T.C. ANAKKALE ONSEKZ MART NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRKE ETM ANA BLM DALI

MEVLNANIN MESNEVSNDEK HKYELERN OCUK EDEBYATI AISINDAN DEERLENDRLMES

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Mehmet TOK

Tez Danman Prof. Dr. Kemal YCE

anakkale 2007

ZET

almada ocuk edebiyat kavram, ocuk edebiyatnn genel nitelikleri, ocuk edebiyatnda nemli yerleri olan edebi trlerden hikaye, fabl ve kssann zellikleri ve 13-15 ya grubu ocuklarnn geliim zellikleri yer almaktadr. Bu blmler almann temellendirilmesi asndan nemlidir.

Mevlnann en nemli eserlerinden biri Mesnevidir. Uzun anlatmlara sahip olan bu eserde birok hikye yer almaktadr. Bu almayla, geleneksel anlay ile yazlan ve gnmzde ocuklar tarafndan sevilerek okunmaya devam eden, ocuklarn geliimlerine nemli katklar salayan Mesnevideki hikyelerin zellikleri ortaya koyulmaya allmtr.

ocuk edebiyatnda, gelenekten yararlanan eserlerin ve kltrmzn oluumunda temel oluturan yaptlarn, yeniden ele alnmas gerekmektedir. Bu alanda ocuk edebiyat almalarna ihtiya duyulmaktadr. Bu ihtiyacn bir sonucu olarak, Mevlnann 13. yzylda meydana getirdii alt ciltlik eserin deiik basmlar ocuklara sunulmaktadr. Ancak, bu eserlerin ocuk edebiyat niteliklerine uygun olarak ele alnmas gereklilii ortaya kmaktadr.

Mesnevideki hikye incelemelerine geilmeden nce, eserin yazld an zellikleri belirtilmitir. Devrin anlay, halkn yaants ve dnemin siyasi olaylarna ksaca deinilmitir. Bununla birlikte, Mevlnann hayat, eserleri incelenmi, dnce yaps ve kltrmzdeki yeri ortaya koyulmutur.

Mesnevide 200 akn hikye, i ie anlatmlarla okuyucuya sunulmutur. Bir hikyede geen konu, bir baka hikyeyi hatrlatm, kark bir yap ortaya kmtr. Gnmzde, Mesnevide yer alan hikye anlatmlar szlerek ve bu karklk giderilerek hem normal okuyucuya hem de ocuklara sunulmutur. almada tm hikyeler taranm, bunlardan krk tanesi, ocuk edebiyat asndan incelenmi ve sonulara ulalmtr.

i

almada, Mevlnann hangi hikyeyi ne amala anlatt, yetikinlere hangi dersleri vermek istedii belirtilmi, ocuklarn bu derslerden hangilerine ulaabilecei ele alnmtr. Hikyelerde hem metin aralarnda geen iletiler hem de ana fikir yaplar ortaya karlmtr. leti ve ana fikirler gruplandrlarak, ocuklara kazandrlan dnce ve davran kalplar sistemletirilmitir.

Son olarak, incelenen hikyelerin sonular verilmitir. Hikyeler, hikye unsurlar, konular ve anlatm zellikleriyle genel olarak deerlendirilmitir ve nerilerde bulunulmutur.

ii

ABSTRACT

In the study, the concept of children literature, general qualities of children literature, characteristics of literary types such as story, fabl and anectdote which have important role in children literature, and characteristics of maturing process of children who are between 13 and 15 are situated. These parts are important to become firmly fixed of study.

One of the most important works of Mevlana is Mesnevi. There are lots of story in this work which has long expressions. With this study it was tried to reveal the characteristics of stories in Mesnevi which was written in traditional manner, was read by children willingly nowadays and provide necessary assistance to childrens groving process.

In children literature, is necessary to re-examine the works which benefit from tradition and constitute basic in our cultural process. In this field, children literatures works are needed. As a result of this necessity, different prints of Mevlanas six volumed work, written in 13. century are presented to children. But this time, the necessity of re-examining of these works appropriateness to children literature qualities are required.

Before story examination was mentioned, the characteristics of works written age were stated. The mind of that time, life of people and political events were briefly mentioned. Furthermore, Mevlanas life, works were examined, his opinions and his role in our culture were situated.

More than two hundred stories in Mesnevi were presented to reader with dependent expressions. The subject in a story reminded another story, so a complex structure occured. Today by analyzing the stories expressions in Mesnevi and by removing this complexity, it was presented both adult and children readers. In this study, all stories were scanned, forty of them were examined and reached the conclusion from the view of children literature. iii

In this study it was stated that which story Mevlana told, what he aimed by telling and what he wanted to teach the adults. It was also discussed in this study which lessons children take from these stories. In those stories both the messages among the text and main ideas were presented. By grouping the messages and main ideas, opinions and manner forms which acquired to children were systematized.

Finally, the results of examined stories were given. Stories, elements of stories, subjects and expression characteristics were generally evaluated and some suggestions were put forward.

iv

NDEKLER

Sayfa ZETi ABSTRACT...iii NDEKLER...v NSZx

BLM I

1. GR.......1 1.1.Problem Durumu......1 1.1.1. Edebiyat ve ocuk Edebiyat......3 1.1.2. ocuk Edebiyatnn Genel Nitelikleri.....6 1.1.3.ocuk Edebiyatnda Hikye, Fabl ve Kssa.....7 1.1.3.1.ocuk Edebiyatnda Hikyenin Yeri...7 1.1.3.1.1.Hikye Unsurlar..8 1.1.3.1.1.1.Kiiler(Kahramanlar)..............8 1.1.3.1.1.2.Olay.........9 1.1.3.1.1.3.Zaman.......11 1.1.3.1.1.4.Mekn Unsuru...12 1.1.3.1.1.5. Pln Unsuru......13 1.1.3.1.1.6. letiler(Mesaj)14 1.1.3.1.2 Edebiyatmzda ocuk Hikyeleri. ...15 1.1.3.2. ocuk Edebiyatnda Fabln Yeri...16 1.1.3.3. ocuk Edebiyatnda Kssann Yeri ..19 1.1.4. ocuk Hikyelerinde Bulunmas Gereken zellikler......20 1.1.5. 13-15 Ya Grubu ocuklarnn Geliim zellikleri.....22 1.2. Ama...24 1.3.Aratrmann nemi.25 1.4.Sayltlar...26 1.5.Snrllklar.......26 v

BLM II

2. YNTEM...28 2.1.Aratrma Modeli...28 2.2.Evren ve rneklem28 2.3.Veri Toplama.28 2.4. Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas..30

BLM III

3. BULGULAR ve YORUM31 3.1. Mevlnann Hayat ve Eserleri....31 3.1.1. Mesnev....36 3.1.2. Dvn- Kebir...37 3.1.3. Fhi m Fh...38 3.1.4. Mektbt..39 3.1.5 Meclis-i Seba.39 3.2. Mevlnann Yaad an zellikleri..39 3.3. Mevlnann Dnce Yaps ve Kltrmzdeki Yeri42 3.4. Mesnevide Yer Alan Hikayelerin ncelenmesi44 3.4.1. Tavan le Aslan...45 3.4.1.1. Hikye ncelemesi..46 3.4.2. Tccar ile Papaan....49 3.4.2.1. Hikye ncelemesi......51 3.4.3. Aslan Pay.....54 3.4.3.1. Hikye ncelemesi..55 3.4.4. Padiah ve Cariye..57 3.4.4.1. Hikye ncelemesi..62 3.4.5. Bakkal ve Papaann Hikyesi..65 3.4.5.1. Hikye ncelemesi..66 3.4.6. t.....70 vi

3.4.6.1. Hikye ncelemesi......71 3.4.7. Bedevi ve Kars....74 3.4.7.1. Hikye ncelemesi......77 3.4.8. ki Kle80 3.4.8.1. Hikye ncelemesi.81 3.4.9. Sarn Hasta Komusunu Ziyareti..85 3.4.9.1. Hikye ncelemesi.86 3.4.10. yi Kalpli Vezir..90 3.4.10.1. Hikye ncelemesi...91 3.4.11. Fil Yavrular...95 3.4.11.1 Hikye ncelemesi96 3.4.12. Kurbaa ile Fare.99 3.4.12.1. Hikye ncelemesi.100 3.4.13. Kylnn ehirli Dostunu Kye Davet Etmesi...103 3.4.13.1. Hikye ncelemesi.105 3.4.14. Fare ile Deve110 3.4.14.1. Hikye ncelemesi.111 3.4.15. Perde Kalknca.114 3.4.15.1. Hikye ncelemesi.....115 3.4.16. Filozof le Bedevi119 3.4.16.1. Hikye ncelemesi.120 3.4.17. Drt Kiinin zm in Kavgas.123 3.4.17.1. Hikye ncelemesi.123 3.4.18. Hrsz le Kyl127 3.4.18.1. Hikye ncelemesi.128 3.4.19. Sakann Eei...132 3.4.19.1 Hikye ncelemesi..133 3.4.20. Eek ile Tilki137 3.4.20.1. Hikye ncelemesi.139 3.4.21. Bilgin ile Kayk.143 3.4.21.1. Hikye ncelemesi.144 3.4.22. Eyazn Baard.147 vii

3.4.22.1. Hikye ncelemesi.148 3.4.23. Aptal Kuun Bana Gelenler...152 3.4.23.1. Hikye ncelemesi.153 3.4.24. Ayasn mtihan..156 3.4.24.1. Hikye ncelemesi.159 3.4.25. Eer sterseniz..164 3.4.25.1. Hikye ncelemesi.164 3.4.26. Hrsz Terzi......168 3.4.26.1. Hikye ncelemesi.170 3.4.27. Dervi ile Kad.174 3.4.27.1. Hikye ncelemesi.175 3.4.28. Yoksulun Duas179 3.4.28.1. Hikye ncelemesi.181 3.4.29. Hoca Nasl Hastaland?............................................................................185 3.4.29.1. Hikye ncelemesi.188 3.4.30. Delkakn Endiesi...192 3.4.30.1. Hikye ncelemesi.195 3.4.31. Helva Kimin Hakk?................................................................................200 3.4.31.1. Hikye ncelemesi.201 3.4.32. Sultan Mahmut ile Hrszlar.205 3.4.32.1. Hikye ncelemesi.207 3.4.33. Msrdaki Hazine211 3.4.33.1. Hikye ncelemesi.212 3.4.34. Vcuduna Dvme ile Aslan Resmi Yaptrmak stemesi.216 3.4.34.1. Hikye ncelemesi.218 3.4.35. Azna Ylan Kaan Adam..220 3.4.35.1. Hikye ncelemesi.221 3.4.36. Baa Giren Hrsz ve Bahvan..225 3.4.36.1. Hikye ncelemesi.226 3.4.37. Aynn Dostluu...230 3.4.37.1. Hikye ncelemesi.231 3.4.38. Byn Yalayan Adam.234 viii

3.4.38.1. Hikye ncelemesi.236 3.4.39. Itr arsnda Baylan.238 3.4.39.1.Hikye ncelemesi..239 3.4.40. Tavus/ akal....242 3.4.40.1 Hikye ncelemesi..244 3.5. Mesnevideki leti ve Ana Fikirlerin ncelemeleri..246 3.5.1 Ana Fikirlerin Konu Bakmndan Adlandrlmas...246 3.5.2. letilerin Konu Bakmndan Adlandrlmas...251 3.5.3. Mesnevide Geen Ana Fikirlerin Gruplandrlmas..255 3.5.3.1. Mesnevideki Ahlki Ana Fikirler.....257 3.5.3.2. Mesnevideki Psikolojik Ana Fikirler....258 3.5.3.3.Mesnevideki Eitimsel Ana Fikirler..259 3.5.3.4. Mesnevideki Sosyolojik Ana Fikirler...261 3.5.3.5. Mesnevideki teki Ana Fikirler...262 3.5.4. Mesnevideki letilerin Gruplandrlmas...263 3.5.4.1. Mesnevideki Ahlki letiler..264 3.5.4.2 Mesnevideki Psikolojik letiler..266 3.5.4.3. Mesnevideki Eitimsel letiler..268 3.5.4.4 Mesnevideki Sosyolojik letiler.269 3.5.4.5 Mesnevideki teki letiler.....270 3.6. Mesnevideki Hikaye ncelemeleri ve Sonular ....271 3.6.1. Konularna Gre Mesnevideki Hikyeler.271 3.6.2. Kiiler Bakmndan Mesnevideki Hikyeler275 3.6.3. Yer ve Zaman Unsurlar Bakmndan Mesnevideki Hikyeler277 3.6.4. Anlatm Bakmndan Mesnevideki Hikyeler..278

BLM IV

4. SONU ve NERLER.....281 4.1. Sonu...281 4.2. neriler...283 KAYNAKA...285 ix

N SZ

lkemizde ve dnyada tannan ve sevilen, kltr ve edebiyatmzda nemli bir yere sahip olan Mevlnann en byk ve en nemli eseri Mesnevidir. zerinde birok aratrma yaplm, yazlar yaymlanm, kitaplar baslm olan Mesnevi, iinde barndrd hikyeleriyle de dikkati ekmi ve sevilerek okunmutur. Son olarak Mevlnann 800. doum yl olan 2007, UNESCO tarafndan Dnya Mevlna Yl ilan edilmitir. almann bu ylda tamamlanmas gzel bir rastlant oluturmutur.

Yaad alardan bugnlere ulamay baaran Mevlna, hayat ile szleri arasndaki uyumla, grnten ziyade derinlii, bilmekten ziyade olmay ele alarak insanlarn da sevgisini kazanmtr. Gnmz eitim sisteminin hedefleri iinde kiilik geliimi asndan Mevlnann dile getirdii hikyeler nem arz etmektedir.

Mesnevi, Milli Eitim Bakanlnn ilkretim ve ortaretim rencileri iin 2005 ylnda yaynlad 100 Temel Eser listesi iinde yer almtr. Tavsiye niteliinde yaynlanan bu listeden sonra Mesnevide yer alan hikyelerin birok basmevi tarafndan yaymlandn grmekteyiz. almada, Mesnevideki

hikyelerin ilkretim rencilerinin zihinsel, duyusal ve dilsel geliimlerine katklar incelenmeye allmtr. Ayrca almada Mevlnann yetikinler iin yazd hikyelerin ocuklara nasl seslenebildii, onlara hangi ileti ve ana fikir rntleri sunduu incelenmitir.

