rna" donemlerinden sonra "oliip gitme" kacmilmaz bir son-duro Bu "son" gelince devlet yikihp gider, ama toplum kahrve yikilan devletin yerini bir baska devlet ahr. Yeni devletide ya giden devletin kurucusu olan toplum, ya da bir baskatoplum kurar. Ama hangisi gerceklesirse gereeklessin, "top-lum", yenilenerek kahcihgnu surdiiriir. Bir baska toplum igin-de "erimis" olsa bile ..Devlet, c;eitli kosullar nedeniyle bicimden bicime girer.Devlet ve egemenlik, toplumun ilkel ve g&;ebe doneminde bas-kadir, yerlesik ve kentsel yasam doneminde baskadir,

Baslangicta "kabile" diizeni vardir, Sonra devlet diizeni-ne ulasilir. Devlet dlizeninde de c;eitli evreler vardir. "Fetih-gilik" evresi, yerlesik ve kentsel yasam donemindeki, bir 01-glide oturmusluk evresi ve "parlak" donemi izleyen "goklin-tiiye gidis" evresi ("tavr") vardir.Her evrede de temel dayanak, "ekonomik" kosullardrr.Sozgelimi: Devlet, "Ietihcilik" doneminde neden "fetihlSi"dir?lbni Haldun'a gore, bunun temel nedeni ekonorniktir. Devlet,ekonomik kosullar nedeniyle suraya-buraya saldrrrna politika-51 izler, "Ganimet"ler saglamak, ya da daha verimli topraklarelde etmek. Temel neden bu. "Din" de vardir, Ama "din" et-keni bu temel nedene baghdir,

Ibni Haldun gorii~lerini tamtlamak ve somutlastrrmak iginsik sik orneklere basvurur, Bu alanda basvurdugu orneklerdenbiri, Omer'in bir soylevidir, Ibni Haldun, bu ornegi oyle su-nup aciklar:

"Tanri hosnut olasi 6mer'den aktanlagelen sozleri, bukonuda dusiiniip degerlendirebilirsin: Ona 'biat' edildigindeve 0 kalkrp halki Irak'a kiskrrtrrken oyle demisti: 'Hicaz y o -resi, sizin i~in bir yurt olamaz. Sadece, otlak ve av alani ola-bilir. Bu ydrenin halki, bunun dismda bir olanak saglayarakgiiclenemez. Nerede 0, Tanrmm verdigi soze dayanarak g&;enKur'an okuyucular! Haydi,Tanrmm kitabmda, miras olarak

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

29/397

alacagirnza iliskin SQZ verdigi topraklara dogru, yerytiziindekosup dolasm [saldirm]! Tann 0 Tanrrdrr ki, dinin, tiimdinlere iistiin kalsm diye, size peygamberini dogru yol ve hakdinle gonderdi, Putataparlar bunu istemeseler de.' demistiTann. (Tevbe surest, ayet 33.)"*Dikkat edilirse ditsuniirumiiziin konuyla ilgili olarak ver-digi i:irnek, eok ilginctir. "Fetih"ler ic;in "temel neden"in "eko-nomik" oldugu acik-secik gi:iriilliyor. Burada "din" de kulla-mhyor, ama "yardimci" ve "kiskirtma" ("tevik") araci ola-rak kullaruhyor, Ekonomik olanaklari saglamak i~in kullaruh-yor, Halki daha c;okcosturmak igin. Bundan i:iteye gitmiyor "din"etkenL "Tanri da sizin suraya-buraya saldirrp olanaklar elde et-menizi istiyor, Sizi basarih kilacagina da soz veriyor. Baskatoplumlardan 'miras' olarak alacagmiz topraklar vardir. Tan-ri bunu Kur'an'da aciklarmstrr, Haydi kosun, kosun da yenitopraklar elde edin, guclenin. Yoksa bu Hicaz yoresinde gii~-lenemeyecek, acr kalacaksmiz. Gi:izliniizli aem, durmaym!.."demek isteniyor. Omer'in deviet politikasmm ne oldugu aeik-c;agoriiliiyor burada.

Ibni Haldun bu i:irnegi verdikten sonra aerklamasim soylesiirdiiriiyor:"Bu durumu, Yemen hukumdarlari, Himyerliler gibi eskiAraplarda da gorup, iizerinde diisunebilirsin. Bunlar bir ke-zinde Yemen'den batiya dogru, bir baska kez, Irak'a ve Hin-distan'a dogru nasil akmlar yaptilar dusiin! Toplumlar i~indeAraplardan baska hig bir toplumda bu denlisi gorulmemistir.Batrdaki [Berber topluluklarmdan] Miilessimler'in durumu daoyledir, Bunlar da devlet ve egemenlik glrisiminde bulunun-ca, Sudan yoresindeki birinci bolgede bulunan dolasim yer-lerinden kalkarak, Endiiliis [Ispanya] illerindeki 5. ve 6. bol-gelere degin tirmanmrslardir. Hem de hie bir tasryict arac 01-maksizm ..

"Yabaml [ilkel] toplumlarrn durumu bi:iyledir iste, Onunicin bu toplumlarm iilkelerinin smirlarr gok geni olur, 'mer-kezlerden' [hiikiimet merkezlerinden] de eok uzak yorelereulasir ... "

ibni Haldun'un demek istedigi aeiktir: Bir deviet ve ege- Bkz: Birlnci Ana BliltimUn Ylrmlblrinci BliltimU. Bkz: Ayru bliltim.

30

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

30/397

menlik kurulurken de, devlet ve egemenligi ayakta tutma,gii~lii kilma ~abalan gosterilirken de, temel amac, ekonomik-tiro Devlet politikasi, kurulurken de, yasatihrken de bu temelamaca dayah olarak yuriitiilur,

Ancak, lbni Haldun'un her konuda oldugu gibi bu konu-daki goriileri de hireysel degil, toplumsaldrr. Yani bireyden~ok, toplum ve topluluk onemlidir Ibnl Haldun icin.

Bu nedenle diisiiniiriimiiz, ister "kabile" diizeninde, ister"devlet" asamasmda olsun, egemenlik i~in "topluluk gucii"niiilk kosul goruyor. Bu amaela da "kan bagi", yakmhk, akraba-11k bagi, aile, boy, kabile, topluluk giicii, topluluk, Inane bir-ligi, ruh birligi, dayamsma, karsihkh yukumluliikler ve sorum-luluklar yiiklenme gibi anlamlara gelen ve topluluktan toplu-luga, diizenden dlizene, ortamdan ortama degien "el asabiyye"ya da "asabiyyet" diye bir ey Isler ve buna ~ok onem verir.Devlet kurulurken de, yasatihrken de bunun 1 1 0 k onemli 0 1 -dugunu anlatir, Ardarda gelen bircok boliimler il1inde ve genisacrklamalarla dile getirir bu yoldaki g6rillerini.

Ibni Haldun, bir deviet ve egemenligin yasamasr iein "er-dernli olma'tyi da kaeinilmaz bir kosul sayar. Ozellikle devle-tin basmdakiler in ve deviet politikasryla ugraan yetkililerin"kesinlikle erdemli olmalari gerektlgi'tni savunur, "Erdem"-lerin basmda da "adalet"e yer verir. Halka zulmetmekten ti-tizce sakmilmasmi, halka aItmdan kalkamayacagi ylikler, ver-giler yiiklememeyi ogutler. Tersine davrananlarm egemenlik-lerinin omurlii olamayacagim soyler, Hatta devIet ve egemen-ligi kurma girtsiminde bulunurken bile bu tiir erdemlerin ge-rekli oldugunu, bu erdemleri tasimayanlara halkin deger ver-meyecegini yazar. Sonra devletin halkm "yarar": icin, yani busavla kuruldugunu, boyleyken, "zuliim", haksizhk gibi halkmzararma olan seyler gecerli kihrnrsa, kurulus amacma ve sa-vma ters bir durum ortaya ~lkacagml, bunun da egemenlerinvarhklarim siirdiirmelerine engel olacagim acrklar, Ibni Hal-dun, devlet ve hlikiimet biciminden c;ok, bu "erdem"lere ("fa-zilet", "hilalu'lhayr") hepsinin basinda da "adalet"e ve ozel-Iikle "vergi adaleti"ne onem verir. Bunlardan uzaklasrnayi,"c;oku" nedenlerinin i:inemlileri arasmda sayar.

