D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 64 (1, 1)

BELAGATTA BİR 'İC.Az-1 HAZF' ÇEŞİDİ: İHTİBAK ( .!l~ )ll)

-Kur' an Metinlerindeki Pratiği-

Ömer Kara*

Giriş: İhtibak'm Belagattaki Yerinin Tespiti

Her dilde kişiler, meramıru -lafiz anlam dengesi açısından- şu üç şekilde ifade ederler: Lafiz ve anlamı eşit oranda kullanmak, çok lafiz ile çok anlam elde etmek ve az lafizla çok anlama ulaşmak.

Arap dilinde de bu üç kullanım mevcuttur; birincisi, müsavtit( dJL.... ), ikincisi,

itntib (yl:11); üçüncüsü ise icaz(j~l) olarak isimlendirilmektedir. Tefsir ilminde Ulu­mu '/-Kur ·an isimli eserlerin bir kısmı, bu konuya yeterince önem vermektedir. 1 Belagat ilminde ise, bu üç konuyla ilgili detaylara Me 'tini dalında genişçe yer verilmektedir.2

* YÜzüncü Yıl Üniversitesi llahiyat Fakültesi Tefsir Ana Bilim Dalı Araştınna Görevlisi.

Bkz. Zerkeşi, Bedruddin, el-Burluinfi Ulümi'l-Kur'dn, ys., ts., W, III/3-233; Suyüti, Cela!uddin, el-İtktin fi Ulümi'l-Kur'dn, Beyrut, 1987, W808-873. ·

2 Bkz. Sibeveyh, Ebu Bişr Arnr b. Osman, Kitiibu Sibeveyh, tah. Abdüsselam Muhammed Harun, Kahire, 1966, JJ211; Cahız, Ebu Osman Arnr b. Bahr, el-Beyan ve't-Tebyin, tah. Abdüsselam Muhammed Ha­run, Kahire, 1948, I/83-155; WI6, 278; Müberred, Ebu'I-Abbas, el-Kdmil, tah. Zeki Mübarek, Kahire, 1936, JJ27; Askeri, Ebu Hilal, Kitiibü'~-Smd'ateyn, tah. Ali Muhammed el-Becevi, Muhammed Ebu'I­Fadl İbrahim, Kahire, 1952, s. 173, 175, 190; Sekkatci, Ebu Yakub Yusuf b. Ebibekr, Miftiihu'l-Uliim, Kahire, 1937, s. 133; İbn Esir, Ziyaüddin Nasrullah b. Muhammed, el-Meselü's-Siiir fi Edebi'l-Kiitib ve 'ş-Şd'ir, Kahire, 1939, W71, 74, 128-9, 156; San'iiııi, Abbas b. Ali b. Ebi Ömer, er-Risiiletü'I­'Ascediyefi'l-Me'dni'I-Müeyyidiyye, tah. Abdülmecid Şerefi, Libya-Tunus, 1976, s. 88, 99; Tenniihi, Muhammed b. Muhammed, el-Aksii'/-Karibfi İlmi'/-Beyiin, Kahire, 1327, s. 60, 70; Halebi, Necmüddin Ahmed b. İsmail, Cevherü'l-Kenz, tah. Muhammed Zağliil Selliiın, İskenderiye, ts., s. 256; Alevi, Yahya b. Hamza, et-Tırôzu'l-Mutezamiiıin li Esriiri'l-Beldğa ve Ulümi Hakıiiki'l-İ'ciiz, Kahire, 1914, s. W229; III/316, 318; İbn Kayyim, el-Cevziy)'e, el-Feviiidu'l-Mü.şevvak ila Ulümi'l-Kur'iin ve hmi'l-Beyiin, Ka­bire, 1327, s. 106; Sübki, Bahauddin, Arüsu'l-E.frdh fi Şerhi Telhisi'l-Miftiih, Kahire, 1937, ITI/160; Kazvini, Hatib Cela!uddin, et-Telhisfi Ulümi'/-Beliige, tah. Abdurrahman el-Berkı1ki, Kahire, 1932, s. 209 vd.; 387; Taftaz.iiııi, Saduddin, el-Mutavval ale 't-Telhis, İstanbul, 1320, s. 282 vd.; 387, 445; Taftaz.iiııi, Sa'duddin, Muhtasaru'l-Me'iini, Kahire, 1937, III/83, 163, 209, 220, IV/410; Suyüti, Cela!uddin, Mu'taraku'l-Akrdnfi l'ciizi'l-Kur'dn, tah. Ali Muhammed Becavi, Kahire, 1973, JJ294-5; Suyüti, Cela!uddin, Şerhu Ukiidi'l-Cem'dn fi hmi'l-Me'dni ve'I-Beyiin, Kahire, 1939, s. 67, 97; Meydiini, Abdurrahman Hasan Habenneke, e/-Beliigatü '1-Arabiyye: Üsüsühd ve Ulümuhii ve Funiinuhii, Dımeşk, 1996, W60; Akkiivi, İniim Fevvaı, ei-Mu'cemu'l-Mufassalfi Ulümi'l-Be/dğa, Beyrut, 1996, s. 159-60; Tabiine, Bedevi, Mu'cemu'l-Beldgati'l-Arabiyye, Beyrut, 1997, s. 388-9; Matliib, Ahmed, Mu'cemu'/-Mustalahati'l-Beidğiyye ve Tatavvurilui, Lübnan, 1996, s. 132-4.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 64 (1, 2)

EKEV AKADEMİ DERGiSi c. 1 sy. 4 (Ocak 2000}--------- 119

Müsavat(..:.ııJt-..), muradın manaya eşit lafiziada ifade edilmesidir. Başka bir i­

fade ile müsavat, lafzın manaya müsavi olması, ne eksik, ne de fazla olmasıdır. Bu bir anlıimda icaz ile imabın tam ortasıdır. Müsavatta ölçü, belagat mertebesine ulaşmayan ve anlamanın zirvesine erişmeyen insanların ortalamasının örfiidür. Kelamda aslolan müsavat olup bunun kriteri ise kelama ekleme yapıldığında fazlalığın sıntması veya eksiitme söz konusu olduğunda ise anlamın bozulmasıdır. Müsavat, genel olarak bilim­sel metin, kanun maddesi, devletlerarası antlaşma metni, resmi gazete yazı ve kararları, hukuki metin gibi metinlerde kullanılmaktadır. Müsavata uygun bir keliimı söyleyebile­cek kimsenin ''fi.tri bir meleke, geniş bir lügat birikimi, güzel kelime seçme kudreti ve üslup hakimiyeti" gibi özelliklere sahip olmasını söyleyen belagat alimleri bulunduğu gibi müsavatı, ic§zın bir kısmı sayanlar ve hatta bu tür keliimın -avamın kullanımı oldu­ğunu ileri sürerek- Kur'an'da çok az bulunduğuİıu söyleyen -Suyılti gibi- şahıslar bile mevcuttur} Ancak ne var ki bu noktada -tıpkı müsavat gibi- orta yolu tutmanın; bir uç icaz diğer bir uç da itnab ise ortada bir müsavatın var olduğunu kabul etmek gerekir. Nitekim Sekkiiki, müsavatı, icaz ve itnabı belirleyen i;ilçüt olarak görmekte ve onu '..ı....u_,~Li).2l.o' şeklinde isimlendirmektedir.4 Ne var ki, tıpkı icaz ve itnapta olduğu gibi

· müsavat nitelemesine tabi olan kelam da, fesahat ve belagat nitelemesine tabi olduğu müddetçe bu kelam makbuldür. "J~.A.o ri.A.o ~ 1 Her ortamın ayrı bir kelômı vardır." ifade-

si, müsavata verilen yaygin örnektir. 5

3 Cab.ız, Beylin I/93; Müberred, Ktimil, J/42; Kudame b. Cafer, Nakdu'ş-Şi'r, tah. Kemal Mustafa, K.alıire, 1963, s. 171; Askeri, Smti'ateyn, s. 179; Bilkilllam, Ebubekir Muhainmed b. 1ib, l'ctizü'l-Kur'tin, Kahi­re, ts., s. Ü5; Kayraviiııi, İbn Reşik, el-'Umde fi Mehtisini'ş-Şi'r ve Adtibihi ve Nakdihi, tah. Muhammed Muhyiddin Abdülhamit; K.alıire, 1955, I/250; Kela'i, Muhammed b. Abdülğafur, lhktimü Santi'ati'l-Keltim, tah. Muhammed Rıdvan ed-Dliye, Beyrut, 1966, s. 89; Hafaci, İbn Sinıiıı, Sırru'/­Festihe, tah. Abdülmüte'iil es-Sa'idi, K.alıire, 1953, s. 243; Bağdiidi, Ebu Tiilıir Muhammed b. Haydar, Ktinünu'l-Belağe, (Muhammed Kürd Ali'nin Resiiilü'l-Bülağa'sı içinde), Kahire, 1954, s. 416, 440; İbn Ebi'l-İsbii', e1-Mısri, Tahriru't-Tahbir fi Santi'ati'ş-Şi'r_ ve'n-Nesr ve Beytini l'ctizi'l-Kur'tin, tah. Hafiıi Muhammed Şeref, K.alıire, 1383, s. 197; İbn Ebi'l-İsba', Bedi'u'l-Kur'tin, tah. Hafiıi Muhammed Şeref, K.alıire, 1957, s. 79; Sekkiiki, Mi.fttih, s. 133; İbn Kayyim, Fevtiid, s: 178; Hemevi, Ebubekir Ali b. Hucce, Hiztinetü'l-Edeb ve Gtiyetü'l-Ereb, K.alıire, .. IJQ4, ·s. 449; Medeni, Ali Sadruddin b. Masum, Envtiru'r-Rabi'fi Envti'i'l-Bedi', tah. ŞakirHiidi şükf,.Necef, 1953, VI/314, 317; Üsiimeb. Munkiz, el­Bedi'fi Nakdi'ş-Şi'r, tah. Ahmed Bedevi, Haınid AbdüimeÇiıJ;·Kaııire, i960, Ş,. 154, 194; Halebi, Cev­her, s. 200; Merriikuşi, İbnu'1-Bina Abdülvahid b. Ali, er-Raviu'l-Meni'fi San'ati'l-Bedi', tah. Rıdvan b. Şakrun, Mağrib, 1985, s. 83, 87, 164; Kazviııi, Te/his, s. 209; Tafta.z.8ni,Nutavval, s. 282 vd; Suyıiti, ltktin, ll/808; Meydiini, Beltigat, li/20-1; Tabiine,·Mu'cem, s: 290;Matlub, Mu'cem, s. 616-8; Kara, ö­mer, "Beltigat hminde lki ]fade Biçimi: ltntib ve İctiz: -Kur;tin Metinlerinin Anlaşılmasmdaki Rolü Oze­rine Bir Deneme- (1)", YÜZÜilcü Yıl Üniversitesi Sosval Bilinıler Enstitüsü Dergisi. sayı: I, yıl: 2QOO, s. 360-1. ...

4 Sekldiki, Mi.fttih, s. 133.

5 örnekler için bkz. Suyıiti, ltktin, IT/808; Meydiini, Beltigat, li/20-25.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 65 (1, 1)

120/ Mulıammed Hdşim Kemdlf'--------EKEV AKADEMi DERGiSi

İtnab( yW.J), keliimın, fasili zevatm mutad olarak murat ettikleri manayı elde

etmek için kullandıklan kelime veya cümlelerin üzerine bir faydadan ötürü ekleme ya­pılmak suretiyle ifade edilmesidir; daha öz bir ifade ile bir faydadan veya nükteden ötürü lafzın manaya ziyade edilmesidir.6 İtnab'ın. tari.findeki "•..ı.ıw" kaydı önemlidir.

Çünkü itnab, bu kayıtla sözün çok kelimeyle ifade edilmesini anlatan "ish1ib/y4-wt"

(verbiage/lafkalaba.J.ığı), "haşv/ _,;-" (pleonasml şişirme) ve "tadvilljı_,b;" (prolongation!

sözü gereksiz uzatma)den ayrılmaktadır. Çünkü "..,.ılf..ı.ul", sözün rastgele uzatılması;

"Jı_,b;" herhangi bir fayda gözeti/rneksizin luzumsuz yere sözün uzatılması; "_,;-"ise bir

faide göze/ilmeksizin lüzumsuz yere sözün şişirilmesidir. Tadvil ile haşvin müşterek noktası, faideye binaen yapılmamalan; aralarındaki fark ise tadvilde zaid laftz tayin edilemez iken haşvde zaidin tayin edilebilmesidir. İtnabta ise muhakkak gözetilen bir fayda söz konusudur. Bu özelliği ile diğerlerinden ayrılır.?

İbn Esir, itnabın zıtlan ve benzerleri arasındaki farklan şöyle ifadelendirmek­tedir: "İtnab, bir faydadan ötürü laftın manadan/azla olmasıdır. Bu tarifte "tadvfl"den ayrılır. Çünkü tadvfl, laftın manaya bir yarar gözetilmeksizin Jazlalaştırılmasıdır. ".r..fs", laftın manaya bir kaç defa delaletidir. Tekrfr, hem bir faydaya binaen hem de

fayda göze/ilmeksizin yapılabilir ki birinci kısmı itnabın bir kısmıdır. Bu durumda bir faydaya binaen gelen h~r tekrfr, itnabtır; fakat her itnab, bir faydaya binaen gelen

6 Müberred, Kômil, V27; Askeri, Sınô'ateyn, s. 190; Sekkili, Miftôh, s. 133; İbn Esir, Mesel, II/128, 156; San'Wıi, Risôle, s. 99; TennOhi, Aksô, s. 70; Halebi, Cevher, s. 256; Alevi, Tırtiz, s. II/229; III/318; İbn Kayyim, Fevôid, s. 106; Sübki, Arı1s, IIT/160; Kazvini, Te/his, s. 209 vd.; Taftazfuıi, Mutavval, s. 282 vd.; Suyüti, lı{u'terek, V294; Suyüti, Şerhu UkUd, s. 97; Meydfuıi, Belôgat, II/60; Akkavi, Mu'cem, s. 159-60; Tabiine, Mu'cem, s. 388-9; Matlıib, Be/ôgat, s. 132-4; Kara, Ömer, "İtnôb ve İctiz (I)", s. 361 vd.

7 "İshôb", "tadvif' ve "haşv" kavramları ve itnab ile farkları ile ilgili olarak bkz. Ciihız, Beyan, I/99, 201; Kayıavfuıi, Umde, II/69; Meızubfuıi, Muhammed b. Imran, el-Muvaşşah, tah. Ali Muhammed ei-Becavi, Kahiıe, 1965, s. 365; Hatemi, Ebıi Ali, Muhammed b. Hasan, Hılyetu'l-Muhôdarafi Sınô'ati'ş-Şi'r, tah. Ca'fer Kettiini, Bağdad, 1979, lll 90; Askeri, Smô 'ateyn, s. 48; Hafll.ci, Sırr, s. 170, 257; Cürciini, Abdülkiihir, Esrôru'l-Belôğe, tah. Helmut Ritter, İstanbul, 1954, s. 19; İbn Ebi İsba', Bedi', s. 59; Üsiime, Bedi', s. 142; Vatvat, Reşidüddin Muhammed Ömeri, Hedôiku's-Sihr fi Dekdikü'ş-Şi'r, Kahire, 1945, s. 151-3; İbn Esir, Mesel, II/74, 129, 156, 183; İbn Esir, Ziyiiüddin, e/-Cômi'u'l-Kebir fi Sınô'ati'l­Manziım mine 'l-Ke/tim ve '1-Mensiır, tah. Mustafa Cevad, Cemi! Said, Bağdad, 1956, s. 1 I 8; İbn Esir, Ziyaüddin, Kiftiyetü 't-Tti/i b fi Nakdi Kelômi 'ş-Şô 'ir ve '1-Kôtib, tah. Nuri Hemıidi el-Kaysi, Hatirn Salih Zaınin, Hilal Naci, Musul, 1982, s. 203; Alevi, Tırtiz, II/167; Merriikuşi, Ravz, s. 87; San'Wıi, Risôle, s. 99; Rummiini, Ebu'I-Hasan Ali b. isa, en-Nüketfi İ'ctizi'/-Kur'ôn, Kahire, ts., s. 72-3; Alevi, Muzaffer b. Fadl, Nazratü'l-İğrizfi Nasrati'l-Kariz, tah. Nüha Arif Hasan, Dımeşk, 1976, s. 180; Kela'i, İhkdm, s. 89-90; Kazvini, Hatib Celiiluddin, el-İzôh, Kahire, ts., s. 177-178; Kazvini, Te/his, s. 209 vd; Taftazfuıi, Mutavval, s. 282 vd; Ciirirn, Ali-Emin Mustafa, el-Be/ôğetu'l-Vtizıha, İstanbul, 1984, s. 250; Hiişiıni, Ahmed, Cevôhiru'l-Belôğe fi'l-Me'iini ve'l-Beyiin ve'l-Bedi', Beyrut ts., s. 226-7; Meydiini, Beliigat, II/60-1; Akkavi, Mu 'cem, s. 160, 145-6; 397-8; 541-543; Taban e, Mu 'cem, s. 173, 388-9; 395-6; Matlfib, Belôgat, s. 121-22, 377, 466-8.

'

ı 1

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 65 (1, 2)

BELAGAITA BiR 1CAZ-l HAZP ÇEŞİDİ: İHTİBAKJ --121

tek:rfr değildir. Faydasız yapılan tek:rfr ise, tadvfl'in bir kısmıdır. Bu da şöyle formüle edilebilir: Faydasız gelen her tek:rfr, tadvfldir; fakat her tadvfl, faydasız gelen tek:rfr değildir. İtmib ile tadvfl şöyle ayırt edilmektedir: Manalara delalet eden lafiziarın ziya­deleri haz/edildiğinde, mana bozulmuyor ve ziyadenin atılmasıyla gözeti/en fayda yok olmuyorsa bu tadvfl; yok eğer mana bozuluyor ve fayda da yok oluyorsa bu da "itnfib"dır. " 8

İbn Esir, itnabı genel olarak iki kısma ayırmaktadır: Bir cümledeveya cümle­lerde yapılan itm1b. Cümlelerle yapılan itnabı dört çeşit olarak sunmaktadır: a) Zikredi­len bir cümlede girift bir çok anlamın bulunmasıdır. Yalnız hiç bir mananın diğeri ile ilişkisi yoktur. b) Nefy ve ispat: Bir şeyin önce olumsuz, soma da olumlu olarak zikre­dilmesi. c) Bir mananın ziyadeye ihtiyaç duyulmaksızın tam olarak zikredilmesi; soma teşbih yoluyla ömeklendirilmesi. d) Mananın tüm maksat ve gayeleri tamamen kapsaya­cak şekilde zikredilmesi. 9

İtnabı farklı şekillerde tasnif edenler de olmuştur. Ancak bu tasniflerin hepsi in­celendiğinde itnab'ın, kelinıe(isim, fill, harf) ve cümlelerin çoğaltılmasından ibaret ol­duğu görülecektir. Buradan itnabın genel olarak iki kısma ayrıldığını çıkarabiliriz:

Cümlelerin çoğaltılmasıyla yapılan itnab (.l:ı......:l4 yW:ı!) ve kelimelerin çoğaltılmasıyla

yapılan itnab (ö.:ı~)l; yW:ıl). Birincisi, cümlelerin artınlmasıyla yapılırken ikincisinin -ın

çeşitleri çoktur: Zaid kelimeler (isim, fill, harf), tekid (tekid-i sina'i, tekid-i manevi, tekid-i lafzl, müekked hal, meful-u mutlak), tekrir/ tekrar, tevabi' (bedel, sıfat, atf-ı be­yan), atıf, tefsir (izah ba'de'l-ipham, tafsil ba'de'l~icmai, tevşi'), iğai/im'an, ·tezyil, tard-aks, tekmillihtiras, tetmim, istiskii, i'tiriiz ve ta'lil yoluyla yapılan itnab.10 ·

İcaz(jb,ı!), hazf yapmaksızın muradın az kelime ile en güzel şekilde ifade e­

dilmesi veya hazt'yapmak suretiyle az lafızla çok mananın elde edilmesidir.

8 İbn Esir, Mesel, W128. 9 İbn Esir, Mesel, W121.

10 Tüm çeşitleriyle itnab için bkz. Ciihız, Beyan, I/91, 195; Müberred, Kamil, I/27; Askeri, Sına'ateyn, s. 190, 373, 380, 394; Sekkaki, Miftah, s. 133, 202; Kudame, Nakd, s. 167, 192, 194; İbn Esir, Mesel, W127-9, 156-7, 183, 352; San'fuıi, Risale, s. 99, 146, 155; Kayravfuıi, Umde, I/73, 279, W46, 54, 57; İbn Ebi'l-İsbii', Tahrir, s. 232, 241, 316, 357, 375, 391; Tennıihl, Aksa, s. 58, 70, 90; Bağdadi, Kanun, s. 410,416,442,446, 449; Hafiici, Sırr, s. 113, 181,243, 256; Halebi, Cevher, s. 128, 147, 218, 244, 256; Alevi, Tırtiz, W167, 229; lWlll, 131, 318; İbn Kayyim, Fevdid, s. 89, 94, 106, lll, 121; Sübki, Arı1s, 1W160, 209,220, 237; Kazvini, İzah, s. 195-206; Kazvini, Te/his, s. 210 vd; Taftazani, Mutavval, s. 282 vd.; Taftazani, Muhtasar, 1W83, 163; 209; 220, 437; Suyı1ti, Mu'terek, I/294, 333, 367, 368, 369, 371; Suyı1ti, Şerhu Ukiid, s. 71-5, 97; Ciirim, Be/agat, s. 251; Hiişimi, Cevahir, s. 228-234; Tabane, Mu'cem, s. 389-94; Akkavi, Mu'cem, s. 159-73; Meydfuıi, Be/agat, W62-1 19; Matlub, Be/agat, s. 133-43; Kara, ömer, "ltnab ve İctiz(f)", s. 8-19.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 66 (1, 1)

122/ Mul!ammed Hdşim Kemôlt'--------EKEV AKADEMi DERGiSi

İbn Esicin icazı tasnifi şöyledir: 1) icaz-ı hazf: kelime ve cümle hazıflannı içe­rir. 2) Hazfsız icaz: Bu da iki kısmıdır: a) icaz-ı takdir: Lafzın manaya eşit olduğu icaz türüdür. b) icaz-ı kasr: Mananın lafızdan fazla olduğu icaz türüdür. ı ı

İcaz, için farklı tasnifler buluıımakla beraber en yaygın tasnif şudur: İctiz-ı hazf ve fcaz-ı kasr. İcaz-ı kasr(r.i j\-.J), herhangi bir hazf yapılmaksızın lafzıyla veciz olan

icaz çeşididir. Diğer bir deyimle az lafızla çok mananın elde edilmesidir. İcaz-ı hazf( ...;~ j~l) ise hazf yapılmak suretiyle yapılan icazdır. Dolayısıyla kasrda, bir hazf

söz konusu değil iken hazfta kelime hazfi yapılmaktadır. İcaz-ı kasn "hazfsız icaz" şeklinde tanımlayan Tibi, bu icaz çeşidini üç kısma

ayırmaktadır. İcaz-ı kasr: Lafzın manaya hasredilmesi, yani lafız ve mananın eşit olma­sıdır. Suyi'ıti bu çeşidin "müsavat" olduğunu söyler. b) İcaz-ı takdir(tadyik): Konuşu­landan fazla manaya delalet etmesidir. c) İcaz-ı Cami': Lafzın çeşitli manalara sahip olmasıdır. İcaz-ı kasr için şu örnekleri verebiliriz: " ... .:ıı. ...... ::/1_, J.Wlı JA4 .ıJ.JJ .:ıl" 12 ayetin-

deki "adi" ifadesi, "sıral-ı mustakim, ifrad ve tefridin ortası, orta yol .. " gibi anlamlan içerir. Aynı şekilde " ... _,uıı ı:.." ayetindeki aff kelimesi de, "iyi davranma, müsamaha

gösterme, yumuşak olma, nazik olma ... " gibi anlamlan içerir.13 Bu hususta verilen en cazip örnek, "•4-o. ı.>""L...:ı.i.JI ı.}~_," ı4 ayetidir)5 . .

İcaz-ı hazf'in çeşitleri şunlardır: a) İktida' (t_lh:i~ı); Bazı belagat alimlerinin '...ı~~ı' ismini verdiği iktiôa', fcaz-ı

hazfin bir çeşidi olup kelimenin harflerinin eksiltilmek suretiyle kelimenin ha1ifletilme-

ı ı İbn Esir, Mesel, s. 70. Ayrıca icaz ile ilgili verdiği şiir örnekleri için bkz. İbn Esir, Mesel, s. 70 vd.

