ΜΕΡΟΣ Β’: ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11

ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ

11.1. Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΛΟΥΚΙΑΝΟΥ

1. Τι γνωρίζετε για το έργο του Λουκιανού, κατηγορίες έργων και βασικά χαρακτηριστικά

3. Λέξεις κλειδιά: Σπουδογέλοιος 4. Διάλογος φιλοσοφικός ρητορείας και φιλοσοφίας;

Γεννήθηκε στα Σαμόσατα της Κομμαγηνής (Συρία) γύρω στο 120-125

μ.Χ. και πέθανε μετά το 180 μ.Χ.

Είναι γέννημα της εποχής του, σατιρικός, προσφέρει γέλιο με σοβαρό

ύφος (εξ ου και ο χαρακτηρισμός του κατά την αρχαιότητα

σπουδογέλοιος), ξεπέρασε τα έργα του παρελθόντος, δεν τα μιμήθηκε.

Δείγμα της ωριμότητάς του η δημιουργία του σατιρικού διαλόγου.

Δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα για τη ζωή του, καθώς οι σύγχρονοί

του δεν μίλησαν γι’αυτόν. Οι περισσότερες πληροφορίες μας

προέρχονται από τα τρία δικά του έργα:

1. Ενύπνιον:

Λόγος που μάλλον εκφωνήθηκε μπροστά στους συμπατριώτες

του, όπου μιλάει με περηφάνια για τη ζωή του. Αναφέρεται στο

ενύπνιον (όνειρο) που είδε όταν ήταν παιδί και τον κατηύθυνε

στην παιδεία αντί για τη γλυπτική.

2. Δις κατηγορούμενος

ο Λουκιανός στη μία δίκη δικάζεται από τη Ρητορική γιατί την

εγκατέλειψε και μεταπήδησε στη Φιλοσοφία, και στη δεύτερη

1

από το Διάλογο (το φιλοσοφικό) γιατί τον προσέβαλε

μετατρέποντάς τον σε σατιρικό.

Ο Λουκιανός απολογείται και υποστηρίζει αφενός ότι η μεν

Ρητορική τότε βρισκόταν σε παρακμή με την επικράτηση του

ασιανισμού και του υπεραττικισμού, αντί του ορθού κατ’αυτόν

μετριοπαθούς αττικισμού,

αφετέρου ότι στην περίοδο της ωριμότητάς του έπρεπε πλέον να

αφήσει τα δικαστήρια και τις ρητορείες και να στραφεί στον

ήρεμο Διάλογο, όχι στη φιλοσοφία.

Δεν ακολούθησε κάποια σχολή της εποχής, αλλά έκανε το

φιλοσοφικό διάλογο δικό του εκφραστικό όργανο που

ανταποκρινόταν περισσότερο στην καθημερινότητα.

3. Διάλογος :

Αναφέρει ότι στο τέλος της χωής του δέχτηκε μια

καλοπληρωμένη θέση στην Αίγυπτο. Δίνει εξηγήσεις για την

ασυνέπεια του να δεχτεί έμμισθη κυβερνητική θέση, αυτός που

το είχε στηλιτεύσει για άλλους.

Πέθανε μετά το 180 μ.Χ., χρονιά θάνατου του Μάρκου Αυρήλιου,τον

οποίο αποκαλεί σε ένα έργο του θεό.

2. Τι γνωρίζετε για το «σατυρικό διάλογο»; Κατηγορίες;

Δημιουργία σατιρικού διαλόγου:

ο Λουκιανός υποστήριζε, στα Δις κατηγορούμενος, Προμηθεύς

ει εν τοις λόγοις, Βάκχος και Ζεύξις,..., ότι έτσι έλεγε τις

αλήθειές του, με διασκεδαστικό τρόπο.

Με τη μορφή του διαλόγου πετύχαινε το τερπνό, ενώ με το

περιεχόμενο το ωφέλιμο.

Ανέμειξε το σοβαρό με το αστείο (παράδοση του σκώμματος, της

λοιδορίας, της κωμωδίας, του Μένιππου) σε σωστή αναλογία για

2

να έχει το κατάλληλο αποτέλεσμα, κι όχι κάτι το τερατώδες

(έναν ιπποκένταυρο).