ibni Haldun'un "devlet ve hiikiimet bicirni" konusundakigi:iru~lerine ikinci eiltte deginecegis.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

31/397

DiN iLE ttctr.t GORtiSLERiOrnek olarak kendi yazdiklarmdan birkac parca aktarip

iizerinde diisiinelim:"Felsefeciler, peygamberlik kurumunu, akil kanitiyla ta-mtlamaya yoneldiklerl zaman, savlarmi, bu kamta [bir dii-

zenleyici bulunrnasi gerektigt kamtma] dayandmrlar. Boylebir ekleme yaparlar, peygamberligin insanlara ozgii dog-a! birljey oldugunu da eklerler. Soziinii ettigimiz karnta basvuraraksonuca ulasrrlar. 'Insanhk i~in bir diizenleyici hakem gerekli-dir.' diye yola ~lkarlar, sonra oyle derler: 'Bu diizeqleyiei-nin yargisr, Tanri katmdan geldigi varsayilan bir seriat He[bir din He] olusur. 0 eriab, insanlardan biri getirir. Geti-ren kisinin, insaniar arasmda sivrilmis biri olmasi gerekir,Tanrmm ana verdigi birtakrm ozelliklerle, Tanrmm kilavuz-luguyla sivrilmis biri. Boyle biri olmahdir ki, halkin teslimolmasi ve kabul etmesi gerceklesebilsin. Boyle olmahdir ki,insanlarin i-;;inde ve iizerinde kurulan egemenlik, karst konul-madan ve kargasaya ugramadan yerlesebilsin.'

"Pelsefecilerin bu akil yiirutmeleri, senin de gcrecegin gi-bi, kesin karuta dayah degildir, Neden dersen: varhk ve insan-hgm yasami, oyle Tanndan din getiren biri olmaksizm da olu-sup gelisebilir, Diizenleyici hakem, egemen, kendinde buldu-gu gi.ic;le ya da yakmlarrmn yardrmlariyla, insanlar iizerindegticunu gosterip, egemenlik kurabilir ve insanlari kendi dog-rultusuna ~ekebilir. Dusiintin: Kitaphlar (ehli kitap) ve pey-gamberlere uyanlar, kitaplari olmayan atese tapanlardan sa-yica daha azdirlar. Gercekten, atese tapanlar, diinyada en ka-labahk topluluklardan birini olustururlar. Kitaplan, peygam-berleri olmadigi halde, onlann da yonetimleri ve uygarhk-Ian vardir, Nerede kaldi ki, yasarnlarmi surdurernemis olsun-lar. C;aglmlzda da [14. yiizyilda] Kuzey ve Giiney kesimler-deki bolgelerde onlarm devletleri ve uygarhklan vardir,

"Ama insanhgm yasarm acismdan i ele ahndiginda du-rum baskadir, Diizenleyici ondere kesin gereksinme vardir,lnsanhgin yasami onsuz kesinlikie olamaz.

"Bu aerklamadan acikca anlasihr ki, felsefeciler, peygam-berlik kurumunun gerekliligini tanrtlarlarken yanhsa diisii-yorlar. Ve su bir gercek ki, peygamberlik kurumu, akla da-

32

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

32/397

yah bir :ey degildir, Onu bildiren, duyuran dindir sade-ce ... "'""Dinsel lSagn, topluluk gucune dayanmadan, sonuca ula-samaz, Nedeni: daha once de belirttigimiz gibi, kamunun yo-neltildigi. her isin, her giri~imin, sonuca ulasabilmesi i~in, ke-sinlikie bir yakinhk baginm, topluluk gucunun desteginde 01-masi gerekir, Daha once de sozti gelSen saglam bir hadiste pey-gamber oyle del': "I'anri, toplumunun desteginde bulunma-yan hi~ bir peygamber gondermemistir.' " " ' I I '. 21.) Hocalarr arasmda "akli bilimler"de ileri olanlar davardi. Ornegin: Ibrahim oglu Ebu Abdillah Muhammed EIAbili. Bu hocadan temel bilimler, mantik, felsefe bilimleri vebenzeri dallarda ders aldi, (s, 22.) Yazt ve "hitabet" konularm-da da, uzman kisilerden yararlandi ve bu konuda da uzman-Iesmaya ~ahtI.

Devlet Kesiminde G&revDevlet kesiminden bir gorev onerildi kendisine: Tunus'ta

"Hafsiyyun" (Ebu Hafsogullari) denen hiikiirndarlardan EbuIshak Ibrahim'in "Alame Yazicihgi". ii: "BesmeIe"den sonra"Alhamdu Lillah Ve'-iikru Lillah" diye yazmak. (5. 55.) "Ala-me", "bel, isaret" anlammdadir. Yani Ibni Haldun'un yazacagiyazi, ozel bicimde yazrlacak ve devletin "isaret"! sayilacak.YI1: hied 753 (rniiadi 1352). (s, 56.) Daha 20 yasmda bir de-likanh. Hemen bu gorevi kabul etti.

Bu gorevde bulunurken orduyla birlikte Tunus'tan ayrtl-di, Batt Trablus illerinde bulundugu ordu, diisman gii~leriyle(Kusentiniyye Emiri'nin ordusuyla) karsilasmca bugiinkU Kir-van" (Kairouan = = Kayrevan) kentine 90-100 km. uzakhkta bu-lunan tl"bbe'ye sigmdi, Orada Murabitlar'm ileri geIenierindenqeyh Abdurrahman EI Vestati'nin yanmda konuk kaldr, Son-ra yine Cezayir kentIerinden Tebesse'ye (Tebessa) ge~i. Ora-da da, oramn egemeni Abdun oglu Muhammed'de konuk 01-duo Kendisine ve yanmdaki arkadaslarma giivenlik saglamn-caya dek orada kaldi. Sonra Tunus kentlerinden Kafsa'ya(Gafsa) geeti. Bir siire de burada kaldi, (5.56.)o Sirada Merinogullari'ndan Ebu Inan, 'I'ilmisan'r (Tlem-cen) almisti. Ibni Haldun Ebu Inan'la gorusmek istiyordu.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

39/397

ce Cezayir kentlerinden Biskra'ya, orada bulunan kardesininyanma gitti. Ama !Sok kalmadi, Ebu Inan'Ia goriimek iizere,Tilmisan'a (Tlemcen'e) yoneldi. Yolda, Batha denen yere ge-lince onemli kisilerden Ibni Ebi Amr'la raslasti. Bu kii Ebulnan'in valisiydi. Ibni Haldun'a, kendisinin de beklemedigi bi-s;:imde ilgi gosterdi. Ibni Haldun'u ahp Bicaye'ye (Bougie'ye)gotiirdii. Mevsim kistr, Yil: hicri 754 (miladi 1353). Ibni Hal-dun, kll orada gecirdi. Ebu Inan, Fas'a doniince, yani Fas'taMerinogullari'ndan hiikiimdar olarak tahta oturunca, ~ok onemverdigi bilim adamlan, sarayda toplamp bilimsel soylesllerdebulunmaya basladilar, Bu bilim cevrelerinde Ibni Haldun'danda sozedilir oldu. Bu arada Tunus'ta karsilastig; kimseler dehiikumdarm katinda ondan sozettiler. Sonra bir -sagn aldi dii-Uniiriimuz. Ve hicri 755 (miladi 1354) yihnda hiikumdarm it-gi gosterdigi bilim s;:evresine, bilimsel toplantilara katildi. Son-ra hukiimdar, yani Ebu Inan, bir de "yazicihk" (sekreterlik)gorevi verdi ona, (s. 58-59.) Ama, Ibni Haldun'u saraydakigorevinden cok, bilim konulari s;:ekiyordu. Fas'ta bulunan veFas'tan gelip ges;:en bilim adamlarryla goriiup konusuyordusiirekli olarak. (s. 59.) Ebu Inan'la asil gorusmesi ise hicri 756(miladi 1355) yilmm sonuna raslar. Ibni Haldun'un devlet ba-samaginda etkili rol oynamasi bu tarihten sonra baslar. EbuInan, Ibni Haldun'u, yakmlari, danrsmanlari arasma aldr. ib-ni Haldun yine sekreterlik gorevini yiiriitiiyordu. Ama bu sek-reterlik, "vezirhk" niteliginde bir sekreterlikti, (Bkz: s. 66.)Ne var ki, Ibni Haldun'u kiskananlar oidu. Onu, hiikiimdarkatmda kotiilediler, siyasal yonden tehlikeleri g6sterdiler vesonunda hapse attirdilar, Hicri 758 (miladi 1357) yihnda ha-pisaneye girdi dusiinuriimuz, (s, 67.) Ebu lnan'm oldugii hie-ri 759 (rniladi 1358) yihna degin de hapisanede kaldi, Sonravezir Orner oglu Hasan'm I,;Ikardlg1 bircok kimselerle birlikteoradan kurtuldu. Eski gorevine geri verildi. 'Ostelik, vezir ta-rafmdan eok ilgi ve saygi gordii,