Bu alma sresince ilgi, yardm ve teviklerini esirgemeyen kymetli hocam Prof. Dr. Kemal YCEye iten teekkrlerimi sunarm. Yksek Lisans ders dneminde ve alma srasnda fikir ve kaynak bakmndan katk salayan hocalarm Yard.Do.Dr. Aziz KILIN ve Yard.Do.Dr. Hulusi GEGELe, eitim retimimde gerek madd gerekse manev katklarn hi esirgemeyen aileme teekkr bir bor bilirim.

anakkale, 2007 x

Mehmet TOK

BLM I GR 1.1. Problem Durumu

Gnmzde ocua bak deimi, ocuk eitimi ve ocuk edebiyat nemli bir yol kat etmitir. Her geen gn, ocuklarn beenisine hem grsel hem de ierik olarak sunulan yeni eserlerin, ocuklarn geliim dzeylerine uygun, bilgi ve becerilerini arttrc, gnmz dnyasna uyumlarn ne karan ve ocuklarn davranlarnda olumlu deiiklikler meydana getiren, kiiliklerini ekillendirmede yapc bir rol oynama zorunluluu vardr. Eitimcilere gre ocuun geliim evreleri gzetilerek onlara hayat gerekliinin sezdirilmesi, kitaplarn en nemli

grevlerinden biridir (Sever 2006; Gleryz 2003:166; Ouzkan 2001: 368).

Hikye, fabl ve kssalar, ocuklara edeb zevki kazandrma ve eitsel olarak baarl iletileri iinde verebilme bakmndan nemli trlerdendir. Uzun olmayan yaplar, plnlanmas ve anlatm bakmndan kolay olmas, merak gidermek bakmndan sonuca abuk ulalmas, bu yaz trlerini ok okunur klmaktadr. Sz konusu trler, modern manada ele alnd gibi geleneksel anlay iinde de ele alnmaktadr.

Geleneksel anlay ierisinde tasavvuf dncesi nemli bir yer tutmaktadr. Gnmzde tasavvuf dncesini eserlerine yanstan nadir yazarlar gryoruz. ocuk edebiyatnda nemli bir isim olan Cahit Zarifolunun eserleri ile Mevlnann Mesnevisinin gnmze uyarlamalarnn dnda tasavvuf

dncesiyle yazlm ok az eser vardr (Gnaydn 2005). Oysa tasavvuf dncesi masal, destan, fabl ve halk hikyeleri gibi trler iinde belli oranlarda hep var olmutur.

Tasavvuf anlaynn en gl temsilcilerinden biri Mevlna ve onun en gl eseri de Mesnevidir. Tamam alt cilt olan ve 25 bini akn beyitin yer ald Mesnevi, kltrmzn nemli eserlerinden biri hline gelmitir. Bu nemli eserde

2

yer alan hikye, fabl ve kssalar ocuk edebiyat asndan incelenirken eserin yazld an zellikleri, yazarn hayat ve dnce yaps da ele gz nne alnmtr.

ocuk edebiyat eser incelemelerinde, eser ve yazarn yannda ele alnan ya grubunun geliim dzeylerinin de bilinmesi gerekmektedir. Mesnevideki hikyeler 1315 ya grubu ocuklarnn geliim dzeyleri dnlerek ele alnmtr. Bu ya grubu ocuklarnn zihinsel, duyusal ve dilsel geliimleri belirtilmi, hikyelerde yer alan ileti ve ana fikirlerden hangilerini karmakta zorlanacaklar bu incelemelerde belirtilmitir.

ocua grelik ilkesinin n plna kt incelemede, bilimselliin salanabilmesi iin belli kstaslar gereklidir. Bu adan ncelikle ele alnan eser, ocuk edebiyat genel nitelikleri, ocuklar iin yazlan eserlerde bulunmas ve dikkat edilmesi gereken zellikler, 1315 ya grubu ocuklarnn geliim dzeyleri ele alnarak incelenmeye allmtr.

Mevlna,

hikyelerini

dorudan

ocuklar

iin

kaleme

almamtr.

almamzda incelenen hikyeler, Mesnevinin erhlerinden ibarettir. zellikle Mesnevide yer alan uzun ve birbirine balantl olarak yaplan anlatmlar yer almaktadr. Bu uzun anlatmlarn iindeki hikyeler, szlerek okuyuculara sunulmutur. almada deiik eserlerden 1315 ya grubu ocuklarnn anlayabilecei ve genellikle Mesnevi ile ilgili btn kitaplarda yaynlanan ortak hikyeler alnmtr. Bu hikyelerin orijinal erhinden karlatrlmas ve Mevlnann asl anlatmak istedii dncelerle, ocuklarn o hikyelerden kard sonularn incelenmesi bakmndan, Veled zbudakn Milli Eitim Bakanl Yaynlarndan kan ve Abdlbaki Glpnarlnn gzden geirdii Mesnevi erhi ele alnmtr.

Eser incelemesinde temel alacamz konular, ncelikle vermek daha uygun olacaktr. almaya, ocuk edebiyat kavram, ocuk edebiyatnn genel nitelilikleri,

3

edebi trlerden hikaye, fabl ve kssalarn zellikleri ve 13-15 ya grubu ocuklarnn geliim zellikleri ile balamak gerekmektedir.

1.Edebiyat ve ocuk Edebiyat

nsan, sosyal bir varlk olmann gerei tarih boyunca duygu, dnce, tavr ve davranlarn, hayata bakn, beklentilerini, ideallerini ve daha birok hissini anlatmak istemitir. nk yapsndaki paylama istei, yeni bilgi ve beceriler elde etme istei daima zinde bir ekilde hep var olmutur. Bu durum karmza dil varln ve onun mucizev ilevlerini ortaya karmtr. Dilin inceliklerinin kefedilip yzyllar iinde ilene ilene bir dantel gibi ortaya konmas ile edebiyat kavram ekillenmitir. Edebiyat gnmze kadar deiik ekillerde tanmlanmtr. Bunlardan bazlar unlardr;

Olay, dnce, duygu ve hayallerin dil araclyla szl ve yazl olarak biimlendirilmesi sanat, yazn. (Trke Szlk 2005: 600). Edebiyat, alar boyunca insanolunun duyduu, dnd ve yapt her eyi en zengin ve en etkili biimde ortaya koyan bir sanattr. Eitim bakmndan deeri insana ok eitli duyma, dnme ve hareket etme rnekleri vermesidir. nsan ancak byle geni bir ortam iinde kendisine uygun olan yolu seme zgrl kazanr. (Kavcar1999: 4). Sadk Tural da edebiyatn hayatla olan ilikisini ve buradan elde edilen verileri dilin imknlar iinde gelitirmesini ele alarak bir tanm yapmtr:

Hayatn yer yer eliir grnen gereklerinin idrak ettikten ve onlarn iinden birtakm ayklamalar, semeler, deitirmeler ve eklemeler yaptktan sonra lisann imknlarndan faydalanarak, yeni bir btnlk, zel bir yap hline getirmek, seviyesi yksek bir haberleme vastas klmak zere yaplan almalarn sonunda ortaya konan kompozisyondur. (Tural1993: 57). Ali Nihat Tarlan ise edebiyat edeb bir ekilde, somutlatrarak betimlemesini yapmak suretiyle tanmlama yapmtr:

4

Edebiyat, dil bahesinde esen bir rzgrdr. Yapraklar kmldatr, bir frtna olur, onu savurur, btn bu kmldanlar, savrulular dil zerindedir ve esasl izler brakr. te dil zerinde tm bu muvakkat veya devaml izler, yani duygu, duygu ile imtiza etmi fikir, bu ikisinin kendilerini ifade iin sarldklar muhayyile tezahrleri, bunlar harekete getiren ilk heyecann dile akseden ahengi, edebiyat dediimiz eydir. (Tarlan 1981: 22). Tanzimat Dnemi yazar ve airlerinden olan Recizde Mahmut Ekrem dneminin dili iinde aka ve deiik bir ifade tarz ile edebiyat u ekilde tanmlamtr:

Edebiyat bir halkn ahlk ve adtn efkr ve hissiytn her trl ahvl ve etvr ve muamelt ve mahsltn ekseriya yalanc bir lisn ile doruca olarak tarif ve tasvir eden klliyt- srdr. ( Ekrem 1331: 58). Daha nice tarif ve tanm yaplmtr edebiyat kavramn tantmak iin ve hla yaplmaktadr. Tanm sahipleri bazen ayn dncelerini farkl kelimelerle ifade etmekte, bazense kendince daha nemli grd bir ilevi n plna karmaktadr. Burada edebiyatn tanmn vermememizdeki maksat ocuk edebiyat kavramnn daha net bir ekilde ortaya koymak isteyiimizdendir.

ocuk edebiyat kavram yeni saylabilecek bir kavramdr ve zerinde ska tartmalar yaplmtr. Bu tartmalar, ocuk edebiyatnn zellikleri, mahiyeti ve ncelikleri bakmndan salam bir yapya doru gitmesini hzlandrmtr.

ocuk edebiyat, zellikle 19.yy ve sonrasnda gelime gstermi, bu alanda dnyada ve Trkiyede birok alma ortaya konmutur. Yaplan almalarla her geen gn ocuklar iin kaleme alanm nitelikli eserlerin says artmaktadr. nceleri ocuklara ynelik eserler yazlmyor, yetikinler iin yazlan eserler ocuklar iin sadeletirilerek okutuluyordu. Bu alanda cidd bir boluk vard ve bu, geliim alarndaki ocuklar iin olumsuz bir durum tekil ediyordu.

5

Edebiyat ile ocuk edebiyat kavramlar arasndaki fark belirtmek iin ocuk edebiyat ile ilgili yaplm birka tanm verelim;

Usta yazarlar tarafndan zellikle ocuklar iin yazlm olan ve stn sanat nitelikleri tayan eserlere verilen genel ad (Ouzkan 2001: 3). ocuk edebiyat, ocuklarn byme ve gelimelerine, hayal, duygu, dnce ve duyarllklarna, zevklerine, eitilirken elenmelerine katkda bulunmak amac ile gerekletirilen ocuksu bir edebiyattr. (irin 2000: 9). ocuk edebiyat, ocuun ilikilerini dzenleyen ya grubuna gre, duygu ve dncelerini eksiksiz olarak anlatmasn ama edinen bir edeb trdr ( Yaln ve Ayta 2003: 17). Edebiyatn tanmlarndan sonra ocuk edebiyatnn tanmlarna da

baktmzda aradaki en byk farkn hedef kitlenin snrlandrlm olmasdr. ocuk edebiyatnn mahiyeti ocua grelik unsuruyla daha berraklamtr. Edebiyat icra edenin elbette usta bir kalem olmasnn yannda ocuklara ait zelliklerin, hangi yata nelerden holandklarnn, ilgi ve ihtiyalarnn bilinmesi ve bu erevede ocuklarn geliimlerine katk salayacak eserlerin ortaya konmas gerekmektedir. ocuk Edebiyat gnmzde daha bir sistemli hle gelmitir. ocuklarn hangi yalarda hangi zelliklere sahip olduklar, ne tr kitaplardan holand, dil geliimleri, duyusal ve zihinsel geliimleri ortaya konmutur. Eitimciler, ocuklarn geliim srelerini hassasiyetle inceleyerek, ocuklarn bu srelerde karlaaca problemlere uygun zmleri sunmaldrlar. Her geliim srecinde ocuklarn okuyaca kitaplar ve trler deiim gstermektedir.

Geleceklerine nem veren toplumlar, en byk yatrmn gelecein bykleri olan ocuklarna yapmaktadrlar. ocuklarn ayr bir dnyas vardr ve yetikinlerin bu dnyaya giden yollar kefetmesi gerekmektedir. Bir yandan da bu dnyann zengin ve nitelikli olmas iin abalar ortaya konmas gerekmektedir. Bu adan ocuk edebiyat, ocuklara ait dnyann ekillenmesinde balca bir etkendir. O hlde, ocuk edebiyatnn genel niteliklerini ortaya konmas, almamz asndan byk bir nem arz etmektedir.

6

1.1.2. ocuk Edebiyatnn Genel Nitelikleri

ocuk edebiyat alannda yazlm eserler, makaleler, bu alann gn getike ahsiyet kazanmasn salamtr. ocuklara ynelik olarak yazlacak eserlerin, belli zellikleri bnyesinde barndrmas gerekmektedir. Bu nitelikleri unlardr:

1. ocuk edebiyatnda ncelikle bilinmesi gereken ocuk kavramdr. ocuun dilsel, zihinsel, fiziksel ve duyusal olarak yalara gre geliimlerinin bilinmesi gerekmektedir. 2. ocuk edebiyat yazarnn Neyi yazmalym? sorusundan nce Nasl yazmalym? sorusunu cevaplandrmas gerekmektedir(irin 2000: 13). 3. ocuklarn deiik ilgi ve ihtiyalarnn tespit edilmesi ve bunlara cevap verilmesi gerekmektedir. 4. ocuklar iin yazlan eserlerin sadece eitici ve ahlk dersi niteliinde olmamas gerekmektedir. Bu zellikler ocuklara edeb trlerin iinde dolayl ynden verilmelidir. 5. Yazlan eserlerin edeb bir deere sahip olmas, ocukta estetik ve zevk duygusunu uyandrmas gerekmektedir. 6. Yazlan eserlerde ocuklarn hayat kefetmeleri, gnlk hayatla olan balantlar kurabilmesi ocuklarn geliimi asndan nemlidir. 7. Teknolojik gelimeler eserlerde hem konu olarak hem de eserin bnyesinde kendisini gsterebilmelidir. 8. Edeb trlerin baarl rneklerinin ocuklara sunulmas ve edeb zevkin hissettirilmesi gerekir. 9. ocuk yaznndaki eitsel zellikler irdelenmeli, yeni almlar yaplabilmelidir.

Bugne kadar yazlm birok makale ve ocuk edebiyat kitabnda bu unsurlar biraz daha alarak ilenmitir. Biz burada genel hatlaryla sunmay tercih ettik.

7

Edeb zevkin ve estetik duygusunun kazandrlmasnda en byk etkenlerden biri, ocuklara farkl edeb trlerdeki nitelikli eserlerin sunulmasdr. Bu etkenin nemi, Trke Eitim Programnn genel amalarnda da yer almtr: rencilere Trk dilini sevdirmek, kurallarn sezdirmek; onlar, Trkeyi geliim sreci iinde bilinle, zenle ve gvenle yneltmek. Bu amaca ulalmas, edeb trlerin ortaya konmasndaki baar ile doru orantl olacaktr.

1.1.3. ocuk Edebiyatnda Hikye, Fabl ve Kssa

Mevlna, Mesnevisinde dncelerini aklamak amacyla somutlatrma ve benzetme yoluna gitmitir. Mevlna, Mesnevi adl eserinde hikye, fabl ve kssalardan yararlanmak suretiyle eserin daha anlalr bir yapya kavumasn salamtr. Edeb trler iinde nemli yerleri olan bu trleri ve zelliklerini vermekte fayda gryoruz.