12 Nahl, ı6/90. ı3 Örnekler için bkz. Suyilti, ltkôn, W8ı0-8ı6. ı 4 Bak:ara, 2/ı 79.

ı5 tcaı: hakkında geniş bilgi için bkz. Sibeveyh, Kitab, 11211; Cahız, Beyan, Y83, 86, 90, 9ı, 96, 97, ıo7, 115,· 116, ı55, Wl6, ı7, 28, 68, 278; Askeri, Sına'ateyn, s. ı73-5, ı8ı, ı90; Kayravaru, Umde, 1122ı, 250; Hafaci, Sırr, s. 243, 245; San'aru, Risale, s. 88, 94; Sekkalô, Miftah, s. 133; Tennı1hi, Aksa, s. 60; İbn Esir, Mesel, W71, 74, 78, 8ı, 86, 97, 113, 114, 115, ı25, ı29; İbn Ebi'l-İsba', Tahrir, 459; Halebi, Cevher, 268; Alevi, Tırtiz, W88, 97, ı 04, ı ı2, ı ı 9; 1W3 ı 6; İbn Kayyim, Fevaid, 68; Suyilti, Mu 'terek, 11295; Suyilti, Şerhu Uküd, s. 67, 69; Kazvini, izah, ı82, ı85, ı93; Kazvini, Te/his, 209; Taftazfuıi, Mutavval, s. 286, 287; Tabane, Mu'cem, s. 711-13; Akkavi, Mu'cem, s. 242-247; Meydfuıi, Belagat, 11126-60; Matlüb, Belagat, s. 202-213; Kara, ömer, "Beldgat llminde iki ifade biçimi: ltnab ve İctiz­Kur'an metinlerinin anlaşılmasındakifonksiyonu üzerine bir deneme- (2)", (yayınlanrnarmş makale), s. ı vd.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 66 (1, 2)

BELAGAJTA BİR 1cAz-I HAZF' ÇEŞİDİ: İHTİBAiO --123

sini ifade eden bir sanattır. Bunun Kur'andan bir örneğini "o.!UL.. 4 ı_,Jtı..ı" ı6 ayetinin "JL.. 4"

kıraatinde görmekteyiz. ı 7 b) İktifii(.~ı): Sözün ortamı aslında birbiriyle ilişkili iki şeyin zikredilmesini

gerektirirken -bir nükteden dolayı- bu iki şeyden birinin tercih edilmesi, başka bir ifa­deyle bu ikisinden biriyle yetinil(iktifa edil)mesidir. ı8 Bunun Kur'an'daki kullanım sa­hası bir hayli geniş olmakla beraber iki örnekle yetinelim: 1) "jl.:lJJ ..ı.l.ı,ı.ı" ı9 ayetinde

özellikle "hayr" zikredilmiş, bunun zıddı olan "şer" ise zikredilmemiştir. Aslında hayır ve şerde Allah'ın elindedir. Ancak burada şerrin Allah'a izafe edilmesi, edebe muğayir oldu~dan dolayı sadece hayr ile yetinilmiştir. 2) "···JJw....JI ....,J" 20 ayetinde de durum

aynıdır. Allah, hem doğuların hem de batıların rabbidir. Burada meşarik'in zikri, zaten zıddını hatırlattığından birincisiyle iktifa edilmiştir.

c) İhtizal (Jır:-"::ı): Bu haziftürü ise kelime, isim, fiil ve harfhazfine verilen i-

simdir. İki kısma ayrılmaktadır. Tek kelimenin hazfi ve bir-kaç kelimenin hazfi. Birinci­si üç kısma ayrılmaktadır: a) ismin hazfi: Muzat: muza:fun ileyh, mübteda, mevsut: sıfat, matufun aleyh, matuf, mübdela minh, fail, meful, hal, münada, zamir-i aid, mahsus-u ni'me, mevsul'un hazfi. b) fiilin hazfi c) harfin hazfi: heınze-i istifham, harf-i mevsul, harf-i cerr, edatu atf, harfu nida, kad edatı, la-i nafiye, !amu emr, tenvin, nun-u cem', fa-i cevabiye, irab harekesi'nin hazfi. İkincisi ise şunlardır: İki muzaf, üç muzat: zanne fiili­nin ikinci mefulu, mecruru ile birlikte harfi cer, fiili ile beraber şart harfi, şiutın cevabı, kasem cümlesi veya cevabı.2ı

d) İhtibak(.!.l~ı): İcaz-ı hazfın en son çeşididir ki bu makale, onu s~ayı a­

maçlamaktadır.

16 ZııhrUf, 43177. ı 7 lktidii • ile ilıPİi geniş bilgi için bkz. İbn Ffuis, Ahmed b. Ffuis, es-Sahibi, tah. Mustafa eş-Şüveymi,

. Beyrut, 1964, s. 228-9; Zerkeşi, Burhan, IIT/117-8; Suyıiti, ltkıin, ll/829-30; Suyıiti, Mu'terek, I/3ı9; Tabane, Mu'cem, s. 579; Akkavi, Mu'cem, s. 20ı; Meydfuıi, Be/agat, ll/46-48; Matlıib, Beldgat, s. 166-7, 558.

ı8 lktifa ile ilgili geniş bilgi için bkz. İbn Ffuis, Sdhibi, s. 228; Kayravaıiı, Umde, Il25ı; Rummfuıi, Nüket, s. 70; Haınevi, Hizdne, s. ı26, ı29; Medeni, Envdr, ill/71, 73, 83; Merr3kuşi, Ravz, s. ı43; Zerkeşi, Bur­han, IITJı ı8-ı23; Suyıiti, ltkıin, ll/830-:ı; Suyılti, Mu'terek, I/320; Tabane, Mu'cem, s.59~-4; Akkavi, Mu'cem, s. 202-204; Meyd§ni, Be/dgat, ll/48-9; Matlıib, Beldgat, s. 168-70.

ı9 ·Al-i 1:ınran, 3/26. 20 Saffıit, 37/5. 21 lhtizdl ile ilgili geniş bilgi için bkz. Suyıiti, ltkıin, ll/833-4ı; Suyılti, Mu'terek, I/323; Akldivi, Mu'cem, s.

41-43; Meyd§ni, Belagat, ll/57-9; Matlıib, Beldgat, s. 43-6.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 67 (1, 1)

124/ Muhammed Haşim Kema!f:....------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

A- İhtibak Sanatının Tarihsel Gelişimi

İhtibak: sanatını ilk olarak kimin tesbit ettiğini söylemek tarihsel olarak güçtür. Ne var ki bu sanat hakkında müstakil bir eser yazan ve hatta tefsirinde bu sanatı yoğunca inceleyen Bi.ka'i, Tefsiri 'Nazmu'd-Durer' isimli eserini Ali b. Ahmed el-Haralli (637/1239)'nin bitmemiş tefsirinin üzerine kurduğunu söylemektedir. Haralli'nin eserle­rinden özellikle de ·tefsiri 'Miftahu Babi'l-Mukfel ala Fehmi'I-Kur'ani'l-Münzel' isimli eserinden faydalanan Bika'i, Haralli'nin tefsiri hakkında şöyle demektedir: "Haralli'nin teftirinden bir cüz ele geçirdim ki, Kur' an 'm başından Al-i İ mr an suresi­nin 37. dyetine kadardı. Eşsiz bir eser olan bu teftirdeki dyetler arasındaki münasebet­ten bahsediliyordu. Buraya kadar olan kısmından hoşuma giden yerlerini Haralli'ye nisbet ederek aynen aldım. Bundan sonrası için de Allah Teala 'mn verdiği idr ak gü­

cüyle, teftirimin geri kalan kısmını tamamlamaya muvaffak oldum. " 22 Aynı zamanda Haralli'nin tefsiri hakkında Zehebi, "Bir teftir yazdı ki, bir takım parlak fikir ve haki­katler/e doludur." 23 derken tefsirinin Bi.ka'i'ye kaynaldığı konusunda Tiliınsfull ise şunlan söyler: "Harallf'nin tamamlanmamış bir teftiri vardı ki, Bikti'f, teftirini bunun üzerine kurdu." 24 Necati Kara ise 'Bikii'f, ... teftirinde takip ettiği metodu tamamen Harallf'den aldığı ve eserini Haralli'nin eserinin üslubunda yazdığı anlaşılmaktadır. Harallf'den naklettiği kısımlarla kendi ifadeleri karşılaştırıldığında .bu, açıkça görül­mektedir. "25 dedikten soma ifadelerini "Bikii'f, Harallf'ye ilimat ederek hemen hemen her konuda kendisinden nakilde bulunmuştur.,; şeklinde netleştirir ve Harant'den yaptı­ğı nakil şekillerinin tümünü ve örneklerini verir.26

Haralli'nin ilgili tefsiri, yazma olarak dahi günümüze ulaşmamıştıi:. Tefsirini her ne kadar inceleme imkanımız olmasa da, Bika'i, ihtibak: ayetlerinde Haralli'den nakillerde bulunmakta ve özellikle 'ihtibak: takdirleri'nin bazısını hocasına nisbet et­mektedir. Bunlara birkaç örnek ve.relim. (Jt .... ııJ J,Uı J')l.:..:.ıJ ..;. ; ~~J .:..ı_,.....Jı Jbo- J .:ıı) 27 ayetin­

de Bika'i, 'halk' ve 'ihtilaf' kelimeleri arasında ihtibak: olduğunu söylemekte; tefsirinde bunu uyguladığı gibi formülünü de vermektedir.28 Peşi sıra 'ı_,.JI,r:JI Jli.,' ifadesiyle dört

sahifelik bir nakllde bulunmaktadır. Bu bölümün içerisinde Haralli, yoğun bir şekilde ( .... ~IL c}) şeklinde ihtibak:ı. andıran ifadeleri kullanmaktadır. Örneğin (ı!lJj Jı!L. c} ...,:.:..)':11_,

22 Bildi'l, İbrahim b. ömer, Nazmu 'd-Durer fi Tentisübi '1-Ayi ve 's-Süver., Kahire, 1992, I/1 O.

23 Zehebi, Muhammed b. Huseyin, et-Teftir ve'l-Müfessirun, ys., 1976,

24 Tilimsiini; Ahmed b. Muhammed el-Makkari, Nejhu't-1ib min Gusni'l-Endülüsi'r-Ratib, tah. İhsan Abbas, Beyrut, 1968, ll/189.

25 Kara, Necati, Bikti'ive Teftirindeki Metodu, (Doktora Tezi), Van, 1994, s. 117.

26 Kara, Bikti 'i, s. 118-9.

27 Bakara, 2/164.

28 Bildi'i, Nazm, ll/288.

i

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 67 (1, 2)

BELAGAITA Bhl1cAz-I HAZP ÇEŞİDİ: İHTİBAKJ --125

Jılı:ill ..ı~ <>" wl.ııll ..ı~ ~ .ı~'il ~ ı:ıfi.=JI.J -<,ı.ıt. ... Llö.II.J <ius.JI.J Ji,u.ll <>") ibaresi ile

( .... ~w ..ı.,....WI...,:.:..ı'ii.J .ı..........ır ..;ıı.. ..ı"""_,...J) ibaresi yanında asıl ihtibilld andıran (~.i w.J

~ ~ Ul.WI ı.)!li'il .J)U.:;.I 4ı ~ ...,:.:..ı'ii.J ..:.ı1.,.......ı1 ~.i ı} Ji.uJI.J _,ı...JI Jılli... ..;Jı.. ._.Jt..:;.J ~~

.Ji..w'ii.J ~:il .ı~l vıı ı'-'.ı~l ~ .ı4lJI.J J.ıl.ll ~) ifadesi dikkati çekmektedir.29

(.ı..u J .lı>~ ~ı ~'1\...ı .;..:ı ı,S".ÜI J!-5" IJ,)S"" .:r-.UI J!.-j) 30 ayetinde de Bika'i, ihtibak for­

mülünü vermeden önce ihtibilld de içine alacak şekilde Haralli' den bir buçuk sayfalık nakilde bulunur. Haralli'nin yorumlan, Bika'i'nin formülüne basamak olmuştur.

Haralli'nin ihtibake temel olan açıklaması ve 'tekabül-misl' ifadelerinin desteğiyle ihtibak takdiri aynen şöyledir: w..,..........ır .4-tı:il J.!IL. <>" ı!ll.ı..ı'il uJ..4.; ~ ı.. Jl....ll .)l.rJI Jl.i

,;.=.)ll )IJ.... ı....,ı.. .>+lO :il ufo_, J.,i.o....ll ~~ J1.. ~ 411.;.. ı!IJ.U ~ c..J".,..........ır ~~ <>" .....i..b.JI ~

t.i.ı <,ı:Jr •lA .,.ii i".,kkl y..~w.ı' J.ı..JU.J c..J".,..........ır .>Al.lö.l.l .....A,ı.b.t.; '4i ~ Jl....llı Jl....ll .~ı .;4 ı!IJ.W ~1 ~.i..A ~.i t}.J c>ıl_,t....ll .,ı..,l.ı;.J ~1 4...:-.J ~.J .;.-.ı ~1 -,J)ill c>ıl_,t....ll VI! 'i ~1 VI! ·~'il

rJ~ ~.ur J1.. J~~~ l.l.A olA.j..il \?.ur .lö.illl .l.i.J 0 ts .ı...o.I.J J1.. .; ~ ı!IJ.i ~Li c:ı-ı-.?1 ~ ~ Jıl.ıi

.)1 olA.j..i ~:i <>".J -,J~I .~ -,Jl.b.:.. ~1 <>" ~.J ı-J41JI <>" .,r..>!. t.. Ji...J cr-1)1 ~ ~l.ı Ji...J

~ ı,?l ~ı,? .lll ~) I.J~ Ul.UI er-I ..ı Ji...J i")IS.II ı} .ı.ı.4i .ı...o.I.J Jl....ı tiı_,b ~ _,.....,:ıiı ()!)Wl t""'?'

<t...ı> Jl.i.J ~_, •.ı...o. ~ c:ılftll ..ır.J!,r ı-+1 'T4-.JO ~ .tl"-! r+Ü'.J ..)!,..ıilli.J ) .... ..ı:. :il ~ ~ J.ı_,(.ı.ır c:ı'i ı!IJ.i.J

.Ol~ i"l_,ı <>" .ı.ıJI cr-.ı..ı ~ J..bWI <>" ı,?l (•l,.,..ı :il t"""""'J _,.i 4J Jir. (:i) ~ .)1 s-J4-ıJI <>" ~ "r'+"'! ı,?l

.,.+ül .~lı.} t.J.,....t..llı ~ ,l,.,.ıJI.J ~4 ~ .l..ı.ı.ll c:ıl ~ <>"·.oı..,..ı ~ .ı.ıJI Jl.w ~ (.l.;.ı.,) d.L...l.J)31

( ... r-5'u... Lo Js- .ı.ıııJ~J ö..Wıı_,L.5::JJ···.........,u .J+!..!ı ~ ~ ~ ... )32 ayetinde Bika'i, 'şü­hud' ve 'ikmal' kelimelerinde ihtibakı uygular; ihtibakin takdirini ise Haralli'nin tefsiri­nden nakleder: (y....Jı _?; J•w y\.b:Jı ı.Lo .._..ü ~ ..,......, .:ııı_,L.5::JJ ~j)4 r,....ııı_,;_,:l,r...u:Jı ,)lrJı JüJ)

(..+ur Jl.S")'4 .~)'1 <) ~ı_?;J ·~n .ı.l_,Aı •'.J.:ı)'l <))33

(>Wll "':-""'1'1 .ı.ııJ J-.:liJ .!J rJ! .!14ıJ 4J 4 .}> J '11 <) ........... .) _,; ı;ıJ) 34 ayetinde hem 'i.fsad ve ihlak' hem de 'hars ve nesi' kelimeleri üzerinde iki ihtibak olduğunu söyleyen ve bunu formüle eden Bika'i, bunu Haralli'nin her iki ihtibilld kapsayan şu ifadelerine da­yandırır: (,.oJ c)lrJI Jü .•• J...ll .)1 y,_.:..o ..!..IJ; ıJ'l lı>;j ~ r!J .;l>JI .)1 <,_i ı,S".Üio<i'l ~.i"' oL...... c)lrJI Jü)

29 Bika'i, Nazm, II/290-1. 30 Bakara, 2/171.

_31 Bika'i, Nazm, ll/332-3. 32 Bakara, 2/185.

33 Bika'i, Nazm, lll/63-4. 34 Bakara, 2/205.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 68 (1, 1)

126/ Muhammed Haşim Kema/f ------EKEV AKADEMİ DERGİSİ

._ı..., .,:ıı.:r::~ı ..:,ı; ~wıı ':iJI......, }'- .:ıı ._r-Jı .:ı':i t..~ı ı.ı.s:... <,ı ':il ..::.-l:ıı J ~w')IJ .!JJ; .w J·· .ci...,. .. tp!Jı ....A,bJ ı::'~'

~W':/1 Jt._ı....,_,:Jt.!.l~':i\ı \,ı~J .!.1~':/1 Jl) 35

(i.J"'"":/\ı (,ı.ÜI iı,..liiJJrl..:r-.ill.!.i<lJI) 36 ayetinde 'hayat' Ve 'ahiret' kelimelerinde

ihtibiik olduğunu söyleyen Bikii'i, ihtib§.ki tefsir metnine yaymayı ihmal etmekle beraber formülünü zikretmektedir. Ancak formül öncesi Haralli' den yaptığı alıntı, ihtib§.ki ta­mamen resmetniekte ve Bika'i'nin ihtib§.ki formüle etmesine zemin hazırlamaktadır: (;.li JJJ (,ı.ÜI ._..ö _,LJJ ._. j')IJI <$.f""':ll <.l.ıU.. ı.)..:, ;ı.,. <.br-Wl 4=-o j .;':IJ ~ <.l.ıU.. ı.) l.:i; Jj':/1 .Y'J _,.;.ıli ıJ' ı}>J (,ı.ÜIJ

JI_,.JI ..Jü ~ i..t.-IJ JS' ~ ıJ' .:rJıiZ t+'ı Lo .)s- \:.lıU:i .f""UJ ;.li p <$.J"'"':il ı.)J J.,.•ü'JI) 37

Yukanda Bikii'i'nin kendisinin de ifade ettiği gibi Al-i İmran suresinin 37. a­yetine kadar olan bölümünde Haralli'nin yqğun bir etkisi olduğu; her bir pasajda 'Jı_,.Jı ..ıu' ifadesine sıkça rastlanmaktadır. Bika'i'nin de "Buraya kadar olan kısmından

hoşuma giden yerlerini H araili'ye nisbet ederek aynen aldım." şeldinde itiraf ettiği gibi bu alıntılara ihtibakin de dahil olduğunu yukarıdaki örneklerimiz göstermektedir. Ör­neklere dikkat edilirse, Haralli'nin ihtib§.ki anlatışı, Bika'i'nin sunuşundan farklıdır. Haralli, ihtibak ayetlerinde bazen 'J.IZ' ifadeleriyle ayetlerde birbirinin mukabili kulla-

nılan hazflara dikkat çekerken bazen de ihtibak takdirlerine yer vermektedir. Bika'i ise Haralli'nin 'J.IZ' ifadesini '.!.1~.,::>-l'e çevirerek hem tefsirine ihtib§.ki yaymakta; hem takdi­rini vermekte; hem de lhtib§.ki formüle etmektedir. Bütün bunlar ise şu anlama gelmek­tedir: Haralli, ihtib§.ki ilk ele alan şahsiyettir; Bika'i ise ihtibak sanatını aldığı şahsiyet-

· lerden biri de Haralli'dir.

_İhtibak konusunda kanaatimizce tarihsel sıralamada ikinci sırayı EbU Hayyan el-Endülılsf(745/1344) almaktadır. Ebu Hayyan'ın 'Bahru'l-Muhit'i, ihtibak konusunda merkezde yer alan Bikii'i'nin kaynaklan arasında yer almaktadır. Necati Kara, 'Nazmu'd-Durer'in önemli kaynaklarından birisi de, EbU Hayyan'ın Bahru'l-Muhit ve onun muhtasarı 'en-Nahr' isimli teftiridir. Bika'i, normal olarak bir teftirde ele alın­ması gereken hemen her konuda Ebu Hayyan 'dan nakillerde bulunur. Özellikle nahiv, lügat, kıraat ve münasebat konularındaki nakillere ağırlık verir. ' der ve Ebıl

Hayyan'dan Bikii'i'nin nakil şekillerini ve örneklerini sunar.38 Kara'nın bu ifadeleri, bizi ihtibak konusunda da nakil yapıp yapmadığıiıı araştırmaya sevketti. Araştırmamız neticesinde Bikii'inin tefsirindeki ihtibak ayetlerinde Ebu Hayyan'dari nakil yaptığına rastlayamadık. Ancak Ebu Hayyan'ın tefsirinde ihtibiikı ·son derece yoğun bir şekilde kullandığıiıı tesbit ettik. Birkaç örnek verelim.

35 Bilci'i, Nazm, III/172-4.

36 Bakara, 2/86.

37 Bilci'i, Nazm, II/14.

38 Kara, Bikô ·~ s. 125-130.

.

ı J

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 68 (1, 2)

BELAGAITA BİR 1cAz-I HAZF' ÇEŞiDİ.· İHTİBAKJ --127

(o. Jl:ll yı......,! .!.W Jf l:.ı"\ı \ı ly..iS"" J IJ.;A) .:ıı.iJIJ Lı j ~ ('"" ':/ J r-t# J J"'" :ıı,i ı,?I..IJ> tf .ri) 39 ayetinin

tefsirinde Ebu Hayyan ihtibaıci güzelce uyguladığı görülmektedir. Ebu Hayyan'ın ifade­leri ŞÖyledir: (~1 ~i <ı\S"" LıiJ «ı,?I..IJ> Cft ~ ıJ' J» .! } ıJ' C!-ıl _,.. J «ı,?I..IJ> tf .ri» ..J _,.il r-..i (IJ.;A) .:ıı.iliJ))

(..,..ı....:.:.ı .)s--.!':/~ (Jl:ll yı.......,I ... .!.WJI .•• l:.ı"\ı\ı ly..iS""J) ... ~ Jll.AI.:..ı ı.,l.ıi.All rJ.$"'"' '-"""Y. Lı~ ~lı}' Lı':l• • .ıı.·ö:)

( ...a..1ı Lı .r ':/ J ._; _,.,. ':/ ı;.l.fll t"i ıJ' <ll ı,.r'ciı ~ı <ı\S"" J ı.:.:..ıı ..,.ı........ ı ('"" ı;.l.fll ci ıJ' <ıl r+'::i Jl:l4 ..,..ıs-J .;AS' ıJ')

(ı.ı.....JI ı} a_,J:; ..::..,.'1 ~ JJ':II..ı..:.JI ,:r JJ.,.. ...;ts:l Jl:li.......-L..o Y'J <ı.rJIJ J_,..JI...a.J.ı y.iS"" ıJ'J ı.:.:.JI.......-L..o Y'J)

(ill4J_,.A..a.JI~I W'öp_,)'l.llJ_,_rjJIJ:_r~IJ}_,l:;JL...:Jı}J':II ..ı..:.JI.jo_,J:;.;...,:ı ~ ;..;l!lı ıJ'J<:il!ll)

(.):ülı) 40 Dikkat edilirse alıntının ·orta bölümünde Ebu Hayyfuı, -ismini koymasa da­

ihtibakin takdirini yapmakta; sonuçta ise ihtibaki formüle etmektedir.

(.o .• ı..ı.; J .~~ ':/) C;:-l':/ ~ ~ ı;.ill JW IJ.;A) .:ıı.ill j!< J) 41 ayetinde de ayetin tefsirlerinden

biri de ihtibaka ayrılmıştır: (..::..,ı'l.uJ r-W"ı. ...;.;.,.. Y'J JJ':Iı .:r ...;.;.,.. ~ r~'.; <ıı Y'J ..,..ı_rı ~ y-)

c.:,.. cJ.6:... ı} ~ı ..t''.r. Jus:ıı ..t''~ ~ J J ':/1 ı} • _,J:; ..:..,ı 'ı .ı.i J <ı J _,..:...ll ._;.;.,.. _,.. J Jl!ll ıJ' ._;.;.,.. J Jl!ll ı} • _,J:;)

( .y ~1 ft5" JJ.,.. ""'"_,lll.i.o ı} J ı.ı..ıJJ Lo Lı} fi ':/ J Li ri ':/1 .yıı_y~ l....o Lı~ ':1 ~ _,)' ı} ~4 Jus:Jı .._,.:. J ...:.;. !*'ı ':1)

(\.:ı ı......., i ıJ' ~W.. ...,. _,lll.i.o _,;..IZ ı}l ..,_....~ J <ı J _,..:..JIJ ~ ı; .lll JW !'"':"b J IJ.;A) .:ıı.ill ~ J _,;illi ~1 .:ıJ _,b.. JJ.,..)