Ο διάλογός του με το πείραγμα, την πολεμική, με το γέλιο της

περιφρόνησης, με το δεικτικό γέλιο υπηρέτησε την

καθημερινότητα

Δε χρησιμοποίησε το διάλογο με τη μορφή που είχαν δώσει οι

φιλόσοφοι, προσαρμόζοντας στην καλλιέργεια της σάτιρας του

και τις τεχνικές από τη ρητορική του παιδεία άλλαξε τη μορφή

του διαλόγου και τον έκανε δικό του εκφραστικό μέσο.

Ξεπέρασε τη μίμηση και πέτυχε τη δημιουργική πρωτοτυπία, το

σατυρικό διάλογο, στον οποίο οφείλει τη μεγάλη του φήμη.

Όπως οι ρήτορες-σοφιστές της εποχής του, ταξίδεψε πολύ,

μίλησε σε διάφορα ακροατήρια και κέρδισε χρήματα και δόξα.

11.2 ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΛΟΥΚΙΑΝΟΥ

86 έργα στην έκδοση της Οξφόρδης . Περισσότερα από 70

θεωρήθηκαν γνήσια. Η έρευνα σε ό,τι αφορά το Λουκιανό έχει ασχοληθεί

με θέματα γνησιότητας, χρονολόγησης και κατάταξης των έργων του.

Δύο μεγάλες περίοδοι στη συγγραφική του δημιουργία:

1. Η περίοδος της νεότητας (κυριαρχία ρητορικής),

Λόγοι για ασκήσεις ρητορικής, δείχνουν την τεχνική της μελέτης, πιο

προχωρημένη από τα σχολικά προγυμνάσματα και τη δίδασκαν

σοφιστές:

Φάλαρις 1 και 2,

Τυραννοκτόνος,

Αποκηρυττόμενος,

ρητορική περιγραφή, μια έκφρασις,

3

το Περί του οίκου

ένα ρητορικό εγκώμιο:

το Μυίας εγκώμιον

κάποιες προλαλιές, σύντομα κομμάτια για την απόσπαση της εύνοιας

του ακροατηρίου και ως προοίμια στο είδος της επίδειξης που θα

ακολουθούσε:

Περί του ηλέκτρου,

Ηρόδοτος

Ζεύξις

Σκύθης

κάποιες προλαλιές , π.χ. Ηρακλής και Διόνυσος, προέρχονται από τη

γεροντική του ηλικία, οπότε ξαναέγραψε ρητορικά έργα

μια κατηγορία έργων με πολλά ρητορικά στοιχεία και ετερόκλητα

θέματα σε μορφή διατριβής ή πραγματείας είναι τα σύντομα:

Περί θυσιών

Περί πένθους

Περί του μη ραδίως πιστεύειν διαβολήν

Περί της Συρίης θεού, όπου παρωδεί το ύφος και το περιεχόμενο

της ιστορίας του Ηροδότου και Περί της αστρολογίης,

γραμμένες σε ιωνική διάλεκτο, αμφιβολίες για τη γνησιότητα

τους.

2. η περίοδος της ωριμότητας (κυριαρχία σάτιρας). Εδώ ανήκουν τα

πιο αξιόλογα έργα και είναι σε διαλογική μορφή.

1. Σειρά από σύντομους διαλόγους : Στοιχεία από τη Νέα

Κωμωδία και το μίμο της ελληνιστικής σάτιρας.

Θεών διάλογοι (25), συνομιλία δύο θεών για τους έρωτές

τους. πρωταγωνιστής κυρίως ο Δίας.

Ενάλιοι διάλογοι (15) πρωταγωνιστής ο Ποσειδών

4

Εταιρικοί διάλογοι (15), σύντομοι, συνομιλία κοινών

θνητών. Οι εταίρες εκμυστηρεύονται τους καημούς τους.

2. Μενίππειοι διάλογοι: Στην ακμή της συγγραφικής του

δραστηριότητας. Δηκτική σάτιρα, ευστροφία, θέματα αγαπητά

στην κυνική φιλοσοφία (ματαιότητα ανθρώπινων επιθυμιών,

ανθρώπινη ανοησία, κενοδοξία πλουσίων,...).

Ο Λουκιανός δεν ανέμειξε πολύ συχνά το πεζό με στίχο.

Περισσότερο ανέμειξε το σοβαρό – σπουδαίον (Διάλογος

φιλοσοφικός που εκπροσωπεί τον πεζό λόγο) με το αστείο

– γελοίον (κωμωδία που επροσωπεί τον έμμετρο λόγο).