1.1.3.1. ocuk Edebiyatnda Hikyenin Yeri

Hikye, olaya dayal trlerin iinde nemli bir yere sahiptir. ocuklarn okumaktan holandklar trler iinde de ilk sralarda yer almaktadr. Hikye basit bir ifade ile romann kk hli denilse de teknik ynden romandan farkl bir trdr. Hikyenin birka tanmn verdikten sonra hikye, hikyenin unsurlarn

inceleyeceiz.

Hikye, bir olayn szl veya yazl olarak anlatlmas. Gerek veya tasarlanm olaylar anlatan dz yaz tr, yk(Trke Szlk 2005: 891). yk, iir ile roman arasnda hassas bir yapya sahip olan ve grndnden ok daha nemli zellikleri olan edeb bir trdr. Genel olarak anlatmaya dayal bir tr olan yk, ou zaman birtakm olaylara ve ahslara da yer verdii iin, ou zaman romanla bir arada deerlendirilmeye tabi tutulmaktadr ( Yaln ve Ayta 2003: 145). Belli bir zaman ve yerde birka kiinim bandan geen geree uygun bir olay anlatan veya birtakm kimselerin

8

karakterini izen ve ou kez ancak birka sayfa tutan ksa yazlara hikye denir (Ouzkan 2001: 98). Hikye, yaanm ya da yaanmas muhtemel bir olayn belli bir zamanda ve meknda bir kompozisyon ierisinde sunulmasdr. Hikyenin en nemli zellii ksa olmas sebebiyle snf iinde yaplacak almalara olan elverililiidir. ocuklarn dikkatlerinin abuk dalmas nedeniyle hikyeler, daha ok dinlenen ve okunan bir tr olarak karmza kmaktadr. Bu zellikleri ile sevilen bir tr olan hikaye, ocuklarn geliimine zihinsel, duyusal ve dilsel katklar yapmak iin nemli bir yere sahip olmaktadr.

1.1.3.1.1 Hikye Unsurlar

Hikyeyi meydana getiren unsurlar, kiiler (kahramanlar), olay, zaman, mekn, pln ve iletiler olarak sayabiliriz. almamzda yer alan Mesnevideki hikyelerin incelenmesinde tek tek ele alnacak olan bu unsurlar ve zelliklerini aklamay uygun buluyoruz.

1.1.3.1.1.1. Kiiler(Kahramanlar)

Kahraman, olaya dayal trlerde ya dorudan olay etkileyen ya da dolayl olarak olaydan etkilenen ahslardr. Hikyelerde genellikle iki ya da kiiden oluan ahs kadrosu vardr. Bazen bu say artsa da olaya yn veren ahs saysnda art yer almamaktadr. Bu durumda kahramanlar ikiye ayrabiliriz (Edebiyat ansiklopedisi 1991: 159).

a) Asl kahramanlar : Eserde batan sona var olan ve btn olaylarn, etraflarnda cereyan ettii kii veya kiilerdir.

b) Tali kahramanlar : Asl kahramanlarn etrafnda yer alan ikinci, nc derecedeki kiilerdir.

9

ocuklara ynelik olarak kaleme alnan eserlerde kahramanlarn hassasiyetle belirlenmesi ve kiilik zelliklerinin ustaca verilmesi eserin baarsnda en byk rol oynayacaktr. nk 1315 ya grubu ocuklarnn kahramanlarda kendilerini grmek ya da grdkleri kahramanlar gibi olmak istekleri vardr. Baar ile tasvir edilmi, kiilik zellikleri yerletirilmi kahramanlar ocuun dnyasnda rahatlkla yer elde edebileceklerdir. Aksi durumlarda ise olumsuz davran rneklerini ocuklarn edinmesi ve bunlar kiilik hline getirmesi mmkndr.

Kahramanlar eserlerde hem fizik olarak hem de ruhsal olarak ok ar ayrntlara girilmeksizin verilmelidir. Fiziksel ve ruhsal portreler ocuklarn kiilik geliimleri asndan ok nemlidir. Kahramanlarn olaylar karsndaki tutumu, davran biimleri, dier kahramanlarla olan diyalogu ile iyilik-ktlk,

yardmseverlik, byklere sayg, aile sevgisi, yurt sevgisi, fedakrlk, dostluk, drstlk, doa sevgisi, hayvan sevgisi, alkanlk, baar, temizlik gibi konularn salam karakterlerle ortaya konmas ocuklarn kiilik, kimlik ve benlik kazanmalarna katk salayacaktr.

Hikyelerde, eserlerde ba eken kiiler gerek ya da hi olmazsa geree yakn kiiler olmaldr. Aksi bir durumda ocuklarn okuduklar eserlerde balarndan trl olaylar geen kiilere inanmalar ok zordur. Ayrca ocuk yaynlarnda ok sayda kahraman yerine az sayda kahraman bulunmas daha uygun olacaktr (Ouzkan 2001: 368).

ocuklara ynelik yazlan hikyelerde, yukarda belirtmeye altmz zelliklerin kahramanlarda toplanmas, ocuklarn eletiri glerinin artmasn, doruyu bulmada aba gstermelerini, bazen kendi ilerinden fikir yormalarn salayacak, bu durum da ocuklar istenilen seviyeye gtrecektir.

1.1.3.1.1.2. Olay Unsuru

Hikyenin ats olarak niteleyebileceimiz olay, hikyenin en nemli unsurudur. nk ocuklara vermek istediimiz ana fikir olay etrafnda

10

ekillenecektir. Aslnda ocuklara vermek istediimiz ana fikir, tema ya da davran rntleri olarak ifade edebileceimiz objeler genellikle ayndr. Burada olayn kendini berrak bir ekilde gstermesi sayesinde dncelerimizi, vermek istediimiz iletileri, ocuklara sunabileceiz.

Hikyelerde olaylar, genellikle yzeysel olarak verilir. Hayatn belli bir an kesit hlinde verilerek bu ksa zaman diliminden bir sonu kartlr ya da bir sunum yaplr. nk baz hikyelerden ders karlmayabilir hatta olay da olmayabilir. Hikye, bu adan klsik hikye ve modern hikye olmak zere iki ksma ayrlr. Klsik hikyelerde olay n plna kt gibi ehov tarz da diyebileceiz modern hikyede ise belli kahramanlar olmad gibi olaylar da ou zaman yer almaz.

Hikyeyi oluturan dier eler, olay etrafnda rglenir ve bylece kurgusal bir btnlk olumu olur. Bu btnln kendi iinde pln vardr; bir sre iinde balar ve sonuca oluur. Dolaysyla bir btnlk iinde olaylarn geliim blmleri vardr (Cemilolu 2003: 51). Olay rgs diyebileceimiz bu yap, lkretim II. Kademe rencilerinin hikye trn incelerken ortaya koyabilecekleri bir yapda olmaldr. Bu ya grubu ocuklarnn karmak, i ie girmi girift olay rglerini zmesi onlarn abuk sklmalarna neden olacaktr.

Olayla ilgili dikkat edilmesi gerekli hususlardan bir tanesi de tema ile verilen olayn (konu) uyumlu olmasdr. Bu adan konu seimine ve konularn ocuklarn nezdindeki yerine dikkatle bakmak gerekmektedir. Konu seiminde ocuklarn evrensel nitelik tayan ruhsal zellikleri yannda, onlarn dnyasna ayr bir renk ve kiilik kazandran ulusal kltr deerlerinin, iinde yaadklar toplumun benimsedii ahlk kurallarnn, gelenek ve greneklerin de gz nnde tutulmas gerekmektedir (Ouzkan 2001: 368).

Hikyelerde yer alan olaylarda, genellikle iki durum, kii ya da kuvvet kar karya gelerek bir sorun (atma) oluumu salanr. Bu sorun, insann insanla, insann topumla ve evresiyle bazen de insann kendisiyle atmas eklinde oluur.

11

Her sorun da kendine zg bir zm yolu ve pln beraberinde getirir. Aamal bir ekilde her bir olay sonuca balanr (zdemir 1999: 222).

Hikye yazarlarnda olmas gereken en nemli zelliklerden birisi, iyi bir gzlem gcne sahip olmalardr. Yazlan alan ocuk edebiyat olunca gzlem gcne bir de yorum gcnn katlmas ve ocuk penceresinden bakma zellii eklenmesi gerekmektedir. Nitekim, ocuklar iin elendirici ve dinlendirici bunun yannda dndrc eserlerin baar ile sunulmas olaylarn gzel bir gzlemle sunulmasna baldr.

Ouzkan (2001: 368)a gre ocuklara salam ve geerli inanlar alayacak, onlarn demokratik yaay biimine kar gvenlerini arttracak ve ulusal deerlere kar besledikleri saygy daha gl hle getirecek konulara da phesiz arlk verilmelidir. Bundan baka ocuklarda mizah duygusunu gelitirecek konular hibir zaman unutulmamaldr. Ouzkann zerinde durduu bu blmle ilgili Mesnevide yer alan hikyelerin yorum blmnde yine deinilecektir.

1.1.3.1.1.3. Zaman Unsuru

Olayn balad andan gelierek zme ulat ana kadar eserde yer alan sreye zaman diyebiliriz. Bu uzun bir sre olabilecei gibi bir saat gibi ksa bir zaman dilimini de ierebilir. Bu olayn kurgusu ile ilgili bir durumdur. Zaman kavram, bir ann kesit olarak alnmas da olabilecei gibi bazen uzun yllarn birka sayfada bir sre olarak sunulmas eklinde de karmza kabilir.

Baz hikyelerde zaman kavram birka cmleden oluan tasvirlerle verilir. Bir sabahn insanlara hangi umutlar yklediini ya da akamn hangi armlarda bulunduunu, bir yaz gn scan hararetini ya da bir k gn souk ve karl zamanlarn tasviri ocuklarda etki yaratabilen anlatmlardr. Zaman tasvirinin mekn tasvirleriyle i ie olduu yerler daha ounluktadr. Bu blmler, arya kamadan verildiinde ocuklarn zihinlerinde zamann olaya olan etkisiyle btnlemi bir yap ortaya kacaktr.

12

Zaman, olayn ne zaman, hangi artlarda gerekletiinin en nemli ipucudur. Bazen gemi devirlere ait hikyelerin ocuklar tarafndan okunduunda ocuklarn gnmz anlayyla o devri karlatrdn grrz. Bu ocuklarda gemie ait merak artrd gibi gnmzn daha iyi anlalmas konusunda da ocuklara yardmc olmaktadr. Ayrca ocuklara olayn getii zaman ile olay arasndaki balantnn aklanmasn kolaylatrmak bakmndan hikyelerde zaman hakknda cmle aralarnda da olsa ksa aklamalara gerek duyulmaktadr.

Dolaysyla hikyelerde, zaman kavramn iki ekilde ele alrz. Birincisi; olayn balangcndan gelierek sonuland bir sre, ikincisi ise olayn ortaya konduu devrin artlar, tarihi dnemin zellikleridir (Cemilolu 2003: 56).

1.1.3.1.1.4. Mekn Unsuru

Eserde olayn getii yer, evre ya da atmosfer diyebileceimiz mekn hikyenin dier bir unsurudur. Genellikle zaman kavram ile eserlerde yer alr. Eserin yapsna gre bazen ok ksa bazen de genie tasvirlerle anlatlr. Klsik hikyelerde neredeyse yok denilebilecek bir yapda olan mekn, modern hikyelerde gzleme bal olarak daha geni yer alabilmektedir.

Klsik hikyelerde yok denecek kadar az olan mekn tasvirlerinin nedeni amacn insanlara ders verecek, eitecek bir sonu karlacak olayn anlatlmasdr. Amaca abuk ulamak istei mekn ve zaman kavramlarn klsik hikyelerde ayrnt ile alnmasn engellemitir. Modern hikyelerde ise evre tasvirlerine nem veren akmlarn da etkisiyle mekn daha geni bir ekilde yer almtr. Tabi ki burada nemli olan dier bir unsur edeb trn eididir. Romanlarda sayfalarca yer alan tasvirleri hikyelerde bulmak mmkn deildir. Ya da masal, destan ve efsanelerde yer alan hayali meknlar hikyelerde yer almaz.

ocuk hikyelerinde, mekn tasvirlerine arya kamadan ve ok ksa tutmadan vermekte fayda vardr. ocuklarn okuduklar eserlerde, kendilerini

13

hissetmelerinde mekn tasvirlerinin pay byktr. ocuk hikyelerinde, hareket unsurunun yer almas gerekmektedir. ocuklar hikyelerde bir yerde balayan olayn baka yerlerde gelimesini ilgiyle takip edeceklerdir. Hareket unsurunun iyi verilebilmesi de mekn tasvirlerinin yerli yerince ve yeterince yaplmas ile salanacaktr.

1.1.3.1.1.5. Pln Unsuru

Hikyelerde pln olarak genel bir yap karmza kmaktadr. Bu yap, serim (giri), dm (gelime), zm (sonu) olmak zere blmden olumaktadr. Yazar okuyucuyla paylamak istedii olay geliim sreci iinde bu aamalarda verir. Serim blmnde kiiler, zaman, mekn tantlr ve olaya giri yaplr. Dm blmnde olay bir soruna dnr ve soruna zmler aranr. zm blmnde ise hikyede verilmek istenen netice ortaya kar.

Hikyelerde plnlar, bazen farkl ekillerde karmza kabilir. Aslnda her eser kendine ait zel bir yapy da iinde barndrmaktadr. rnein hikyelerin balanglar farkl farkl ekillerde karmza kabilir. Bazen bir mekn tasviriyle, bazen kiilerin tantlmas bazen de atmaya konu olan olayn sunulmasyla hikyelere baland grlr. Baz hikyelerde kiiler arasndaki ilikilerden balanarak olayn ortasndan giri yaplp sonra baa dnlr. Kimi zaman ise

hikyelerin diyaloglarla balad grlr. Bu diyaloglar iinde kiiler ve mekn hakknda ksa aklamalar yaplr. Bu metoda ise dramatik metot denilmektedir. Baz hikyelerde konu olayn dramatizasyonu yahut anlatmyla balar, olay zincirleri birbirlerine eklenerek temel olay etrafnda bir halka oluur ve nihayet bir olay ile sona erer ( Akta ve Gndz 2003: 208).

Hikyelerde ortaya koyulan pln, ocuklarn kompozisyon anlaylarn gelimesini salayacaktr. Bu adan ortaya koyulan eserlerdeki btnln ocuklarn seviyelerine uygun olasna zen gsterilmelidir. Karmak yapdaki olay rglerinin iyi bir plnlama yaplmadan sunulmas ocuklar eserden

uzaklatracaktr.