Ibni Haldun hapisten kurtuldugu zaman daha 26 yasin-daydi. Ama devlet ve politika ilerinden yakasim kurtarami-yordu, Ister istemez gomulmustu bu islere. Egemenlik icintiirlu oyunlar oynamrken, ister istemez onu da katiyorlardi,Ornegin Sultan Ebu Salim'in gelip Fas'ta egemen olmasi is;:in,ditsunurumiiziin de yardmu saglanmltt. \!Unkii ibni Hal-.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

40/397

dun'un halkm Ileri gelenleri iizerinde ~ok etkisi vardi. (bilgisine ve diisuncelerine herkes onem veriyordu. Gen.dugu halde, hangi yana aglrhgi koysa, 0 yan, agw basiyr"Saltanat"i ele geeirmek icin ~ahanIar, ne yaptp ederekKendi yanlarma cekrneye c;ahJYorlardl. Ibni Haldun'unraid c;aglarda diisuniirlerce C;okelestirilecek olan bu yam:kuskusuz kendisi de hoslanrmyordu,

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

41/397

eski saltanatlarma donuslerinden sonraya rashyordu, (Birkacay sonraya.)

ibni Haldun, Kirnata yakmlarmda bulunurken Muham-med Ibnu'l-Ahmer'Ie veziri ibnu'l-Hatib'e gelmekte oldugunuve durumunu anlatan bir mektup yazlp gonderdi, (5. 82.) ib-nu'l-Hatib, bu mektuba, Ibni Haldun'a "hos geldin" diyen veonu son dereee oven uzunea iirler yazip gondererek karsilikverdi. ~iir, soyle bashyordu:

"Kurakhk alan bir ulkeye yagmurun gellsi gibi oldu gelisin."Ugur kusu gibi geldin, hos geldin, safa geldin," (s. 82.)ibni Haldun Kirnata'ya girerken, sultan, biiyiik biro ilgi

ve torenle karstladi. Saraymda koseler, dosekler hazrrlattirdr.Sonra vezir, Ibni Haldun'u konuk olacagi yere goturdii. Onu-runa toplanti diizenledi, yi.iksek meclisini topladi. Ve daha bir-I,;ok ilgi, saygi dile getiren tutum ve davrantslarda bulundu.

Sonra hieri 765'te (miladi 1364) Kastale (Castilla) krahUzfunes (Alphonse) oglu Hunsuh oglu Brtru (Petrus) Be gO-riismek ve Muhammed Ibnu'l-Ahmer'in bir barrs onerisini ilet-mek uzere Isbiliye'ye (Sevilla) gitti. Onernli armaganlar gb-turdii, Bu kente gittiginde kralla goruti.i. Bu arada, Haldun-ogullarr ailesinin oradaki amlarma tamk oldu. Kral da IbniHaldun'un orada bir gecmisi oldugunu biliyordu, Kral, ibmHaldun'un, orada kalmasim istedi ve kendisine ailesinin ora-da nesi varsa hepsini verecegini soyledi, ibni Haldun, uygunbicimde, kabul edemeyecegini anlatti, Ve gerekli gorttsmeler ..den sonra birtakrm degerli armaganlarla dondii. (s, 84~85.)

Ibni Haldun, aldigi armaganlari lbnu'l-Ahmer'e verdi. Onakarsihk olarak Kirnata'ya bagh Biyre koyiinun sulu toprak-lariru armagan etti ibni Haldun'a. Bir de "ferman" yazrp verdi.

Tam bu sirada ibni Haldun'un kendisiyle iyi tambgl EbuAbdillah, Bieaye'yi (Bougie'i) ele gecirmis ve ibni Haldun'ada, gelip kendisiyle birlikte galtmasl iein mektup gondermis-ti. Zaten 0 srralarda ibni Haldun'la vezir ibnu'l~Hatib arasm-da bir sogukluk baslamisti. Dusunurumuz mektubu alrr almaz,hemen Ibnu'l-Ahmsr'den yani Kirnata sultanmdan izin istedi.Sultan izin vermek istemedi. Soma direninee izni almayi ba-saran ibni Haldun, hicri 766 (miladi 1365) ythnda Bieaye'ninyoluna koyuldu. (s. 97.) Bicaye (Bougie) emiri Ebu Abdillah,

42

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

42/397

devletinin ileri gelenleriyle birlikte ve torenle karsiladi tbniHaldun'u.

Ibni Haldun, Ebu Abdillah'm emirliginde onemli devletisleri iistlendi, tiim giiciiyle yararh olmaya ~ahb emire. Nevar ki, Ebu Abdillah He amcasi oglu, Kosentine emiri Ebu'l-Abbas arasinda ~lkan bir savasta Ebu Abdillah yenildi. Bica-ye'ye iizgiin olarak dondii. Ve Ibni Haldun'un da yardmuylasagianan devIet gelir1erinin tiimiinii Araplara dagrtn. (s, 98.)Ebu'l-Abbas'la yeniden karsilastr. Ama bu kez kurtulamadi,savas alamnda oldiiruldu. (s, 99.)

Sonunda Ebu'I-Abbas Bicaye'yi (Bougie) ele gecirdi, lbniHaldun'a dokunrnadi, hatta saygi, ilgi bile gosterdi. Ne var ki,tbni Haldun burada daha cok kalmanm dogru olmayacagrm,tehlikeli olacagmi anladigindan izin ahp ayrildi oradan, Bisk-ra'ya gitti. l:;iinkii 0 sirada Tilmisan'da egemen olan Ebu Ham-mu Musa'dan, bu yolda mektup almisn. (s. 99-100.) Ebu Ham-mit, ibni Haldun'un Bicaye'den ayrihp Biskra'ya gittigini o g -renince hernen yeni bir mektup yazdi ve kendisiyle ~ahrnakistedigini bildirdi Ibni Haldun'a, Ama ibni Haldun bu oneriyiuygun bicimde, kabul ederneyecegini belirtti, "Devlet ve po-litika islerinden ayrihp arastrrma ve ogrenci yetistirme isle-riyle ugrasmak" istiyordu. Bu isteginl de Ebu Hammu'ya bil-dirrnis ve kendisini onerisi konusunda bagllamaslUl dilemisti.(s. 103.) Biskra'da bulunurken eski dostu vezir ibnu'l-Hatib'denbir mektup aldi Kirnata'dan, Ikinci bir mektup daha aldi. 6z-lendigi ve beklendigi bildiriliyordu bu mektuplarda, Ibni Hal-dun'a yeniden devlet islerinde cahsmasr konusunda istek al-larnak isteniyordu. (s. 103-123.) Ibni Haldun, bu mektuplarada uygun bicimde karsihk verdi ve bir siire clevlet islerineatrlinadi. Yeniden mektuplasmalar oldu. Ibni Haldun devletislerine pek karisma yoluna gitrnedi. Ama yine de suriiklendi.Bicaye egerneni Ebu'I-Abbas'a karst birlesen Ebu Harnmu veTunus sultani Ebu Hafs ogullarmdan (Hafsiler'den) Ebu Is-hak'r desteklerne geregini duydu. Ve bir siirii olaydan ve bir-~ok yer degistirdikten sonra bir kaleye, daha dogrusu kalenin~evresinde bir kesime ~ekilerek kendini yeniden bilime verdi."Eger yakasnu bn-akrrlarsa orada kalmayi ve bilim ugrasila-nuda bulunrnayi cok istedigini" yaziyor. (5. 134.) Ne var ki,sonra Fas'a ~ektiler onu. Cagri iizerine Fas'a gitti. YII: hicri