~-4 ıJ' «iiJ ~ y _rJI <ıl l_,l\:i J .;r-ı_,l.!.ll .)s- y.l ~l:...o ':/IJ J Jfo ıJ1 .:r-JI y.l a.i.,...l; J .r"U, ıJ1 ~ -:-' ~l:...o ':/1 ~)

( J.l....i •l.a:ı ([_,;>-1 tp. _rfJ J.=-..ü .Ll.,... ı} .!l-4 J.=-~IJ _,;illi •l.a:ı ([_,;>-1 ~ ı} .!l-4 J.=-~IJ ı}w ..J} o .!\!.. J ~+o )IS")

CJ.:-~iJ -.!';/..ll tp._r!J JJ.,..J ([_,;>-1 -.!':/..ll J.=-..ü)42

(..,._ jW ..uı J:,.- ı} ~ı_,..! <ı_,.ü.:ı .:ıı.ilı ~) 43 ayetinde de Ebu Hayyan ihtibaki şöyle

vermektedir: (JJ':II .:r ...;.i.Jı <ı~ <ıl j..:>.J <~ ı;.ilı ıJ.;A) .:ıı.ilı ~J» .J_,.Aı J..Wı_,;.ız ı} 4.:,..!. ı.ı':Jı,.ı...J)

(<ı_,.ü.:ı.:ıı.ill ~ ı;l-..r.illiJ~4Jl!ll,:rJ JJ':II,:rJI ~1 ~ıi"""tiJjj!...S'ı,?IJl!ll,:rJI.:ıı.iliJ..i:..-~ı$1)

(4-ı'IJjJ ..,._ jW ~ _, ..uı J- J r-oJı_,.-ı) 44 Ebu Hayyan bu açıklamayla kendisini sımrlamaz;

bir iki ayet SOnra gelen ( ... ô y..;. :ı.:.,. JW ~1 ,:r \:,!1 J ..U! ..::..W. f' •\A:ıl r-oJI_,.-1 Lı _,ll:ı .:ıı.iJI ~ J) 45 aye­

tinde ihtibaki daha derinleştirir: (ı..!',....,.... J,;..::ı • ..w. .?~ .:r y .r-i- _,.. J ı..l'l:lı •4J .ıt. .;.o; ı .:r ~ ...,.. _;J> W)

(.!ll~ .}.\:i .:r.)-r> y. w.:ll .......-L..o ....._.. J W J uT_;ll <>L...:J ..,_.,JL...I C1-4 .:r l.i.o J .:ıı..wa!l ,:,:ı Lo ..::.. J\.iJ c:-WI J_,....::ı ıj>" 0-".iJJ)

39 Bakara, 2/38-90

40 Ebı1 Hayyfuı, el-Endülı1si, el-Bahru '1-Muhit, 1983, yso, I/170.

41 Bakara, 2/171.

42 Ebı1 Hayyfuı, Bahr, I/482-3.

43 Bakara, 2/261.

44 Ebı1 Hayyfuı, Bahr, ll/303.

45 Bakara, 2/265.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 69 (1, 1)

128/hfuhammedHaşhnK~nau~----------EKEVAJUıDEhfİDERGİSİ.

(.:ı ':I .r ':ll r _,ııJ ...ıJ4 0" Jı ':1 J .ı _,Al JıU. r+-'JI 0" ı.:,,!•) .ı _,i J <.I"L:Jı .tu .ı _,Al JıU. ...ııı ...:ıW> r .\.i:ıı .ı _,.ü ~ y. L:A)

(j.. .J _,i J ı}l ı.. ')Wl .r.•I.A::IIJ ö .J"" ':14 ~ if ':ll ı)~ ':1 J ·~ \... .!l_h ...,Js. ~b....ll ,P ._ri.:ll .:rJ. y ..:...,=l4 >l_rll)

(;,.,.t.i.:.JI j!.o Jl ..,...,. ~ j!.o Jl ı.,.- <./"}S- J!.-5' .;,:üL:..ll j!.o J c$1 \.:A l.ı;k ı.,.- J!.-5' ...ıJI .fr..-. J ~Iyi ı) _,.ü.;ı ı:r..ili)

(4--PJ .,._ y...s- ~J)46

(Wl 41.1.> ı:r.)\5JJ .tç.IJ ~.ı- if .:ıJ•l..AII J.ı..-,1) 47 ayetinde de ihtib§.ki şöyle anlatır Ebu

Hayyan: (ı... .?•J u.ıı Jl!lı 0" J.i..J u.ıı...:ıf:.J .:ır-rJı r-"J .:ı.;.L.A~ı «ı ..,_..'lı... JJ':lı 0" ...;.1.. .:ı~ .:ıı jJ"LjJ)

(ı:.ı... J.,..,. ttı•~ rY.J .ı~~; «ıly.t...ı w ı:r.)~ı Jl..J r-tıl.'ü ~.ı- if .:ıJol..Aiı JW .r..ı..i:lı .:ı\S'J «ı ı_,; _,s-)

(J .o.~.ıu. .:.,.'lı... Jl!lı 0" J Jl!lı J .o.~.ıu. .:...,:ı ı... JJ':lı 0" ...;w wı 41.1.> ~ .tç.IJ .ı.,;':lı ~ ~ ı:ı:L-.rJı rQ ( .!l\.:A r~l t.:...IJ .;..:ı c$ .ili J!.-5' IJ_,.i$"' ı:r..ill j!.o J .J _,i .j .!.U> f> l:J r-W .U J <"-.:lı <.<ı _,b o..i.A J J J ':ll) 48

İhtib§kın en meşhur örneği olan (.:r.Jı c$1; ~ı*' J.r. ö)\S' ci.r'"IJ ...ııı .fr..- J J-ur <!i) 49

ayetinde de ihtibiiki uygulamaktadır: (J:,.. J J-ur ö )lS' c$ .rı 4!i J ...ııı .fr..- J .}"W :ı.:.. y 4!i c$ı)

(Jl:.ilırJ.:ıt..ı':lırj':l.}J':IIJf.ti.}J':lıJ•_r-l:;.:.-,.'1ı...ı ı.,;l!lı cJ'Jı.,;l!lıJ .o.~.ıu...:...,:ıı....)J':llc.T'JW.:ılk,.!Jı)

(P.Jı _,.,. J .:ılk,.!Jı .fr..- J Jl:.ilı r JY.. ı.,;l!lı J .?• J ...ııı .fr..- J )50

Bu örneklerle yetinerek şu belirlemeği yapabiliriz: Her ne kadar ihtibak: ayetle­rinde Bika'i, Ebu Hayyiin'a nisbet etmese de, Bika'i'nin -nakilde bulunmas.a da- ihtibak: konusunda ondan faydalandığını söylememizde bir sakınca yoktur. Çünkü ihtibaıctn dışındaki yerlerde Ebu Hayyan'dan yoğun bir şekilde yararlandığı görülen Bika'i'nin Ebu Hayyan'ın ihtibak: ile ilgili açıklamalannı görmediğini söylemek doğru olmaz. Ay­nca bütün bunlar, bizi, tarihsel olarak ihtibak: konusuna ehemmiyet veren ikinci kişinin ve Bikai 'nin ihtibak sanatını kendisinden aldığı ikinci şahsiyetin, EbU Hayyan olduğu sonucuna ulaştırmaktadır.

İlıribilin en ince ve üstün belagat sanatlarından biri olduğunu ve ne yazık ki belagat ehli tarafından ihmal edildiğini sitemle ifade eden Suyı1ti,5 1 "ihtibtik sanatını el­Endülfısi el-A 'ma(781/1379) 'nın Şerhu '1-Bedi'iyyesi'nde görmediğini" ancak refiki Endüliisi(779/ 1377)'nin 'Şerhu'l-Bedi'iyye'sinde bu konuyu ele aldığını ve ihtibiiki bedi' ilminin bir türü olarak gördüğünü söylerken, ihtibaıctn tarifini ve örneklerini -

46 Ebü Hayyfuı, Bahr, II/310. 47 A!ızab, 33/8.

48 Ebü Hayyfuı, Bahr, VII/214.

49 Aı.-i tmran, 3/13.

50 Ebü Hayyfuı, Bahr, W393. Ebü Hayyan'ın eseri taranelığında ihtibak ayetlerinin bir çoğunda ihtibak:i ele aldığını tesbit etmenin mümkün olduğu kanaatindeyiz.

51 Suyüti, ltkdn, W831: ( ... ~)411 ı:ıi J.<l u-- ~_,ı oıı ~ u-- Ji.ı lf.,.ııl.ı e.t_,ı~t ..u.ıl u-o_,.._,)

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 69 (1, 2)

BELAGAITA BİR 1CAz-I HAZF' ÇEŞİDİ: İHTİBAKJ --129

metinden anlaşılacağı üzere- ondan nakllle sunmaktadırs2 ki tarihsel sıralamada Endülı1si, üçüncü sırayı aldığı anlamına gelmektedir.

Daha sonra sırayı alan Burhfuı sahibi Zerkeşi(794/1392), bu sanatı

'ı;-4lWI....tWI' ismiyle detaylandırrruş; tarifini vermiş ve örneklerini zikretıniştir. Aynca

ihtibaka verilen bazı örneklerin ihtib§k olmadığını bir kısım alimiere nisbet ederek is­pata koyulmuştur. 53

Yine Suyılti, bu hususta ilk ve pıüstakil bir çalışma yapan şahsiyerin

Burhfuıuddin İbrahim b. Ömer el-Bika'i (809/885) olduğunu söylemektedir.s4 Gerçekten Bika'i, "Nazmu'd-Durer fi Tenasübi'l-Ayi ve~s-Süver" isimli eserinde ihtib§k sanatı­na göre açıkladığı bir ayetin peşisıra 'ihtibtikın güzel bir sanat olduğunu, bununla ilgili tiyrqtleri güzel bir kitapta cemettiğini, bu kitapta ihtibiikın tarifini, lügavf kaynağını, eyetlerden misallerini verdiğini ve bunu "el-İdrak li Fenni'l-İbtibak'' olarak isimlen­dirdiğini' açıkça ifade etınektedir.ss Müellif, bir başka eserinde bu ifadelerini şöyle tamamlamaktadır: " ... 0 kitapta ihtibtikın tarifini yapıp Kur'an'dan üç yüze yakın tiyeti bu sanata göre açıkladım. " S6

Bika'i ve eseri Nazınu'd-Durer üzerinde doktora çalışması yapan Necati Kara ise eserlerini verdiği bölümde Bika'i'nin bu eserini zikretınekte ve eserle ilgili olarak şu belirlemeyi yapmaktadıt: " ... Bu eserin ism~ne başka kaynaklarda rastlayamadığımız gibi bugün mevcut olup olmadığı hakkında bilgi edinemedik. Ancak tejsfri tarandığı takdirde hangi eyetlerde bu sanatı uyguladığını tespit etmenin mümkün olacağı kanaa­tindeyiz." S7 Bika'i'nin bu eserinin 'ihtib§k' konusunda ilk ve tek eser olması ve ne yazık ki yazma olarak bile elimize ulaşmamış olması, bir talihsizlik gibi gözükmektedir.

S2 Suyüti, ltkôn, W831. Suyüti'nin metinde 'ei-Endülüsi' rusbesiyle iki zatı verdiğini ve birincisini 'ei­A 'mti' ile tavsif ettiğini görüyoruz. Bu iki End!lliisi'yi netleştirmek gerekir. Birincisi, İbn Ciibir el­End!lliisi el-A 'mii (78111379)dır ki Bedi'iyyetü '1-Umytin adıyla meşhur olan, 177 beyitten müteşekkil ve Sl bedi' sanatının ele alındığı 'ei-Hulletü's-siyertifi Medhi Hayri'/-Verti' isimli bir eseri mevcuttur. İbn Ciibir ayrıca bu eseri kendisi şerh etıniştir. İkincisi ise İbn Ciibir'in dostu olan 'Şihiibuddin Ebı1 Cafer Ahmed b. Yusuf er-Ruayni el-End!lliisi(779/1377)'dir ki İbn Ciibir'in yukarıdaki eserini 'Tırtizu'I-Hul/e fi Şifti 'i '1-Gu//e • adıyla şerh etıniştir. Bedliye adlı bu eser, Ali Ebı1 Zeyd tA'riifından neşeedilmiştir (Bey­rut, 140S/198S). Bkz. Kılıç, Huliisi, "'Bedi'iyytit", DlA, V/323.

S3 Zerkeşi, Burluin, ITU129. S4 Suyüti,ltkôn, W831. SS Bikii'i, Nazm, Y224-22S. S6 Bikii'i, İbrahim b. ömer, Deltiletü'I-Burhtini'/-Kavim, yamıa, İstanbul Üniversitesi Arapça Yamıalan,

No: 8S3, s. 3 a

S7 Kara, Bikô 'i, s. 92.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 70 (1, 1)

130/ Muhammed Haşim Kemalf~-----EKEV AKADEMİ DERCİSİ ·

Ne var ki araştırınalarunız, Bika'i'nin bu eserdeki bilgilerinin tamamen taribin derinliklerine gömülmediği sonucuna bizi ulaştırdı. Bika'i üzerinde doktora çalışması yapan Necati Kara'nın 'tefsirin taranmasıyla ilgili fıyetlerin tesbit edilebileceği' şeklin­deki kanaatinden destek alarak Bika'i'nin tefslrini başından sonuna kadar taradık. Bu tarama neticesinde Bika'l'nin 'DeUiletü'l-Burhan'da ifade ettiği 'ihtibiik sanahna göre tefsir ettiğini söylediği 300'e yakın ayet'ten hemen hemen hepsini tesbit ettik ve başka bir makalemizde Bika'i'nin ilgili eserini yeniden inşa etmeğe çalıştık. İlaveten el-İdrak li Fenni'l-İhöbak adlı eserindeki bilgileri, Tefslri Nazmu'd-Durer'de ilgili her ayetin peşine dereettiğini ve ayet sayısının ise tefslrinde naklettiğine ulaştığını isbat sadedinde­ki bu inşa işleınimiz, bu talihsizliğin kaderinin olumlu yönde değiştiğini bize göstermiş­tir.58

Günümüze ulaşmayan Bika'i'nin 'İdrak~ını saymazsak, günümüze kadar ulaşan ve ilıtibak konusunu en detaylı bir şekilde ele alan tek klasik tefsir, Bika'i'nin 'Nazmu'd-Durer fi Tenasübi'l-Ayi ve's-Süver' adlı 22 ciltlik eseridir. Bika'i, bu eserinde ilıtibaki konu edinen her ayette hem ayeti ilıtibake göre tefsir etıııiş, hem ilıtibak

formülünü vermiş, hem de bir çok yerde \.>-'-",; ve 'ı!I.Jj .>-'-" .. / ifadeleriyle ilıtibakın esra-

rını sunmuştur. 59

Suyfıti(911) de, ilıtibak ismiyle bu sanatı el-İtkan fi Uıumi'l-Kur'au'da ele almış; tarilisel boyutu, Önemi ve örnekleriyle ilgili bir-iki sahifelik bilgi· vermiştir. 60 Ayrıca O, diğer iki eserinde de(Mu'tereku'l-Akran ve Şerhu Uk:ô.di'l-Cem'an) bu sariata yer ayırmıştır. 61 Hacı Osman Bey el-Celili(1245) de "el-Hucce ala ni~n zade ala ibn Hucce" adlı eserinde ilıtibake 3 sayfayı tahsis etıııiştir.62 Suyi.iti sonrasında ise bu sanata ya hiç itibar edilmemiş;63 ya da Suyfıti ve Zerkeşi'yi aşmayacak şekilde ele alın­mıştır.64

58 İlgili makalemiz için bkz. Kara, ömer, "lhtibôk Sanah ile ilgili MejkUd Bir Eserin Metin ln.şasr-el-ldrtik li Fenni '1-lhtibak/ Burhanuddin lbrahim b. Omer el-Bika 'i-" (yayınlanmaınış makale).

59 Biraz ileride Bika'i'niiı bir ayeti ihtibake göre tefsiri, ihtibak formülleri ve esrarlarıyla ilgili bilgiler verildiği gibi, makalenin sonunda Bika'i'nin Tefsirindeki ihtibak sanatıyla tefsir ettiği ayetlerin refe­ranslarının tümü verilmiştir.

60 Suyilti, ltkan, IT/83 1-3. 61 Suyüti, Şerhu Ukiu:J, s. 133; Suyilti, Mu'terek, I/321-3. 62 Celili, Hacı Osman Bey, el-Hucce ala men Ztide alti lbn Hucce, neşr. Muhammed Sıddık el-Celili,

1356/1937' s. 55-58. .

63 Klasik eserlerin hemen hemen hiç birinde icaz-ı hazf kısmında bu tür bir sanata yer verilmemektedir. örneğin bkz. Askeri, Sınti'teyn, s. 181 vd; İbn Esir, Mesel, IT/78 vd; İbn Esir, Ctimi', s. 122 vd; Alevi, Tırtiz, IT/88 vd, 104 vd; Kazvüıi, Izah, s. 185 vd; Taftaz8ni, Mutawal, s. 287 vd

64 Akkavi, Mu'cem, s. 33-5; Meydfuıl, Beltigat, IT/54-6; Matlftb, Beltigat, s. 35-6.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 70 (1, 2)

BELAGAITA BİR 1CAz-I HAZF' ÇEŞiDi: iHTJBAKJ --131

Klasik ve modem tefslrlerimiz üzerinde yaptığımız araştıİma bizi, -yukanda verdiğimiz Bika'i'nin Nazınu'd-Durer'i ve EbU Hayyan'ın Bahru'l-Muhit'i dışında­ihtib§k konusunda hayal kınklığına uğrattı. Bir iki tefsirden örnek sunalım.

İbn Keslr'in tefslrindeki ihtib§k ayetlerini taradığımızda sonuç, şöyle ortaya çıktı: İhtib§k, bir sanat olarak bu rivayet tefslrinde yer almamakta beraber tefslr olarak da pek rastlanmamaktadır.65 Bütün ayetler içerisinde Bika'i'nin ihtib§ka göre 'yerin yedi olduğunu' tespit ettiği bir ayette ihtib§k mantığına göre olmasa da •.;.....,ı tf"-"' 66

ifadesine yer vermekten başka bir örneğe tesadüf edemedik. Beydavi'nin tefslrini elimizdeki ihtib§k ayetlerini taradığımızda sonuç, pek iç

açıcı değildi: Hemen hemen bütününde ihtib§kismini vermek şöyle dursun ihtib§k takdi­rine bile rastlanmamaktadır. 67 Bununla beraber birkaç ayette ihtibaki andıran açıklama­lan var ise bunlara ihtib§k ismini vermez. Örneğin bir ayetteki açıklaması şöyledir: (J.üı ~.u ı ı-J~ JW;: ,_,~ .;H.UI JLı _,ı J.üı ~.u ı JW;: ı_,~ .;H.UI ır' .ı JLı •.>!.ı.ı;)68 Bir başka ayette

ise Bika'i'nin ihtib§kla yakaladığı anlamı çağrıştrran bir tefslrle -her ne kadar ihtib§k takdirini andırmasa da- karşılaşmaktayız: (r-"'Lwı ~ .:H.uı t:.f_,j':l'l ...ıı,._, .... 4)_,':1'1 '4 ...,.ı.L:ı....JI)

(.t.....ııı ı-UJJ.uı_, <ll_,a ..,.ıl~ ~':1' .... •.w ı ~ ~) 69 Beydavi'nin ihtib§k ismini vermese de

ihtibaki veren tek örneği, "l4ı.u _r:..ı_, WL.:. .)l....., ı~" 70 ayetindeki şu ifadesidir:

(.r:-.:14 .ı._,ı.:.... ~ ..ı.:o.l_, ~.)ı=- tı':l'.ılJ _,1)71 Dikkat edilirse Beydavi'nin -son tes~düfi açıkla­

mayı göz ardı edersek- örneklerini sunduğumuz tefslrlerinde bile bir ihtib§k açıklaması­m bulmak mümküİı değildir.

Çağdaş müfessir Sabfull'nin tefslrini de taradık. Tefslrinde ayetleri birkaç şe­kilde tefslr eden Sabfull'nin attığı başlıklardan birisi de "el-Belağa"dir. Ne var ki bu başlık altında ihtib§k sanatı, Sabfull'nin tefslrinde hiç geçmediği gibi ihtib§k uygulama-

65 örneğin bkz. İbn Kesir, Ebıi'l-Fida, Tefsiru'l-Kur'dni'I-Azim, İstanbul, 1985, I/117 (2/38-9); I/175 (2/86); I/289 (2/64); I/293 (2/171); I/310-12 (2/185); I/260 (21205); I/367-8 (2/216); IV/144 (9/102: ihtibakin meşhur örneklerinden biri); vb.

66 İbn Kesir, Tefsir, I/99. 67 örneğin bkz. Beydiivi, Abdullah b. Omer, Envdru't-Tenzil ve Esrdru't-Te'vil, Beyrut, 1988, I/48 (2/29);

I/55-6 (2/38-9); I/74 (2/86); I/96 (2/164); I/105-6 (2/185); I/114 (21205); I/117 (21216); I/117 (21217); I/138 (21261); I/138 (21264); I/139 (21265); I/151 (3/13: ihtibtikin en meşhur örneği); I/155 (3/30); I/156 (3/32); I/62 (3/57); I/170 (3/92); I/174 (3/104-5); I/174 (3/106-7); I/176 (3/i17); I/178 (3/122); I/179 (3/126); I/182 (3/140); I/182-3 (3/144); I/224 (4174); I/231-2 (4/95-7); I/266 (5/41) vb.

68 Beydiivi, Envtir, I/100 (2/171). 69 Beydiivi, Envdr, I/124 (21232). 70 Tevbe, 9/102. 71 Beydiivi, EnvtV:, I/419.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 71 (1, 1)

132/ Muhammed Haşim Kemdlf._-----EKEV AKADEMi DERGİSİ

sına da rastlamadık.72 Ancak ihtibakin en meşhur örneklerinden biri olan

(ö}ts ı,?.f""I.J ...UI j.:,..o ı.} jJIZ 4!j)73 ayetinde ı:ı)t':)l.s.':/ jJIZ c.._,.. üıl.k ı,?l (...UI j.:,..o..) jJIZ Cj))

..::.ı~ı J:,..o..} jJIZ ö}ts üıl.k.J ı?' (ö}ts ı,?.f""I.J) ...UI) ifadesiyle -ismini koymasa da- tam bir

ihtibak açılımı yapar.74 Ama bu örnek de ihtibaki uygulamadığı gerçeğini değiştirme­mektedir.

Bir-iki örnek üzerinde bu olayı netleştitip referanslarla vakıayı desteklemeye çalışalım. Kehf suresinin ı 7. ayetinde (ı..ı.Jı_,.. ~,ı.~_, ...ı ~ ı:.ıli J1..ı::..ı u-o_, .ılf.o.ll ~ .ı..JJI \?.!+!u--)

Bik3.'1, ihtibaki şöyle sunmaktadır: birinci cümledeki 'ihtida'nın varlığı ikincide zıddı 'dal3.let'in; ikincideki 'veliyyen'in varlığı ikinciden 'mudill'in hazfedilmesini gerektir­miştir. Bu formüle göre ayetin takdiri şöyledir:.~ J1..ı::..ı u-o_, 4.,.;.. )W:... ...ı~ ı:,ı1i ~~ ~)

(l..ı.Jı_,.. ~,ı.~_, ...ı~ ı:.ıli ~1)75

İbn Kesrr, ayetin ilgili bölümünü tefslrinde (.U I,SJU )li~l.:ı-o_, ~,S..ılAI .ı..IJI .ı.u u-o .uli)

76 şeklindeki ibareyi verirken; Nesefi ise (...ı ~,SJlA )li ~lu-o 1?1)71 ibaresini verir. Aynı

şekilde Sabfuıi, ayetin tefslrini (...ı....:. •.t-"'l .ı..IJIJl..ı::..ı D-"J ••• Ib ~,S.ılf.o.ll ~ •.• ı:ıt...ı)ll .ı..JJI J.il-"l u-o)

('4.!+! u-o ...ı~ ullP8 şeklinde sunarken Beyd1M, sadece ayetleringerekli gördüğü yerlerini

birebir tefsrr etmekle yetinmektedir: (~u-o ı~_,.. ~,ı.~_, ...ı~ ı:,ı1i .ı..I.L::..! D-"-' Jl..ı::..ı u--_, ... ~1 ~)

(o..ı.Jı_,.ı__,) 79 Dört müfessirin tefsrrlerine dikkat kesildiğimizde görünen odur ki, cümlenin

ikinci taraftaki :ınahzı1fa (hadi) dikkat çekerken ihtibak mantığına göre iki taraftaki malızı1flan ihmal etmişlerdir; belki de böyle bir tefsrre ihtiyaç duymamışlardır.