14

Plnlamada dikkat edilmesi gereken en nemli unsurlardan birinin, giri blmnn hassasiyetle hazrlanmas gerektiidir. nk nice kk okuyucu ellerine aldklar eserlerin giri blmnde bir ey anlamadklarn ifade ederek kitab brakmlardr. Serim blmnn sade ya da ilgin bir yannn dier bir ifade ile cazibedar bir yannn olmas gerekmektedir. Merak duygusunun uyandrlmas ise eserin dm ve zm blmlerinin ocuklar tarafndan keyifle okunmasn salayacaktr.

Sonu blm, bir bakma eserden hsl olacak maksadn ocuklara sunulmas anlamna gelmektedir. yi bir eserin sonu blm, okuyucu tarafndan sezinilebilecek bir yapda olmas gerekmektedir. Baz eserlerin sonu blmlerinin beklenmedik bir ekilde bitmesi dhil okuyucunun buradan almas gerektiini bilmesiyle mmkn olacaktr. Yazar, burada okuyucuyu dndrmek istediini sezdirebilmelidir. Bazen hikyeler, tam bir sonuca balanmadan bitmektedir. Yazar, ocuklara hayatn devam eden bir sre olduunu ve onlarn hayalleriyle ba baa kalmalarn istemektedir. Bazen hikyelerin bir soru ile bittii de grlmektedir. Karmza deiik tarzda kan btn bu plnlar ocuklara verilmek istenen duygu, dnce ve davranlara gtrd srece baarldr.

1.1.3.1.1.6. letiler (Mesaj)

Her edeb eser okuyucusuna birtakm dnce ve duygularn aktarmak istei tamaktadr. Konumuz ocuk edebiyat olunca, yazlacak eserin bal bana bir sorumluluk tad aktr. ocuklara ynelik yazlan hikyelerde muhakkak iletilerin anlalr bir olay rgs ve plnlama ile verilmesi gerekmektedir. Hikyelerde ocuklara vermek istediimiz iletileri ikiye ayrmakta fayda vardr:

a) Ana fikir (Ana dnce) b) Yan letiler

15

Ana fikir, yazarn eserde asl vermek istei dnce, okuyucusuna kazandrmak istei davran ya da oluturmak istedii duygu atmosferidir. ocuk hikyelerinde yazar uygun olmak artyla hangi konu olursa olsun eserinde anlatmak istei bir ana fikri bulundurmaldr. Mizah, tarih, doa, serven ve daha hangi konuda eser veriliyorsa ocuklarn ulamakta glk ekmeyecei ana fikirler yer almaldr.

Yan iletiler ise eserde satr aralarnda geen, gzel mesajlar ifade eden, okuyucuyu dolayl ynden etkileyen, belki de bilinaltnda yer eden olumlu sinyaller olarak kabul edilebilir. Bir eserde ana fikir haricinde karlabilecek yan fikirler de denilebilir. Yan iletiler eserin deiik yerlerinde okuyucunun fark bile edemedii bir yapdadr. Eserin detaylca incelendiinde ortaya kan yan fikir rgleridir.

Gerek ana fikir gerekse yan iletiler hikyelerde okuyucuya dorudan verilmemelidir. ocuklarn olayn seyri ierisinde dnerek bir sonuca ulamaya almaldrlar. Dorudan ana fikrin verilmemesi bazen farkl sonulara ulalmasn da beraberinde getirecektir. Bu durum sosyal bilimlerin yaps gerei doal kabul edilmeli; gerekirse kacak farkl sonular tartmaya sunulmaldr. Aslnda bu yorum farkllklar ocuklarn ufkunun genilemesine ve olaylara farkl

pencerelerden bakma kabiliyetlerinin gelimesini salayacaktr (Cemilolu 2003: 57).

Mesnevide yer alan hikyeler ana fikir ve yan iletiler olarak ele alnacak, Mevlnann anlatmak istedii dnceler hikyelerde teker teker incelenecektir.

1.1.3.1.2 Edebiyatmzda ocuk Hikyeleri

Trk edebiyatnda Tanzimat dnemiyle modern manada hikyeler yazlmaya balanmtr. Fakat ocuklar iin yazlan eserler daha sonraki dnemlere rastlar. Aslnda yetikinler iin yazlan fakat zamanla ocuklara hitap eden, ya da sadeletirme yolu ile ocuklarn okuduu eserler verilmitir. A. Mithat Efendi, Namk Kemal, Recaizade Ekrem, Samipaazade Sezai, Ebubekir Hazm Tepeyaran,

16

Hlit Ziya Uaklgil, A. Hikmet Mftolu ilk hikye ve roman yazan yazarlarmzdr. Daha sonraki yllarda ise mer Seyfettin, Y. Kadri Karaosmanolu, Hlide Edip Advar, Mahmut Yesari, Memduh evket Esendal, Aka Gndz ve Reat Nuri Gntekin hem hikye hem de roman trnde eserler vermi olsalar da eserlerini dorudan ocuklar iin yazmamlardr (Ouzkan 2001: 108).

Edebiyatmzda Cumhuriyetten sonra yazlan eserlerde ilk bata yetikinler iin yazlmaktayd. Yazlan eserlerde ocuklara hitap eden roman trnde eserler verilmi, 1940 ylndan sonra halk almalarnn etkisiyle masallar derlenmi ve yaynlanmtr.

Doan Karde Dergisi ve Arkn Yaynevinin 1960tan sonra at yarmalar ocuk edebiyatna canllk kazandrm, hikye ve romanlar ile Mehmet Seyda, Fazl Hsn Dalarca, Aziz Nesin ve Rfat Ilgaz baarl eserler ortaya koymulardr (oban 1996: 12).

1970li yllar da ocuk edebiyatna politik olarak bakld, renciliin yaratcl, rnlerin zgnl, nitelii deil de ierik olarak mesajlarn n plnda tutulduu yllar olarak grlmektedir (Gleryz 2003: 87). Bu dnemden sonra gnmze kadar ocuk roman ve hikyecilii ile n plna km ve baarl eserler ortaya koymu u yazarlarmz syleyebiliriz: Glten Dayolu, Yalva Ural, pek Ongun, Muzaffer zg, H. Latif Saryce, Mustafa Ruhi irin, Ayla Kutlu, Kemal Ate, lk Tamer, Fatih Erdoan, Elvan Pekta, Hseyin Yurtta ve Nezihe Meri saylabilir (Gleryz 2003: 88).

1.1.3.2. ocuk Edebiyatnda Fabln Yeri

Mesnevide en fazla yer alan trlerden biri fabldr. Eser incelemelerinden birounu fabllar oluturmaktadr. Bu adan, fabl kavram ile ilgili birka tanm verdikten sonra bu tre ait zellikleri ve trn nemini belirteceiz.

17

Kahramanlar oklukla hayvanlardan seilen, sonunda ders verme amac gden, genellikle manzum hikye, yknce (Trke Szlk 2005: 675). Fabl(yknce), genellikle kahramanlar bitkiler ve hayvanlardan seilen banda ya da sonunda bir ahlk dersi, bir yaam ilkesi ortaya koyan, insanlarn ortak kusurlarn, eksikliklerini gidermeye alan manzum ya da dz yaz biiminde oluturulan yklere verilen ad olarak aklanabilir (Gleryz 2003: 203). Fabl, olaya dayal trler iinde ocuklarn zevkle okuduklar trlerin banda gelir. nk evresiyle ve doasyla i ie yaayan insanlar bitki ve hayvanlarn hayatlarn merak etmiler onlarla neredeyse dost olmulardr. Bu dostluk bu evrenin daha iyi anlalmasn salam, yazarlar bitki ve hayvanlar ile insanlar arasndaki benzerlikler ve farkllklar ortaya koymulardr. nsan bata dnce olmak zere birok farkl meziyetleri ile n plna km ve dier canllar lemine stnlk kurmutur. Btn bu ilikiler dier varlklarn konumas suretiyle ortaya konan fabl trn sevilir bir tr hline getirmitir.

Fabl trnde, dorudan eiticilik, bir konuda ders verme amac gdlr. Bundan dolaydr ki zaman, mekn ve kiiler ok ksa hatta bazen hibir tasvire yer vermeden okuyucuya sunulur. Fabl trn pln olarak ele alrsak drt blm karmza kmaktadr: (1) Olayn ve kahramanlarn tantld giri blm; (2) olaylarn entrikalarla dmlendii gelime blm; (3) dmn zld sonu blm; (4) olay ve olaylarn arkasnda yatan ana fikrin akland ders blm, eski deyimiyle kssadan hisse blm (Ouzkan 2001: 64).

ocuk eitimi asndan fabllarn olumsuz yn, dorudan ders nitelikli blmlerin yer almasdr. ocuklar dorudan t veren eserleri okumaktan holanmamaktadr. ocuklarn zevkle okuduklar bu trn bitimindeki ders blmlerinin karlmas daha uygun olacaktr (Nas 2004: 246). Hazr bilgi yerine ocuklar baka varlklarn aralarnda geen bu diyaloglar ile kendi hayat arasnda bir kstas kuracak ve sonuca ulaacaktr.

Fabllar, soyut dncenin henz gelimedii kk yataki ocuklarn okuyabilecei bir tr deildir. ocuklarn zellikle soyut kavramlar tam olarak

18

anlayamadklar erken alarda fabllarla kar karya kalmalar, onlarn fabllardan zevk almalarn salamayabilir. Bu yzden daha ok on yandan sonraki ocuklara fabl anlatmak daha uygundur. nk karlamad ve yaamad soyut kavramlar alglayamayan ocuun fabllardan bir eitim almas zordur. Ya dzeylerine gre fabllarda ele alnan dnceleri basitten karmaa snflandrmak gerekmektedir. Bu ayn zamanda ocuklarn karlatklar ve yaadklar olay ve durumlar ne alarak fabl rneklerinin seilmesiyle mmkn olacaktr (Yaln ve Ayta 2003: 128).

ou aratrmacya gre fabllarn kayna Hindistandan gelmektedir. En eski fabl rnei olarak da Panatantra masallar kabul edilir. Hint filozofu Beydabann syledii ve tahminen M.S. 300 yllarnda yazya geirilen Kelile ve Dimne de en eski fabl rneklerindendir (Gken 1980 :86). Kelile ve Dinme ve dou masallar zamanla Anadolu ve batya doru yol alm ve yazlan dier bat yazarlarnn fabllarna kaynaklk etmitir. Seluklular dneminde Mevlna Celalettin, Ege

Blgesinde Ezop (Aisopos) ve son olarak Fransz ozan La Fontaine bu tre yerleiklik kazandrmtr (Gleryz 2003: 203).

Dou Edebiyatnda Fabl trnn en gzel rneklerinden biri de eyh Sadi (1213-1292)nin Glistan adl eseridir. Eserde yneticilerin tutum ve

davranlarndan sohbetin kurallarna kadar birok konu ele alnm szl ve yazl olarak aktarlmtr. Edebiyatmzda bu trn ilk rnekleri eviri yoluyla yaymlanmtr. Kayserili Rtnn Nuhbet-l-etfal (1858) adl ilk Trke alfabesinde baz eviri fabllara yer verilmitir. inasi, La Fontainein Kurt ile Kuzu hikyesini dilimize evirmi kendisi de Eek ile Tilki, Karaku Yavrusu ile Karga ve Ar ile Sivrisinek adl manzum hikyeler yazmtr. Ahmet Mithat Efendi Kssadan Hisse adl eserinde hem eviri hem de kendisinin yazd fabllara yer vermitir. Recaizade Ekrem de La Fontaineden Horoz ile nci, Kurbaa ile kz, Karga ile Tilki, Mee ile Saz ve Austos Bcei ile Karnca gibi evirilerle ocuk edebiyatna katk salamtr. Daha sonra da deiik yazarlarmz La Fontainden baarl eviriler yapmlar ve zevkle okunmulardr. Son olarak Sabahattin Eybolu, La Fontainenin tm fabllarn Masallar adl kitabnda topluca yaymlamtr (Ouzkan 2001: 66, 68).

19

Mevlnann Mesnevisinde yer alan fabl rnekleri bu tre ait yukarda belirttiimiz zelliklere bal olarak ocuklarn geliim dzeylerine katks ve uygunluu bakmndan ele alnacaktr.

1.1.3.3. ocuk Edebiyatnda Kssann Yeri

Kssa, kendisinden ders alnmas gereken ksa hikye (Trke Szlk 2005: 1168). eklinde tanm yaplan kssa, geleneksel bir anlatma sahiptir. Modern yklerden kesin hatlarla ayrlmaktadr.

ve d gzlem yaplmadan anlatlan, sadece insanlara faydal bir ders karma amac tayan ksa yklere geleneksel kltrmzde kssa ad verilmektedir. Geleneksel ykclk ve kssa kltrmzn en belirgin zellii, olayn getii yer ve zamana nem verilmemesidir. Bu tr yklerde nemli olan karmza kan olay ve olaydan karlacak derstir. Bu ada tasvirler neredeyse yok denecek kadar azdr. Oysa modern tarzda yazlm yklerde i ve d gzleme ok nem verilir; kii, zaman ve mekn tasvirleri yer alr. (Akta ve Gndz 2003: 209).

Trk edebiyatnda bu trn en gzel rnekleri eyh Sadinin Bostan ve Glistan ile Mevlnann Mesnevisinde yer almaktadr. Yine Attarn Mantkut Tayr ile eyhinin Harname adl mesnevileri fabl tr ile birlikte kssalar iermektedir.

Kssalar da fabllar gibi dorudan ders verme amacyla anlatlmas bakmndan olumsuz olmasna karn ok ilgin ve mizah ieren deiik konulardaki kssalar sevilerek okunmu ve anlatlmtr.

Mevlnann Mesnevi adl eserinde yazlan ve deiik tercmeleri yaplan hikyelerin nemli bir ksm da kssalardan olumaktadr. 1315 ya grubu ocuklarnn bu kssalardan alabilecekleri davran rntleri ikinci blmde incelenecek, olumlu ve olumsuz ynleri ortaya konacaktr. Fakat almamza konu

20

olan Mesnevideki hikye, fabl ve kssalar yukarda verdiimiz zellikler bakmndan ayrt edilse de hepsi bir olay etrafnda rglenmesi bakmndan birbirine yakn trlerdir. Mesnevide yer alan bu trler evirilere genellikle Mesneviden Hikyeler eklinde yansmtr. almamzda karkla yer vermemek iin genel ad olan hikye yi tercih ettik. almamzn ikinci blmnde bu hikyeler incelenirken hikyenin tr bal altnda bu farkll yine yanstm olacaz.