43

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

43/397

774 (rniladi 1372). (s. 216.) Bir siire ~ok iyi karsilandr, kendi-sine devlet kesiminde gorev verildi, (s. 218.) Ancak aradan~ok gecmeden, sultanlar ve vezirler arasmdaki ~ekimeler yii-ziinden basi derde girdi yine. Ama yine de kitaplara, bilimyonune kendini vorrne olanagi buldu. (s. 224.) Bununla birlik-te pek rahat clegildi. Rahat olmak ve kendini, en cok istedigialana, bilim alaruna bi.itiini.iyle vermek istiyordu. Bu amaelaizin aldi, yeniden Endiiliis'e (Ispanya'ya) yoneldi, Yrl: hied 776(miladi 1375). (s. 226.) Ama Endi.iliis'e Kirnata'ya gittiginde yi-ne ilgi gordiiyse de ortam kendisine pek elverisli degildi. Dos-tu vezir Ibnu'l-Hatib de tutukluydu. Ibnu'l-Hatib'in kurtarrl-masi icin birtakim cabalarda bulundu. Kendisinden kuskulan-dilar ve sultan Ibnu'l-Ahmer'i, onu yeniden Kuzey Afrika'yadondiirulmesi icin kandrrdilar. (s. 227.) Ibnu'l-Ahmer, IbniHaldun'a oradan ayrilmasi icin uygun bir uyarrda bulundu velbni Haldun ispanya'dan ayrrhp 'I'ilmisan'a (Tlemcen'e) don-mek zorunda kaldi. Ailesiyle birlikte oraya yerlesti. (s. 227.)Ve kendini bilim alanma verdi. YII: hieri 776 (miladi 1375). Til-misan sultam kendisine gorev vermck istedi, anlasilan yincrahat brrakrlmayacakti. Oradan uzaklasmak zorunda kaldi vebilime daha c;ok kendini verecegi bir yer aradi. Tilmisan'laBiskra arasmda bulunan Batha'ya gitti. Arifogullan'na sIgmd!.Tiaret kentinin giiney-batrsmda bulunan Kuzul dagI yakmm-da bulunuyorlardi bunlar. Bunlar, 'I'ilmisan sultammn Ibni Hal-dun'u ve ailesini bagislamasi icin araci oldular. Ve Ibni Hal-dun'u Ibni Selame kalesine (Taoughzout) goturdiiler, Buradakonuk yaptilar. Ve Ibni Haldun burada 4 yil kaldi,

Bu kale Ibni Haldun icin son dercce onemlidir. C;unki i tb-ni Haldun, burada, bilimsel c;ahmalara kendini biitiini.iyle ver-me olanagi buldu. Daha once yazmaya basladigi Mukaddime'-sini de burada bitirdi, (s. 228~229.) Dernek ki, Mukaddime'ninyazrhp bitirilisi hied 780 (miladi 1379) yihna rashyor,

Ibni Haldun, Mukaddime'yi bitirdikten sonra aym yil Tu-nus'a gitti. (s. 230.) Ibni Haldun 0 sirada 47 yasindaydr ve om-riiniin en biiyuk iiruniinii vermis olmanm, kendi cagmdan coksonraki di.ii.iniirleri ve bilim diinyasim etkilcyecek olan Mukaddime'yi yazmis olmamn coskusu icindeydi, KarllatJgl ni-ce olaylari da incelemeleri icinde degerlendirerek kaleme al-misti Mukaddime'yi. Ya'ladlgl her seyi not etmis, daha once de

44

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

44/397

yasananlarla karsrlastirrms ve oyle yazrmstr, Tam gercekci bi-t;imde ve 0 gercekten inamlmaz "deha'lsmi kullanarak. Bu ~-hsmasiyla t;ag"mi asmisti, gelecegin dtinyasma da isik tutmus-tu. Belki de bunu basarmak icin katlanmisti onea sikintrlara.Bu amacla saray lara, dey let isler ine ve politikaya girmisti.Ama devlet islerinde c;ahlrken, politik dalgalanmalar icindeyasarken asil amacim unutrnarmsti ve ana gore bakrmsti hereye.Dusunurumuz Tunus'a bu coskuyla gitti, Dogdugu kentevardi. Tunus sultarurun da istegiyle ogrenci yetistirmeye vearasurrnalarnu surdiirmeye koyuldu. 0 donemde Tunus sul-tam bulunan Ebu'l-Abbas Ahmet (hukumdarhgi: 1370-1394) ib-ni Haldun'u, Mukaddime'den sonraki Tarih'i de yazlp bitirme-sini dusiindiirendir. Bu alanda, ana her tiirlii olanagi sagladi,Diisunur de cahsip Tal"ih'i de yazdi. Ve bir niishasuu hiikum-dara sundu, (s, 233.)

Sultan Ebu'l-Abbas, c;ok biiyiik ilgi gosteriyordu ibni Hal-dun'a. Iste bu ilgi, birtakim kisilerin onu kiskanmalarrna yolac-ti. Ve Ibni Haldun, daha cok surtusmelere yolacmamak icin"Hacc"a gitme gerekcesiyle Tunus'tan ayrrldi. Y1I: hied 784(rniladi 1382), (Arahk). (s, 245.)Ibni Haldun'un yasammda bundan sonra do. bircok olaylaryer aI(II. Ama bunlar bizim konumuz yonunden pek onemli de-gil. Dusunurumuzun buyiik yaprti Mukaddime ve bu yapitinolusmasim hazrr layan yasarm bizi ilgilendiriyor daha I,;ok.

ibni Haldun "Haec'tdan donusiinde Misrr'a yerlesti, El Ez-her'de del's verdi. "Kadilar Kadisi" ("Kadiu'l-Kudat") oldu,Hilmi Ziya Ulken'in deyisiyle "hukuki reforrn'Tara yoneldi,(Bkz: islam Felseiesi Kaynaklan ve Tesirleri, s. 229.) Belirenhosnutsuzluklar yi.iziinden bir arahk ayrildi, Sonradan geldi veyeniden ayrn goreve atandi. EIt;i olarak Timur'a gonderildl,'I'irnur'Ia goriitii ve Misir'm bir tehlikeden kurtulmasmi sag-bdl. Hie; degilse bu konuda katkisi oldu,

Ve hicri 25 Ramazan 808 (miladi 15 Mart 1406) yihnda 74yasmda goc;tii bu diinyadan."

TURAN DURSUN

T~hil HUseyln, Felsefetu Ibni Ha!dun EI ictimaiyy. s. 23.

45

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

45/397

IBNt HALDUN'UN TARiHsELFELSEFt CCRETIsiNiNTOPLUMSAL TEMELLERI*S. M. BATSEVN'

iBNI Haldun'un (1332-1406) temel yaprtr lnsamn Toplumsal Yaammm Niteligi (Jzerine'nin"""* dayandrgi toplumsal on-culler sorunu, simdiye kadar (_;ozumlenmemi olmakla kalma-mis, bu buyiik Arap diisiiniirii konusunda yazm alanma boy-le bir sorun bile getirilmemistir.

Marksizm-leninizm, siruflara bclunmus bir toplumda, top- The Islamic Quartere, (London), Vol. xv, no 2-3 (April-September 1971),

s, 121-132'dencevrnrmsur. -Ed . Rus

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

46/397

lumsal fikirlerin her zaman simf fikirleri, tarafh fikirler ola-rak ortaya ~lktlgml ogretmektedir. Bir toplumsal ogretininsimfsal koklerine iliskin sorununu ~ozmeden, bu ogretinin ozii~nu, tarihsel niteligini ve anlamim kavramak olanaksizdir. Bunedenden otUrU, ibni Haldun'un, tarihsel-toplumsal teorisiniincelemede en onemli sorun, onun sirufsal niteligi sorunudur.

ibni Haldun, yapitmi, toplumun yasamma hiikmeden ya-salarin incelenmesine ayirrmsti. Ogretisini oyle dile getirmis-tir: "Bagimsiz bir bilimdir, ~iinku ozel bir konusu vardir: top-lumsal yasam ve insan toplumu .... Kendi basma ortaya ~l~kan yeni bir bilimdir, ve ben bu konuya iliskin herhangi birey soylemis bulunan tek bir kii bilmiyorurn."* Bu yeni bili-min tarihle iliskisini aciklarken Ibni Haldun, tarihin bir dlbir de i~ yoni; oldugunu gosteriyor. Daha onceki tariheiler,olaylarm ve olgularm yalmzca bir aciklamasr He ilgilenmisolduklan halde, bu "yeni bilim", toplumun tarihsel yasarm-rnn i e ; neden ve etki baglarmin incelenmesi amacim dakapsar, "Ve bir tarih felsefesinin onemli bir dahm olustururve felsefenin bilimleri arasma konmayi hakeder."**