Bu kısa tarihsel anlatımdan sonra şimdi ihtibak sanatının ilk hanisi olarak sun­duğumuz Haralll'nin; ve ikinci sırayı alan Ebu Hayyan'ın ve eserlerinde ihtibake yer ayıran Suyıltl ve Zerkeşi'nin; özelİikle hem bu konuda müstakil bir eser yazan, hem de bu eserini Tefsiri'ne yayan Bika'i'nin 'ihtibakı' uygulamalan ve metodlanyla ilgili kısa bir bilgi verelim. Bu bağlamda bu beş zatın, gerek ilgili ayetleri tefsrr edişine, gerek

72 örneğin bkz. Sabüni, Muhammed Ali, Safvetü't-Teftisir, İstanbul, ts., I/45-6 (2129); I/51 (2/38-9); I/75 (2/86); I/111 (2/164); I/114 (2/171); I/137 (21216); I/168 (21261); I/196 (3/32); I/206 (3/57); I/221 (3/104-5); vb. ·

73 Aı-i hnran, 3/13.

74 Sabfini, Safvet, I/188.

75 Bika'i, Nazm, X1I/28-9.

76 İbn Kesir, Tejsir, V/140.

11 Nesefi, Ebil'l-Berekat, Medarikil 'd-Tenzü, ys., ts., 1I/5.

78 Sabfini, Sajvet, 1I/185.

19 Beydavi, Enviir, 1II6.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 71 (1, 2)

BELAGAITA BİR 1cAz-I HAZP ÇEŞİDİ: İHTİBAKJ --133

ihtibak ayetlerini belirleyen klişelerine; ayetlerdeki ihtibaki gösteren formüllerine genel itibariyle bir göz atalım.

Daha önce de incelediğimiz gibi Haralli'nin tefsiri elimize ulaşmadığı için onun uygulamasını Bikiü tefsirinde naklettiğinden 'ötürü metodu ile ilgili bir iki noktaya temas etmekte fayda millahaza ediyoruz.

Haralli(637), genellikle ·~tı..', 'Jıw' ve 'J!.o' ifadeleriyle ihtibakin varlığını or-

taya koymaktadır. Bazen de '.r-.u:lı' kelimesiyle ihtibak takdirini vermektedir.

Bika'i'ninki kadar gelişmiş olmamakla birlikte bazen de ihtibak formülü sunmaktadır: (J JY l,i.ıll ._..ö _,LJJ .._, j')i.ll ı$ r ~i ı.J.ıü.. J .::. ;L,., <kWI '-f:.o} -.;~ J L,U- ı.J.ıü.. J ı.;; JJ~I Y' J _,;.ılı ıJ' ..,W l,i.ıliJ)

(JI_rll .Uü L..p i.b-IJ JS' .,ro ıJ' .:Jıü; !*'ı\..,? I:J.ıü:; .r'-{;J ;.Up ı,>r~'JJ ~J ;.ı.i)80 .

İhtibaki yoğun bir şekilde tefsirinde uygulayan Ebıl Hayyan(745), ihtibak uy­gulamalarını bazen 'ı--->' ve '.)üllı ~ı'; bazen mutlak olarak 'J.;.....' ve '..,..ı_,.-ı.r---Z ';bazen

de '<ıT,;Jı :;....\...a.i -.,...:~ı...ı ~.lı ıJ' ı.ı... / ifadeleriyle sunmaktadır. Diğer taraftan '.r-.u:Jı' ifadesiyle

ihtibakin açılımını sunduğu gibi ihtibakin formülünü de -Bika'i'ye benzer bir şekilde­vermektedir:(JJ~ı u.....ll J o_r-l:; .: .. ,ll~ ._,;\!ll ıJ'J ._,;\!ll u.....ll J o_r-l:; ..:....,.~ ~ JJ~I u.....ll ıJ' .,J.;.,... ,_;ts:f),

(:,.. J.;.....J ~ r:ııs:.ıı J .:ıı),(~ Uı)o • .ı...J JJ~ı J .Jıü.. ..:....,.~ı.. .,;wı .:r'J .,;wı J .Jıü.. ..:....,.~ı.. JJ~' ıJ' J..ı...;)

c.;wı J • .;J:; ..:....,.~ .u J ~*-"'~ J.;.,... _,... J J J ~~ ıJ' J.;.....J J ~v . .;J:; .:..,:ı .u J "-~..; _,..:.Jı J.;.,... _,... J .,;w ı) 8 ı

Zerkeşi(794), clııha önce söylediğimiz gibi '.,.ııı.wı ....i.l.:JI' olarak isimlendirdiği

ihtibakı hazfin yedinci çeşidi o1arak vermektedir. 82 Önce ayeti zikretmekte, daha sonra (J....c.'iı), (i'.%.11 J,....:.ı) ve (•J,t.ıiJ) ifadeleriyle ayetin mahzılflan ile açılımını yapmaktadır.83

Ancak şunu da ilave etmeliyiz: ihtibak olduğu söylenen bir takım ayetlerde bazen selef­Ierinin ayette Uıtibak olmadığını ortaya koyan çekincelerini ifade eden şu ibarelerine yer vermekte {tJWI ~~ •J>.il_,), (.u.ıs:':lı. 'il t.,ıll l.l.A u-o ~) , (~'S'I ı) ....i.k. 'i .ul \?.w:. ı:.~~~ Jli.,),

C.;4b14 .........,Lu iJWI • .ı... ı) ...,:...->" .ı.i .ul 'il) ve kendi görüşünü zikretmemektedir. 84

Suyı1ti(911), icaz-ı hazfin dört çeşidinden üçüncüsü olarak verdiği ihtibakla il­gili tarihsel bilgileri verdikten sonra tarifini zikretmektedir. Ayrıca ihtibak sanatının kök fiiliyle olan anlam ilişkisini ortaya koymaktadır. O, Zerkeşi gibi önce ayeti vermekte, daha sonra (.,ı.ı.illı) ve (t>ı) kelimeleriyle ayetin açılımını yapmaktadır. 85

80 örneğin Bkz. Bilm'i, Nazm,1J/290..1; 1I/332-3; III/63-4; III/I 72-4; 1I/14. 81 örneğin bkz. Ebil Hayyan, Bahr, III 70; I/482-3; 1I/303; 1I/310; 1I/393; V1I/214. 82 Zerkeşi, Burluin, III/129. 83 Zerkeşi, Burluin, III/129-134. 84 Zerkeşi, Burhan, III/130, 131, 132. 85 Suyilti,ltkôn,1I/831-33.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 72 (1, 1)

134/ Muhammed Haşim Kemd!i'------EKEV AKADEMİ DERCİSİ ·

Bika'i(885) ise bir ayette ihtibak olduğunu genel itibariyle şu klişelerle ver­

mektedir:(..ıl4ı=>.:il J-Oı ..,..ıt.:;.... v-o .;,ı:il .ı._,),86 (.!!~:il .:ı-- <ı:il .:ıı .:ılı JJ_,),87 (..ı14ı=>.:il u-- .;,ı:~ı_,) 88,

(..ı14ı=>.:il .;c. <,ı:ll JıJll ""'"""':l1_,)89,(..ıı4ı=>.:il •!i.ıl_,- v-o <i.JJ ~ <,ı:ili),90 (..ı14ı=>.:il v-o <,ı:il .:ıl C:"'='.J .ı.a_,)91'

(~ _,ı ..ı!4ı=>-:il v-o <,ı:ili)92, (!ll,::>\'lı}ı.r-ı.?JW'-~)'U)93 (..ı!4ı=>.:ilv-o <,ı:ilufi:ı.l-J,~.ı.illl ı:ıl,..k-_,)94,

(..ıl4ı=>.)ll WL:. .ill.i t::A-')95, {.!l~.,:;:>-\'ıır .:ı~ı.:...;ıs W.J)96, (..ı14ı=>.:il ~ı ~.ıl L-ı Y..ı.illl u~ w_,)97,

(..ı14ı=>.:il ~ .oı_,)98, (..ı!4ı=>.:il u--~ ...-ı' o.ı.,.a ._.ı.. .;,ı:~ı_,)99, (,ı.ı.illl ıı. ._.ı.. ..ıJ4ı=>.:iJ u-- .;,ı:ili)1oo,

(..ı14ı=>-:il v-o .;,ı:ili)101, (..ı14ı=>-l <i.JJ ~ l.lfi)102, (..,...Li.ı ı.u ..ıl4ı=>.:ll_,)103, (.>Au._,A_, ..ıl4l=>.:il v-o <ı:ll_,)104,

(..ı14ı=>.:il v.c. l.i+ı <,ı:il c,:_,.;.:; ıJ_,)105,(..ı14ı=>.llAj<O.l_,)106,(V'-"">1 -""-' ..ıl4l=>.:il ._.ı.. <,ı:il ~J.U ~__,)107,

(..ıl4ı=>.:il v-o ,,,.ı_,:~ı t" <,ı:ili)108,(..ıı4ı=>.J ı} ..ıl4ı=>.l ~/..ı14ı=>.:il v-o 1")1$.11 c:ı4 .ı.a_,)109,(..ı!4ı=>.:il v-o <ı:ll ufoi)

86 Bika'i, Nazm, III/324-5.

87 Bika'i, Nazm, V/36.

88 Bika'i, Nazm, XX/268, 325, 460, XXI/256, 286, 400, 406, XXll/8, 95, 279-80.

89 Bika'i, Nazm,V/49.

90 Bika'i, Nazm, XXll/146; )ÇV/111-2.

91 .Bika'i, Nazm, IV/339-40.

92 Bika'i, Nazm, Vll/22.

93 Bika'i, Nazm, Vl/251.

94 Bika'i, Nazm, V/58.

95 Bika'i, Nazm, XX/440.

96 Bika'i, Nazm;vıı/39.

97 Bika'i, Nazm, XX/459.

98 Bika'i, Nazm, Xllll45.

99 Bika'i, Nazm, XX/471. 100 Bika'i, Nazm, XX/494. 101 Bika'i, Nazm, I/224-5; 302; 11114, 288; ~58; 479,484,486,494, XXl/72, 104, 107, 143, 158, 163,

197,240,244,273,282-3,403-4;XXll/63, 77,88,224. 102

103

104

105

106

107

108

109

Bika'i, Nazm, V/1-2.

Bika'i, Nazm, XXll/168.

Bika'i, Nazm, XXl/15.

Bika'i, Nazm, XX/494.

Bika'i, Nazm, XI/285.

Bika'i, Nazm, XXI/208.

Bika'i, Nazm, XXl/321.

Bika'i, Nazm, XXI/344-5.

' ·1

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 72 (1, 2)

BELAGA'ITA BİR 1cAz-I HAZF' ÇEŞİDİ: İHTİBAKJ - 135

ııo, (ı~ .ıl.ıJI <!!~'il .,..ı.. JJll ,jl_,)ııı, (<!l~'iı ı; <!l~'iı u-- <.ı'ili)ıı2, (<!i~'ilyf.ı u-- <.ı'ili)ll3

(<!!~'il .,..ı.. "'"' JJii c;,ı ~ı .JoA.J ~ ı..LA) 114, ('4 ~ _,ı <!!~'il ı..ı "'"' c;,ı .,>fli .ıı,) 115,

(<!!~'il .:ı-o ;~'il <,ı'il c;,lr-k.ı.i_,)ll6, (<!!~'il .:ı-o <,ı'il ı:ıll-4! r-k .ıı_,)ll7, (<!!~'ii..,JI ;JWI <t.W)118,

(<!!~'il ~.ıl_, u-o ,Jfi) 119, (<!!~'il ,_,;..!tJ ..,_...6... u-o <,ı'ili) 120, (<!!~'il u-o d..:ıJ ul ı.!l.l_, I..LA) 121,

(.u.. ~_,ı <!l~l ·,Jfi) 122, (<!!~'il u-o <,ı'il ..:..ıt.g) 123, (<!!~'il ~ u-o ı:ıl~'il c;,l..i...::._,.ıı_,) 124,

G.;.,ı <!1~1 .;ı ~ ~ı_, <!!~'il V" <,ı'il ı:ıl r-k .ıı_,) 125, (<!1~1 ı.!IJj ı} ufo. ı:ıl ~) 126

(<!!~'il t!.l.! V" <.ı'ili)127, G.;.,ı ~"' ı.)-0 <!!~'il <.ı'il .;_,)128.

Bika'i'nin bir ayette ihtibak olduğunu en yoğun şekilde "<!!~~~u-- <,ı~li" ve

"<!!~~~ u-- <,ı~ı_," kalıplarıyla vermektedir. Bunun dışında diğer kalıplan çok nadir kul­

lanmaktadır. Bazen ihtibakin olduğunda şüpheye düştüğü ayetlerde '~-~- ""'""~'

ifadelerini kalıba dahil etmektedir. ilıtibakin çok açık olduğu yerlerde ·~->'W>' ifadesine

sıkça yer vermektedir. Bazı kalıplarda 'r-k - u lı - eW='-' - .,>fli' ifadeleriyle ihtibakin net

olduğunu ifade ederken bazen de ihtibakin güzel bir belagat sanatı olduğuna vurgu yap-

110 Bilca'i, Nazm, X/294. lll Bika'i, Nazm, XTI/117. 112 Bika'i, Nazm, XXJ/403-4. 113 Bika'i, Nazm, XX1I/282. 114 Bika'i, Naim, XX1I/167. 115 Bika'i, Nazm, XIV 1179. 116 Bilcii'i, Nazm, XX1I/321; XV/197-8. 117 Bika'i, Nazm, IJ/334. 118 Bika'i, Nazm, Ill/64. 119 Bika'i, Nazm, Ill/229. 120 Bika'i, Nazm, X.V/295. 121 Bika'i, Nazm, XV/408-9. 122 Bika'i, Nazm, X/49. 123 Bika'i, Nazm, XX1I/327-8. 124 Bika'i, Nazm, XIX/194. 125 Bika'i, Nazm, XVl/373. 126 Bika'i, Nazm, XV/380. 127 Bika'i, Nazm, XVl/180. 128 Bik!'i, Nazm, XVIll/387;

ı::

"""~

-·

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 73 (1, 1)

136/ Muhammed Hdşim Kemdlt"------EKEV AKADEMi DERGiSi

mak maksadıyla "..,..ı~ v-o ... ı)i v-o", "ı!l4J,....11 t!.l.! v-o", " ... u-ı-ub... v-o···->"'" gibi ifadeleri kul­

lanmaktadır.

Bika'i, ayette ihtibakin varlığını bu kalıplara verirken diğer taraftan ayetteki ihtibakı ise şu formüllerle sunmaktadır:

ı) Bazen hazfi ve mahzfifu merkeze alarak ihtibakın anlatımını şöyle formüle

eder: ('41:. J.,':ı'l .tl':ı'~ .•. ı:ı.§. 4JU_, '41:. ı,flill .tl':ı'.l.l ... ':ı'_,l....i..i.::ı.) örnek olarak Bika'i'nin şu a-

yetteki ifadesi verilebilir:( W .t.........JI ı; t... ı:.ıfi 4JU_, '41:-ı;lill .tl':ı'.l.l t...ı-uı ~.J':ı'l ı:.ıfi ':ı'_,l ....i..i.::ı.)

('41:. J.,':ı'i .tl':ı' .1.1)129

2) Bazen zikri ve mezkfu'u merkeze alarak ihtibakın anlatımı şöyle formüle e­

der: (':ı'_,l .•. ....i..i.::ı. J.ı:. J-4 ••. ö_,.:..':ı'I~J_, 4JU ••• ....i..i.::ı. J.ı:. J-4 ':ı'_,l •••• ~.3) veya G}c- J.!,l..ı ':1'_,1 •• ~.3)

(':ı'_,l <li ..k.. J.ı:. 4JU ••• _, 4JU <li ..k..) Örnek olarak (ö_,.:..':ı'I~J_, 4JU 4LJI ....i..i.::ı. J.ı:. J-4 ':ı'_,l 43.1.11 ~.3)

(':1'_,1 ~Wl ....i..i.::ı. J.ı:. J-4 4JU) 130 ifadesi verilebilir.

3) Bazen zikr/mezkfu, hazf ve mahziif yerine 'intifalvücud' kelimelerini verir:

(J.,':ı'l ı; .... ..ı-""'"-' 4Jlilıl "*' Jl..ı ı;wı ~ •••• ..ı-""'"-' ı;wı ı; ı.....ı. ..ı-""'"' J.ı:. Jl..ı J.,':ı'l V">··· .l.ilıl). şu

ayet, bir örnektir: (JI..ıı;lill ıj .JWI ..ı-""'"-' ı,flill;; L...ı. ..ı-""'-' J.ı:. Jl..ıJ.,':ı'lu-o c:ı.;.:Jl~ ....i_,.:...ll .l.ilıl)

(J.., ':ll ı; .u..J ı ..I.J'l",J,J 4-llilı 'J.ı:.) 131

4) Bazen ihtibak formülü zikr kelimesinin yerine 'isbat' kelimeleriyle verilir:

(J..,':ı'l ı; 4Jı.. J..i.::ı. J.ı:. J-4 ı;wı ı; .... o..:.ı~l ı;wı u-o .... ....i..i.::ı. J.ı:. J-4 J..,':ı'l ı; ... o..:.ı~l). Buna şu

örnek verilebilir: (J.l.! ı;wı ı; 4-Aifll o..:.ı~l ı;wı u-o Jlı.i':ı'l ....i..i.::ı. J.ı:. J.ı.ı J..,':ı'l ı; 41_,:;.11 o..:.ı~l)

(J.., ':ll ~ 4Ji... ._j ..i.::ı. J.ı:.) 132

5) Bazen sadece ayette ihtibak olduğunu mutad klişe ile verir ve hiçbir açıkla­mada bulunmaz: (.!l~':ı'l u-o ~':ı'f...ı) 133

129 Bik!'i, Nazm, I/224-5. Ayrıca bkz. Bik!'i, Nazm, W334; V/36; VI/140.

l30 Bik!'i,Nazm, WI4. Ayrıca bkz: Bik!'i, Nazm, W88; TIJJ64, 174,222, IV/75, 84, V/326-7, 373.

131 Bik!'i, Nazm, Y302.

132 Bik!'i, Nazm, IV/339-40; IV/423; V/10, 21, 22, 80, 83.

133 Bik!'i, Nazm, IV/155.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 73 (1, 2)

BELAGAITA BİR 1CAz-I IİAZP ÇEŞiDİ: iHTiBAKJ --137

6) Bazen de ihtibak sanatının ne olduğunu söyleyerek ihtibakı bulmayı okuyu­

cuya bırakır: ( ı.!l4J.:.,:/II?.ıl_, VA~ I?J1ı.:ı'l ı,t ~ t.. '41..:. J.ı t.. ~ ~ VA ...i.l:. ..ı.li) 134

7) Bazen genel anlamda ihtibak tanımı verir; ayete uygulanmış şekliyle bir formül sunmaz; ama ayetin bu bölümünü tefsir ettiği yerde ihtibake uygun şekilde tefsir

eder. Bika'i, (~ ı:ıfi.ll ı).c-:11 ı.!l.WI ~?' (illi~ ı; Jll.i.;) <ll_,.a '4-ll .w...>:! W .u.._;... ı.....,.ı...l?ı (Ui})

(ı::.ılb.ı,....tJI ~ ı; Jlw ~?' (ö.)l!::) ı.....,.ı... ~?' (~?~l...ı) ~ı ~ <l.UI) şeklinde tefslrinden sonra

ayette ihtibakın olduğunu (ı.!l4J.:.,:ı'll?.ıı_, VA ~?.fi ı...s: 4,ı:ı'U). ifadesiyle verir ve ihtibaki tarif

eder: ~:ll VA ...i.l:. t.. ~ ~ VA ~.i t.. J.l.! IJL;..ı.l ~ ı.....,.ı... ~ VA ...s~ vı.--~ ıjiJ! ı::.ıl ~...ı)

'41..:. J.l.! t..l?~:/1 .ti....;JI c,si ~.lı_, IJL;..ı_l ~)~~VA ...i~ ı::.ıl ~ 1?~1 öJ~_,)135

8) Çok nadir olmakla beraber şu kalıbı da kullanmaktadır: <···VA···~··VA···~)

Örnek olarak şu örneğini verebiliriz: (~) VA .Lı:J_,:/1 ~ (vA~) VA c::.'...ıJ:ı'l ~) 136

Yukarıdaki her hangi bir ayetteki ihtibak uygulamasının formülünü en yoğun bir şekilde 1, 2, 3, 4. şıklarıyla vermesinin yanında diğer şıklar çok nadir kullanılmakta­dır. Bika'i, bu formülü.vermekle kendisini sınırlanıaz; öncelikle ayetleri parçacı metodla tefsir ettiği bölümlerde ihtibake göre bir tefsirini verir ki, bu, istisnaları olmakla beraber hemen hemen bütüı'ı ihtibak sanatını konu edinen ayetlerde yapılmaktadır. Bazen de tefsirinde uygulamaz; fakat ·~~~· ve '4-<J.;.ı J...,l' if~deleriyle ayetin mahzfrflarıyla bera-

ber açılımını yapmayı tercih eder. Bu tefsirden sonra ayetin materyaline göre son nokta­yı ihtibaki 'formüle' ederek; bazen de 'ihtibakin esrarı'ın açıklayarak koyar. Bu söyle­diklerimizi Bika'i'nin metinleriyle örnekleyelim.

Bika'i, ·~ı rt...b ~~ 'i.J ~ı t~ l?.ııı <!l.l.li .•• "137 ayetinde parçacı bir metotla

yaptığı tefsirinde ihtibaka da işaret eder: (~ 'i.., ... .u.lfil ~ ~ '1.., -...J.~o.ı_,(~l ... t~ \?.lll))

(~ J.ı 6tıı .u.w.ı..., ()()~\?ı ~ı rt...b ._..ı..., .. )138 Ancak bununla yetinmez ve peşi sıra for­

mülü verir: (<ili.. ._..ı., J.ı.ı ._..ıwı.; «...,.:..:JI».., ._..ıwı.; «~t»._..ı..., J.ı.ı J,!il.; «t .ı.J.I» .ıl.f+b~J u-o .<ı~t..,))

134 Bika'i, Nazm, III/229.

· 135 Bika'i, Nazm, IV/262-3.

136 Bika'i, Nazm, III/324-5.

137 Mii'fuı, 10712-3.

138 Bika'i, Nazm, XXIJ/278-80.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 74 (1, 1)

138/ Muhammed Haşim Kemtilf'------EKEV AKADEMİ DERGİSİ

(J..ı~ı.;) 139 Ayetteki 't-4' ve '..,:...:..ı Y../ ifadesi, karşı cümledeki '..:.rı...' ve 'o!..ı.:ı.ı Y.' kelime­

lerinin hazfedildiğine delalet etmektedir ki Bika'i'nin tefsir metninde-bu açıkça görül­mektedir.

'li,ıi ~.tü.>' •P- .lL.""' ".Ho""' i.ı·t· 1; .... ~w, ö_,L:u..o .lL.""' •.H-_,• 140 ayetinde de Bika'i, ön­

celikle ihtibaki te:fsirinde uygulamaktadır: (J_,..t.ı ıJı ... ö)u ..... -ıı_, Jı_,..t.Y.4 ~ ~ l?ı <•~>)

,.,..ıı... ~_, ö.ıı,. <.....ıt.ı. ı.;A.J ... (iP.) ... (i .ı .t.1; .... ) ... ).ı.LL.,ı_,)141 Tefsir metnine dikkat edildiğinde

Bika'i'nin daha sonra vereceği («.,....ıJı_, ..J_,;Jı» ~ J-4 Y.} «~ı_, .ıtL..ıY.ı fi.i» .ı.l[ı.:ı....~ı u-o ~:~u)

-ı_,l «~ı_, u">LWı» ı}cJ.I.llıJU «ö.Jo!i.lı» fi.i_, lıJU) 142 formülüne uygunluk taşıdığı görülecektir.