1.1.4. ocuk Hikyelerinde Bulunmas Gereken zellikler

ocuklara ynelik yazlan hikyeler, belli temel ilkeleri bnyesinde barndrmas ile baarl olabilecektir. Hemen hemen btn ocuk edebiyat kitaplarnda yer alan bu zellikleri birletirerek geni bir ekilde vermeyi uygun buluyoruz. nk incelediimiz Mesnevideki hikyelerin incelenmesinde birinci kstasmz bu blm olacaktr. ocuk hikyelerinde u zelliklerin gzetilmesi gerekmektedir;

1. Yazar anlatt ve kurgulad olaylarda, ocuklarla arkadalk, dostluk kurabilmeyi bilmelidir (Sever 2003: 191).

2. Hikyelerde ocuklarn kavramsal geliimlerine katk salayacak bir anlatm yelenmeli, ocuklara Trkemizin anlatm olanaklar ve kurallar sezdirilmelidir. (Sever 2003: 190).

3.

Hikyeler, ocuun yana, ilgi ve gereksinimlerine uygun olarak insan

ve yaam gerekliini anlamasna katk salamal, her eyden nemlisi de ocuk ile yaam arasndaki ba kurulmaldr. zellikle ocuun kendini zgrce

gerekletirebilmesine olanak salayacak yaam durumlar, dilin anlatm ustal ile sunulmaldr. (Sever 2003: 190).

4. ocuklarn ilgilerini eken, yaantlarn yanstan ve kavrama kapasitelerine uygun konular verilmelidir.

21

5. ocuk dncesine aykr olmayan sade ve gereki bir pln yaplmaldr (Ouzkan 2001: 109).

6. zellikleri iyi anlatan, gereklie uygunlukta hi kukuya yer vermeyen kiilere yer verilmelidir (Ouzkan 2001: 109).

7. Hikyelerde politik ve ak, tahrik edici cinsel konular ilenmemelidir (Gleryz 2003: 261).

8. Hikyeler, rencileri motive eden, srkleyici ve okumaya kkrtc olmaldr, bunun iin de i plnda gerilimi veren elerin aralara iyi serpilmi bir plnla sunum yaplmaldr (Gleryz 2003: 261).

9. Hikyelerde dorudan ders veren, t veren cmleler yer almamaldr. Verilmek istenen ders aralarda ya da hikyenin genelinde verilmelidir.

10. Hikyeler ok uzun olmamal, hikyelerde gereksiz ayrnt ve tasvirlere yer verilmemelidir.

11. Kabala kamamak ve yerinde olmak artyla gldrc unsurlara yer verilmelidir (Ouzkan 2001: 109).

12. Konularn ilenii bilim verilerine ve insanlk deerlerine uygun olmaldr. nsan ve evresi gereki bir ekilde ele alnmal, yurt sevgisi, insan sevgisi ve yardmlama duygularn glendirmelidir (Yrkolu 2004: 94).

13. Hikyelerde, kiiler aras diyaloglara yer verilmeli, bu blmlerde kahramanlarn kiilik zellikleri verilmeye allmaldr.

14. Hikyelerde, ksa cmle ve paragraflar ile salanacak srkleyici bir anlatmn olmas gerekmektedir (Ouzkan 2001: 109).

22

15. ocuklarn seviyelerine uygun basit ruh zmlemelerine yer verilmelidir (Ouzkan 2001: 109).

16. zellikle insana ait karlanmas gereken temel ihtiyalar, (gven ihtiyac, baarmak ihtiyac, bir gruba kabul edilme ihtiyac, oyun ve deiiklik ihtiyac ve estetik ) hikyeler vastasyla ocuklara verilmelidir (irin 2000: 206).

17. Hikyelerde ele alnan konular ocuklar dnmeye ynetmeli, onlarn birtakm beceri ve alkanlklar kazanmalarna yardmc olmaldr (irin 2000: 210).

18. Hikyelerde, yaamn bir gerei dncesiyle iddet olgusuna da yer verilebilir. Ancak, ocuklarn geliim seviyelerine gre belli llerde yer verilmeli ve ocuklarn iddet karsnda alacaklar net tavrlar eserde gzel bir ekilde incelenmelidir (Sever 2003: 191).

19. Yiitlik abartlmamal; ocuklara, yanlmaz insan, her eyi bilen insan rnekleri sunulmamaldr. nsan olumlu ve olumsuz rnekleriyle ortaya konulmaldr. Kat ahlk kurallar iinde skp kalnmamal, hogr ve esneklik rnekleri sunulmamaldr (Yrkolu 2004: 95).

1.1.5. 1315 Ya Grubu ocuklarnn Geliim zellikleri

Mevlnann Mesnevisinde yer alan hikyelerin incelenmesindeki dier bir kstasmz, ilkretimin ikinci kademesine denk gelen 1315 ya grubu ocuklarnn geliim zelliklerinin bilinmesidir. Milli Eitim Bakanlnn rencilere tavsiye ettii 100 Temel Eserden biri olan Mesnevi, zellikle II. Kademe rencileri tarafndan okunmaktadr. Okunan hikyeler rencilerin dilsel, zihinsel, bilisel ve duyusal geliimlerine uygun mudur? Bu sorunun cevab, 1315 ya grubu ocuklarnn geliim zelliklerinin bilinmesi ile mmkn olacaktr.

1315 ya grubu ocuklar, bu dnemde mantksal dnme bakmndan yetikinler dzeyine erimektedirler. Bu dnem ocuklar, kurduklar denenceleri,

23

snamadan geirir; soyut dnr, genellemeler yapar ve soyut kavramlar kullanarak bir durumdan dier duruma geebilirler (Morgan 1982: 64-65). Bu dnem ocuklarnn okuyaca kitaplar ocuksu kitaplar olmaktan karak, neden, niin, dieri, teki, daha ve acaba gibi konular ilemelidir. ocuklar, belli iddialar ortaya atarak, onun kantlanmas iin aba gsterebilirler.

Bulgular gelitirecekleri forml ya da sembollerle ifade edebilirler ve baka bir alanda kullanabilir. Dier yandan bu dnem ocuklar, tartmaya katlmay severler, mantk oyunlaryla oynamaktan holanrlar. te yandan resim, mzik, iir, dans gibi duygu ve dncelerin sembollerle aktarld etkinliklere ileyici olarak deil, etkin olarak da katlrlar (Erden ve Akman 1995: 59).

Bu dnem ocuklar iin yazlacak kitaplarn yetikinlerinkine yakn olaca sylenebilir. Dier bir deyile bu dnem ocuklar yetikinler iin yazlm, roman, deneme, yk ve dier yazlar okuyabilirler. Yine bu dnem ocuklar iin kara ve tiyatro almalar zevk alacaklar etkinlikler arasnda yer alabilir (Gleryz 2003: 10).

Gizlilikten holanrlar, gizlilik ieren roman, film ve ykleri severler. Okuduklar kitaplarda kendilerini grrler, beenilme istekleri ok fazladr. lgi ve ihtiyalar danktr. Yalnz kalma istekleri vardr, duygusal ynden bamsz olma istei hkimdir, bazen ocuksu bazen yetikin rol stlenirler (Yaln ve Ayta 2003: 41). lk genlik olarak da adlandrabileceimiz bu dnemle ilgili Atalay Yrkolu (2004: 376) frtnal geen bu dnemin zelliklerini ok gzel anlatmtr:

lgileri artm, gelge hevesleri oalmtr. Grltl mzie baylr. Sse ve giyime dknlk gsterir. Gen kz ayna karsnda saatler geirir. Bir sivilce ile gn boyu urar, kayglanr. Gen erkek boyasz ayakkabsna bakmaz ama san uzatr, gnn modasna gre kestirmekte direnir. Zayflk, imanlk, uzun boy, ksa boy, yz izgilerinin dzgn olup olmay sorun olmaya balar. Gizlilie nem verir. Gen odasna kapanr, kapsn kilitli tutmak ister. Duvarlara renkli

24

resimler ve film oyuncularnn resimlerini asar. Arkadalaryla gizli konumalar ve fsldamalar olur. Kardelerini yanna sokmaz, tersleyip uzaklatrr. Uzun uzun dler kurar. Gnce tutmaya balar. iir, yk yazmaya zenir. Kendinden habersiz, mektuplarnn ve yazdklarnn okunmasna byk tepki gsterir. Bu ya grubu ocuklar dnce ve duygu bakmndan uyumlu insanlarla grup olutururlar. Bu bir bakma kendi kimliklerini ortaya koymaya almalarnn bir gstergesidir. Bazen topluma bal kalmak iin kiiliklerinden vazgeerler bazen de kart dnceler iinde yer edinmeyi tercih ederler.

Adil olmasalar da adalet isterler. Eletiri kabiliyetleri gelimitir. Adalet iin doru bildiklerini sylemede saknca grmezler. retmenler tarafndan demokratik ortam oluturulduunda dncelerini rahata aklayabilir, olumsuzluklar yerebilir, olumlu davran ve dnceleri takdir edebilirler. Bu ada ocuk, kendisinin engellendiini hissettii anda depresyona girebilir. Arkadalk ilikileri ok nemlidir. Farkl giyim ve davranlar gstererek kimlik kazanmaya alrlar. Arkadalarn ve retmenlerinin eksik ve noksanlarn bulmaya alrlar. Amaca ne oranda ulatklarn bilirlerse ok daha hzl renirler. zdeleecekleri modeller ararlar bu modellerin farl nemli aktel deerlere transfer edebilir olmas gerekir (Yaln ve Ayta 2003: 42).

1.1.Ama

phesiz, gnmzde ocuklarn eitimine katk salayan en nemli unsurlardan biri, eitli edebi trlerdeki nitelikli eserlerin ocuklara okutulmasdr. ocuklarn okumaktan holand trlerden birka da ksa hikye ve fabllardr. almann amac, Mevlnann Mesnevisinde yer alan hikye ve fabllarn, ocuklara edebi zevkin kazandrlmasna ve kiilikli, kimlikli, benlik sahibi bireyler yetitirilmesine salad katky ortaya koymaktr.

Bu ama dorultusunda yaplacak almalar:

25

1. Mevlnann hayat ve eserleri. 2. Mevlanann yaad an zellikleri. 3. Mevlnann dnce yaps ve kltrmzdeki yeri. 4. Mesnevide yer alan hikyelerin incelenmesi. 5. Mesnevide yer alan hikyelerin snflandrlmas. 6. Mesnevide yer alan hikyelerdeki ana dnce motiflerinin ortaya konmas. 7. Mevlnann eitim felsefesinin ortaya konmas.

1.2. Aratrmann nemi

ocuk edebiyat, zellikle 19.yy ve sonrasnda gelime gstermi, bu alanda dnyada ve Trkiyede birok alma ortaya konmutur. Yaplan almalarla her geen gn ocuklar iin kaleme alanm nitelikli eserlerin says artmaktadr. nceleri ocuklara ynelik eserler yazlmyor, yetikinler iin yazlan eserler ocuklar iin sadeletirilerek okutuluyordu. Bu alandaki ciddi bir boluk vard ve bu, geliim alarndaki ocuklar iin olumsuz bir durum tekil ediyordu.

ocuk edebiyat, gnmzde daha bir sistemli hale gelmitir. ocuklarn hangi yalarda hangi zelliklere sahip olduklar, ne tr kitaplardan holand, dil geliimleri, duyusal ve zihinsel geliimleri ortaya konmutur. Eitimciler, ocuklarn geliim srelerini hassasiyetle inceleyerek, ocuklarn bu srelerde karlaaca problemlere uygun zmleri sunmaya almaktadrlar.

ocuklara okutulacak eserler, hem gnmzn yazarlarnn hem de gemite yazlm, kltr zenginliimizi yanstan yazarlarn sentezi olmaldr. nsanlk, boyut zerinde yaamaktadr. Dn, bugn ve yarn. Bu boyutlar birbirinden ayr dnmek edebiyat asndan da mmkn deildir. Dnmz oluturan eserler, bugn ocuklar iin sadeletirilip, onlarn ilgi ve ihtiyalarna uygun olarak sunulmaldr.

26

Bugn, evrensellii yakalam, tm dnyann retilerini, mesajlarn aratrd, zerinde akademik almalar yapt en nemli Trk dnrlerinden Mevlna, ortaya koyduu eserlerle Trk kltr asndan nemli bir yere sahiptir. Mevlna ve eserleri zerinde birok akademik alma yaplm, eitli yaynevleri Mesnevideki hikyeleri de yaymlamlardr. Mesnevide yer alan hikyelerin ierik bakmndan incelenmesi ocuk edebiyat asndan bir gerekliliktir. Pertev Naili Boratavn bir tespitine gre Trk masallarnn en eski izleri, Mevlnann eserlerindedir (Gnaydn 2005).

Bu almada, yetikinler tarafndan okunan bu hikyelerin, ocuk edebiyatnn esaslar asndan deerlendirilmesi yaplacaktr. alma, bu

hikyelerin ocuklara salayaca kazanmlarn ortaya konmas bakmdan nem arz etmektedir.

1.3. Sayltlar

Mevlnann Mesnevisindeki Hikyelerin ocuk Edebiyat Asndan Deerlendirilmesi adl bu tezde Mesnevi ile ilgili u almalar yaplmtr:

1. Mesnevide geen btn hikyeler tek tek okunmu, ocuklar iin uygun krk hikye ile snrlandrlmtr. 2. Mevlanann eitim felsefesi belirlenerek, Mesnevideki hikyelerde verilmek istenen iletiler ve ana fikirler gruplandrlmtr. 3. Mesnevide geen hikyelerin snflandrlmas yaplmtr. 4. Hikye unsurlar seilen hikyelerde ortaya konarak, genellemelere gidilmitir.

1.4. Snrllklar

Bu almada, Mevlanann Mesnevisindeki hikyeler, Veled zbudakn alt ciltlik Mesnevi adl eseri esas alnarak incelenmitir.

27

Yaplan almalarda ele alnan hikyelerin inceleme ve deerlendirmeleri, 1315 ya grubu ocuklarnn geliim dzeyleri dnlerek yaplmtr.

Mesnevide bazlar ok ksa da olsa iki yz akn hikye yer almaktadr. Bu hikyeler tek tek incelenmekle birlikte almada net sonulara ulalmas bakmndan krk hikye uygun grlmtr. Bu hikyelerin, Mesnevi ile ilgili yaynlanm hikye kitaplarnda en ok yer alan ve ocuklar iin hazrlanan eserlerde bulunmasna dikkat edilmitir.

28

BLM II YNTEM

2.1. Aratrma Modeli

Bu almada kullanlacak yntem, tarama modelidir. Mevlnann alt ciltten oluan Mesnevi eseri, Veled zbudakn Mesnevi adl eseri esas alnarak taranacak, ocua grelik ve eitim temalar gz nnde bulundurularak sonuca ulalmaya allacaktr.