Yeni bilimin konusu umran - insanm toplumsal yasarm-dir. "lnsanlann toplurn icinde birlesmeleri kacmilmaz bir olay-dir: ve umran'm anlami da budur."*** Toplumsal yasam IbniHaldun tarafmdan esas olarak maddi gereksinmelerle kosul-lanan insanm birlesmis uretici faaliyeti olarak goriiliir. Toplumyasammm butiin oteki gorungtileri -politika, ogrenme, kUltiir-de umran'm i~erigini meydana getirir, ama ozUnu belir1emez.

insanlann toplum icinde birlesmelerinin zorunlulugunutamtlayan kanrtlar arasinda, Ibni Haldun, Aristoteles'in susozlerini de aktanr: "Insan yapisi geregi, bir yurttabr."****... Ibnt Haldun. Toplumsal ya~amIn nlteligi !izerine, bkz ; I, 612. AImh E.Quatremere'm Notices et E:etralts des manuscrits de fa Bib!iotMque ImpJriale,xvi, pt. I; xvII, pt. I; xv!!!, pt. I (Paris 1858) basrrmndan ahnrmstrr. "ToplumsalYaumm Niteligl Ozerine" kitabmm brrfnct cUdi metnin onaltmci ctldine, iklndcUdl onyedlncl cildine, U

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

47/397

Ama onun buna verdigi knvram, eski I;;ag yazarlarmm ve on-larm ortacagdaki izleyicilerinin siyasal ogretHerinden kesinbir bicimde Iarkhdir. Aristoteles'e gore, insan politik bir varhkolarak dogdugu, ve faaliyetleri ve arzulari ortak ~lkar ve mut-luluk istegini benimsemeleri He belir lendigi halde, ibni Hal-dun, insarun toplumsal varhgrm onun ruhsal yaptsi ve i~gtidi.i-sel arzularma degil, besin ve yasama araelari icin dogal ge-reksinmelerine baglamaktadir, "[Insan] yasarm ve varhgi, be-sin almadan olanaksizdir, ... ama bir [insamn] gUci.i gereksin-me duydugu hesini saglamak icin cok yetersizdir .... Kendisigibi baska bircoklarmm guciinu birlestlrmek, hem kendisi, hemde 0 baskalari icin besin saglamada zorunludur."* Aristoteles'_lie i1gill olarak bkz: R. BrunschVig. on, cit., 11 .167-8. Brunschvlg'In lied gelenlerin orta ve bliyUk burjuvazive donU~tUgU yo-lundakl tddlam dogru deglldir; bunlarm konumu feodal ve toprak mUlklyetinccayamyordu.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

56/397

ancak kendisinin dogrudan ~lkarlanyla ~abtIgl zaman doku-nuyordu, arna kendi isini bir basma kendisi yaparken ve onunormal hiikiimetin sirtina yiik olmaktan uzak tuttugu zaman,bu kurumlann varhgina biiyiik bir istekle izin verir.?"

Magrip'In biiyiik kentlerinin belediye organlarr oyle boy-le bagimsiz konumlanna, kent halkinm ekonomik 9lkarlanmve siyasal ayrrcaliklarim savunmak yolunda feodal dospotlugakarst yiizyrllar siiren inatci mucadelcler inin sonucu olaraksultanlarm pek de iyi niyetinin yardimryla ulasmarmstir. Boy-Ieee Tunus 10. ve 15. yiizyrlda, "Ifrikya'nm yoneticilerine kar-l sik sik isyanlari" ile line ulah.**13. ve 14. yiizyilda Ifrikya'da degien siyasal durum, busrrada biiyuk kentlerin feodal aynhk~lhga ve feodal anarsiyekarsi mucadelelerinde.v'= "diizensizlik icinde diizenin ternsilci-leri"**** olan yoneticilere gercek bir destek sagladiklarmdanotiiru, sultanlarm yetkilerinin belediye yonetimlerinin gelis-mesi dogrultusunda dogrudan cikarlarma uyrnasma yolacti.Bu donemde, gUc;lii tieari ve sinai sirketler bi.iyiidii, ve baslarin-da onemli olciide yetkisi bulunan secimle gelen "aminlerinamini" ("amin al-amana") bulunan meslek birlikleri ve Ion-calar ortaya c;lktl.***** Ama asil onemli alan, kent sirketlerininkendi silahh guclerini, kendi bagimsiz komutanhklan altmdave kendi bayraklari alan belediye meclis birhklerini yaratmisolmalari idi.******Magrip'in bazr kentlerinde feodal hiikiimdar-lar, ~ogu kez, salt gostermelik nitelikte idi.*******

Sahil kentlerinde belediye organlarmm iktidarlarmm gii~-lenmesi, ticari-smai kent ni.ifusunun genis tabakalarma daya-

+ Marx and Engels. So

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

57/397

nan ve elinin altmda onernli miktarda para ve hahn sayrhrbir silahh giice dayanan patrisiyenlerin buyuyen siyasal et-kinligini gaze (_;arpar bir bicimde yansrtiyordu.

Magrip kentlerinin potansiyelleri arasmda gozle gorulurbir 1'01 "Endiiliisliiler" tarafrndan, yani Reconquista'dan kacanIspanya'nm Fash halki tarafmdan oynamyordu. ispanya-Fasuygarhgnun, 0 donemin en onde gelen uygarhginm varisleriEndiiliisliiler yerel halk iizerinde uzun sure kiiltiirel ve mesle-ki iistiinluklerini korudular. Bunun sonucu olarak kisa zaman-da sinai ve t.icari sirketlerin basina gectiler ve Magrip toplu-muna en bilimsel ve yazmsal kadrolarim sundular. Ibni Hal-dun, itibarh bir Endiiluslu aileden geliyordu, Endiiluslii soylu-lugun kabilelerle bir baglantilari yoktu ve biiyiik topraklara sa-hip degildiler, Basarilarr, devlet hizmeti ve t.icari gelirlel'denkaynaklarnyordu. Bu nedenle Enduliisluler, gu~lu bir merkezi-lesmis otoritenin ve ticaretin gelisrnesinin destekleyicisi ve dev-let islerinde tam bir denetim kurmaya cahsan otokratik AI-mokad seyhler-inin karsiti idiler, Enduliisliiler, Magrip pat-rlsiyenlerinin onderleri ve manevi cekirdegi, askeri-kabileselseekinleri geri plana itmeye cahsan yeni soylulugun en belir-gin temsilcileri idiler. 13. ve 14. yuzyillarda Endiiluslulerle AI-mokad seyhleri arasmda devlet yonetimindeki etkinlik mii-cadelesi, ifrikya tarihini bir kirrmzi ~izgi gibi bastanbasa ke-ser." Bu mucadele ile baglantih oIarak Ifr ikya ve Orta Mag-rip'in sahil kentlerinin, bashca rolii patrisiyenlerin oynadigibelediye organlarinm gu~lerinin artmasryla, siyasal onernle-r inin biiyiimesidir.

14. yuzyilm Magrip toplumunun kosullarinda patrisiyenleregemen smifm en ileri grubu olarak ortaya crkmaktadtr. Eko-nomik ve yi:inetimsel politika alanlarmda patrisiyenlerin bastagelen istemleri, feodal ve kiisuk ticaret ekonomisinin smrrIarricerisinde ticaretin gelismesi icin en biiyiik olanaklari sagla-mak yolunda onlemler ahnmasma indirgenebilir. Tam da buistemler patrisiyenlerin siyasal dusuncelerini belirler, Ne val'ki, Ibni Haldun'un teorisinin ve programmm yalmzca patrisi-yenlerin dar kar ~lkal'lan He kosullandigini diisunmek ~ok bii-yiik bir basitlestirme olur. 0 donemin Magrip'indeki siddetli

Ifrlkya tarrhtnde "Endulusluler'ttn rolu konusunda bkz: Brunschvtg, op.cit., Il, l$~.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

58/397

toplumsal mtieadelenin kosullarmda patrisiyenlerin izlemis ol-duklari siyasal yol, iilkenin ileriye dogru gelismesi ve kent vekir halkmm onemli kitlelerinin I$lkarlan dogrultusundaki ha-reketle l$akllyordu. Patrisiyenlerin istemlerini savunurken IbniHaldun, ilericiligin bir mucadelecisi, tilke halkmm genis kitlele-rinin I$lkarlarmm bir savunueusu olarak goruliryor. Onun teo-risinin insancil ve demokratik ogeleri bunun llg-l altmda acik-lanabilir.