İlaveten o, ihtibakın bu ayetteki sırrını şu ifadeleriyle vermektedir: (.W.ı fi.i cUı ı!l.l.i .JJ.UJ)

(4!A.>'J l#-.>i ı.....~ ...wıı J!j.ı_, chı.)l)143

• ... .;J::.JY.J .;w-ı.,'" u..4) c:ııı.F"".JA ~ı ._.ıı14:>._,ı_,)144 ayetinde de uygulama pek fark­

sızdır: Önce tefsir bölümünde ihtibak uygulanır: (,ı ... (yiwY._,) '4k u.T ..:...iS Lo (~.ıl 0ıı)

... Ç?.ı..Jı Jlb 0ı_, t L:...)ı .ıl.,; u-o .:.ı.J"l) daha sonra ayetteki ihtibakı gös~eren formül şöyle veri­

lir: (Y._,I «;.Y.ı» ._.k )lı.l.ı lıJU «..J_,;Jı»_, ı.;ıu ~..>'._.k )lı.l.ı Y._,l «t L:...ıY.ı» fi.i .ı.l[ı.:i....~ı u-o ~~ı_,) ve niha-. . yet ihtibakin esrarı şöylece zikredilir: (~.) ~., ı..,.~ ~ 4J ..,.,~ı fi.i cUı .)J.UJ).145

Bika'i, tüm bu açıklamalarla(tefsir, formül, esrar) beraber bazen '·_x.ı.illı' 146 i­

fadesiyle, bazen de '4->Jô.ı J,....l' kalıbıyla147 ayetin ihtibake göre açılımını yapmaktadır.

U ' .~ "~- r • 148 aAyetin" de ihti"bJ'lt,a ı)4l.ajAJ.J Ç?_,..J_, "-! .ı.lü.l cU... G'.-""' .ı.l.ı.ı....:. ._,i L>"'i )li 4ıJı JJl ..,.ıts: <11\,

uygun tefsiri (~ l?ı (Ç?fi.i) otı .ıiu.r (,) ... ..,.,u...ıı <.ı:..JJ.U u-o ~ı.ı.......u _,ı "-'lı u-o~ l?.ı.ill?ı ("-! .ı.lü.ll)

139 Bilca'i, Nazm, XX111279-80.

140 'Abese, 80/38-41.

141 Bika'i,Nazm,:X:XI/271-2.

142 Bika'i, Nazm, XXI/273.

143 Bika'i, Nazm, XXI/273

l44 Kas§s, 2817. 145 Bika'i, Nazm, XIV/243-4.

146 Bkz. Bika'i, Nazm, III/63-64; IV/75, 81; V/2, 9-10, 48-9, 58-9; VIl/163-4, 348-9, 357; X/294, XIl/1 17, XIV1226;XV/159-160;VXI/68-9;421,XVIII/217-8,264-6,XX/444,494.

147 Bika'i, Nazm, IV/339-40, 423-24; V/48-9; VIII/194; :XV/1 1 1-2; XXIl/146. 148 Arat: 7/2.

<

ı 1

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 74 (1, 2)

BELAGA'ITA BİR 1CAz-I HAZP ÇEŞİDİ: iHTİBAKJ --139

(~4 ~ı {u..ı..oj.J.J}) şeklinde verdikten sonra ayetin açılımını şöyle yapar: (~ ,,ı.1~__,)

. c:;,.ıı.ojAll fi.l:i_, .oli .ı.ı fi.l:i_, .ı.ı .;.llll_ı,ı.ı.illı) Bundan sonra da formülü zikreder: (_ı,ı..w JS ~ -'l:ili)

'1} «~L.;....JI» ...ıı.,.. ~ Jl..ı lııU «c:;,.ıı..J.JI» ..:.ı~!J 4JU «.;.llll» .o~J ..ı!l,ıl:ı.~l ı)-6)149 ·

"c::x.;.i~l ~'J ...UI u!i I_,J_,; c::ı\.i J,...u.;ll_, ...UI 1~ Ji~ 150 ayetinde ise parçacı tefslr:inde

ihtibakı uygulamaksıZın ihtibak olduğunu şu ifadeleriyle verir: (..ı!l.ıl:ı-11 ı)A -'l:il .:ıl~_, .ü_,).

Sonra ayet nazmının aslını verir:(...uı c::ı!i I,J.ıil .:ılı r+~I.)S.I r-f+"-!'1 ...uı c::ı!i ı,ı_,; c::ı!i 4-..ı.ı ,J....:.!.i)

c:;,.ıı.oj.JI Y""l ...uı .:ıl-i r+~t...ı1 r-f+""!). Sonuçta formülü zikreder: (...ıı.,.. ~ J..l.! J.,)'ı.,; «41_,:;.11» ..:.ı~!)

JJ)'I ı.} 4li.o ...ıı.,.. ~ J..l.! .;Iili ı.} «[~'J] .ul~l» ..:.ı~J .;Iili ı)A <<Jlıi11») 151

"!Jtı.; ..,:.:..;'11 ı)A ~ ...uı_," 152 ayetinde önce formülü verir; sonra da takdirini zik­

reder: {JI..ı tı.;U «..:.ılııll» fiJ_, tı.;U [«..:.ı4i!»l b.;..ı....:..o ...ıı.,.. ~ Jl..ı -ı_,l «..:.>+il» fiJ ..ıll,ıl:ı.~ ~L..:. ..ıllJ t""-')

(!Jtı.; ~ !Jtı.;l ~ı _ı,ı.ı.illl ufo-1 -ı_,l [«..:.>+il»] d.i ...ıı.,.. ~) 153

Yukarıda sadece birkaç örneğini verdiğimiz Bika'i uygulamasının çok az istis­nayla birlikte 300'e yakın ayette bu şekilde yapıldığını söylemeliyiz. Yaygın ifade biçi­mi bu olmakla birlikte Bi\Ca'i, çok az yerde ayettesadece ihtibak olduğunu söylemekle yetinir (..ıll.ıl:ı-11 ı)A -'l:/1_,); 154 sadece bir yerde ayeti vermiş ve ihtibaki bulmaktaki acizliği-

ni ifade etmiştir. 155

Şu kadarını not etmeliyiZ: Bika'i, ihtibak sanatını uygulama noktasında çoğun­lukla mantıklıdır. Ancak bazı ayetlerde ihtibakı uygularken zorlama yorumlara gittiğini veya anlaşılmaz şeyler söylediğini156; ve bazen ihtibak olduğunu söylerken bunu tam olarak açıklayamadığını ifade edeı:: şekilde (.u.......,..;ı_,ı..ıll,ıl:ı.J.J+A), (~_,ı ..ıll.ıl:ı-11 ı)A -'l:ili),

(..ıll.ıl:ı-11 ~ ı)A), (.ı.ı ~ _,ı ..ıll.ıl:ı-11 ı..ı -'l:il .:ıl) ifadelerini; ima eder şekilde ise

149 Bildi'i, Nazm, VW348-9. ıso Aı-i tmran, 3/32. 151 Bilca'i, Nazm, N/339-40. 152 Niih, 71/17. 153 Bikii'i, Nazm, XX/444. 154 Bildi'i, Nazm, N/155; VW22; 460. 155 Kehf, 18/4-5 ayetinden sonra şu ifadeye yer vennektedir: e,.ı...ıı..,..uı .ıı~tı v- <,'ll J.+l rl..ı) Bikii'~

Nazm, XII/8.

156 örneğin Necm, 53/19-22 (Bikii'i, Nazm, XJX/58-9), Beled, 90/15-6 (Bilcii'i, Nazm, XXli/62-3~ Tekiisür, 10215 (Bikii'i, Nazm, XXli/225-6, 230).

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 75 (1, 1)

140/ Muhammed Haşim Kemtilf'------EKEV AKADEMi DERGiSi

(.!l~tl U"'..,~~ ~ ı:ıl »:ı-o). (.!l~tl U"'..,~, ~ ı:ıl ~). c.;.w1 .,..,.uı .!l~tl U"'..,~~ J_...;,.l ıJ.,r

zikrettiğini 157 görmekteyiz. Ne var ki, bu kadar .ayet içerisinde ihtibilla ustaca uygula­yan Bika'i'ye bu birkaç zorlama örneğin gölge düşürmeyeceği kanaatindeyiz.

B- İhtibik'in Teorik Boyutu

ihtibak, ''bağlamak/~", "sağlamlaştırmakli"~SAI ve güzelleştirmek/~" an­

lamlanna gelen ".!J .... ,.ı-ı::'' kökünden türetilmiş olup '...,o.,tll ..!4:-' kullanımından alınmıştır.

Bu ikinci ifade, 'bir elbisedeki iplikler arasındaki boşluklan doldurup sıkıca bağlamak, dokumasını sağlamlaştırmak ve güzelleştirme}<' anlamına gelmektedir ki bu elbisenin güzelliği ve çekiciliği yanında ipliklerinin arasındaki boşlukların giderilmesini anlatır. Aynca ".!~~!" sigası, 'izarını bağlamak ve sağlamlaştrrmak' anlamını muhtevidir.158

Bu kök anlamıyla ihtibak: kavramının ilişkisi şöyle kurulmaktadır: Kelamdaki hazfyerleri, iplikler arasındaki boşluklara benzetilmiştir. Basiretli düşünür, bir kuyumcu maharetiyle kelamın nazmındaki ve dokusundaki bu boşluklan idrak eder ve mahzfiflan yerli yerine koyar. Böylece kelam, hem kuvvetli ve sağlam olur; hem de boşluklan gide­rilmiş olur. Sonuçta kelamın dokusundaki boşlukların (mahzfifların) önüne geçileceği gibi kelam, güzelleşmiş ve çekilicik kazanmış olur.159

Bu sanatı ilk olarak 'Şerhu'l-Bedi'iyye' adlı eserine alan Ebıl Cafer er-Ruayni el-Endülılsi, ihtibak:i şöyle tarif etmektedir: ._..ıWI V"".J ._..ıWI ..; ·~ ~~ L. J.J'll ~ ...sı....ı ı:ıl _,...,

J.J'll ..; ·~ ~~ L. 1 İkincide benzeri bulunan öğenin birinci kelamdan; birineide benzeri

bulunan öğenin ikinciden hazfedilmesidir.160

ihtibak:i 'el-hazfu'l-mukabili(,ııtwl ...s.ı.:. .. ıı)' olarılk isimlendiren Zerkeşi'nin ta­

nımı da şöyledir: "'4k ~":ll ı.l":l.ı.l4.lıli.. ~ .ı.:..l_, V" ..J~ .;,)4Uı.. i".%11 .,i~ ı:ıi.J.A /Bir

keZamda iki mukabilin bulunması ve bunlardan her birinden mukabilinin -diğeri ona delalet ettiği için- haz/edilmesidir. " 161 ·

157 Bika'i, Nazm, IV/155; VW22; 460; X/48-9; XIV/178-9; XV/312; 380; XVII/358-9; XV1111218·9, 224-5,3~7,369;>a>Ul94;}0{U208;}(X]U88. .

158 Bkz. İbn MaıızQr, Muhammed b. Mukrem, Liscinü'l-Arab, Kahire, 1119, I/758; Fuuzabadi, MUham­med b. Yakup, el-Kdmusu'l-Muhit, Beyrut, 1991, IIII432; Zamahşeri, Mahmud b. ömer, Estisu'l­Belağa, Beyrut, 1984, s. 72; SuyQti, ltkcin, li/832; R!gıb, el-İsfehfuıl, el-Müfrediitfi Giiribi'l-Kur'iin, İstanbul, 1986, s. 153; MatUlb, Mu 'cem, s. 35-6; Meydfuıi, Beliigal, li/54; Ak.k!vi, Mu 'cem, s. 33.

159 SuyQti, ltkcin, li/832·3; Meydani, Beliigat, li/55. 160 SuyQti, ltkcin, li/831. 161 Zerkeşi, Burluin, IIII129 ..

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 75 (1, 2)

BELAGATTA BİR 1cAz-IHAZF' ÇEŞİDİ: İHTİBAKJ --141

Bu sanatı zirveleştiren ve ilk ve belki de son müstakil eseri yazan Bika'i, önce-. kilerden daha oturmuş bir tanım sunmaktadır: ljı.....J t.:-!. 4.:.. JS" .r J..b.,ı Lr-'":J.>..ı t}Ji. .:ıf !ll,:> 'il"

~r'il ..ı......ı1 ı} .?J.ıJ ljl.-.1 t.:-!. u.... y .r J..b.,ı 01-"' ~.rı ö;t.,..ıJ .r\11 .r J..i:.. u Js- y .r .?:. u J.ı.;

~ J.ı.; t../ İhtibrilc, irôd edilen iki kelamın her ikisinden de bir unsurun -icôz yapmak

maksadıyla- hazftdilmesidir ki her birinden hazftdilen unsura diğer tarafta delalet eden bir unsur bulunmasıdır; başka bir ifade ile her iki cümleden bir unsurun -icôz yapmak maksadıyla- haz/edilmesi ve diğer cümlede bu malızufa delalet eden bir unsurun zikre­dilmesidir." 162

Suyılti ise Endülfisi'den naklen ihtibiikin tanımını vermektedir: "Benzeri ikinci­de bulunanın, birinciden; benzeri birineide bulunanın ikinciden haz/edilmesidir." 163

Bika'inin tarifi de dahil tüm tarifiere bakınca bunlardan bazısı, 'mukabil' ifade­sini kullanırken bazısı 'nazir' ifadesini tercih etınektedir. Birileri de sadece mutlak an­lamda bir hazften söz etınektedir. Hazfedilen unsur hakkında karşı taraftakinin 'naziri­benzeri' mi yoksa zıddı mı olacağı konusuna net bir açıklama getirnıemektedirler. itiraf etıneliyiz ki Bika'i'nin uygulamalarını da dikkate alarak en güzel tanımı, Meydam'nin yaptığı görülmektedir: o-o ...s~ 0 1,, .?ı_,~ı ı; otlıli... _,ı b~ .~..;. t.. ..ı.ıı_,~ı o-o ...s~ 0ı .J.A .!llfi.::,.~ı"

..ııı_,~ı ,.; otlıli... _,ı b~ .~..;. t.. ->!'-ı_,~ı/ Benzeri veya mukabili/zıddı ikincide bulunan unsurun

ilk/erden; benzeri veya mukabililzıddı birineide bulunan unsurun sonrakinden haz/e­dilmesidir. "164 Meydani'nin tarili.ni güzelleştiren şey, tarifte mahzfi.fların 'mukabil' veya 'nazir' diye netleştimıesidir. Çünkü bir cümleden hazfedilen şey, mevcut Ş~yin bazen benzeri olduğıı gibi bazen de zıddı olabilmektedir. Bu durumda iki cümledeki mahzfifile mezk:Ur arasında ya benzerlik/şibh yahut da zıddıyet ilişkisi olabilmektedir.

Ancak burada tartışmanıız gereken önemli bir noktanın var olduğıınu not et­memiz gerekir. İhtib§.k'ın tespit konusunda aradaki ilişki (benzer mi, mukabil mi yoksa zıt mı) -yukarıda işaret ettiğimiz gibi- bir sübjektiviteyi davet etınektedir. Öncelikle sorun, ınahzfi.f ile mezk:Ur arasındaki ilişkinin ne olduğıı ve nasıl tespit edileceği konu­sunda düğümlenmektedir. Diğer bir sorun ise öne sürülen 'zıddiyet' veya 'şibhiyet' ilişkisinin mezkilrlar veya mahzfi.flar arasında mı yoksa mezk:Ur ile mahzfif arasında mı olduğudur. ·

İhtibak sanatında mahzfif ile ınezk:Ur arasında iki ilişkiden birinin olduğıı göze çaıpmaktadır:

162 Bika'i, Nazm, N 1262-3.

163 SuyQti, ltkan, ll/831.

164 Meydani, Beldgat, ll/54.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 76 (1, 1)

142/ Muhammed Haşim Kemalf._-----EKEV AKADEMi DERGiSi

1) Mezkiir ile nıah.zılf arasında bir 'zıddıyet' ilişkisi. Cennetiri bazfinin, cehen­neme delalet etmesi; salih amelin, seyyie amele, imanın küfre, dalaletin hidayete delalet etmesi buna örnek olarak verilebilir.

2) Mezkiir ile mahzı1f arasında bir 'ayniyet' ilişkisi. Akibetin zikrinin, akibetin hazfine, şirkin zikrinin, şirkin hazfine delalet etmesi de buna örnek olarak veri)ebilir. Bu ilişki bazen 'şibhiyet/naziriyyetlbenzerlik' ilişkisi olarak da kendisini göstermektedir. istibzamn ispatı, mislinin hazfine; takribin zikri, mislinin hazfine delalet etmesi de buna örnek verilebilir.

Teorik bağlamda ilişki böyle tespit edilse de uygulama konusunda bir objek­tiviteden söz edilip edilmediğini tespit etmek için bir iki örnek üzerinde beyinjimnastiği yapmak gerekmektedir. Öncelikle şunu belirtmek gerekir: ihtibakta mezk:fir-mahzı1f ilişkisi, iki ayrı cümledeki iki mezkiirun ilişkisinin tespitinde odaklanmaktadır. Yani mezkiirlar arasında bir ilişki bulunmalıdır ki bu ilişki bize mahzfrfları bulmamızı sağla­yabilsin. Uygulamalardan hareketle ihtibak olayındaki objektif ve sübjektif yönleri be­lirlemeye çalışalım.

İhtibak'ın kendisini en güzel şekilde ifade eden en meşhur örneği, şu ayettir: ( ... .r.Jı ı;!J ~ ~J.T- i)\S" ı;.r!J ...ııı j.,... ı} Jıtz~ .. )165 Bika'i dahil bu ayette ihtibak olduğunu

söyleyen şahsiyetlerin ifadesiyle birinci cümledeki '&ı j.,... J Jıur' ifadesiyle ikinci cüm­

lede~ ';;\S"' ifadesi arasında tam bir ihtibak söz konusudur. Biriıici cümledeki mezk:fir

ikincide '.:-y.lklı j.,... ı} j."Ul' ' ma.hziifuna; ikinci cümledeki mezkiir ise birinci~eki •..,. y.'

mahzUfuna delalet etmektedir. Kanaatimizce cümledeki ihtibak bu iki kelimeyle sınırlı değildir. Çünkü birinci cümledeki ·~· kelimesi, ikincisinde ·~·ün hıizfine; ikinci cütiıle-

deki ·~J.r-.. .' cfu1:ılesi, birinci cümledeki aksinin hazfine delalet edebilir. Bu durumda

tam açılım şöyledir: .r.Jı ı;l; ~ ~J.r- i)\S" .;.rf 'JJ ...ııı J.,...ı} J.1.ir .r.Jı c;ıJ·~ ~J.r- ..,.Y' ~)

.:-y.lklı j.,... ı} J.1.ir) Dikkat edilirse ayette sadece bir ihtibak olduğu söylenmektedir; bizim

ortaya koyduğumuz ihtibak neden görülmemiştir? Ayrıca mutlak anlamda düşünülürse mezkiirlar arasında pek bir ilişki söz konusu değildir. Ne zaman ki iki cümleye bütüncül olarak yaklaşınca ayet iki cümledeki tüm hazflarıyla karşımıza çıkmaktadır.

( .•. .:-ı_,...... C::' c.Jfl_,....; .ı........ıı Jı c;_,:...ı ~ ~ ..,...J~ı ı} 1,. ~ ..;J..:. c;:Uı_,... ... )l66 ayetinde '..,:....ı':il'

ve '.ı........ıı' arasında bir ihtibakın olduğu söylenmektedir.167 Dikkat edilirse ayette mezkiir

olan '.ı........ıı' ve '..;...ı':il' birbirinin zıddıdır. Yer için zikredilen ayrıntı unsur, 'insan iÇin

165. Aı-i:lmraıı, 3/13.

166 Bakara, 2129.

167 Biki'i, Nazm, I/224-5.

l

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 76 (1, 2)

BELAGAITA Bb? 1cAz-I HAZF' ÇEŞiDi: iHTiBAKJ --143

yaratılmış olması'; gök için zikredilen aynntı unsur ise 'e:ı-w' olmasıdrr. Dolayısıyla

· yerin 'insan için yaratılmış olması' detayı gök için; göğün 'yedi olması' detayı ise yer için olduğu düşünülmektedir. Ayete şöyle dikkatli bir şekilde yöneldiğimiz zaman yer için sadece 'insana aidiyet' söz konusu edilmiş iken gök için sadece 'yedi' olmasıyla sınırlanmamış; ayrıca '.r,:u.ur' ve·~· söz konusu edilmektedir. Burada sorulması gere-

ken şey, neden ihtibiik sanatına göre 'istiva' ve 'tesviye'nin benzeri veya mukalıili yer için düşünülmeıniş? V e örneğin neden Bikru tarafindan bu yönde bir açıklama yapılma­mıştır?

( ... yi.WI ("+"' ...;..i.:.ı')U •.r"::41,;.Uiit,..l11Jr1 ı:ıı..i.ll.!.l.ı!JI) 168 ayetinde Bika'i, 'düny~· ile

'ahiret' arasında bir ihtibiikı söz konusu etmekte ve birincideki 'dünya'nın ikincide 'ulya'nİn; ikincideki 'ahiret'in ise birineide 'acile;nin hazfine delalet ettiğini söylemek­tedir.169 Öncelikle bu ifadelerin, tek cümlede geçtiğine dikkat edelim. Ayrıca 'dünya' ile 'ahiret' arasında bir zıddiyet ilişkisi söz konusudur. Bika'i, burada dünyanın kelime anlamından c~~) hareket ederek ahiret için bir sıfat(<ı_,L>) yüklemiştir ki; buna söylenecek

bir şey yok; ama (•.r'Jı) yerine belki (..ı....":iı) zikredilmiş olsaydı bu durumda (..ı....wı)nin

düşünülmesi mümkün olacaktı. Ne var ki ahiret kelimesinin kelime anlamından (..ı....wı)e

ulaşmak pek mümkün gözük:ınemektedir. Dolayısıyla burada ihtibiik ilişkisini kurmak içlıi. zorlamalanın olduğu~ıu söyleyebiliriz. Diğer taraftan iki kelimenin tek cümlede geçtiğini bir anlık göz ardı edersek ihtibiik mantığına göre biz, şöyle bir ihtibiikın daha uygun düşeceğini düşünüyoruz. Birincisinde 'öt,..ıı'ın zikri ikincide "öt,..ıı"ın hazfine;

birineide ''I.,;.Uı"nın zikri, ikincide '.pı.:. 'nın hazfine; ikincide "• .r ~ı"in zikri ise birineide

'JJ~ı'nın hazfin~ delalet etmektedir. Çünkü hazifte mutlaka kontekste bir delilini karine­

nin varlığı gerekmektedir. Bu .durumda ilgili metnin açılımı, şöyle olmaktadrr: c._.wı • .r ~~ •t,..ııJ J J ~~ ı,;.uı •t,..ıı).

( .. }:ll yı.....,.,f.!.l.ıJ} \.:lt~ "\.ı ly..i.S'J IJ.r')' .:r-..i.liJ <JyJ""l ~~J ~ Jy:-')U c;l..u. tf .:,J ... )170 ayetinde

Bika'i, birinci cümledeki 'havf-hüzün' ile 'ittibau'l-hidiiyet' ile ikinci cümledeki·~· ve

'.Jt.ı' kelimeleri arasında iki ihtibiikin olduğunu söylemektedir.l71 Dikkat edilirse iki

ihtibak, burada iki ayet arasındaki muhtevadaki zıtlık üzerine bina editıniştir. Birinci ayette 'hidiiyete tabi olmak, tabiler için üzüntü ve havfin ·olmaması'; ikinci ayette ise 'ayetleri tekzib ve inkar edenler ve nar yaranı olması' konu edilmektedir. Bika'i, birinci

168 Bakara, 2/86. 169 Bakara, Nazm, 1I/14. 170 Bakara, 2/38-9. 171 Bika'i, Nazm, I/302.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 77 (1, 1)

144/ Muhammed Haşim Kemtilf._-----EKEV AKADEMİ DERCİSİ

cümledeki havf ve hümün ne:fy edilmesi, ikincide buİılann isbatını; birineide hidayete tabi olmanın isbatı, ikincide hidayete tabi olmanın ne:fyini; aynı şekilde ikincide 'nar'm varlığı, birineide 'cennet'in varlığını; ikincide 'küfr'ün isbatı, birineide 'iman'm ne:fyini gerektirdiğini söylemektedir. Şimdi bu noktada sormak gerekir: Neden 'nar' karşı taraf­taki. 'cenneti' gerektirken; 'ashab' kelimesinin aynısı neden düşünülınesin; diğer taraftan 'küfr' kelimesi karşı tarafta 'iman'ı gerektirirken 'tekzib'in bir mukabili bulunmasın? Ayrıca yukarıdaki örnekle ilişkili olarak ilk cümledeki mezkU.rlar (ittibau'l-hüda ve havf­hümün olmaması) ile ikinci cümledeki mezkU.rlar (k:üfr ve nar) arasındaki nasıl bir ilişki kurulacaktır? Bu noktada Zerkeşi'nin aynı ayetteki ihtibak takdiri, bu sorularımızın -bir kısmını da olsa- nispeten cevaplar niteliktedir: .....,..ı.....,..., ~ .:ı_;.,. ':1., .J.,.:.. )Li <?-*'' ~ı u--)

.~wı .....,..ı...._,..., ı:ı.>=JI., .Jp.ll ~..,.ı-iS u-o.J ~ı )ı72 Ne var ki iki müellifin tespitlerinde gö­

rüleceği üzere ihtibakın tespitinde bir sübjektivitenin varlığı hemencecik göze çarpmak­tadır.