2.2. Evren ve rneklem

Aratrma evrenini, Mevlnann Mesnevi adl eserinde yer alan hikyeler, bu hikayelerin ocuklar iin dzenlenerek ele alnm basmlar, Mevlnann o hikaye ile vermek istedii dncelerin karlatrlmas iin Veled zbudakn Mesnevi adl alt ciltlik erhi, Mevlnann dier eserleri ve dnce yaps ile ilgili makaleler oluturmaktadr.

Aratrmann rneklemini ise, Mesnevide yer alan ve deiik yaynevleri tarafndan dzenlenerek ocuklarn okuyabilecei ekle getirilen krk hikye oluturmaktadr.

2.3. Veri Toplama

Aratrmada yer alan veriler kaynak tarama yoluyla elde edilmitir. almamzn esasn tekil eden alt ciltlik Mesnevi eserinin deiik erhleri ve hikye kitab olarak basmlar ktphanelerden ve kitaplardan temin edilmitir.

almada, Veled zbudakn MEB Yaynlarndan yaynlanan Mesnevi adl erhi incelenmitir. Abdulbaki Glpnarlnn gzden geirdii bu erh, orijinal Mesnevideki ekliyle beyitler halinde ele alnm, hikyelerin anlatm bu ekilde

29

yaplmtr. Burada yer alan hikyeler ve hikyelerle verilmek istenen dersler tespit edilmitir.

Mesnevinin orijinalinde yer alan hikye anlatmlar ok kark bir yapdadr. Hikye bitmeden baka bir hikyeye geilmi, bir konu baka bir hikyeyi hatra getirmi ve kark bir anlatm ortaya kmtr. Alt ciltlik Mesnevide yer alan hikyeleri bu karklktan kurtarmak amacyla birok yaynevi sadece hikye metinlerinin yer ald kitaplar oluturmulardr. ocuklar iin ele alnan Mesnevi hikyeleri de her geen gn artmaktadr. Bu eserlerde yer alan hikye anlatmlar incelenmitir.

kinci aamada, 13-15 ya grubu ocuklarnn ilgi ve ihtiyalar, psiko-sosyal zellikleri, hikaye ve fabl trne olan ihtiyalar ve bu trlerde olmas gereken zellikler incelenmitir. Bu ya grubu ocuklarnn belirgin zellikleri ocuk edebiyat aratrmalar esas alnarak belirtilmitir.

nc aamada, Mevlanann yaad devir ve hayat aratrlm, yazm olduu dier eserler ile birlikte dnce yaps ortaya karlmaya allmtr. Mevlnann kltrmzdeki yerinin anlalmas bakmndan Mevlna ile ilgili yazlm kitap ve makaleler incelenmitir.

Mesnevideki hikyeler krk ile snrlandrldktan sonra, konu, kahramanlar, yer, zaman, olay, anlatm, ileti ve ana fikirler bakmndan incelenmitir. Belli bir ablon iinde incelenen hikyelerden genel sonulara ulalmtr. leti ve ana fikirler ana ve ara balklar altnda toplanmtr. Hangi hikyede hangi ileti ve ana fikirlere ulald alma sonunda ayrca belirtilmitir.

Elde edilen tm kaynaklar, almada yer alan konulara gre kullanlmtr. almada elde edilen sonular ve nerilere son blmde yer verilmitir.

30

2.4. Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas

ncelikle, Mesnevide yer alan hikyeleri ve hikyelerin anlat amalarnn anlalmas bakmndan alt ciltlik Veled zbudakn Mesnevi adl erhi taranmtr. Burada yer alan hikyelerin hangi konularla balantl olduu ortaya karlmtr. Daha sonra deiik yaynevlerinin gerek yetikinler gerekse ocuklar iin yaynlam olduu hikye kitaplar taranm, bu kitaplarda en ok yaynlanan nitelikli hikyeler tespit edilmitir. Bu taramalar sonucu elde edilen hikyeler incelenmi ve yorumlanarak genellemelere ulalmtr.

31

BLM III BULGULAR ve YORUM

almann bu blmnde Mevlnann hayat, eserleri ve dnce hayat ortaya koyulmutur. Mesnevide yer alan hikyeler incelenmi, ileti ve ana fikirler tespit edilerek gruplandrlmtr.

3.1. Mevlnann Hayat ve Eserleri

Asl ad Celleddin Muhammed olan Mevlna, 30 Eyll 1207de Belh ehrinde dnyaya gelmitir. Belh ehri bugn Afganistan snrlar iinde olan bir ehirdir. Mevlnann babas Sultanul-ulem(limlerin sultan) unvanna sahip Bahaaddin Veled, annesi Belh emiri Rkneddinin kz Mmine Hatundur.

Mevlna, hayat boyunca birok lkapla anlmtr. Bunlardan en mehurlar, Mevlna(efendimiz), Mevlevi, Hdvendigar ve Molla-y Rumdur. Ayrca Belhi, Rumi ve nadirde olsa Konevi nisbeleriyle anlmtr (Karaismailolu 2001: 9). Mevlnann Rmi ya da Mevlnay Rmi diye hret bulmas uzun mddet Konyada oturmas, mrnn byk bir ksmn burada geirmesindendir (Frzanfer 1997: 69).

Sultanul-ulem olarak n yapan babas Bahaaddin Veled devrin nemli limlerinden biridir. Mevlna bata babas ve onun baarl rencilerinden Semerkandl erafeddin Lala ile Tirmizli Seyyid Burhaneddin daha kk yalarda Mevlnann hem ilim ynnden hem de ahlk ynnden geliimine imkn salayan bir evre oluturmulardr.

Mevlnann, eserlerinin ounu verdii ve asl manada olgunlua erdii Konyaya yerleene kadar geen dnemleri, uzun yolculuklar ve glerle doludur. Mevlnann ilk g be yandan sonraya rastlamaktadr. Mevlna, Belh ehrinden

32

babas Bahaaddin Veledin Harzemah ve onun stad olan Fahri Raziyle arasnn almas nedeniyle gitmek zorunda kalmtr. Belh ehri, 13. asrda slam dnyasnn nemli ilim merkezlerinden biri olmasna ramen ortaya kan ilmi ve siyasi ortam Bahaaddin Velede ailecek g etme karar almaya zorlar. yle ki Harzemah padiahlk tahtnda oturduu mddete geri dnmemeye karar verir (Frzanfer 1997: 79). Ancak, Sultan Veled btid-nme adl eserinde Bahaaddin Veledin Mool basknndan az zaman nce Belhten ayrldn syler. Bu tarih de takriben 1221 yllarna denk gelir. Oysa Fahreddin Razi 1210 ylnda lmtr (Glpnarl 2004: 7).

Ailecek g etmeye karar veren Bahaaddin Veled, hac maksadyla yola km, Niabur, Badat, Mekke, am ehirlerini dolaarak Anadoluya gelmitir. Bu yolculuk her adan Mevlna iin faydal olmutur. Yolculukta birok ilmi ve dini sohbet meclislerinde bulunma imkn elde etmitir (Karaismailolu 2001: 11). Eski zamanlarn artlar dnldnde bu uzun yolculuklarn ve deiik ehirlerin grlmesinin insanlarn olgunluuna katk salayaca muhakkaktr. Mevlnann kk yalarda ailesiyle birlikte g yapmak zorunda kalmas, deiik ehirleri grmesi ve bu ehirlerde farkl ilim adamlaryla sohbet meclislerinde yer almas onun ufkunu amada ve kiiliinin olgunlamasnda nemli bir pay vardr.

Uzun yolculuun sonunda Larende (Karaman) ehrine gelmilerdir. Mevlna burada Semerkandl eraffeddin Lalann kz Gevher Hatun ile evlenmitir. Bu evlilikten Sultan Veled ve Aladdin elebi adnda iki olu dnyaya gelmitir. Aile 1229 ylnda Konyaya gelmi ve Sultan Aladdin Keykubat tarafndan karlanmtr. Konya ya geldikten iki yl sonra 1231 ylnda Mevlna babas Bahaaddin Veledi kaybetmitir.

Bahaaddin Veledin halifelerinden olan Tirmizli Seyyid Burhaneddin Muhakkk, eyhinin Konyada olduunu renince Konyaya gelir. Ancak bir yl nce Bahaaddin Veledin ldn renince onun yerinde olu Celleddin Muhammedi bulmu ve onu adeta manevi terbiyesi altna almtr. Ayrca onu ilim tahsil etmeye ynlendirmitir. Bu sayede Mevlna, Halepe ama gitmi; Hlepte

33

Hlviye, amda Makdisiyye medreselerinde bulunmu ve birok bilgin ve sufi ile grme imknn elde etmitir (Glpnarl 2004: 8). Mevlna ile bulumalarndan dokuz yl sonra 1241 ylnda, Seyyid Burhaneddin Kayseride vefat etmitir.

Mevlna bu lm zerine Kayseriye gitmi ve Seyyid Burhaneddinin kitaplarn almtr.

Mevlna, Seyyid Burhaneddinin lmnden sonra be yl kadar (1241-1245) uyarclk ve retim krssne oturmutur. Ulu ecdadnn usullerine uyarak medresede fkh ve din ilimleri hakknda dersler vermiti. Halk da etrafnda toplam, o zamann fakihleri, zahitleri adedince zikr meclisi kurmutur. Nitekim etrafnda birok mrit toplanm, hreti leme yaylmtr (Frzanfer 1997:159). Bir bakma medresede hoca, derghta eyh ve camide vaiz olarak insanlar aydnlatm, bilgilendirmiti (Vakkasolu 2005: 29).

Seyyid Burhaneddinin lmnde be yl sonra emsi Tebriz-i ile tanr. Bu tanma ile Mevlnann hayatnda yeni bir dnem balar. emsin szlerinden oluturulan Makaalt adl eserde, emsin kendisine bir eyh arad anlalr. ems, Benim sepet rerek geinen Eb-bekr adl bir eyhim vard, olgundu; fakat bende bir ey vard ki o, bunu gremiyordu. O yzden eyh aramak iin yollara dtm ve nihayet Mevlnay buldum. (Glpnarl 2004: 8). Yine, bu eserde emse ryasnda yle seslenilir: Seni, Rum diyarndaki bir velinin sohbetine erdireceiz, ama daha vakti gelmedi; iler zamanna baldr (Vakkasolu 2005: 29).

Mevlna, emsin gelmesiyle birlikte belirgin bir deiikliin iine girmitir. ems Konyaya geldiinde Mevlna elli yalarnda, emsin de altm yalarnda olduu tahmin edilmektedir. ems ile tantktan sonra Mevlna neredeyse btn iini brakm, talebelerine verdii dersleri kesmi, dostlar ile olan ilikisi azalmtr. Glpnarlya (2004: 8) gre eer Mevlna emsle bulumasayd, phe yoktu ki ne tefekkrnde ne de tefekkrnn mkesi olan iirinde, o cokunluu ve nihayet devrini aan insani gr belirtmeyecekti. Nitekim Mevlna, emsten sonra asl manada doygunlua eren sohbetler etmi, cokulu bir anlatma kavumu ve birok eser meydana getirmitir.

34

emsle olan bu muhabbet Mevlnann dostlar ve talebelerini rahatsz etmeye balamtr. Her ynden istifade ettikleri, doyumsuz sohbetlerine katldklar, gnlden balandklar Mevlnann bir anda bu deiimi ister istemez dier insanlar emse kar olumsuz dncelere itmitir. nceleri babas ve Seyyid Burhaneddinin izinden giderek ilgi gstermedii semaa balam, meclisinde ney ve rebap almaya balamt. Bu durumu tercih etmesi, davran ve szlerinin deiimi tabii olarak birok limin de tepkisini ekmiti. ok gemeden ems bir anda kaybolmutur. Mevlnann mritlerinden ve yaknlarndan bir grup kendilerini yoldan kard gerekesiyle onu gizlice ldrmler ya da ems Konyadan kam ve bir daha kendisinden haber alnamamtr (afak,2005).

Mevlna, emsten ayrldktan sonra olu Sultan Veledi ama gndererek onu bulmasn istemitir.15 ay kadar sonra birlikte geri dnmlerse de bu beraberlik uzun srmemitir. ems ile Mevlna, 12471248 ylnda ayrlmlardr. Bu ayrlktan sonra Mevlna, emsi bulabilmek iin ardnda ama yolculuk yapmtr. Eflki bu srenin yaklak bir yl olduunu belirtmitir (Karaismailolu 2005). Glpnarlya (2004: 14) gre ihtimal Mevlnann olu Aladdin elebi ile ems arasnda kan kskanlk emsin ldrlmesine neden olmutur. emsin Mevlnann evlatl olan Kimy ile evlenmesi, Aladdinnin houna gitmemi, halkn da tepkisini ekmitir. nceden ems ile halkn arasn ak olmas bu olay ile iyice krklenmi, aralarnda Aladdinnin de olduu yedi kiilik bir grup emsi ldrp bir kuyuya atmlardr. Mevlna nceleri buna inanmasa da sonralar bir gazelinde onun kuyuya atldn atlarla anlatmtr.

emsten sonra Mevlnaya nce Selhaddin Zerkubi ardndan da Hsamettin elebi dostluk yapmtr. Mevlna, emsten sonra tekrar derslerine balam, sohbet meclisleri dzenlemi ve Allah yolunda insanlar yetitirmeye balamtr. emsten sonra yaklak on yl Mevlnaya Selhaddin Zerkubi dostluk etmitir. Selhaddin, Konya yaknlarnda bir kyde otururken bir cuma gn Mevlnann vaaznda bulunmu, hayranl artarak ona intisap etmeyi uygun grmtr. Selhaddin

Zerkubi, Konyada kuyumculukla uraan, tahsili olmayan bir kiidir. Mevlnann

35

Seyyid Burhaneddinin mridi olan Kuyumcu Selhaddinle dost olmas ve onu belli bir makama getirmesi yine halkn tepkisini ekti ise de Mevlna onunla olan dostluunu on yl boyunca srdrm, hatta onun kz Fatma Hatunu olu Sultan Veledle evlendirmiti (afak, 2005). Selhaddin Zerkubi, 1258 ylnda hastalanarak vefat etmitir.