Ibni Haldun, Magrip'in feodal toplumu il$erisinde toplum-sal miicadeledeki kizrsma doneminde yaadl.Egemen feodalsmif, iilkenin, ekonomik, toplumsal ve siyasal gelismesi icin,olasi iki yonelme "programlarmda" yansiyan iki hasim grubabolimmiistii. Egemen grup, askeri-kabile soylulugu, iilkeninI$eitli bolgelerinde genis toprak miilkiyetini elinde bulunduru-yor, kabilelerle ataerkil feodal iliskilerle baglantih olarak as-keri giictine dayantyordu. Ekonomik "prograrm", yalmzca sii-rekli olarak artan gereksinmelerini karsilamak icin degil, aymzamanda da kabileler arasmdaki ataerkil iliskilerle somiiriileribiiyiik olcude gevsemis clan akraba kabile halki kitlesinin yan-dasligim kazanmak amaciyla tarim ve kent halkrmn hemenhemen acik bir soygunculuga varan acimasiz bir sdmuriidenolusuyordu. Toplumsal "programi", bu iilkenin tanm ve kenthalkmm karsisina, bu grubun belkemigini olusturan gOl$ebeka-bilelerm konmasi idi. Siyasal "program", toplumun "diisiik"tabakalari karsismda bagimh sultamnm zorbaca iktidarim dakoruyan feodal ayrihkcihktan olusuyordu. Kiil tUrel "progra-mi", Ylgmlar arasmda asiri dinsel bir farkhhk havasim koruk-leyerek, boylece biitun "rnuhalif" ve "serbest dusimcenin" be-lirtilerini ortadan kaldirmak ve baski altmda tutarak islam dinadamlan takimmm re n gerici kesirnini desteklemekten olusu-yordu.

Bu politikarun yiirutulmesinin sonucu, i.ilkenin yikimmdahalk YIgmlarmm goriilmedik oll$iideki yoksullasmasmda, 50n-ralari somiirge egemenligiyle daha da a~rlaacak olan toplum-sal-ekonomik, siyasal ve kiilttirel yasamm diiiiiinde ve dur-gunlugunda gorulebilirdi,

Askeri-kabile soyluluguna, "yurtsever" grup karst cikiyor-du ve bu donemde I$lkarlan bu grup tarafmdan ifade edilengenis bir zanaatci ve ticaretle ugrasan kitle tarafmdan destek-

59

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

59/397

Ieniyordu. Grubun en onemli program kaynagi, siyasal ve kiil-tiirel seckinlere, Endiiliislulere mensup olan Ibni Haldun'unkaleminden ~lklyordu.

Keskin ve sistemli bir zeka ve usta bir gozlem gi.i.ci.i.,eo-rik genellemelere egilim gosteren etkin bir devlet adami, vecanh bir gerceklik anlayisiyla Ibni Haldun, Magrip'teki bilgi-sini ve siyasal ve bilirnsel faaliyetinin deneyimini en onemlitarihsel-felsefi incelemesine, ortacag biliminde esi gorlilmedikbir incelemesine yani insanm Toplumsal Yaammm NiteligiUzerine adh kitaba koymustur.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

60/397

MUKADDiME

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

61/397

GtRt~

TUM ovguler Tannyadrr. 0 kl, yenilmezligi ve baskici-hgl vardir. 0 ki, mulk-devlet, alabildiglne egemenlik ve ul-keler elindedir. Guzel adlar ve nitelikler onundur. Bilgili-dir. Ftsildasarak anlasmalar, ya da anlamh suskunluklarladenmek istenenler, onun bilgisinin dismda kalmaz, Gueludur:Goklerde ve yerde hi~ bit sey onu yenik dusuremez. Ve o,olmez. 0 ki, baslangicta bizi yerden [topraktan] alip canuyaratti. Bizi yeryuzunde kucuk-buyuk topluluklar blcimindeyasattr, Yeryiiziinden saglanan yiyeceklerin yollanm ve pay-lanrmza dusenleri kolaylastirdt. Bizi d61yataklarmda ve ev-lerde-yuvalarda barmdirdi, Yiyecegimizt ve giinliik azigimizriizerine aldi. Ne var ki, gecen gunler ve zamanlar yrpratiyorbizi. Belirli sti reler, bizi kendi aralarmda alip venyor, 0 sure-ler ki, siireli kitabi uzerlmlze gore ~izilip blcilerek yazrlrms-

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

62/397

tir. Yalmzca 0 kitabm kahcihgi ve yitmezligi vardir. 0 [Tan~nj, olmeyen diridir.Efendimiz, ulumuz, okur-yazar olmayan, Amp kokenli,

Tevrat'ta ve ineil'de yazilrms ve nltelenmis alan Muham-med'e iyi dilek ve selam olsun, 0 ki, daha pazarlar ve cumar-tesiler birblrini izlemedigl, daha Saturn (Zuhal) gezegeni,Balik bureu nedir bilinmedigi-secilmedigl blr zamanda olus(kevn = genese), onu dogurrnak h;in dogum sancisi cek-mlsti. Onun dogruluguna giivercin ve orumcek tamklIk etti.

Onun ailesine ve arkadaslarma da iyi dilek ve selam,Onlar ki, peygamberle alan arkadashklarma, ana uyrnalari-na iliskin uzayrp giden giizel amlari vardir, Ona yardimederken toplamslan, onun dusmanlanna karst cikarken [sa~vasmak icin] * dagihslan olmustur onlarm.

'I'anrmm iyiligi uzerine olsun onun. Islamm "talihl" ke-sintisiz yardimci oldugu ve inanmazlIk, kendi kopuk ipi yu-zunden bolunmus, parcalanrms durumda bulundugu surece ..Tanrmm selami olsun ana.

Bundan sonrasma gelince:Tarih bilimi, toplumlarm, topluluklarm birbirine akta-

rageldikleri bilim dallarmdandir. Tarih bilimi yolunda bi-nitler hazirlamr, birlikte yoia crkilan topluluklar duzenlenir.Yonetilenler, halktan kistler, yarar ve zarar umulmayan veonem verilmeyenler bile tarih ogTenmeye yi:inelirier. Hukum-darlar, onemli kisiler ise yarisirlar tarih ogrenmekte. [Pek201' olmadigi icin] tarih bilenlerle bilmeyenler, tarihte gecen-leri [aaglyukan] aym kolayhkla anlarlar,Cunku distan bakilmca tarih, eski gunlerden ve devlet-lerden, eski cagtarda gecen olaylardan haber veren bilim 01maktan oteye gecmez, Aglzdan agiza gecen sozler, oykuleranlatihr. Anlahlanlardan ozdeytsler cikarihp sergtlenir. Top-lanti yerlerinde kalabahk belirdigi zaman buniarla eglendi-rlltr dinleyenler. Tarih, yaratiklarr, dogadaki durumlarm na-s11 degitigini, diinya yiiziinde devletIerin sirnrlanmn nasilgenlsledigtni, guclerlnin nasil arttigiru, guelerlni yitirip gOGme di:inemlerinin geldiginl bildiren bellrti herkesl uyanmayacagmncaya dek yeryiJ.ziinii yapilarla nasil donattrklarim bil- Bu kltapta g~en kij~eli parantez [) icmdek] acrklamalarm ttimU cevtr-men tarafmdan konmustur, -Ed.