Sübjektifliğin en önemli delillerinden biri de, birilerinin ihtibak olduğunu söy­lerken diğerlerinin onda ihtibak olduğundan söz etınemesi; veya ihtibakm olmadığına itiraz etınesidir. örneğin ihtibakı son derece önemseyen Bika'i, Zerkeşi'nin vermiş ol­duğu ŞU ay etiere ( .J _,.-r•;L ... ($!.ıl UIJ \1'1.1"'1 .}J <:ı _;il .JI J.i) ı 73 (~ y .fql 0 \..:. .JI .:r-iJl:..ll Y~J) ı 74

(.:ı}J':ilj.-;ll . .S"~\.ıı.:.i.,li) ı75 c.:,.._,.-tt.:ı_,.ı.rı~u·.:ı~.,r-~y._;.,"':iJ) ı76 ihtibakla ilgili olarak hiçbir

açıklama getirmemektediİ. ı 77 Bu sübjektivite bir yazann kendi uygulamasmda da görü­lebilmektedir. örneğin aynı olayı anlatan üç ayetteki ihtibakle ilgili olarak Bika'i, ilk ikisinde ihtibaki verirken sonuncuda ihmal etınektedir: a) ( •l..::ı.:! c:r .!l,.,...} .!l~ .!.lJ...ı) ı78 b) (·L.::ı.:! c:r .!.1>-t.:.. J' .!l~ ı--"'J) ı 79, c) ( •l..::ı.:! c:r .!l,.,. ..} .!l~ J>~ıJ). ı8o

ı 72 Zerkeşi, Burluin, IIIJı3 1.

ı73 Hud, ıı/35: (<ı_,..~t... t.P.J< ~~J ~ıJ"'ı ~*" •'.JI ~~J ..,.ıJ"'ı..;.> .,._;;ı iılJ.-':Iı). Bkz. Zerkeşi, Burhan, IIIJı29.

ı74 Ahzab, 33/24: (ı,.ıı.ı..:ıu~..,i'IJ'~""""':ıu.u. iıl.:r.lll!.lıy.i.,J ._,..us). Bkz. Zerkeşi, Burhan, III/129.

ı 75 Enbiya;'2115: ('<lı ıy-li iı}J"'ll J.-;1 w- <,l, u.-l,ü J.-;1 iıl•_,..us) Bkz. Zerkeşi, Burhan, III/ı29.

ı 76 Bakara, 21222. (:,.-y-li iı_nl.; iı.n.\.llU iıftloıJ iıftloı .,r- .:r>_,ı_,ü"l: ._,..us): Zerkeşi, Burhan, IIIJıi9.

ı77 Bika'i, Nazm, III/275/6 (Bakara, 21222); IX128ı (Hud, 11135); Xll/387 (Enbiya, 2115); XV/33ı (Ahzab, 33/24). .

ı 78 Kasas, 28/32 : (.w., I[J"-llf>. r'J 4J} ._.~; .!.ll.-,; !l.ı, .!lJ...ı)

ı 79 Taha, 20/22: (.ı- ~"" .w., !l.ı, l[f"-llf>. r'J 4J}"" -.Js. ..,- 1.. ._.~; r""' .!J.>.ı.:... Jı .!J.i:s. """ l[J"'< !l.ı, r-'"''J) Bkz.

Bika'i, Nazm, Xll/282.

ı80 Nemi, 27/ı2: Ne yazık ki Bika'i'de bir açıklama bulunmamaktadır Bkz. Bika'i, Nazm, XIV/ı36-7. Zerkeşi, ayetin takdirini şöyle sunar: (1[J"-llf>. .r!J J>-.ıı !l.ı, Jo'>IJ) Zerkeşi, Burhtin, III/130.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 77 (1, 2)

rJELAGA'ITA BiR 1cAz-I HAZF' ÇEŞiDi: iHTiBAKJ --145

Bütün bu örneklerden hareketle şunu söylemek mümkündür: İlıtibak konusunda 1et ve kesin olan şey, iki mezkfuun ve iki mahzUfun bulunması; bunlardan mahzfif, bi­incide ise mezkfuun ikincide; ınahzı1f ikincide ise mezkfuun birineide olmasıdır. Diğer 'ir şey de, mahzfif ile mezk:Ur arasında ya benzerlik ya da zıtlık ilişkisinin bulunmasının ;erekliliğidir. Bir metinde ihtibakın tespit edilmesi ve mantığının kurulması noktasında ıezk:Ur ile mahzfif arasında karşılıklı bir zıddiyet veya şibhiyet ilişkisi aramanın dışında ir kriterin olmadığını görüyoruz. Bu noktada mezk:Urlar veya mahzı1fların kendi arasın­a böyle bir ilişkiyi aramak, pek önem arz etınemektedir. Ayrıca bu konuda dikkat edil­ıesi gereken bir şey de, ilıtibak mantığı ile hazfler bulunurken ayete bütünelli yaklaşıl­ıasının gerektiğidir. Sübjektiflik yönünün bulunmasına rağmen bu mantık ile ayetin azflerinin bulunmasıyla anlanıın tam olarak oturması konusunda bir fonksiyon icra ttiğinin açık olduğu söylenebilir.

Şimdi ilıtibakın daha iyi anlaşılması için belagatta ona benzeyen veya benzeti­m; ve karşısında yer alan; dahası bir şekilde ilişkisi bulunan diğer sanatlarla ilişkilerinin :sbit edilmesi gerekmektedir.

Suyilti, ilıtibakin itııabtak:i "tard ve aks(~_, .ı.>İ>)" sanatlarının mukabili oldu-

unu söylemektedir.I8I Tard, iki cümlenin bir arada gelmesi ve birincinin ikincinin nlamını kuvvetlendirmesine denir. Bunun tersi ise "aks"tır ki; iki cümlenin bir arada elmesi ve ikincinin birirzcisinin anlamını pekiştirmesidir. Bunun gayesi, her iki cümle­in birbirinin mantukunun (lafunın), diğerinin mefhumunu (anlamını) te'kid etınesi, ekiştirmesidir. 182

Suyilti'nin yapmış olduğu mukayese şöyle anlaşılmalıdır. Malum olduğu üzere nab, sözün, bir nükteden ve faydadan ötürü uzatılınasını ifade ederken icaz-ı hazf da ızfyapmak: suretiyle cümlenin en veciz bir şekilde anlamı ifade etınesini anlatınaktadır. 'olayısıyla itıiiib, icazm zıddını oluşturmaktadır. Tard ve aks sanatı, itııiibın bir çeşidi; ttibak ise icaz-ı hazfin bir çeşididir. Suyilti'nin bu iki sanat arasında kurmuş olduğu işki, zıddiyet ilişkisidir. Bu ifadesiyle Suyilti şunu söylemektedir. Nasıl ki tard ve aks; i ayrı cümlede gelip 'itııab/ekleme' mantığı ile sözün çok lafizla söylenınesi eylemini ra ederken, ilıtibak da aynı şekilde iki cümlede gelmekte ve 'hazf/eksiltıne' mantığı. ile izün az lafizla söylenınesi işlemini icra etınektedir. Dolayısıyla tard-aks ile ilıtibakin mzeşen yönü iki cümle halinde gelmeleri; ayrılan yönleri ise birisinde 'hazf' yapılırken

:ı Suyiiti, ltkıin, W810.

:2 Tardve 'aks için bkz. İbn Ebi'l-İsba', Tahrir, s. 318; Bağd§di, Kônün, s. 409; K.azvini; İztih, s. 351; Kazvini, Te/his, s. 358.; Taftaz§ni, Mutavval, s. 424; Askeri, Smti'ateyn, s. 371; Kayrav§ni, 'Umde, W4, 289; Tibi, Huseyin b. Muhammed, et-Tibytinfi'l-Beytin, tah. Tevfik el-Fıl, AbdullatifLutfullah, Kuveyt, 1986, s. 305; İbn Esir, Mesel, U421; Suyilti, ltkıin, W810; Suyilti, Mu'terek, U368, 405; Suyilti, Şerhu Uk:üd, s. lll, 134; Tabane, Mu'cem, s. 379; Akkavi, Mu 'cem, s. 604-6; Meydfuıi, BeUi­gat, ll/91-2; MatlQb, Mu 'cem, s. 523, 533-5.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 78 (1, 1)

146/ Muhammed Haşim Kemalf~-----EKEV AKADEMİ DERGiSi

diğerinde 'ziyade' yapılmakta; birisinde 'tekit' amacıyla itnab yapılırken diğerinde 'ihti­sar' amacıyla icaz yapılmaktadır.

Birer örnekle biı ikisini aynştıralım: "w_,..J! t.. wWo r-A_,..I t.. .uıı ~"1 • 183 a­

yetind~ tard ve aks sanatlarıyla iki cümle birbirini te'kid etmektedir. Birinci cümlenin anlamı; "w_,..J! t.. ~"dır; ikinci cümlenin anlamı ise 'r-A_,..I t.. .uıı ~ "J'dir. Dikkat

edilirse cümlede bir hazf söz konusu olmadığı gibi bir cümlenin anlamının tersini diğer

cümle tekrar ederek anlamı pekiştirmektedir. "~ '-:".B.JI..L.; Lıl ~ı.:..JI '-:".Lu../' 184 aye­

tinde ise ihtibak sanatıyla iki cümlede hazf yapılmak suretiyle ifade veciz bir şekilde söylenmiştir. Ayetin takdiri şöyledir: ''ve yu'azzibe'l-münafikine in şae felii yetiibü al ey­him ve yetıibe aleyhim te/ii vu'azzibuhum." İkin.ci cümledeaynı ifadenin benzeri birin­eide delalet ettiği için 'fela yuazzibuhüm' ifadesi; birinci cümlede ise aynı ifadenin ben­zeri ikincide delalet ettiği için 'fela yetubü aleyhim' ifadesi hazfedilmiştir. Dikkat edilir­se ayet metninde 'hazf yapılarak ifadenin veciz bir şekilde söylenınesi amaçlanmıştır.

İktifıi(.ti.l$"11) sanatı da min veebin ihtibak sanatına benzemektedir. İk:tifa, keZa-

mın birbiriyle irtibatı olan iki şeyin -bir nükteden dolayı- birisini ihmal edip diğeriyle yetinme sanatının ismidir)85 ".r-ıı ~ .w.ı>'-"" 186 ayetinde iktifa sanatı yapılmıştır.

Aslında "Jlı>'-" ",insanı ijem sıcaktan, hem de soğuktan korur. Ancak buradaki kelamın

muhatabı, araplardır; onların meınleketi de sıciıktır. Araplarca korunma konıisunda sıcak daha önem arz etmektedir; serinlik ise şiddetli bir ihtiyaçtır. Bu yüzden ayette sadece '>"'/sıcak' ile yetinilerek '.ı.>ı/soğuk' hazfedilmiştir. İk:tifa, dikkat edilirse bir cümlede

geçerli olmakta ve bir hazf söz konusu olmaktadır. Üstelik mahzôf ile mezkUr aynı yerde zikredilmektedir. İhtibak ve iktifa; hazfin bulunması noktasında birleşmekle beraber ihtibak, hazfin hem iki cümlede olması; hem iki mahzôf ve iki mezkUrun bulunmasıyla ondan ayrılmaktadır. Üstelik birlııci mahzôf, bir cümlede iken mezkUr ikinci cümlede; ikinci mahzôf diğer cümlede iken mezkUr birineide yer almaktadır.

"Tezid(.ıl...<.:i), tekafu(;i~). mutabaka(~Lb..), tatbik(~)" şeklinde de isim-

lendirilen ''tıbak(.;lı-b)" sanatı, ihtibakla bazı noktalarda kesişmesinden dolayı karıştırı­

labilecek bir sanat olarak göze çarpmaktadır. Tıbak, iki zıttın bir arada kullanılmasını

183 Tahrim, 66/6.

184 AlızAb, 33/24.

185 lktijti sanatının geçtiği bölümdeki. dipnota bakılabilir. 186 Nabl, 16/81.

1

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 78 (1, 2)

'JELAGAITA BİR 1cAz-I HAZF' ÇEŞiDi: İHTiBAKJ --147

(ade eden bir sanattır. G.,,.rJı 'J.J J,l:Jı 'J.J .J-Jl.lı 'J.J ....,ı....u..ıı 'J.J ~ı.J ..,='1ıi,?.Jl.wl. ı.....J)ı87 ayeti

mİıa bir örnektir. ı88 İhtibakl.a tıbiik:ı mukayese edelim. Yukandaki tıbak örneğinde '.J.Jl....t...l.l.ö',

~-..,=ı' ve '.J.J_,....-JJ;' ikilileri birbirlerinin ya zıddı ya da mukabili olarak bir cümlede

:ullanılmıştır. Halbuki ihtibil.ktn geçen örneklerinde gördüğümüz gibi zıddiyet ilişkisine iÖre yapılmış ihtiblliarda 'örneğin cennet-cehennem, hidayet-dalalet'te birincisi, birinci ümlede mezkfir iken ikincisi, ikinclde mahzii:ftur veya tersine ikincisinde mahzfif iken 1irincisinde mezkfirdur. Tıbak, zıddıyet ilişkisi noktasında ihtibakin bir çeşidi ile bir­eşmekle beraber ondan şu noktalarda ayrılmaktadır: Tıbakta iki zıttın her ikisi de mez­:Urdur ve . bu tek cümlede olabilir; ihtibakta ise zıttın birisi, mezkfu iken diğeri cıah:zfrftur; ve bunlardan birisi mutlaka ikinci tarafta yer alır.

Aslında ihtibakl.a daha yakın ilişkisi olan sanat, 'mukabele(-.tıti.Jı)' sanatıdır.

)zetle 'iki zıttın bir arada kullanılması' anlamına gelen 'tıbak'tan daha umumi olan mukabele', 'kelamın başında bir takım lafiz/ar zileredi/ip kelamın sonunda sırasıyla 1uvajıklarının ve muhaliflerinin zikredilmesidir. ' Başka bir ifade ile 'kelamın başında ilcredilen muvafikın; muvafiklarının; muhalifin ise muhaliflerinin zikredilmesi'dir.189 ;eşitli açılardan taksim edilen mukabeleyi iki örnekle netleştirelim.' ı »>ıfiW.J)41iı~'

90 ayetinin başında ·~· ve 'J!ii' zikre~ş; daha sonra sonunda ise ıpüretteb bir

ekilde önce '.~· ve '»>' zikredilmiştir. Başka bir örnek de şu ayet grubudur: (<JA L..Li)

l?_,.......ı4 b~ ._.L=J4 Y~.J ~ı.J ~V" ı....ı.J \?~b~ ._.L=J4 J.ı....o.J .,..uı.J .)=ı )ı9ı A­·ete dikkat edilirse, kelam üç cümleyle başlamakta; ve diğer üç cümleyle hem muvafik-

87 Fiitır, 35119-21.

88 Tıbô.k, tezô.d, tekdfü ve tatbik hakkında geniş bilgi için bkz. İbn Kayyim, Fevô.id, s. ı45; Kudfune, Nakd, s. ı63 vd.; Bağdadi, Ktinim, s. 436; Hafiici, Sırr, s. 234; İbn Ebi'l-İsba', Tahrir, s. ı I ı; Sekklli, Mi.ftô.h, s. 200; İbn Esir, Mesel, II/280; Kayravllni, 'Umde, TI/6; Alevi, Tırô.z, TI/377; Medeni, Envô.r, TII3ı vd.; Üsiime, Bedi', s. 36; Zerkeşi, Burhô.n, IIJJ455-1; Suyılti, Mu'terek, I/414; Suyılti, lt!côn, TI/933-37; Suyılti, Şerhu Uküd, s. 105; Kazvini, İzô.h, s. 334; Kazvini, Te/his, s. 348; Taftazfuıi, Mutavval, 4ı7; Tabiine, Mu'cem, s. 367 vd; A.kkiivi, Mu'cem, s. 371-4; 596-8; Meydllni, Be/ô.gat, TI/377-81; Matlilb, Mu'cem, s. 367-71,374, 4ıO.

89 Mukdbe/e hakkında geniş bilgi için bkz. Askeri, Suui'ateyn, s. 337, 339; Kayravllni, 'Umde, TI/5, ı6; Bağdadi, Ktinim, s. 439; Razi, Fahruddin, Niluiyetü'l-İcô.zfi Dirô.yeti'l-l'cô.z, Kahire, 1317, s. lll; Sekkliki, Mi.ftô.h, s. 200; San'llni, Risô./e, s. ı43; Halebi, Cevher, s. 84-5; Tennilhi, Aksô., s. ı 79; Tibi, Tıbyô.n, s. 288; Medeni, Envô.r, I/299; İbn Ebi'l-İsbii', Tahrir, s. 179; İbn Kayyim, Fevô.id, s. ı47, 184; Suyılti, ltkdn, II/934-7; Suyılti, Mu'terek, I/416; Kazvini, Te/his, s. 302; Kazvini, İzô.h, s. 341; Taftazfuıi, Mutavva/, s. 4ı9; Tabiine, Mu'cem, s. 533-8; Akklivi, Mu'cem, s. 655-6; Matlilb, Mu'cem, s. 635-40.

90 Tevbe, 9/82.

91 Leyl, 92/5-10.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 79 (1, 1)

148/ Muhammed Haşim Kemdlf~-----EKEV AKADEMİ DERGİSİ

ları Cu-o L..ı_,, ._..ı..=Jt,_, .~) hem de muhalitleri (J.:..ı, ~ı_,, .,...ıs:_, \?~4) zikredilmek­

tedir. Şimdi hem ihtibiikı hem de mukabeleyi konu edinen bir ayet üzerinde iki sanatı,

benzerlikleri ve farklılıklanyla ayrıştırmaya çalışalım. ''l.!.w ;\.rlll:kJ L..l,l J,Uıl:kJ" aye-

tinde hem 'mukabele' hem de 'ihtibiik' sanatı söz konusudur. Önce bir cümle zikredilmiş ('--W J,Uıl!k.-J), daha· sonra o cümlenin hem muvafıklan (l:k J) hem de muhalitleri

(u.ı.... ;\.rlı) zikredilıniştir. Aynı zamanda ''--W' ve 'u.ı....' kelimelerinde ihtibiik söz konusu­

dur. Bika'i, ihtibiikin formülünü şöyle verir: • .w. ,_H,..~ '.lV~ ':JJI <<..,..l,lll» _j''J .!l~'i'.:r •{:ili)

':1 Jı • .w. J.L.. ~'.lV~ ~,;~ «.JI....JI» J ~,;~) tefsirinde de uygular: ı.r"\..... .w. J .~.W. <,?1 <'--W J,lıl:k J))

J,UI•r W I~J: .. l::iJ <,?1 (l.!.w ... ;\.rlll:kJ) .fi....JI if yi~ u"l,JJI•_;..-.ı 1...5' <ı_,.li.Y,... ı,~1 Lo .c:....lJ:ı)192

Dikkat edilirse mukabele ile ihtibiikın birleştikleri iki önemli nokta vardır: 'zıt­lar ve muvafıklar' üzerinde cereyan etmesi ve her ikisinde de 'bir tertibe riayet edilme­si'. Tıbak, sadece zıtlar konusunda ihtibiikla birieşirken mukabele, ihtibiikla hem zıtlar hem de muvafıklar(nazirler) üzerinde daha yakın bir ilişkide birleşmektedir. Diğer ta­raftan mukabelede kelamın başı ile sonu arasındaki dizimin aynı olması, en önemli şart iken ihtibiikta da birinci cümlede mezkı1r bulunur; mahzfrfu ise ikinci cümlededir; ikinci cümledeki mezkı1r bulunur; mah.zı1fu ise birinci cümlededir. Ayrıldıklan nokta ise mu­kabele'nin 'keliınelerinin: tamamen zikri' mantığına; ihtibiikin ise bazılai:ının zikri, nazirlerinin veya muhalitlerinin ise hazfi' mantığına tabi olmalarıdır. Yani riıukabelede hiç hazif olmazken ihtibiikte zikredilenlerin yanında malızı1tlar da söz konusudur.

. . hıtibiik, bir icaz-ı hazif çeşidi olması hasebiyle bu tür bir hazfta bir takım şartlar

söz konusudur ki bu şartlar, hazf konusunda söz konusu edilen şartlardır. Şimdi bunlara bir göz atalım: 193

1) Kelamdaki mahzfrfa delalet eden bir karinenin ve delilin bulunması. hıtibiik sanatının temeli de metindeki 'karine unsur'a dayanınaktadır ki bu bize mahzfrfu ver­mektedir. İki cümlenin her birinde mahzfrfun delili diğer cümlede yer alan mezkı1rdur. Bika'i'nin formule ettiği kalıp burada delili net bir şekilde ortaya koymaktadır:

-ı_,ı <·~ -·~-·).._ğ.L..._..k Jıl.ı ll,ıll ~ı _;$j_, 4-ill <·~ ... ·~ ... •).._ğ,L,. ._.k )41.ı -ı_,ı ~ı _;$j)194 ira­deye dikkate edilirse birineide zikredilen şey, ikincisine delalet ederken ikincisinde zikredilen şey ise birincisindekine delalet etmektedir. Böylece hazftaki en önemli şart,

192 Bika'i, Nazm, XXI/197.

193 Bkz. Zerkeşi, Burhan, IIT/111-115; Suyı1ti, ltkdn, II/822-29; Kazviııi, İzdh, s. 193; Meydfull, Beldgat, II/43-6; Matlub, Beldgat, s. 205-6;

194 Bkz. Bika'i, Nazm, XIII/26-7; 44-5; XIV/9-10.

1 ı

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 79 (1, 2)

BEUGAITA BiR 1cAz-I HAZF' ÇEŞiDi: iHTiBAKJ - 149

böylece yerine getirilmiş olmaktadır. Hazftaki delilin tesbiti, ise akıl,· adet, siyak-sibak, lafi.z unsurlan rol oynar. 195

2) Mahzı1fun, cümlenin -fail, naib-i fail, mübteda, haber gibi 'temel öğeleri ol­maması'. Bunlann hazfedilmesi, kelamın tam olmaması anlamına geleceği gibi; anlamın aniaşılmaması veya anlamsız bir lafi.z yığının ortaya çıkması demektir.

3) Mahzı1fun 'mezkiir' için bir müekked olmaması. Çünkü hazf, tekide ters dü­şer. Hazfın amacı, kelamın icılzı. iken tekid'in maksadı, kelamın itnabı ve tadvilidir:·

4) MahzUfun, muhtasar olanın ihtisanna sebeb olmaması. örneğin isim-fiil haz­fedilmez; çünkü kendisi zaten fiilin muhtasar şeklidir.

5) Mahzı1fun zayıfbir amil olmaması. Örneğin harfi cer, nasb ve cezın edatlan zayıf amiller grubuna girer ki bunlar, hazfedilmez.

6) Mahzı1fun bir şeyden bedel olmaması.

Bu şartlar müvacehesinde ancak ihtibak hazfı yapılabilmektedir. Bu şartiann yanısıra ihtibak ile şu faydalardan birine veya bir kaçma ulaşmak hedeflenir:196

1) İstenmeyen bir durumun ortaya çıkmaması için hazf yapılması.

2) Mahzı1fun zikıredilmesi ile daha önemli bir şeyin kaçınlması endişesiyle hazf yap·ılması. · ·

3) Kapalıiık perdesi arkasında bırakılan mahzfıfun 'azametli, saygıı:ı ve bariku-lade bir şey olarak" tasavvur edilmesi için yapılınası. ·

4) Yaygın kullanırnın verdiği sıkıcılığı aşmak ve kelaını hafifletmek için hazf yapılması. ·

5) Mahzfıfun 'şölıretinden dolayı' zikredilmesi veya zikredilmemesinin eşit ol-duğu durumlarda hazf yapılması.

6) Mahzı1fun 'rezil ve kötü bir şey' olduğunu vurgulamak için hazf yapılınasi.