Selhaddin Zerkubnin vefatndan sonra Mevlnann dostu, Hsameddin elebi olmutur. Bu dnem, Mevlnann asl verimli olduu dnem olmutur. Mevlna, Mesnevinin nsznde ondan ar hazinelerinin anahtar, yeryz definelerinin emini bulunan Ahtrkolu diye tannm faziletler sahibi, Hak ve dinin husm Vaktin Bayezidi, zamann Cneydi diye bahsetmitir (zbudak, 1991). eyh Selhaddinin Mevlnann sekin halifesi olduu gnlerde idi ki, elebi Hsameddin onun huzurunda mritlik, bendelik artlaryla kyam ediyordu. Ona teslimiyet gstermekte idi. Selhaddin vefat ettii zaman, ilk gnden beri Mevlnann kulluunda fedakrlk, can balayclk yaptndan dolay o ulunun makbul olmutur (Frzanfer 1997: 274). elebi Hsameddinin en byk himmeti, bilgi ve iir dnyasna Mesneviyi kazandrmasdr. Hsameddin rica yoluyla divann bydn artk yol erlerine elik edecek uzun bir manzum eser meydana getirmesini belirtti. Mevlna kendisinin de bunu dndn syleyerek sarnn iinde bir kt karp elebiye uzatt. Bu ktta Mesnevinin ilk on sekiz beyiti yazlyd. Mevlna, elebiye: Yazmay vaat ediyorsan yrr bu i. der. elebi vaatte bulunmu ve Mesnevi yazlmaya balanmtr. Artk Mevlna ile elebi Hsameddin birbirinden ayrlmyorlar, Mevlna sylemi, elebi yazmtr. Bazen sokakta, bazen yrrken, bazen de sabahlara dek yazlmtr. Mesnevinin tam olarak ne zaman bitirildii bilinmese de tahmini olarak Mevlnann lmnden az bir zaman nce olduu sylenebilir (Glpnarl 2004: 18).

Mevlna, 17 Aralk 1273 ylnda vefat etmitir. Mevlna ateler iinde kalm, yakc bir hummaya yakalanm, yanna birok ziyaretiler gelmeye balamtr. Bu ziyaretilere(olu Sultan Veled, Sadreddin Konevi vb.) son gazellerini okumutur (Glpnarl 2004: 19). O sralarda Konyada birok deprem olmu, halk korkarak yanna geldiinde, Merak etmeyin. Yerin karn akt, yaknda

36

yal bir lokma yer ve deprem biter demitir. Vefatndan sonra kyl, ehirli kim varsa Konyaya toplanmlar son yolculuunda son bir kere tabutuna dokunmak istemiler, tabutun etrafnda dne dne onu uurlamlardr.

Mevlna, uzunca yazd Mesnevisini adeta ana fikirleri ile zetlemek istercesine vasiyetinde dile getirmitir. ledii hikyelerdeki dersleri, insanlara lmeden nce vasiyet hlinde sunmutur: Ben, size gizli ve aikr olarak Allahtan korkmanz tavsiye ederim. Az yemek yemenizi, az uyku uyumanz, az konumanz, gnahlardan ekinmenizi, oruca, namaza devam etmenizi, daima ehvetten kanmanz, btn insanlardan banza gelecek eziyetlere ve cefalara sabr ve tahamml etmenizi, cahil insanlarla, zevklerine dkn olan sefihlerle oturup kalkmaktan kanmanz, kerem sahipleri ile slih ve iyi kiilerle sohbet etmenizi, beraber bulunmanz vasiyet ederim. nk insanlarn en hayrls da az ve z olandr (Can 1999: 81). Mevlna, yaad srece insanlara rnek bir hayat yaarken bir yandan da deiik eserler vererek gerek kendi ana gerekse kendinden sonraki alara seslenebilmeyi baarmtr. Ayrca Mevlna, yazdklar ile sadece kendi evresine deil tm bir dnyaya seslenebilmeyi baarmtr. Mevlnann yaynlanm ve Trkeye evrilmi be eseri mevcuttur. Bunlar, Mesnevi, Divan- Kebir, Mektubt, Meclis-i Seba e Fhi m-fhtir. Bunlar hakknda ksaca bilgi vermeyi uygun buluyoruz.

1.1.1. Mesnevi

Divan edebiyat nazm ekillerinden biri olan mesnevinin kelime anlam, ikier ikier, ikili manasna gelmektedir. Farslarn kulland bu nazm biimiyle yazld iin Mevlnann eseri Mesnevi olarak anlmtr. Bu eser alt ciltten olumaktadr. Mesnevi nazm tarz uzun yaz yazmaya uygun bir tarz olmakla birlikte dnemin artlarnda iirle anlatmann stnl sebebiyle tercih edilmitir. Mevlnann yazd ve hemen hemen tm dillere evrilen Mesnevinin, alt cildinde 25618 beyit yer almaktadr (Glpnarl 2004: 44). Hikyelerin yorumlamasnda temel olarak ele aldmz Veled zbudak erhinde ise beyit says 24912 olarak karmza

37

kmaktadr. Eserin bilimsel metnini hazrlayarak ngilizceye tercme eden ve ona erh mahiyetinde aklamalar yazan nl ngiliz msterik Reynold A. Nicholsonun nerinde ise Mesnevide toplam beyit says 25632dir.

Mevlna, bu eserinde i ie girmi iki yz akn ksal uzunlu birok hikye ile dncelerini aklamtr. Mevlna, Mesneviyi yazmaktaki maksadn kendine yakn dnemde yazlm olan Sipehslar risalesinde yle dile getirmektedir: Bizden sonra Mesnevi eyhlik edecek, arayanlara doru yolu gsterecek; onlar ynetecek ve nderlik edecektir. (imekler, 2005). Ayrca Mesnevinin nsznde Mevlna, Mesnevi ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Bu kitap, Mesnevi kitabdr. Mesnevi, hakikate ulama ve yakin srlarn ama hususunda din asllarnn asllarnn asllardr. Tanrnn en byk fkh, Tanrnn en aydn yolu, Tanrnn en ak burhandr phe yok ki, Mesnevi gnller ifadr, hznleri giderir, Kuran apak bir hle koyar, rzklarn bolluuna sebep olur, huylar gzelletirir (zbudak, 1991) Buradan da anlald gibi Mevlna, Mesneviyi Kuran aklayan bir tefsir gibi dnm, birok ayete Mesnevisinde yer vermi, bu ayetleri aklam ve bunlarla ilgili hikyeler anlatmtr.

3.1.2. Divan- Kebir

Byk divan manasna gelen bu eserde Mevlnann gazel, terkb-i bend ve rubaileri mevcuttur. Mevlna bu iirlerinde ems, ok defa Ham bazen de

Salahaddin mahlaslarn deiik ekillerde kullanmtr. Divanda yaklak 21366 beyit olarak 2073 iir ayrca 1791 rubai vardr (Glpnarl 2004: 44). Sultan Veledin btid-namesindeki ifadelerden anlaldna gre Mevlna ems bulumasndan sonra ak umanna dalm, hayatnn bundan sonraki blmlerinde iir, msik ve sema ile adeta yol arkada olmutur. Gazellerinin ounu emsin kaybolmasndan sonra yazd bilinmektedir. Fuad Kprl Mevlnann iirlerinde yer alan baz aksaklklar da ele alarak air iin, ruhunu, btn samimiyetini, derinlii, plaklyla, gsterdii ilahi lirizm ile Farsa iir syleyen en byk mutasavvf saymak gerektiini sylemitir. (afak, 2005)

38

Divan- Kebirin Mesneviye nazaran yazma nshalar daha azdr ve ierikleri bakmndan tenkit ve tasnife ihtiya duyulmaktadr. B. Frzanfer tarafndan hazrlanan ilk tenkitli nerinde 36.360 beyit bulunmakta iken A. Glpnarlnn, Mevlna Mzesi Ktphanesideki, 6869 numaradaki yazma nshadan yapt Divan- Kebir tercmesinde ise 44.834 beyitin tercmesi yer almaktadr (Karaismailolu 2001: 17).

Rubai, Divan Edebiyatnn drtlk hlinde yazlan nazm biimidir. Kelime anlam itibariyle de drt, drtlk manasna gelmektedir. Birinci, ikinci ve drdnc msralar kendi aralarnda nc msra ise serbest yazlmaktadr. Rubailerde airler, genellikle dnya grlerini, dini ve tasavvufi dncelerini, rindane tavrlarn ve manevi ak anlaylarn ksa ve zl bir ekilde ilerler. Divan- Kebirde yer alan rubailerin Farsa metni, ilk defa Veled zbudak tarafndan yaynlanm, bu eser M. Nuri Gencosman tarafndan Trkeye evrilmitir. Daha sonra rubailerle ilgili deiik almalar yaplmtr (afak, 2005).

3.1.3. Fhi M Fh

Mevlnann Farsa ve mensur olarak ele ald bir eserdir. Manas, iindeki iindedir, ondaki ondadr anlamna gelmektedir. Bu kitap Mevlnann

takrirlerinden(anlat, ders verme) meydana gelmitir. Mevlnann kurduu mecliste oluan sohbetler bazen olu Sultan Veled bazen de deiik mritleri tarafndan yazlarak meydana getirilmitir. Sohbet meclislerinde ele alnan konular, genellikle ahlk meseleler, tarikat, irfan, tasavvuf nkteleri, Kuran ayetleri, peygamberin hadisleri, eyhlerin szlerinin erhi, Mevlnann slubu ierisinde ele alnm, ataszleri ve hikyelerle sslenerek anlatlmtr (Frzanfer 1997: 399).

Kitabn baz yerlerinde nl Seluklu veziri Muneddin Pervaneye hitap edilmitir. Baz yerlerinde ise emsten, Seyyid Burhaneddin ve Salahaddin-i Zerkbdan bahsetmitir. Bu eser, Mevlnann dini ve tasavvufi grlerini, muhtelif konulardaki fikirlerini, Mesneviden daha ak bir tarzda vermitir. Sade bir

39

Farsa ile yazlm olan Fhi m fh, devrin eitli zelliklerini yanstmas bakmndan nemlidir (afak, 2005).

3.1.4. Mektbt

Mevlnann eitli vesilelerle yazd mektuplardan oluan bir eserdir. Mevlnann yaknlarna, dostlarna, baz limlere, zellikle devlet byklerine ve nemli ahslara yazm olduu mektuplardr.

Mektbatn slubu ve nemi hakknda B. Frzanfer u tesbiti yapmaktadr: Mektuplarn slubu incelenirse, nesr-i mrsel, yani sade yazlm olduundan seci ve dier sanat oyunlar gstermeyen yazlar arasna koymak gerektir. Sanat iin ar bir yk olan nvanlardan sarfnazar edilirse, dier ksmlar sade, klfetsiz tarzda yazlmtr. Yine B. Frzanfer, Mevlnann hayatn ve Mesneviyi anlamak iin mektuplarn okunmas gerektiini vurgulamtr.

3.1.5. Meclis-i Seba

Mevlnann

yedi

vaazndan

olumaktadr.

Yedi

vaaz

manasna

gelmektedir. Farsa yazlm mensur bir eserdir. Bu vaazlar muhtemelen Sultan Veled veya elebi Hsameddin tarafndan not edilmi, fakat olduu gibi braklmam aslna dokunmamak kaydyla gzden geirilerek baz ilaveler yaplmtr. Eserlerde secili bir giriten sonra, toplumun bozulmas, gnahlardan saknma, inancn gc, iyi kulluk, bilginin nemi, akln deeri ve gaflet gibi konular hadisler ve ayetler nda hikyelerle sslenerek anlatlmtr (afak, 2005).

3.2. Mevlnann Yaad an zellikleri

Mevlnann yaad a bilmek, devrin zelliklerini ortaya koymak, Mevlnann eserlerinin ve konumuz itibariyle hikyelerinin anlalmas bakmndan nemlidir. Dnemin siyasi ve dini yaps, ortaya kan konular, ileyi biimini,

40

anlatm tarzn ve daha birok ynden eserleri etkilemektedir. Bu adan Mevlnann yaad a ele almak nem arz etmektedir.

Mevlna, 1207 ile 1273 yllar arasnda yaamtr. Mevlna, ocukluk yllarn Horasan blgesindeki Belh ehrinde yaam, ailesiyle birlikte deiik nedenlerle g etmek zorunda kalmtr. Genlik yllarn da Larende(Karaman) ve ardndan da Seluklu Devletine payitahtlk yapan Konya ehrinde yaamtr. Belli dnemlerde deiik ehirlere ilim tahsil etmek iin gitse de Mevlna, mrnn geri kalan ksmn Konyada geirmitir.

Mevlnann yaad dnem Anadolu Seluklu Devletinin iki ayr dnemine rastlamaktadr. Bu ilk dnem, Trkiye Seluklu Devletinin tam manasyla bamsz olduu, gelitii, parlak dnemlerini yaad 11571243 yllar arasndaki zaman dilimidir. kinci dnem ise Trkiye Seluklu Devletinin Moollarn hkimiyeti altna girdii dnem olarak kabul edilebilir. Bu dnemde Moollar, olabildiine devleti smrmek iin uram, halk da elinden geldiince bu duruma direnmeye almtr (Koca 1997: 2).

13. asr Anadolu iin olduka skntl bir dnem olarak yaanmtr. Mool basks kendini iyice hissettirmi, gerek devlet gerekse halk bu tehlikeye kar koyulamayaca inancn tamaya balamtr. Bu basklar neticesinde devlet otoritesi Moollarn eline gemeye balamtr. Anadolu, Mool hkimiyetini kabullenmeyi hibir zaman dnmemi, srekli isyanlarda bulunmutur (Ksolu 1997: 102). Mevlnann hikyelerinde Mool basklar halk da vehim oluturacak derecede hissedilmi ve deiik ekillerde hikyelerde yer almtr.

Devletin ve halkn artan Mool basks altnda kalmas, bu basknn din asndan ele alnarak bir musibet olarak grlmesi, insanlarn acizliklerini grmesi bakmndan Anadoluda dini ve tasavvufi hareketleri hzlandrmtr. Halk adeta kendilerini koruyucu bir snak aram ve tasavvufu kendilerine uygun bulmulardr. Kiilerin bu yolla bir ahsiyet eitimi iine girmesi, idrak seviyelerinin artmas onlar daha da bu yola balam ve bir anda tasavvuf ok geni kitlelere yaylmtr.

41

Tasavvufun yaylmas ve halkn rabet etmesinin deiik nedenleri ve bunun sonular daha geni olarak ele alnabilecektir.

Bahaaddin Veled ile Mevlna, Sultan I. Alaaddin Keykubat zamannda Konyaya davet edilmitir. Byk bir hrmetle karlanmlar, bizzat padiah misafir etmek istemi ancak Bahaaddin Veled bu teklifi kabul etmemitir. Seluklu sultanlar din adamlarna, bilginlere ve airlere ok ehemmiyet vermilerdir. Bu dnemde birok din adam, fkh, kelm, tefsir, hadis ve felsefe bilginleri yetimitir. ou Seluklu sultan bir din adamnn halkasna balanm, onlardan istifade etmenin yollarn aramtr. Mevlnann hikyelerinde de yer alan airlere gzel iirlerinden dolay ihsanda bulunmak, airlere gsterilen bir ilginin gstergesi olarak kabul edilebilir.