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

63/397

dtnr bize.Derrnltgine inilerek bakildigmdaysa, tutarh bir bak1~-tir tarih. Bir inceIemedtr. Olup-bitenlertn nedenlerini, nasilbaslayrp nasil geltstigtnl lnceliglyle ortaya koymadir, OIay-larm "nasilvlanm, "ni~in"lerini derinlemesine bilmedir. Bun-dan dolayi, tarih, temel bilimdir. "Hikmet"e1 de butunuylegirmistir. Onun lctn hikmet bilimlerinden sayilsa yeridir vesayilmasi dogaldir,islam dunyasmdaki tarihcilerin Heri gelenleri, g~migunlerin haberlerini dolu dolu ahp topladtlar. YazdIklannmarasma koydular, sakladilar.Ne var ki asalak ve sorumsuzlar karistrrdilar 0 haberleri.Yanlism aldatrcilanna kattilar, Bu alanda kimi zaman ku-runtulara, samlara kaptldilar; kimi zaman da bilerek haberuydurdular. Abartilmis soylentilerden yaldizlilan aldilar, ote-kilerle kanstmp surduler piyasaya. Ve uydurdukca uydurdu-lar, Daha sonra gelenlerin coklan da bunlara uydular habertoplamada. Oncekilerden nasil iitip aldtlarsa, oyle ilettilerbizlere. Olgulann ve durumlarm nedenlerini dusunup kavra-madan. Uydunna haberciligin sapik yollarmi brrakmadilarbu kimseler. Uydurrnacrliga kaI'l koyahm demediler.inceleme denen sey azdi bunlarda. Ayiklama, dogrula-rm ielnden yanhslari crkanp atma yonu pek azdr, Oysa yan-h ve yamlgr, haberlerle birarada dogal birer dost gibidir.Baskalarma korn korune uymaya gelince. Bu da insanlardadogustan vardir, Ve ciplak bir gercektir bu. Bilim dallannaelatrms olan asalaklIk da, enine boyuna yaygmdir. Bilglsiz-ligin halk arasmdaki otlak alamysa, tehlikeli, pis havah vebunaltrcidrr .

. Bununla birlikte gereegin gucune kaI'1 konulamaz. Yan-hsm eytam, tutarll goruun silahiyla vurulup yok edilebi-lir. Aktarmaya ahsik kii, incelemeden yazar, aktanr durur,Tutarh bakis ise, yonelttldtginde gerc;egi bulup ortaya cika-nr, Bilim de bu gereegtn evrelerini parlatip aydmlattr tutarltgorU ic;in.tste boyle ..

Tarih yazarlan, gecmlsten aktanlan haberler alamndakitaplar yazdIlar, yazdiklarim cogalttilar. Diinya uzerindeki

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

64/397

toplumlarm ve devletlerin gecmisleriyle ilgili bilgileri derle-yip kaleme aldilar.Bunlar Ieinde unluliigun ve herkes katmda gecerll birguvenirligln ustunltiguyle geUp gecenler azdir. Kendilerin-

den oncekllertn kitaplanndakileri, bu kitaplarm ardmdangelen kendi kitaplarma geelrenler r;ok degildir. iki elin par-maklanyla, amillerin hareketlerinin sayismi gecmez, ibniIshak,' Tabert,a ibni Kelbi,4 Muhammed b. Omer'il-Vakl-di," Seyf b. Omer'il-Esedi,6 MesudF ve benzeri unluler gibi..o unluler ki, bircoklannm arasmdan secillp sivrilmislerdir.Gerr;i Mesudi ve Vakidr'ntn kitaplarmda elestirtlen vekapah bulunan yanlar yok degtl, Ki bunlar, bir gerr;egf orta-ya koyma cabasi gosterilirken hemen bilinir. Belleklerine gu-venilenler arasmda unludur onlann elestirilecek yanlan.Mesudi ve Vakldi'nin yapitlan b6yledir. Ancak yine detum onlan izleyenler, sadece onlann haberlerini kabul et-mislerdir. Kitap yazmada da onlarm yolunu tutmuslar, on-lann Izlerine uymuslardir.Bunlarm aktarmalarmda ve yorumlarmda nelerin dogru,nelerin yanhs oldugunu ortaya koymak ieln yapilacak ayik-lamada OleO,elestiricl ve tutarh bakism kendisidir.

Baymdirhk ilerini ele alahm: Yaama elverisli oIma-SI icin yeryuziinu gelistirme ve guzellestirme cabalarmm, r;e-itli durumlannda birtakim dogalliklan vardir, Haberler debu dogalhklara dayandmlarak degerlendtrtllr. Gecmisle 11-gill soylenenler ve anlatilanlar, dogalhklann yasalarma yas-landmhr.islam dunyasmda tarih yazarlarmm eogunun, ii gentsve genel tutma egilimi varchr. Bu yazarlar, islamm ilkr;agla-rmda iki devletin, Emevi ve Abbasi devletlerinin uzanabildigismirlar ve ulkelerin tumunu ir;ine aJacak bieimde genislikverdiler tarih konularma, Emevi ve Abbasi devletlerinin elegeeirdigi ya da birakip ger;tigi yerlerin, uzakhklarm tumun-den sfizettiler.Boyle gents kapsamh tarih yazanlardan kimileri, islam-oncesi devletlerin, topJumlarm tarihlerini de gents gents yaz-dilar. Mesudi ve benzerleri gibi.. Daha sonra gelenler, ii buolc;iide gents almayip konularda daha smirli bir yol sectller.QOk genel ve cok uzak gecmistekl olaylan Iclne alan gents

66

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

65/397

kapsamli konulara gelince, iizerinde durmayip gectller, Buyolu secen yazar, kendi eagmm olaylanni yazmakla yetindi.Kendi simrlan ve illkesi Icindeki haberlere yer verdi, yal-ruzca kendi devletinin, kendi kentinin tarihini yazdi, Nasilki, Endilltis ve Emevi devletinin tarihcist Ebu Hayyan, Ku~zey Afrika'yla ve Kayrevan'da hukum suren devletle ilgilitarih yazan ibno.'r~Refik, bu yolu secmisti,Bunlardan sonra da, uydu yazarlann dismda, yazar gel-medi tarih alanmda. Uydu, eksik yaratihsh, geri zekal), kahnkafah yazarlar geldi daha sonra. Kendinden onceki, neyi na ..sil yazmissa uydu yazar onu oyle yazdi. Ornek aldlgt yazarmyoluna-yontemine uydu tumuyle.Uydu yazar, gunlerin, zamanlarin ortaya cikardig; degt-stk durumlardan pek haberli olmaz. Zamanlann aktsi, cagla-rm geclsiyle toplum ve topluluklarm durumlarmda da degts-meIer olacagmi unutur, oyle yapar degerlendirmesinl. Boy-leleri, gecmis devletlerle ilgili haberleri ve ilkcaglarda mey-dana gelmis olaylarm oykillerini, maddelerinden soyutlan-rms birer biclm ve kmlarmdan siynlmis birer kihcnus gibiaktanrlar. Yenisi ve eskisi bilinmeyen karmasik bilgiler nt-teltgine sokarlar haberleri. Oyle haberler aktanrlar ki, ko-keni, dayanagi bilinmez. oylesme ~eltIi olaylar aktanrlar ki,cinsleri, turleri bulunmaz.Uydu yazarlar, kitaptan kitaba gecen haberleri oldugugibi ve isitip lSItip koyarlar uydurmalar butunu alan kitap-larma, Oncekilerden kime uyulmak isteniyorsa ona aynen uy-mak icm boyle davrarnrlar. Toplumlarm kendi kosullari Icin-de ortaya cikan yeni durumunu bilmezler. isteseler bile c;oz-meye ve dogru yansitmaya gug yetiremedikleri lcln suskunkaurlar: eski olaylan, degerlendtrmesinl yaparak aciklaya-mazlar. Bu tilr aeiklamalarda onlarm kitaplan bir ~eit dil-slzlesir,Sonra, yine uydu yazarlar, yanhs ya da dogru aktarma-run koruyuculugunu yaparak bir devletin haberlerini sirala-maya gtristtklerl zaman, devletin kurulusundakl doneme de-gmmesler. ilerleme doneminde ilerlemeyi, bayragmm yti-celmesini saglayan nedeni sozkonusu etmezler. ytikseIi ne-deni ve yukselis belirtilerI uzerinde durmazlar. Somma dogruvardigmda neden bir duraklama donemi basladigim aeikla-