Διάλογοι:

Μένιππος ή Νεκυομαντεία, Ικαρομένιππος ή

Υπερνέφελος (με πρωταγωνιστή το Μένιππο που

επισκέφθηκε τον Άδη και τον Όλυμπο),

Κατάπλους ή Τύραννος, ταξίδι στον Κάτω Κόσμο

Χάρων ή Επισκοπούντες: ο Χάρων ανεβαίνει στον

πάνω κόσμο και γελάει με τη ματαιότητα των

ανθρώπων

Όνειρος ή Αλεκτρυών και Τα προς

Κρόνος,Κρονοσόλων-Επιστολαί κρονικαί,

παρουσιάζεται το θέμα της φτώχειας.

Εναντίον της θρησκείας τα Ζευς ελεγχόμενος, Ζευς

Τραγωδός (και στα δύο σατιρίζεται η πρόνοια των

θεών) και Θεών εκκλησίαι

Βίων πράσις, Αλιεύς, Δραπέται και Συμπόσιον,

και Δις κατηγορούμενος. σάτιρα των φιλοσόφων

που με τη στάση ζωής τους ευτέλισαν τη

διδασκαλία των φιλοσοφικών σχολών

Νεκρικοί διάλογοι, το γνωστότερο έργο του.

5

3. Διάλογοι με μορφή πλατωνικού διαλόγου , όπου στα περισσότερο

ως συζητητής εμφανίζεται ο ίδιος με το όνομα Λυκίνος:

Ερμότιμος ή περί αιρέσεων : ο Λυκίνος συζητά με τον Ερμότιμο

για την υπόσχεση της στωικής φιλοσοφίας για την κατάκτηση

της ευτυχίας, μέσα απ’ αυτήν η κατάκτηση της αρετής.

Καταλήγουν ότι η φιλοσοφία δεν οδηγεί πουθενά και οι

φιλοσοφούντες «περί όνου σκιάς μάχονται». Το μεγαλύτερο έργο

του αλλά χωρίς την πνευματώδη σάτιρα του Βίων πράσις.

Πλοίον ή Ευχαί, Περί παρασίτου ότι τέχνη παρασιτική,

Ανάχαρσις ή Περί γυμνασίων, Τόξαρις ή Φιλία, Νιγρίνου

φιλοσοφία κ.α.: ανήκουν στην ίδια κατηγορία.

4. Έργα με μορφή επιστολής:

Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν : μια «διατριβή» σε μορφή

επιστολής: Χιουμοριστική κριτική όσων έγραψαν αναξιόπιστα

ιστορικά έργα, συζητά τις αρχές της ιστοριογραφίας, με αφορμή

τον Παρθικό Πόλεμο. Σύντομο κριτικό κείμενο

Δύο λίβελλοι σε μορφή επιστολής:

Περί της Περεγρίνου τελευτής : σημαντική ιστορική

μαρτυρια για τη ζωή των Χριστιανών του 2ου αιώνα. Ο

Περεγρίνος, ένας περίεργος φιλόσοφος, δοξομανής,

αυτοπυρπολήθηκε στην Ολυμπία με τη λήξη των

Ολυμπαικών Αγώνων

Αλέξανδρος ή Ψευτομάντις: ως απατεώνας που ίδρυσε

μαντείο στο Αβώνου Τείχος, εκμεταλλεύτηκε τη

θρησκοληψία και την ευπιστία των ανθρώπων για να

κερδίσει χρήματα. Μαρτυρία για τη θρησκευτική και

πνευματική κατάσταση του 2ου αι.

5. Απομνημονεύματα :

Δημώνακτος βίος, του φιλοσόφου τον οποίο θαύμαζε

6

6. Σε μορφή μυθιστορήματος

Αληθή διηγήματα (Αληθινή ιστορία), μιλάει για ταξιδιωτικές

περιπέτειες. Θέλει να περιπαίξει τα ταξιδιωτικά μυθιστορήματα,

με τις φανταστικές περιπέτειες, πολύ αγαπητά στην εποχή του,

διασκεδάζοντας πραγματικά τον αναγνώστη του. Αριστούργημα

αφήγησης με φαντασία και πνεύμα.

Λούκιος ή Όνος, μιλάει για ένα νέο που μεταμορφώθηκε σε

γάιδαρο αλλά παρέμεινε με ανθρώπινη ψυχή και υποφέρει.

Σατιρίζει τις προλήψεις, τη μαγεία, τη μετεμψύχωση. Ένα έργο

ελευθερόστομο, του οποίου συζητήθηκε η γνησιότητα

7. Του αποδίδονται επιγράμματα, τα οποία κάποια πρέπει να του

ανήκουν, και τα ποιητικά έργα Ποδάγρα και Ώκυπους , των οποίων

αμφισβητείται η γνησιότητα.