7) Ketamın bazen 'umum ifade etmesi amaçlanarak' hazfyapılınası.

8) Ayetlerdeki fasılaya ve beyitlerdeki kafiyeye uymak için hazf ~apılması.

C- İhtibak'in Pratik Boyutu -Kur' an metninde·n örneklemeler-

Yukarıda teorik çerçevesini tayin etmeğe çalıştığımız ihtibak sanatının, -itiraf etmeliyiz ki- ayetlere uygulamasının en güzel şekilde yapıldığı yer, müfessir Bikii'i'nin

195 Bkz. Zerk:eşi, Burhdn, III/108-111.

196 Bkz. Zerk:eşi, Burhdn, III/104-8; Suy(iti, ltlriin, H/818-21; Meydani, Beltigat, H/40-3.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 80 (1, 1)

150/AfuhammedHdşimKeman~----------EKEVARADEAfiDERGisi

'Nazınu'd-Durer' isimli eseridir. Daha önce bahsettiğiİniz gibi ihtibak konusunda da 'el­İdrak li Fenni'l-İhtibak' adında müstakil ve tek eser yazan da Bika'i'dir. Her ne kadar bu eser günümüze ulaşmamış ise de 300'e yakın ayeti buna göre tefsir ettiğini söyleyen Bika'i, bir tevafuk eseri Nazınu'd-Durer;inde de ihtiba.kı konu edinen ayetlerde ihtibak sanatını uygulamıştır. Dolayısıyla ihtibak · ile ilgili örneklerimizin incelenmesinde Bika'i'nin Nazınu'd~Durer'i merkeze alınmayı ve örneklernelerin ardından ihtiba.kı konu edinen tüm ihtib§k · ayetlerinin referanslarının verilmesini hak etmektedir.

ÖRNEK 1): "l4w _r;.ı_, Wt..... )l...r.l~" 197· ayetinde de ihtibak sanatı söz konu-

sudur. Bu ayetiıı takdiri ise şöyledir: "ı:f~ 1.4.w _r;.ı_, tr--=! L:Jt..... )l....r. ı~" Dikkat edilirse

her iki cümlecik-ten de mukabilleri hazfedilmiştir. Birinci cümlede bir karışırndan söz etmektedir ki karışım için en az iki şey gereklidir. Birinci cümledeki salihen, seyyien'i; ikinci cümledeki seyyien de salihen'i gerektirrİıektedir. Dolayısıyla burada birineide seyyien ikincide de salihen diğer zıtlarının kendilerine delalet etmesinden dolayı hazfe­dilmiştir.

Zerkeşi, "ı:fl..<:..ı 1.4.w _r;.T_, tr--=! L:Jt..... )l....r. ı~ i"~ ı J....,l" şeklinde ayetiıı takdirini

verirken diğer taraftan bu takdirin gerekçesini şöyle sunar: "Çünkii karışma, karışan (mahlud) ile kendisine karışan (mahludun bih)i çağrıştırır; bu, bazen itaat ederler, bu itaate büyük günahı karzştırırlar; bazen de isyan ederler, isyan/arına tevbeyi karıştırır­lar." 198 Suyılti ise "ı:!~ ~ _r;.T_, tr--=! L:Jt..... ~ ı~" şeklinde takdirini vermekle yeti­

nir. 199

Beydavi, ayetiıı bu bölümünü tefsir ederken iki vecih sunar ve ikinci vechi, teo­rik bağlamda şöyle formüle eder: (_r;.:ı'lı .b_,h. ~ ..ı.:..ı_, JS .,..ı.. •h' .ıli _,1)200 Beydavi bu

ifadesiyle onlardan her birinin -yani vav edatının sağındaki 'arnel-i salih' ile solunda yer alan 'amel-i seyyi'nin- birbirine karıştırılnıasını anlatmaktadır ki ismini koymasa da bu ihtibakin iradelendirilmesinden başka bir şey değildir. Çünkü Beydavi'nin yukarıdaki ifadesinin ayete uygulanmasında ortaya çıkan takdir, tam bir ihtibak örneğidir: "heledü am elen salihen bi seyyin ev ahere seyyin bi salihin. "

Ebu Hayyan, ayetteki ihtibaki biraz kapalı olarak şu şekilde vermektedir: (<.ı .ı. _,ı,:... J .ı. _,ı,:... L...p ..ı:..ıJ JS' eıı ..};- J.,b _,.,.~ı ..};- w..ı:..ı ~ şo1

197 Tevbe, 9/102.

198 Zerkeşi, Burluin, ill/130-1.

199 Suytlti, ltkıin, II/832.

200 Beydavi, Envtir, I/419.

201 Ebıl Hayy3n, Bahr, V/95:

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 80 (1, 2)

BEUGAITA BİR 1cAz-I HAZF' ÇEŞiDi: iHTiBAKJ --151

Bika'i ise ayetteki ihtibili tefsirine {r:'L..:ıı (ı:..- j"-IJ) ~ (WL.o ~ I_,J..b:.)) şeklinde

yaydıktan sonra bu ihtibak için ".!lt,:.-)'1 t_,.:l..u.ı..:. Jl:ıll .:r _ni 1 bu, ihtibak türü için en latif

kamttır." yorumunu yapmaktadır.202 Her ne kadar formülü vermemiş ise de diğer ör­neklerinden hareketle ihtibak formülünü biz uyarlayalun:

('J Jl o..L.- .}>- J-b ~ı.: «t.=--» .?:• J ~ı.: ..;.i> .}>- j,l> 'J Jl «eJL.o» j:ı)

Şimdi ihtibili tabioyla netleştirelim:

Haledu aıİıelen salihen

r ve alıere se,eo

Deledü arnelen s~ t'<~~l-z-·n _____ e_v_ah_e_r_e_'T.J "n b~n

ÖRNEK 2): 11ö}\S tŞ.;>I.J .J.ll j..,.. .j j;lZ o" 203 ayetinde de aynı şekilde ihtibak:

lıazfi söz konusudur. Ayetin takdiri şöyledir. "Fietun mü'ıninetun tukatilu :fi sebilillah ve uhra ka:firetün tukatilu fi Sebili't-tağut". Ayete dikkat edilirse Allah yolunda savaşan bir. topluluktan bahsedilmektedir ki diğer ·cümledeki "ka:firetun" ifadesi, bunların "mumine" olduğunu ima etmektedir. Aynı şekilde birinci cümledeki müminlerin "Allah yolunda olmaları" şeklinaeki kayıt diğer taraftaki kafirlerin "Allahın yolun~ dışındaki bir yolda" olduklarını hissettirmektedir.

Sab~, ayetin tefsirinde tam olarak ihtibak: açılımını yapmakla beraber adım

koymaz: d j;lZ ö}\S UlU..J tŞI(ö}IS ~.;>I.J) .J.lii.J!.> ."';}.;.':} j;lZ .t:.._,.. UlU. tŞI (.J.ll j..,..) d j;lZ o))

.:.. ~l.ki ı J..,.. )204

Suyfıti, ihtibak:ın 'latif bir örneği' olarak sunduğu bu ayetin sadece takdirini

vermekle yetinmektedir: (..:.ı~lbll Jw-u.} Jıl.i:ı ö.,>iiS !?.r'>-ı., .uıı Jw-u.} Jıl.i:ı a.J.o m \?ı) 205

Ebu Hayyfui, ayetteki önce ihtibak:e göre açılımını(takdirini) vermektedir: <.:ı c;ı)

( .:ıl1,.!.lı J- J ._ı,-ız ; )IS" ı; .rı <.:ı J ....uı J- ı} ._ı, -ız :ı.:.. y.) Peşi sıra bu takdirin yapılışma sebep olan

202 Bika'i, Nazm, IX/10.

W3 Al-i İmrfuı, 3/13.

Z04 Sabilni, Safoet, 11188.

WS Suyfiti, ltkôn, 111832.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 81 (1, 1)

152/ Muhammed Haşim Kemôlf._-----EKEV AKADEMi DERGiSi

hazfin formülünü vermektedir: ~JJ .)J'JI ı)·~ ..:..,ll 1.o1 ~uıi ıJ"J ~Wl ı) ...ııu.. ..:..,ll 1.o .)J'JI ıJ" J.W)

_;ASJI _,. J .:ı~1 J-o ı) Jw.ll r JJL ~uı1 ı) ~· J ..ı.ı1 J-o ı) JWJI _,. J .:ı~....ı 'JI r j'J J J 'JI ı)) 206

Bika'i, ilgili ayetin tefslrini şöyle sunmaktadır: (~_,i (,ı.IJ .l-LL.>:! W <ı..J.. r-f1-o !?1 (ml)

!,SI (!,S~I..ıl lı..J.. :iJ Lı..b.i ~ r-f ı!ll.l5: u~ .:ı-o..ı 4WI ~ ~1 WS ı:ıfoJ ~YI ı.!l.WI !,SI (~1 ~ u.i Jıli:ı)

.:ı~ ı ~ u.i J;tl:i !?ı (o .,.i~) ~) Yukandaki tefsir bölümünde ihtibak tam olarak uygu­

lanmış olmakla beraber Bika'i, bununla da kalmaz; buradaki ihtibakin varlığını

(o.!ll.ıl:>-~1 !,S.ıl..ı v-a !?.il W> ~:Ili) kalıbıyla sunduktan sonra mutlak manada mükemmel bir

ihtibak: tarifiyle soyut olarak ifade eder: (L. J..ı.ı ı.;~ı ~ ~~v-a ..J~ ~~ ı;J! .;ıl_,...,)

(!,S~'il Uıı..;JI ı} fi.L..ıiJ~I ~) ~~u-o ..J.b,ı .;ıl JA <f~l ö}~~__, ~:il u-o ..J.i.:. L. ~ ~ .;ı.o fij )

(~ J..ı.ı L.)207

Fietün tükatilü fi sebilillah ve uhra kafiretlin

+ T Fietün müminetün tükatilü fi s ebillllah ve uhra kafiretlin tukatilü fi s eb ili 't-tağut

T i.___· --·--ı-I _ _....,f T ııı.

ÖRNEK 3): "..:.ıl,...... tl-'-" O+J_,.....J .t.......JI ._..ll !,S_,L..I r-l ~ ı.i<>J':il ~ L. ~ ~ !?.ııı_,..."

208 ayetini ihtibak: sanatıyla Bika'i"şöyle açıklamaktadır: "İkinci cümle göğün yedi kat oluşu delalet ettiği için birinci cümleden ''yerin yedi kat oluşu" haz/edilmiştir. Aynı şekilde Birinci cümlede "ma fi'l-arz"ın bulunmasından dolayı da ikinci cümleden ''fi's­sema" ifadesi haz/edilmiştir." 209 Bika'i'nin bu açıklamasına göre ayetin takdiri şöyle olmaktadır: "Huvellezi halake leküm ma fi sabi arazine cemian sümme isteva ile's-semai fe sevvahunne se'ba semavatin fe halake leküm maji's-sema. .. "

20() Ebu Hayyiin, Bahr, IJJ393.

207 Bikft'i, Na:mı, IV/262-3.

208 Bakara, 2129.

209 Bikft'i, Nazm, I/224-225.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 81 (1, 2)

BEUGAITA BİR 1cAz-I HAZP ÇEŞiDi: İHTİBAKJ --153

lek:üm ma fi'l-arzi cemian ... sevvahunne seba semavatin

ı ek:üm ma fi sabi ... sevyahünne seba semavatin fe halake lek:üm

ÖRNEK 4): "~ ...,.,~ Jl .w. .:ıl v,ıiill....ll ..,.,ı..] 210 ayetinde ihtibiik: sanatıyla ya­

nlmış bir hazf söz konusudur. Ayetin takd.irini(açılımını), Zerkeşi ve Suyılti şöyle ver­nektedir: (r+ıı.vti ~ ...,.,~ Jl ~ y_,:u..)Li .w. .:ıl v,ıiitı.JI ..,..ı.....J)211 Siibfull, yukandaki iiyeti

-ismini zikretıneksizin ve tam bir ihtibiik yapmaksızın- ihtibiik mantığına göre tefsir

:tınektedir: "~r-i~ '-:".BJI r-f"!.l...,.i •. .:,:-ö.iWI '-:".1., .. /'212 İlginçtir ki ihtibiik konusuna

:on derece önem veren Bikii'i, bu iiyette ihtibiike yönelik biçbir açıklama sunmamakta­Iır.213

Şimdi tüm bu açıklamalan .şem~aştırmaya çalışalun:

/e x_uribe'l~münafikine in şae ev vetube alevhim . ı re yuazzibe'l-münafikine in şae (fe la yetube aleyhim) ev yetube al ey him (fe la yuazzibuhımi).

t ı j Şema dikkatli incelendiğinde iiyetin birinci bölümünde 'azab etıne' (yuazzibe)

re ikinci bölümünde ise 'tevbesini kabul etıne' (yetube aleyhlm) şeklinde iki zıt anlamı >armdırmaktadır. Ayet hazifler göz ardı edilerek şu anlamı ifade etınektedir: Ve müna­iklara dilerse azab eder veya tevbelerini kabul eder. Birinci cümledeki 'azab' ifadesi, kincideki benzeri 'fela yuazzibehüm'u; ikinci cümledeki 'tevbe' ifadesi ise birincideki fela yetube aleyhlm'i çağrıştırmaktadır. Birinci cümledeki azab ifadesi, ikincidekine; kinci cümledeki 'tevbe' ifadesi ise birincidekine delalet ettiği için birinci· cümledeki azab' ifadesi; ikinci cümledeki tevbe ifadesi hazfedilmiştir; Mahzi'ıflar da dikkate alına-

JO Ahzab, 33/24 .

. ll Zerkeşi, Burluin, III/129; Suyiiti,lt!wn, II/832 .

.12 Sıi.büni, Sa.fvet, II/521.

.13 Bi.k!'i, Nazm, :XV/331.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 82 (1, 1)

154/ Muhammed Haşim Kemti!f;..:..· ------EKEV AKADEMi DERGİSİ

rak cümlenin anlamı şöyle olmaktadır: "Ve dilerse onlara azab eder tevbelerini kabul etmez 1 veya tevbelerini kabul eder, onlara az ab etmez. "

ÖRNEK5): ı_, _;s ı:_r-.1.! ı_, .:ı f ~ f-" ~_, ~ ı.J .,.>- JIJ tŞI.ı..o. d cr-i tŞ-U> <i" ~~ L.U .. .)

.:ı_,..Uı..:.4J r ;Wl ~1-.!W_,ıt:;t.'-! y..lS_,) 214 ayetinde ihtiba.k sanatı vardır. Bika'i, ayette

iki ihtiba.k olduğunu ·c .!lt,> )'t .:r <.ı 'lü) ve V T.!lt,>J4J J) söylemekte ve her ikisini de şöyle

formüle etmektedir:

ı} «~1 > yr J» J lf.lU:;j Js' Jt> .j~l ı} «}:ll , yr J» J .j~l .j w> yr J Js' Jb J}ll ıJ' «0 .rJIJ ._; y..ll» .U:; ı)

J.b- .)s- Ju .j~l ı} «.PJI» -=..ylJ .j~l ı} .JU:;j .)s- Jl> JJ':/1 ı} «c..>.l.fll t 1.:>1» ..::..\.,>) .:ı':/ .rT .!lt,>j I+.>J JJ':/1

JJ':/1 ıJ' «0\...ı)'l») 215

( .. ;i.:ll yb..,..l .!.W Jl uı\; lı ly..i.S' J IJ_;.) c.:r-.iliJ c) f ~ ('-" ':! J ~ ._; .J"" ')li c..>IJ..o tl .:.ro-i) 216 ayetinin

tefsirinde ihtibiiki güzelce uyguladığı görülen Ebu Hayyan Endülüsi 'nin ifadesi şöyledir:

(~ı.,;; .:ı':i ~.):-illi ~1 .:ı\5" c)IJ «c..>IJ..o (:jl r-1 ıJ' J» .U_,ö ıJ' dıl .Y' J «c..>IJ..o tf .:.ro-i» .U _,.il ı---i <'J.riS' c.:r-.iliJ))

(;t:l4 y.i.S'J .;-<)ı:r <.J"l.a::o:-1 Js' ı.l':i> (JI.:ll yb..,..I ... .!..WJI ... \;;\.ılı ly..i.S'J) ... ...W. Jl ~ <.,iıüll r..ts> ..,_. •yry. .:ıP-ı)

(ı:r J ~ı ":-""\..,., Y' J ....ı...l-ı .:ı .r- ':! J ._; Y" ':! c..>.l.fll ci' ıJ' .:ı ı ~ ~ı .:ı\5" J ~ı yb..,..l ('""' c..>.l.fll tl ıJ' .:ı ı r+':i)

( ~ ..,.~, ıJ' J ..,.~, .ı.....Jı ı} • ~ ..:..,.i ~ J J ':il ..ı...,..ıı 0". J.b- ...,-ts:.; }.:ll ":-""\..,., Y' J .:ı .rJıJ ._;~ı ....ı...l-ı y.i.S')

(}üll . .ı..llı ;_,.;.-.lt..,aı:.-1 L....i ö_;i .f"t.il c,iJrJ.jiJ: .rl.!JI J_,ö ~ JL.ıj JJ'il.ı.....JI ı}·~ ..:..,.i )217

Zerkeşi, ayetteki ihtiba.kin takdirini şöyle vermekte (.:ı.? -ı.J ...i_,.. )li ı§.J.fll &'u-o)

;Wl ~ı...:. _,A.J .:ıJ'>-II.J ...i_,:..ll ~ ..,.ı.iS: U.O.J ~ı ~ı...:. _,...J ~) ve ihtibiikla ilgili şu belirleme­

yi yapmaktadır: (~_,.;.-ır.;·~ ..:..ı.ıı ı.. Js: u-o ...i.i:..i) 218

.Dikkat edilirse Bikii'i, ayetteki ilk ihtibiiki, 'adem-i havf-hüzn' ve 'nar' keli­meleri üzerinde yapmakta; mahzG.flan ise 'vucudu havf-hüzn' ve 'cennet' olarak belir­lemektedir. İkincisinde ise 'ittibau'l-hüda' ve 'küfr' üzerinde yapmakta ve mahzG.flan ise 'nefyi ittiha-i hüda' ve 'iman' olarak belirlemektedir. Zerkeşi ise Bika'i'nin 'ilk' ihtibiikinin açılınıını yapmaktadır. Kanaatimizce ihtiba.ke göre ayete yaklaştığımız za­man iki ayet arasında daha geniş bir ihtiba.k ağının bulunduğunu söyleyebiliriz.

Birinci cümledeki 'ittibai hüda'; ikincide 'ittibai hüdanın nefyini.p.'; yine birin­cideki 'havf ve hüznün nefyi' ikincide bunların 'isbatının' hazfini gerektirirken ikinci-

214 Bakara, 2/38-9.

21.5 Bika'i, Nazm, Y302. İkincisi, Y302, dipnot 3. (N azın'ın Ribat yazmasında yer almaktadır.) .

216 Bakara, 2138-9.

217 EbU Hayyan, Bahr, Y170.

218 Zerkeşi, Burluin, lli/131.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 82 (1, 2)

BELAGAITA BiR 1cAz-I HAZP ÇEŞiDi: inTiBAK) --155

deki 'küfr' ve 'tekzib', birineide 'iman' ve 'tasdik'in hazfini; yine ikincideki 'ashabu .. nar', birineide 'ashabü cennet' in; ikincideki 'hulfid' ise mislinin hazfini gerektirmekte­dir. Dikkat edilirse ayette üçlü bir ihtibiik söz konusu olmaktadır ki ayetin takdirini şöyle yapmak mümkün görünmektedir: (..!111_,1 UJlJ"-! r-" -ı_,~ ...i_,..)U 1.u44 J..ı...o..ı u--ı_, ı.ş.J.+!I &'u--)

(~ r-" Jwı ..,.ıl:.....:.l ..!111_,li uJ.::.J ...i_,.. ~_, lulı4 ı.Jo!.ıs:_, ı_,fi_, &ı r-1 u-a..ı w..ıJL:... ~ r-" U:ıJI ..,.ıL:.....:.ı)

w..ıJL:...) İhtibiiki tablolaştıralım.

Men itteba'a'l-hüda fela havfun •.. hüm yehzenun keferu ve kezzebu ... illaike ashabü'n-nar hüm fiha halidün

1. İtteba'a'l-hüda 1 ve amene ve saddeka 1 fela havfun .•. yehzenune/ ashabü'l-cenne ha/idünl

t •• t t IL ve /em yettebi '1 ve kefereve saddeke 1 .fi havfin ve hüznin ashabü'n-nar/ halidün

ÖRNEK 6) ".:ı.,._,..r-":,ll~...ıJI~JrJIJ.:ı~ıJ-.iJI~WI" 219 ayetinde de

"yesmeun" ve "mevta" kelimeleri arasında ihtibiik vardır. Bika'i, ayetteki ihtibiikin ol­duğunu '.!ll,> 'i' .:r <ı \'Li' ifadesiyle verdikten sonra şu formülü zikreder: J J ~~ .:r ...;.ı,..)

~ ((CJ~)) <l~.ıJ «t\-JI)) Jl!ll ;:,.-J 4:L:. «Jrl'» <l~.ıJ ((Ö~I»). Aynı zamanda o, ayetin. tefsirinde

de bunu şöylece uygulamaktadır: ( r-r.l' ._.A4 ı.. .i:;,... .Jy-':;,i .~ı ~c.y e:---1' ı.J.ıli r-fJ ı.>' (.J~ ıJ-.ilı)) (.i:;,... .:ı_,., ) .. (...ıli~ .• .j.,.JIJ) .. "-!.:ı _,...ı::,;) 220

Bika'i, 'mevta' ve 'yesmeun' kelimelerinde ihtibiiki uygulamaktadır. Ancak tef­sirinde de görüleceği üzere sem' kelimesi ikincisinde yine sem'in haz:fine delalet eder şekilde yorumlanmıştır. Bika'i'nin .burada dikkate aldığı şey, diriler, dünyada iken du­yup icabet ederlerken ölüler, ancak diriltikten duyup icabet ederler, şeklindeki yorum­dur. Ne var ki Beydiivi'nin ·~-ı u,ı.lll ı,f-i_,...JIS •:IJA_,' 221 tefsirini de desteğimize alarak

daha yakın yorumun 'dünya adem-i sem' şeklinde olacağını söylemek daha doğru ola­caktır. İhtibiike buna göre bir takdir yapacak olursak, 'işitenler, diri oldukları içiıi icabet eder; ölülere gelince onlar duymadıkları için icabet etmezler. Dolayısıyla onlar, diriltile­cekler ve ancak o zaman duyabileceklerdir.' Metne daha geniş bir perspektiften bakar­sak, ihtibiikın sınırlarını genişletme imkanımız olacaktır: Birineide 'ellezine yesmeu­ne'nin zikri, ikincide hem 'ellezine la yesmeune'nin hem de 'yesmeune'nin; yine 'ica­bet' in zikri, ikincide 'icabetin nefyinin' haz:fine; ikincide 'mevta'nın zikri, birineide

219 En'iim, 6/36.

220 Bildi'i, Nazm, VII/I 02 . . 221 Beydavi, Enwir, U299.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 83 (1, 1)

1S6 /Muhammed Haşim Kemdlf'-------EKEV AKADEMi DERGiSi

'hayy'ın; 'ba's' ve 'irca'ın zikri birineide 'mislinin' hazfine delalet edebilmektedir. Buna göre ayetin tam takdiri şöyle yapılabilir: ( ..Uı Jı t lo. J ~ıJ o!.A,lı .}.i .:.ı J" ı ..:r-.Uı .ı.,.. ~ı ~ wı)

~.:.ı _,..._,ı .:.ı.F"_.ı .,ıı ~ ..uı ~ JJJ .:.ı~~ ı.:r-.Uı .;_,..lı ~~J). Bunu tablolaştıralım: ~ .

Ayetin metni: İnnema yestecibüllezine la yesmeune ve'l-mevta yebasühüınüllahu sümme ileyhi yürceun

1 -· y~l•üı _,.t ....... t"'"'""' kobl•·····.ıv.·ı-ıre.ı;ı,nru,

--L-ı_t~ t ~ ll. cümle Vela yestecibü'll mevta/ ellezine la yesıneune/ yebasühümüllah ••• ileyhi yürceune 1 fe yesmeune.