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

66/397

mazlar. Demek ki, bunlann kitaplanrn okuyan kimse, devlet-Ierin ilk donemlertndeki durumlarrm ve geclrdikleri evreleribilmekten yoksun olarak kala kahr, Devletlerin birbirlerininustune cullanmalannm ya da birinin gidip oburunun gelme-sinin, aykmhklaruun ve benzerliklerinin neden ileri geldigi-ni arastrrma ve Inandmci aciklama bulma gereksinmeslnigideremez. Ki okurun bu ogrenmeye gereksinme duydugu ey-leri, tumuyle, olablldlgince sozkonusu edecegtz Mukaddime'-de. Daha baska yazarlar da geldi bu alanda. Bu yazarlar,konulan daraltmakta ~ak Ileri gittiler. 0 denli ki, hukumdar-larm adlanna yer vermekle yetindiler. Ontarm soylarindanve onlarla ilgili haberlerden sozetmedller. Hiiklimdarlarmtahtlannda kaldiklari gunleri, tazdan harflerle yazacak 01-~iide ciddilikten uzak kaldilar, Ibm Riiayk'm, Mizan'ul-amel adh kitabmda yaptlgl gibi.. Bu kitabi ornek alanlar da,aym umursamazhgi gosterdiler. Ki, boylelerinin anlattiklari-mn gecerll bir yonii yoktur. Boylelerinln ne bir clzgide tu- -tarlI kalacaklarma, ne de baska bir cizgiye gecip a cizginlnadami olacaklarma giivenilebiIir. t;tinkii bunlar, yararlam-labilecek ne varsa silip supurrnuslerdlr. Tarihc;ilerce bilinengecerll yontemlerl, gelenekleri de bozmuslardir.Ben ne zaman ki tarih yazarlarnun kitaplarmi gozdengecirdim, ne zaman ki gecmism ve bugumm derinliklerineinebildim, iste a zaman, gercegl derinliklerinden eekip cika-racak gozdekt dalgmhk ve uykunun uyusuklugunu kaldinpattim. Ve bjte 0 zaman ic;imden bir kitap yazmayi gecirdim.Oysa bende bir ey yok. Otlaklarda guzelce otIayan [baska-larmdan yararlanmaya eahsan] bir arayiciyim.

Klsacasl tarih alamnda bir kitap yazdim.Yazdl~m bu kitapla, C;eitli toplumlann durumlanmorten perdeyi kaldirdnn.Kitapta haberleri bolumlere ayirdim ve bolum bolumyorum yaptim, Devletlerin kuruluslarmdan baslayarak olay-Ian anlattim. Baymdirlik islerinln, yeryiiziinii gelistirme veguzellestirme yolundaki cabalarm nedenlerini, niclnlerlnianlatarak yazmaya kayuldum. YiiZYlllar ic;inde Bah Afrika'-Y1 baymdir duruma getirenlerle ilgili haberler ustune yap-tim aeiklama ve yorumlanmi. 0 toplumIarla ilgili haberler

68

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

67/397

ustune ki, Batl Afrika'run bolgelerinden nice yoreleri, kent-Ieri doldurmuslardi, Bunlarla ve bunlann kurduklan buytik-kiicuk devletlerle ilgili haberler ustune, Ve bunlann geeenhukumdarlariyla, hukumdarlann yardimcilanyla ilgili ha-berler ustune .. SozUnU ettigim toplumlar Araplar ve Berber-Ier'dir, Ciinkii Bah Afrika'da yasadiklari yerler btlinen top-lumlar bunlardir. Bah Afrika yoreleri, yuzyrllar boyu yerles-me yerleri olmustur bu toplumlarm. 0 denli ki, Bah Afrikayorelerlnde yasamis baska toplum dUiintilmez bile. Arap veBerberler'den baska 0 yorelerde insan toplum1annm yaa~mis oldugunu ora halki pek bilmez.

Kitabunm tum boliimlerinde ve ayrmtilarmda "aylkla-rna" yontemini uyguladim, yanhs ya da gereksiz olanlari ~l-kardim. Bilginlerin ve seckinlerin anlayacaklan bir diizeyeyaklastirdrm konulari. Kitabi duzenleme ve bolumlere ayir-mada da ahsilmadik bir yontem sectim. Bi:iliimlere, ayrmtila-ra yer verirken sasilasi bir ';lgIr acip izledim. Yeni bir ';lglr,degiik bir uslup. Bu C;Iglrve uslup icinde bayindrrlik ilerive uygarhgm c;eitli durumlariyla ilgili, insan toplumlarmmtutulduklan esash hastahklarla ilglli aciklamalarda bulun-dum. Yaptigim aciklamalar, olup bitenlerin nedenlerini, nl-elnlerinl, bulup cikarmada sana eok yararii olacaktrr. Hii~kumdarlarm, hukumdarhga giden kapilardan girmeyi nasilbasardiklanni ogretecektir sana 0 aerklamalar. Sen bunIanogrenince de uyduluktan cekeceksin elini. Ve senden oncekldurumlan, geemis zamanlan, gecmts toplumlan bilecek vesenin cagmdan sonra geleceklere bile akIi erdireceksin.Bu yapiti bir ONSOZ ("Mukaddime") ile 3 Kitap olacakblcimde dtizenledim .. ONSOZ, tarih :biliminin onemi-usttinltigu, bu biliminyontemlerintn incelenmesi, tarihcilerin nerelerde yanlislaradustuklerlnin gozden gecirllmesl He ilgilidir.BtRiNCi KiTAP, toplumsal yRaIDve uygarlIga mkin~dlr.' Aynca bu yasam ve uygarhgm oztinden olup belirendevlet, egemenlik, kazane, gecim yollan, sanatlar-zanaatlar,bilimler ve bunlann altmda yatan seyler, nedenler bu anabolumde anlatilacaktrr.iKiNCt KiTAP, Arap tarihine ilikindir. Arap topluluk-larmm ve devletlerinin, baslangicmdan c;agmuza degin "ha-

69

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

68/397

berler"ini icerir. Bu arada, anlatilacak Arap topluluklarmmve devletlerinin cagdaslan olan Nabatlar, Suryanlar, Fars-lar, Isratlogullari, Kiptiler [eski Misrrhlar], Yunan, Rum,Turk ve AvrupalIlar gibi kimi unlu toplumlann ve devletle-rin de bu bolumde sozlerl edilecektir.Ut;ilNcit KiTAP, zanaatcr kabileler toplulugu gibi Ber-berler ve bunlann hizmetlileri, yardrmcilan He ilgilidir. Bun-lann baslangtclan ve t;;eit1ikusaklari, sonra ozellikle Batl ul-kesinde [Bat! Afrika'da] kurduklari devletleri, egemenllklertanla tilacak.Sonra Doguya bir yolculugum oldu. 0 cevrenin ll!pany-la aydmlanmak, vanlacak, gorulecek yerlere giderek farzve sunnet odevini yerine getirmek, Dogu kaynaklannda, bel-gelerinde ve kltaplarmda yer alan haber ve bilgileri edin-mek it;;inyaptim yolculugu, Gerekli gozleml yapmak iein.Gezimde, 0 yorede Arap olmayan toplumlarm hukum-darlanyla ilgili, TUrk devletleri ve Tiirklerin oralarda eideettiklerl ulkelerle ilgili bilgilerden eksikleri tamamladim, Og-rendiklerimi hemen 0 konuda daha once alnus oldugum not-lara ekledim, ve bu toplumlarla aym .;agda yasayan, cevre-deki toplumlar ve buyuk-kucuk yorelerin hukumdarlanylaIlglli yazdrgim bolumlere gecirdim. Yazarken ozlii ve ozetyazma yolunu sectim. Glit; anlasihrhktan uzaklasip, amacikolay anlatma yolundan gittim. Neden ve nicinlerin genelkapismdan girip aynntih haberlere gectim, Boylece kitabim,t;eitli toplumlarin baslangicmdan bu yana olan durumlany-la iIgili haberleri, tarihleri olabildlglnce ielne aldi, Yorucuve gUt; kosullar icinde sagtanabilen yararh bilgileri de topla-YiP yuklenmis oldu. Ve kitap, devletler it;inde yasanan olay-Iarm temel neden ve nlcinlerini anlatti. Bununla da kalma-di, temel bilginin koruyucusu, tarihin bilgi da~arcigi oldu.Kitap, yerlesik ve goeebe Arap, Berber ve bunlann cag-daslan olan hatm sayilir toplum ve devletlerle ilgi1i bilgi1eriiclne aldl~, ders almacak, uzerlnde durulacak konulardans6zettigi, ~eitli durumlarm baslangiclarmda ve .sonuclarm-da neler oldugunu aeikladtgi tcin kitaba "Arap, Acem; Ber-ber ve buyuk hiikumranliklar sahibi olan 9agdaIarmm tarih-Ierlnde sozkonusu edilecek dersler kitabi, baslangic ve sonuc-lar divam" adim verdim."

8/7/2019 23714973-Mukaddime-I

69/397

Toplum ve devletlerin kokenleriyle, aym t;agda yaaIIUeski toplumlann durumlanyla, cok eski c;aglar ve toplum-lardaki yonetim ve degiikliklerin temel nedenlertyle ve yer-yuzunu baymdir, yasarur duruma ge