11.3 Ο Λουκιανός και οι νεότεροι μελετητές

Helm: ο Λουκιανός μιμήθηκε το έργο του Μένιππου (γιατί έχει αναμεμιγμένο

πεζό λόγο και στίχο, στοιχεία διατριβής και μυθολογικές αναφορές, κυριαρχία

σκέψης κυνικών).

McCarthy: Αντιδρά στο Helm. Δεν ξέρουμε αν τα έργα του Μένιππου ήταν

γραμμένα σε πεζό ανάμεικτο με στίχο.

Bompaire: «Αχρονία» έργου Λουκιανού. Δε συνδέει το έργο του Λουκιανού

με την εποχή του, πρόκειται απλώς για ρητορική δημιουργία.

Schwarz: Αντιδρά στον Bompaire. Συσχετίζει κάθε αναφορά στα έργα του

Λουκιανού με άλλα εξωτερικά γεγονότα.

Baldwin, Παπαιωάννου: Θεωρούν τον Λουκιανό άνθρωπο του καιρού του

που αποτύπωσε τα προβλήματα της εποχής, σατίρισε κοινωνικά φαινόμενα.

Jones: θεωρεί τον Λουκιανό παρατηρητή του καιρού του που ήθελε να

διασκεδάσει τους συνανθρώπους του.

7

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1 η

Απόσπασμα μύιας εγκώμιον. Ποια εντύπωση σας δημιουργεί η ανάγνωση

του; Πως το πέτυχε ο Λουκιανός;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ :

Ο Λουκιανός εγκωμιάζει τη μύγα και ερμηνεύει τις κινήσεις της.

Δικαιολογεί τα αρνητικά χαρακτηριστικά που όλοι της καταλογίζουν

(ενοχλεί τους κοιμισμένους, τους…δαγκώνει, κάνει θόρυβο) και τα

μεταστρέφει σε θετικά παρουσιάζοντάς τα με χαριτωμένο τρόπο και

αποδίδοντας τη συμπεριφορά της σε υπερβολική τρυφερότητα.

Η Μύγα ως νεαρή κοπέλα είχε εξαιρετικό χαρακτήρα, αλλά ήταν άτυχη

καθώς αφενός η αφοσίωση και η αγάπη της δεν μπόρεσαν να

εκτιμηθούν, όπως της άξιζε, από τον Ενδυμίωνα, αφετέρου είχε και μία

πολύ ισχυρή αντίζηλο τη Σελήνη που έδρασε καταλυτικά και την

καταδίκασε να γίνει έντομο.

Άρα η μύγα ως έντομο πλέον ενοχλεί αλλά δεν φταίει αυτή. Για να

ενισχύσει το εγκώμιό του, ο Λουκιανός αναφέρει και τις καλές και

διάσημες Μύιες της ιστορίας.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 2 η

Απόσπασμα Δις Κατηγορούμενος. Πως δημιούργησε το διάλογο, ποια

στοιχεία πήρε και πως τα επεξεργάστηκε;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ο φιλοσοφικός διάλογος με το «σοβαρό» αντικείμενο (μελέτη των

θεών, της φύσης και της πορείας του σύμπαντος) αναμίχθηκε με το

σκώμμα, τον ίαμβο, τον κυνισμό, τις πρακτικές του Αριστοφάνη και του

Μένιππου, με αποτέλεσμα τη μεταμόρφωσή του σε ένα κράμα πεζού

8

και ποιητικού λόγου, σε ένα κωμικό, σατιρικό, γελοίο είδος λόγου και

άρα την υποβάθμιση και απαξίωσή του.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 3η

Βασικά είναι όλα όσα λέει ο Λουκιανός στην παράγραφο 41.

ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

1. Τα ποιο σημαντικά στοιχεία της ζωής του Λουκιανού και πιο σημαντικά

του έργα;

2. Ποιο το σπουδαιότερο επίτευγμα του Λουκιανού ως λογοτέχνη;

3. Ποια ήταν η στάση του Λουκιανού ως προς τη ρητορική της εποχής

του;

4. Γιατί ο Λουκιανός θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους

συγγραφείς της Δεύτερης Σοφιστικής της εποχής τους;

Λέξεις-κλειδιά:

Σοφιστής

Ρητορική

Σατιρικός διάλογος

Σπουδαίος

Γελοίος

9