13. asr Anadolusunun siyasi, iktisadi ve toplumsal yaps iinde halkn rahatlamasn salayan birok mutasavvf yetimi ve hizmet etmitir. Mevlna, Yunus Emre, Hac Bekta Veli, Muhiddin Arab, Fahrddin raki, Kirmani, eyh Necmeddin Daye, Sadreddin Konevi, Meyyiddin Cendi, Sadedin Fergani, Mahmud Hayrani ve Hac brahim Sultan dnemin nemli mutasavvflar olarak saylabilir (Ksolu 1997: 102).

Seluklu Devleti, belli bir dnemden sonra her ne kadar Mool basksn hissetse de belli bir dnem huzur ve skn ortam salam, Anadoludaki trl din ve kavimler birlikte ve ahenk iinde yaamay ve farkllklar bir kltr olarak alglayabilmeyi baarmtr. Ayrca, Anadolu corafyas taassup hislerinden uzak, felsefi dncelere ve tasavvufi cereyanlara ak olmas itibariyle 13. asrda Mevlna ve Yunus Emre gibi ahslarn yetitirmesine olanak salamtr (Sevim ve Meril 1995: 521).

42

3.3. Mevlnann Dnce Yaps ve Kltrmzdeki Yeri

Mevlnay ve onun dnce yapsn ortaya koymak iin dnemin zelliklerini yukarda verdikten sonra imdi Mevlnann dncesini ekillendiren dier unsurlar ve kltrmzdeki yerini ele alacaz.

Mevlna devrin yaad siyasi, sosyal ve iktisadi etkileri daha kk yata Belhte yaamaya balam, bir bakma g etme nedenleri arasnda bu artlar da etkili olmutur. Kk yalarda klan uzun bir yolculuk, deiik memleketlerin grlmesi, yaaylarn gzlemlenmesi, kltrlerin renilmesi bu arada hac farizasnn yaplmas, Mevlnann dnce yapsnn ekillenmesinde en nemli dilimlerden birinin olumasn salamtr.

Mevlnann kk yalarda alt ortamdan ayrlmas onda bir hasreti ve duygulanmay beraberinde getirmitir. Bu hasret sadece bir vatan hasreti deil; insan rahat ve gnl huzurunun allan dostlarn, sevgililerin bir araydr. Be yalarnda gerekleen ve hi silinmemek zere nakedilen g olay ve Mool istilas korkusunun sosyal hayattaki tedirginliinin ondaki akisleri, Mevlnann erken yalarda ok byk olaylara duygulanan, ilenen bir gnl yapsn kazanmasn salamtr (Aydn, 2005).

Mevlnann dnce yapsnn olumasnda nemli etkenlerin banda belki de ilki Sultanul ulema nvanna sahip babasnn dnce yapsdr. Babas ve onun deerli rencileri ile Mevlnann etrafnda bir bilim atmosferi olumutur. Babas Bahaaddin Veled, gnl yolcularnn bal olduu, slmn takva anlaynn sistemletii, ekolletii, tasavvuf sistemine balyd. Bu ballk Mevlnann saf ruhunda bu sistemin tohumlarnn atlmasn salamtr (Aydn, 2005).

Mevlnann dnce yapsnn ekillenmesinde nemli dier bir etken, babas ve talebeleri ile balayan, g srasnda uradklar ehirlerde ilim ve sohbet meclislerinde bulunmas ve Konyaya yerletikten sonra tekrar deiik ehirlere ilim tahsili iin gitmesi ile devam eden ortamlarda bulunmas saylabilir. Kk yalarda

43

balayan ilim ve sohbet evresi Mevlnann kendini srekli gelitirmesini salamtr.

Mevlnay anlatrken en ok kullanlan sfat mutasavvf olarak karmza kmaktadr. Tasavvuf, slmn bir tr yorumu ve uygulan olarak ele alnabilir. Tasavvufun bir yakn bir de uzak hedefi vardr. Yakn hedefi iyi ve ahlkl kiiler yetitirmek; uzak hedefi, insanolunu zihnen megul eden sorular cevaplndrmak ve Hakka hakikate ulatrmaktr. (afak, 2005) Mutasavvf da bu yolun yolcusu ya da uygulamasn yapan kiidir, denilebilir. Yukarda yakn ve uzak hedeflerini ortaya koyduumuz zellikler Mevlnann yaaynda ve eserlerinde bolca mevcuttur. Dolaysyla devrin en byk mutasavvflarndan biri olarak Mevlna kabul edilmektedir.

Mevlnada tasavvuf dncesinin temelleri, babas Bahaaddin Veled ile babasnn rencilerinden Seyyid Burhaneddin Muhakkk Tirmizi tarafndan atlmtr. Mevlna, babasnn lmnden sonra Seyyid Burhaneddin ile dokuz yl beraber olmu ve ondan istifade etmitir. Seyyid Burhaneddin Mevlnadaki baz eksiklikleri grm ve onu Halep ve amda bulunan sekin limlerin yanna ders almaya gndermitir.

Mevlnann hayatnda en byk ve ani deiiklii meydana getiren ona ak ve cezbe kapsn aan ems-i Tebrzi olmutur. Mevlna emsten sonra tam manasyla tasavvufun iine girmi, nceden rabet etmedii semaa balam ve meclisinde ney ve rebab alnmaya balamtr. Sohbet meclislerini ve vaaz etmeyi bir anda brakmas da tepkilere neden olmutur. ems-i Tebrzi, Mevlnann dnce ve duygu dnyasna en ok etki eden, hayatnda deiik bir dnemin balangc olan, onda cokunluu ortaya karan kii kabul edilebilir.

ems-i Tebrizden sonra Mevlnann evresinde olan onu etkileyen ve ona yardmc olan ok deerli kiiler hep var olmutur. Kuyumcu Selhaddin ve Hsameddin elebi bunlarn en nemlileridir. Hsameddin elebi, Mevlnann en nemli olan eserinin yazlmasn salam, Mevlna sylemi o yazmtr.

44

Mesnevinin ilk on sekiz beyti hari geri kalan ksmn Hsameddin elebi yazmtr. Yirmi be bini akn beytin yazlmas ve bu srede hep beraber bulunulmas arada ne denli bir dostluk ve balln sz konusu olduunu gstermektedir.

Gerek Trk kltrnde gerekse dnya kltrnde kendine saygn bir yer elde eden Mevlna, deiik kesimler tarafndan deiik zellikleri ile n plna alnm ve takdir edilmitir. Bir Yunanl yazar (I. M. Panayotopulos) onu air ve bilgelii ile tanmaya balam ve aratrmtr. Radi Fi, Mevlnay kitabnn isminde de ele ald ekliyle bir Anadolu hmanisti olarak grmektedir. Din adam, mutasavvf, bilge, air, hmanist vs. birok sfat Mevlnann kltrmze birok katks olduunun gstergesidir.

3.4. Mesnevide Yer Alan Hikyelerin ncelenmesi

Mesnevide yer alan hikyeler birok yaynevi tarafndan farkl tarzlarda oka yaymlanmtr. Ve her geen gn bu eserlerin says artarak devam etmektedir. Biz yaptmz bu almamzda eitli yaynevlerinin yaymlad yaklak on be eserdeki hikyeleri inceledik. ncelediimiz hikyelerin

karlatrmasn MEB Yaynlarndan yaymlanan Veled zbudakn hazrlad Abdulbaki Glpnarlnn gzden geirerek oluturulan Mesnevi adl erh esere gre yaptk. Bu ekilde yapmamzdaki maksat, ilkretim II. Kademe rencilerinin okuyaca tarzda hazrlanm olan eserlerdeki iletiler ile Mevlnann vermek istedii iletiler arasndaki balanty kurmak isteyiimizdendir. Bu balamda ocuklarn okuduu hikyeler nce alt ciltten oluan erhten bulunarak Mevlnann asl dncesi ele alnd sonra ocuklarn bu eserlerden karabilecekleri iletiler ve ana fikirler ele alnarak hikye incelemelerimiz yapld. Her hikyeyi incelerken, hikye unsurlarn ele alan ortak bir ablon kullanld. Bu ablondan maksat, hikye unsurlarnn net bir ekilde grlerek ortak bir sonuca varlmak istenmesidir.

45

3.4.1. Tavan le Aslan

Bir sr av hayvan gzelim bir ovada yaylrken, bir yandan da aslann korkusundan kvranp duruyorlarm. Zira aslan, sk sk bu ovada pusu kurarak hayvanlardan birini kapp gtryormu. Bu yzden otlak, hayvanlara zehir olmu. Hayvanlar dnp tanmlar ve sonunda aslana gidip kendilerine dokunmamas karlnda istedii yiyecekleri ona getireceklerini sylemiler. Fakat tecrbeli aslan, hayvanlarn bir tuzak kuracaklarn dnerek bu teklifi kabul etmemi ve Ben rzkm kendim alp kazanmay tercih ederim. demi. Hayvanlar, aslana yemin ederek sz vermiler ve sonunda onu ikna etmeyi baarmlar. Yaptklar anlamaya gre her gn aslann pay zahmetsizce ayana gtrlecekmi. Bylece hangi hayvann aslana verilecei kura sonucu belirlenmi. Bir gn kura tavana km ve tavann aslana yem olarak gnderilmesi kararlatrlm. Bunu duyan tavan : bu cefa daha ne zamana kadar srecek. diye barm ve buna itiraz etmi. Av hayvanlar, tavan arp : Bunca zamandr szmze sadk kaldk, canmz feda ettik. Bundan sonra inat edip admz ktye karmaya kalkma, yr tez ol da aslan incinmesin. diyerek onu tehdit etmiler. Tavan, arkadalarndan biraz zaman isteyerek hem kendisini hem de onlar kurtaracak bir plna sahip olduunu sylemi. Dier hayvanlar ok srar ettikleri hlde, tavann ne yapmak istediini renememiler. Tavan biraz gecikerek aslann bulunduu yere ynelmi. Avnn geciktiini gren aslan olduka hiddetli bir hlde kkreyip topra peneliyormu. Aslan hayvanlarla anlamann yanl olduunu dnedursun, tavan yava admlarla aslana doru ynelmi. Ateler iinde kalan, fkelenip duran, coup kpren aslan, tavann uzaktan geldiini grm. Tavann rahat tavrlar karsnda iyice fkelenen aslan, tavana: Filleri bile parampara ettiimi biliyorsun deil mi yar buuk bir tavanda kim oluyor? diye barm. Tavan aslana yalvarp affedilmesini dilemi ve mazeretini anlatm: Sormayn efendim, sabahn erken vaktinde yola km geliyordum. Yanma bir dier tavan da katm, huzurunuza kmak iin acele ediyordum. Ancak yolda bir baka aslann saldrsna uradk. Yalvarp yakardm; yapma, biz padiahlar padiahnn kullaryz dedim. O da ; Kim oluyor o adam, seni de paralarm onu da!

46

diye karlk verdi. Bu kez, hi olmazsa son kez padiahmn yzn greyim ve seni ona haber vereyim, dedim. arkadan rehin brakrsan sana izin veririm. dedi. Yalvarp yakarmam fayda vermedi, arkadam ald ve beni yalnz brakt. Arkadam, hem alml ve gzel ve hem de benden iki kat daha iri. Anlatlanlara fkelene aslan: Doru sylyorsan, haydi d nme de oraya gidelim ve onun cezasn verelim. Ama yalan sylyorsan senin cezan veririm, demi. Tavan, aslan kurduu tuzaa ekmek iin nden gidiyormu. Derken derin bir kuyunun bana gelmiler. Tavan: te urada ikisi de, demi ve kuyunun iini gstermi. Kuyuya yaklaan aslan, tavann geri ekildiini fark etmi ve: Niin ayan geri ektin, geri kalma, d nme, demi. Tavan: Korkudan tir tir titrediimi grmyor musun, elim ayam tutmaz oldu, yreim yerinden oynad, diyerek cevap vermi. Aslan, tavana kuyuya bakmasn ve szn ettii aslann orada olup olmadn kontrol etmesini sylemi. Tavan: Beni kucana alrsan o zaman bakabilirim, demi. Aslan, tavan kucana alm ve kuyunun iine bakmak iin eilmi, kuyuda bir aslan ve semiz bir tavan grm. Dmann suda gren aslan, tavan kucandan brakt gibi kuyuya atlayvermi. Aslan tuzaa drerek ondan kurtulmay baaran tavan, byk bir sevin duymu ve hemen arkadalarnn yanna dnerek onlara bu mutlu haberi ulatrm. Btn hayvanlar sevin iinde tavan kucaklayp tebrik etmiler ve canlarn kurtard iin ona teekkr etmiler. (Hancolu 2003: 7)

3.4.1.1. Hikye ncelemesi

Hikyenin snf

:Fabl

47

Hikyedeki kiiler

:

Aslan: Ormanda sz geen, istediini elde edip yiyen, hayvanlar leminin kral. fkeli, sinirli ve bu hlini sk sk dar vuran yapda. Hikyede gcn, kuvvetin sembol.

Tavan: Aslann yiyeceklerinden biri. Akln kullanarak aslann av olmaktan kurtuluyor. Hikyede akln sembol olsa da tasavvufi manada nefsi ifade etmektedir.

Hikyedeki olay

: Ovada yaayan hayvanlarn hayatlarn devam

ettirmelerine mani bir aslan vardr. Aslan her gn karnn doyurmak iin bir orman hayvanlarn yemektedir. Tavan kaderine raz olup beklemektense bir kurtulu aresi dnr ve uygular. Aslan tuzaa drerek hem kendini kurtarm olur hem de dier hayvanlar.

Olayn yaand evre

: Av hayvanlarn yaamlarn srdrebildii bir

ova. Aslann tuzaa drld bir kuyu.

Olayn yaand zaman

: Hikyede zaman tam olarak belirtilmemekle

birlikte aslan ile tavan arasnda asl dmn zlecei olay sabahn erken saatlerde balyor ve o gn iinde nihayet buluyor. Hikyede yer alan deyimler : sz vermek, ad ktye karmak, yola

dmek, nne dmek, yrei yerinden oynamak.

Hikyede anlatm

: Hikyede anlatm nc tekil kiinin

azndan salanmtr. Kiilerin konumalar baz yerlerde konuma izgisi ile baz yerlerde ise trnak iareti ierisinde verilmitir. Zaman olarak duyulan gemi zaman kullanlmtr.

48

Hikyede verilmek istenen iletiler :

1. nsan kendi rzkn kendi alarak bulmaldr.

2. Canmz pahasna bile olsa verilen sze sadk kalmalyz.

3. Verilen sze sadk kalnmadnda toplum iinde insanlarn ad kar.

Hikyeden kar