ÖRNEK7) İhtibakin çok yoğun ve açık olduğu ayetlerden birisine de şu ayetler

örnek verilmektedir: (ı.ı~ı ~ J>- ~}J ı;»~;~ ~.~ı 1...S'")222 Bika'i, (.;r-S't,:>-Jl!fA.:.ıı.;r-; ..uJ)

ifadesiyle ayette iki ihtibakin olduğunu söyledikten sonra ihtibaklerin formülünü şöyle verir: («ı;»» .;\ılı ı.i .:...,:ıJ «.:.ı;~>> J.i... .}; ~b «.:.ı J~ -""'> J~ J «..~.,Aı» J.i... .}; ')l.:b «1-~ı» 4J Jl ı.i .:..,:ı) «ı;.lflı J fo-» J.i... .}; :ıı.,ı~ «ı.l~ı .; fo-» .?~ J <<J."b>J.i... .}; :ıı.,ı~ ). Diğer taraftan tefsir metnine de

takdiri yayar: ( ~})~} ~Ç Jı.. (.:.ıJ~J"') rü ..:ı_,..Jı..ı..ı ~~.:.ıj.ı:,; rü JJ~ıoWı J ı;ı (~.lı I...S'"))

({J>-) .J_,.iı- ..,._..:l4_,ı.ı..i::lı .,...,.ıJ .;~- "J.,ı.ı" :r... ~ J.,ı.ı <~}J) ~T.lf]ı ..,.,ı;~ ._;...; t+!P J ~T.lflı.,;.t.:. ı;.>ı (ı;»)

(.:.ıı..~ı~ıJ .:.ı4~~ı .;,.i ı,;.uı ı.i ~ ı_,;IS' t...}; .:.ıJ~ ~ı.;~ (ı;ı ı.ı~ı ~) '"r"'"JJ.:...,: ı;ı )223

Bika'i'nin açıklamalan ışığında iki ihtibaki şöyle tablolaştırmak m~dür:

İlk bölüm:

İkinci bölüm

İlk bölüm:

İkinci bölüm:

Kema bedeeküm fe entüm tebtediüri

yuidüküın ba'de'l-mevt fe entüm r teudun

ferikan heda fe hakke lehüm hakkü'J/sevabü'l-hidaye

r ___ __ı._ __

ferik:an dalla fe hakke aleylıimü'd-dalala

ÖRNEK 8) (ıJ~ Jlf.:lı J-J 1..-ı.-- r _,:JıJ ı....l,l j.lı ~ J- ı;.Uı Y' J) 224 ayetinde de '1..-ı.--' ve

'ı)~' kelimelerinde ihtibak sanatı vardır. Bik:a'i, bu ayeti ihtibake göre şöylece tefsir

eder: (ı;ı (ıJ~:ı4.:JıJ-J>···ı.f'ı....,..~ıcJ' .:.ııs'W 4JU. _;...ı 1.r_,.. .;Ç<J"o}:>-.,.ıJJ u.,S:...J t.._,; ı;ı (1..-ı.-- r_,:lıJ>)

222 A'rat: 7/29-30. 223 Bi.tl'i, Nazm, VIT/385·6. 224 Furkaıı, 25/47.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 83 (1, 2)

BELAGAITA BİR 1cAz-I HAZP ÇEŞiDİ.· iHTiBAKJ --157

... ~4 ö;_,s'..WI ~l,y .ı.,.JI L..ı t,!ZJ AS' ?J öl,>) Daha soma ise ayetteki ihtib§k için şu formülü

verir: • (~} «.:.ı.,s:...ııJ ..,.631>> .)s- ')\,)• ı,;~ «;_,.!.=li»J ı,;~ «AS' .r..Jı» .)s- ')\,)• ~Jı «.:..>1.,-.ll» _}"::. .!ll,>-)'l.:r <ı'1ü) 225

İhtibil.ki şöyle tablolaştırabiliriz.

Ve'n-nevıne sübaten sükunen ve daviyen

~ Ve ceale'n-nehare nüşüren hareket en

ÖRNEK 9) ";t"ı.} ('+"rJ .:...$J ~4 .k .:rJ .:.ı_,.,..T .lı._,., t_j .:r ('""J ı.p .r-"" .w ~4 .b.- .:r"

226 ayetinde de ihtibak: vardır. Bika'i'nin ayetteki ihtibil.kı hem tefsiri hem de formülü şöyledir: (._,ı.. J• L..ı •.r--Ui \....)s- o\.:ı .O _,i t_.J.ı .•. (.:.ı_,.,..T ..k.y. t_j .:r ('""J) }.:ll ..:.ı>- ('-6-".f""J ..::....-.J"IJ···(I.p .r-"" .W))

J!.-.!1>> J~ .)s- ')\,)• ~J! <<,y~IJ <t~l» _}";; .!ll,>-)'l,y <t'11J ~ j!.o ~1 ~ ~J .Jyill>- .lı.y. t_j ,:r ('""J .!ll,>-)'1

~}«.:.s:. ri.J"~I» .js- ')\,)• \,;~«}"lı) ..,_5Ji» \,;~ «Jy:JIJ) 227

felehn hayrnn minha /vehüm min feze'in evmeizin aminün fe ükrimet vücuhühüm ani'n-nar

ı t ... felehu şerrun minhal ve hüm min fezein yevmeizin haifün fe kübbet vücuhühüm fi'n-nar

ÖRNEK ·lO) ıJ_,.;s- .:r..ll'.:r uıı ı_,lı.ı .ıı... ~ ~ .:.ııJ .;r-=ıı... ı_,lı.ı .:ı Jr·~~ .:ıl)

~~ ı_,lı.ı J.Jı ~~ .:.ııJ .;r-=ıı...ı_,lı.ı •.r.ı..... .ıı... ~ ~ .:.ıü u....~ .:.ıı~JF-..Uı...AA,.:. .:.ı'Jı.:.ı~~ r_,i~4 .:r..r.L.<Jı c: ..uıJ ..uı .:.ı:.4) 228 ayetlerinde de ihtib§k sanatı mevcuttur.

Bika'i, birinci ayetteki ihtibil.ki şöyle formüle etmekte (JJtyıı} ..::.,:ı .!ll,>-)'l,:r <ı'lü)

~} .u~ .)s- ')\,)• «_;S.JI» Jl!lı .} J ı,;~ .u~ .)s- ')\,)• «~ı ........, J») ve bu formülü tefsirinde ise şöyle

uygulamaktadır: ~ ~ .:ııJ) ... ;usJı.:r ı;ı <.:r-=lı... ı_,lı.ı) r..u:..ıı ~ı ı;ı (CıJ.r.ı.....> -:J>..; ı;ı (CıJ_r.... ~>)

(IJ_,.i$' .:r..lll,y) .;r-=llS" ı;l (UIII_,lı.ı) ö_r.ı..... ı;ı c...ıı...) 229 Dikkat edilirse Bika'i, 'sabr' ve 'küfr' keli­

meleri arasında bir ihtib§k kurmuştur. Onun yukandaki açıklamalarını dikkate alarak ayetin takdiri şöyle yapılabilir: IJ_,.i$' .:r..lll,yUIII_,lı.ıö_r.ı.....ı.ıı...~ ~ CıiJ;usJI,y .;r-=l\...l_,lı.ı .:ı JJ.ı..,., .:ı Jr).

225 Bika'i, Nazm, XID/399-400.

226 Nemi, 27/89-90.

227 Bildi'i, Nazm, XIV/225-6.

228 Eıüal, 8/65-6.

229 Bika'i, Nazm, VIII/321-2.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 84 (1, 1)

158/ Muhammed Hdşim Kemdlf~-----EKEV AKADEMi DERGiSi

İkinci ayetteki ihtibiikin formülünü (t,;~ <.i-i>. .j;. <.l~~ «or.'-"» JJ~I ı}_?~ .!lı,:,.-)'1 ,y ~'Jli)

~}..;-i>. .j;. ~~ «.J~~ı» ~,;~ .?'•J) şeklinde zikredip tefsirine de bu ihtibiikin takdirini net bir

şekilde yayar: (~ı .j;. .;ı (Jll ~ .:f.ı .:ııJ) ..uı .:ı~tı r5' .r-i' ,y (,r.lLo l_,,.iı) ... <•.r.'-" ..:Lo~ .:f.ı .:ıu>)

<..uı.:ı;tı) ... <ı:r-<Jıı_,!.iı) _,.aıı Y'J ;_,s'.Wı ).230 Bu ayette 'sabire' ve 'izin' kelimeleri üzerine ku­

rulan ihtibiikin tak~ şöyle olabilir: (ı_,,.iı •.r.ı.... Jlı ~ .:f.ı.:ııJ ..uı .:ı;~ı r5' .r-i' ,y ,r.lLo ı_,~;..ı •.r.'-" ı.ıLo)

( ..uı.:ı;~ı .:r-<Jı). .

EbU Hayyan ise iki ayetteki ihtibılk ile ilgili şu açıklayı yapar: (ı} _,.altı ~ıJ)

(,y .._i JJ:,.... y \6.1 IJ_,A$' ı:r-..UI ,y .ıJ _,.4ı Jl!ll .b _r.ll ..ı.,.iJ J J J ~1 ı} o_?; <.l~ .ıJ ı,i\!ll ,y ....i JJ:,.... Y' \6.1 .b f- J5' J Jl)

( .:..,.'1J ı,il!ll ,y • _)::; ....i-i>-J J J ~1 ı.J...,.li ,y .t;i .:-,.'1 ~ r':>\SJI 1~ ~L,aj Jl IJ}:;li ,r.ll.o l_,,.iı .ıJ _,; ı} J J ~1 .b _r.ll)

( Uıı.....ll <.l~.ı.l ı,il!ll ,y ....i ..\>oJ ~1 ~ J Jl ı} ..:.,.:ı '-:ı}k.-JI .lı.J..!. _,.all .;lS' W J J J~l ,y ....i ..\>oJ ı,il!ll .j .t;i)

(.!.llô .P. \...ı .U:)ıpı.y ~1 ~ı}.:..~ r-lJ '-:ı_,ll:.Jit.J..!. ı} uly ı:r-.r.t,.,JIC::' ..UIJ .ıJ_,Aı ~')1..::,...:,:. ~ <Jı:.) 231

'Şu kelamın fesahatine bakınız.' şeklinde hayretini dile getiren Ebı1 Hayyan'ın açıkla­malarına dikkat kesildiğimizde ihtibiiki Bika'i'den farklı· olarak ifadelendirdiği gibi sadece '_,.alı' ve 'pı' kelimelerinde bir ihtibılk yaptığı gözden kaçmamaktadır. Diğer

taraftan iki cümlede '_,.alı' keliniesinin zikredilip 'Pı'ün ise getirilmesi konusundaki

yorumu da ilginçtir: 'Küfr, iki cümlede zikredilmeyip öncekiyle yetinilirken,. sabır, şid­detle arzu edilen bir şey olunca, iki cümlenin 'evvelinde zikredilip, bunların' delaletiyle de ikincilerden tahfif için haz/edilmiştir; sonra da ayet, mübalağa için yine sabr ile bitirilmiştir. " ·

Her iki müellifin açıklamalanın dikkate alarak ayetteki ihtibiikleri tablolaştıra-lım:

230 Bika'i, Nazm, VIII/326. 231 Ebı1 Hayyfuı, Bahr, IV/516.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 84 (1, 2)

BELAGAITA BiR 1CAz-I HAZF' ÇEŞiDi: iHTiBAKJ --159

İhtibaıda ilgili olarak bu kadar örnekle yetinerek -Bika'i'yi rabmetle anmak ve

hayıda yad etmek için- Tefslrinde uygulanan ayetlere referans göstererek232 makalemize

232 Bikii'i, Nazm, I/224-5 (2/29); I/302 (2/38-9); II/14 (2/86); II/288 (2/164); II/334 (2/171); III/63-4 (2/185); III/174 (2/205); III/222 (2/216); III/229 (2/217); III/324-5 (2/232); IV/75 (2/261); IV/81 (2/264); IV/84 (2/265); IV/155 (2/282); IV/262-3 (3/13); IV/330-2 (3/30); IV/339-40 (3/32); IV/423-4 (3/57); V/1-2 (3/92); V/9-10 (3/97); V/21 (3/104-5); V/22 (3/106-7); V/36 (3/11 7); V/48-9 (3/122); V/58-9 (3/126); V/79-80 (3/140); V/83 (3/144); V/326-7 (4174); V/373 (4/95-6); VI/140 (5/41); VI/145 (5/44); VI/191-2 (5/54); VI/257 (5176); VII/22 (6/6); VII/39 (6117-8); VII/96 (6/33); VII/102 (6/36); VII/152-3 (6171-2); VII/163-4 (6/80); VII/188 (6/92); VII/199-200 (6/96); VII/212 (6/99); VII/224-5 (6/105);VII/227-8 (6/108); VII/253-4 (6/122); VII/259, 263 (6/125); VII/267 (6/128); VII/278 (6/135); VII/310-2 (6/148); VII/332-3 (6/158); VII/348-9 (7/2); VII/357 (7/4); VII/381 (7/27); VII/385-6 (7/29-30); VII/400 (7/41); VII/405 (7/44); VI1/419 (7/55); VII/423-4 (7/58); VII/460 (7/85); VIII/84 (7/146-7); VIII/194 (7/193); VIII/232 (8/10); VIII/239 (8/13); VIII/321-2 (8/65); VIII/326 (8/66); VIII/416 (9/19); VIII/497-8 (9/52); IX/10 (9/102); IX/20-1 (9/109); IX/51-2 (9/124-5); IX/ll 7 (10/35); IX/132 (10/46); IX/158 (10/67); IX/171 (10177); IX/214 (10/103); IX/218 (10/107); IX/234 (11/4); IX/246-7 (11/12); IX/258 (11120); IX/296-7 (11/48); X/48-9 (12/21); X/86-7 (12/38); X/91 (12/41); X/286-7 (1317); X/291 (13/10); X/294 (13/12); X/335-6 (13127); X/364 (13/40); X/385 (1417); X/406-7 (14/22); X/411 (14/24); X/415 (14127); XI/78-80 (15176-9); XI/109 (1617); XI/111-2 (16/9); XI/157-8 (16/36); XI/174-5 (16/50); XI/195-6 (16/67); XI/280-1 (16/125); XI/285 (16/128); XI/288, 299-300, 301 (17/1-2); XI/478-9 (17171-2); XI/516 (17/97); XII/8 (18/4-5); XII/28-9 (18/17); XII/89-90 (18/55); XIII! F (18178); XII/38-240 (19175-6); XII/247-8 (19/85-6); Xll/282 (20/22); XII/327-8 (20/86); XIII/26-7 (22/18); XIII/44 (22/31); XIII/44-45 (22/32); XIII /399-400 (25/47); XIV/9-10 (26/6); XIV/178-9 (27/50); XIV/220 (27/86); XIV/225-6 (27/89-90); XIV/238-9 (28/4); XIV/241-2 (28/5-6); XIV/243-4 (28/7); XIV/249-50 (28/12); XIV/281 (28/32); :xrvm2 (28/50); XIV/334 (28/63); XIV/343-4 (28171-2); XIV/345 (28173); XIV/390-1 (29/3); XIV/400 (29/11); XIV/481-3 (29/69); XV/59-61 (30/17-8); XV/71-2 (30/23); XV/109-11 (30/44); XV/lll-2 (30/45); XV/117-8 (30/47); XV/159-60 (31/12); XV/189-90 (31/22-3); XV/196-8 (31/27); XV/208-9 (31/32); XV/286-7 (3~/4); XV/292-3 (33/6); XV/295 (33/8); XV/304 (33/12); XV/312 (33/17); XV/380 (33/50); XV/408-9 (33/56); XV/426-7 (33/73); XV/429-31 (34/1); XV/452 (34/8); XV/534-5 (34/50); XVI/20 (35/10); XVI/28-9 (35/13); XVI/68-9 (35/40); XVI/102 (36/12); XVIIlll (36/22); XVI/132-3 (36/40); XVI/157 (36/65); XVI/168-9 (36170); XVI/179-80 (36179); XVI/372-3 (38/28); XVI/398 (38/46-7); XVI/412 (38/63); XVI/421 (38174); XVI/422-3 (38175); XVI/444-5 (39/3); XVI/466 (39/9); XVI/486 (39/22); XVI/491 (39/23); XVI/492-3 (39/24); XVI/494 (39/26); XVI/504-6 (39/32-3); XVI/518-9 (39/42); XVI/564 (39170); XVI/566 (39171); XVII/15-6 (40/9); XVII/54-5 (40/28); XVII/72-3 (40/39); XVII/74-5 (40/40); XVII/76 (40/41); XVII/77 (40/42); XVII/96-7 (40/58); XVII/99-100 (40/60); XVII/101 (40/61); XVII/104-5 (40/64); XVII/116-7 (40173-4); XVII/119-40 (40177); XVII/127-30 (40/83); XVII/157 (41/12); XVII/166-7 (41/17); XVII/194-6 (41/38); XVII/199 (41/40); XVII/206-7 (41/44); XVII/221-2 (41/51); XVII/224 (41/52); XVII/249-50 (4217); XVII/253 (42/8); XVII/283 (42/18); XVII/293-4 (42/22); XVII/307 (42/26); XVII/350-1 (42/48); XVII/358-9 (42/51); XVII/430-2 (43/38-9); XVII/447-8 (43/51-2); XVIII/60-5 (45/4); XVIII/74 (45/11); XVIII/107-9 (45/30-1); XVIII/124 (46/4); XVIII/138-9 (46/10); XVIII/143 (46/12); XVIII/195, 197-199 (47/1-2); XVIII/214-6 (47/12); XVIII/217-8 (47/14); XVIII/218-9, 224-25 (47/15); XVIII/243-5 (47/24); XVIII/259-61 (47/33); XVIII/264-6 (47/36); XVIII/297-8 (48/10); XVIII/330-2 (48/26); XVIII/361-2 (49/4-5); XVIII/366~7,;369 (4917); XVIII/385-6, 387-8 (49/14); XIX/24 (52/32); XIX/58-9 (53/19-22); XIX/125 (54/35);:·XiXf130 (54/43); XIX/194 (55178); XIX/220 (56/59); XIX/223 (56/64); XIX/227 (56/69); XIX/229(56172); XIX/254 (57/1-2); XIX/286 (57/19); XIX/447 (59/11); XIX/505 (60/6); XX/212 (66/lİ); .XX/258 (67/22); XX/268 (67/28); XX/325 (68/43); XX/444

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 85 (1, 1)

160/ Muhammed Haşim Kemtilf------EKEV AKADEMi DERGiSi

son verirken son söz olarak şunlan söyleyebiliriz: Hazf, veciz ifade kullıinmada her dilin vazgeçilmez bir gerçeğidir. Az lafizla çok anlam ifade etmek, ancak belagatin zirvesin­deki şahsiyerlerin yapabileceği bir ustalığı ifade etmektedir. Bunlann biri de üzerinde durduğumuz ihtibak sanatıdır. Her ne kadar belagat alimleri tarafindan ihmal edilse de ihtibak sanatıyla metinlerdeki 'hazf'lann ortaya çıkarılması, asıl metnin inşasını bize bahşetmektedir. Gerek teorik gerekse pratik anlamda sunmaya çalıştığımız ihtibak: sana­tı, kelamdaki mahzı1flann ·tespit edilip kelamın 'mefhum'unun tam olarak anlaşılması konusunda bir fonksiyon icra etmektedir. Tespit konusunda bünyesinde bir 'sübjektifli­ği' banndırsa da ayetler üzerinde ihtibak: mantığına göre düşünerek -hazflerin tesbit edilip- ayete dalıa geniş bir perspektiften bakma imkanını balışettiği inkar edilemez.

KAYNAKLAll

Akkavi, İnfun Fevvaı, el-Mu'cemu'l-Mufassalfi Ulümi'l-Beltiğa, Beyrut, 1996. Alevi, Muzaffer b. Fadl, Nazratü'l-İğrfz fi Nasrati'l-Karfz, tah. Nülıa Arif Hasan,

Dımeşk, 1976. Alevi, Yahya b. Hamza, et-Tırtizu'l-Mutezammin li Esrtiri'l:-Belağa ve Ulümi Hakaiki'l­

İ'ctiz, Kahire, 1914. " Askeri, Ebı1 Hilai, Kittibü's-Sınti'ateyn, tah. Ali Muhammed el-Becevi, Muhammed

· Ebı1'1-Fadl İbrahim, Kahire, 1952. · · · Bak:illlfuıl, Ebubekir Muhammed b. Tib, İ'ctizü 'l-Kur'an, Kahire, ts. Bağdadl, Ebı1 Taiıir Muhammed b. Haydar, Kanünu'l-Belağe, (Muhammed Kürd A-

li'nin Resailü'l-Bülağa'sı içinde), Kahire, 1954. 1 Beydavi, Abdullah b. Ömer, Envtiru't-Tenzil ve Esrtiru't-Te'vil, Beyrut, 1988. Bika'i, İbrahim b: Ömer, N azmu 'd-Durer fi Tentisübi 'Z-Ayi ve 's-Süver, Kahire, 1992. Cahı.z, Ebı1 Osman Amr b. Bahr, el-Beyan ve't-Tebyfn, tah. Abdüsselam Muhammed

Harun, Kahire, 1948. Ciirim, Ali-Emin Mustafa, el-Belağetu'l-Vtizıha, İstanbul, 1984. Celili, Hacı 0c:;man Bey, el-Hucce ala men Zade ala İbn Hucce, neşr. Muhammed

Sıddık el-Celili, 1356/1937.

(71/17); XX/459, 60 (71/28); XX/470-1 (72/5); XX/479 (72/10); XX/484 (72/14); XX/485-6 (72/15); XX/494 (72121); XXJ/14-5 .(73/8); XXJ/71-2 (74/38-40); XXJ/103-4 (75/20-1); XXJ/107 (75/23-5); XXJ/143 (76/13); XXJ/157-8 (76127); XXJ/162-3 (76/31); XXJ/197 (78/10-1); XXJ/208 (78/29); XXJ/239-40 (79/29); XXJ/242-4 (79/37-40); XXJ/252, 255-6 (80/5-10); XXJ/271-3 (80/38-41); XXJ/282-3 (81/12-3); XXJ/285-6 (81/15-7); XXJ/318-9, 326-7 (8317-9; 18-21); XXJ/340-1, 313, 344-5 (8417-13); XXJ/399-400 (87/10-2); XXJ/400-4 (87/12, 14); XXJ/405-6 (87/16-7); XX1J/8 (8817); XX1J/62-3 (90/15-6); XX1J/77 (91/8); XX1J/88 (92/3); XX1J/94-5 (92/16-8); XXIT/146 (95/5-6); XX1J/167-8 (96/14); XX1J/223-4 •(101/6-9); XX1J/225-6, 230 (102/5); xxı:ı:ti78-80 (107/2-3); XX1J/318, 320, 321 (110/3). .

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 85 (1, 2)

BEL/f.GAITA BİR 1CAz-I HAZP ÇEŞiDİ: iHTiBAK) --161

Cürcfuıi, Abdülkahlr, Esraru'l-Belağe, tah. Helmut Ritter, İstanbul, 1954. · F'ıruzabiidl, Muhammed b. Yakup, el-Kamusu'l-Muhft, Beyrut, ı991.

Hafiici, İbn Sinfuı, Sırru'l-Fesahe, tah. Abdülmüte'M es-Sa'idl, Kahlre, ı953. Halebi, Necmüddin Ahmed b. İsmail, Cevherü '1-Kenz, tah. Muhammed Zağlul Sellam,

İskenderiye, ts. H§.şimi, Ahmed, Cevahiru'l-Belağefi'l-Me 'anfve'l-Beyan ve'l-Bedf', Beyrut ts. Hatenıi, Ebu Ali, Muhammed b. Hasan, Hılyeiu'l-Muhadara fi Sına'ati'ş-Şi'r, tah.

Ca'fer Kettam, Bağdad, ı979. Hemevi, Ebubekir Ali b. Hucce, Hizanetü '1-Edeb ve Gtiyetü '1-Ereb, Kahlre, 1304. İbn Ebi '1-İsbii', Bedf'u '/-Kur' an, tah. Hafi:ll Muhammed Şeref, Kahlre, ı 957. İbn Ebi'l-İsba', el-Mısri, Tahrfru't-Tahbir fi Sana'ati'ş-Şi'r ve'n-Nesr ve Beyani

İ'cazi'l-Kur'an, tah. Hafi:ll Muhammed Şeref, Kahlre, ı383. İbn Esir, Ziyaüddin Nasrullah b. Muhammed, el-Meselü's-Sair fi Edebi'I-Kalib ve'ş­

Şa'ir, Kahlre, ı939. İbn Esir, Ziyaüddin, el-Cami 'u '1-Kebfr fi Sına' ati '1-Manzum mine '1-Kelam ve '1-Mensur,

tah. Mustafa Cevad, Cemil Said, Bağdad, ı956. İbn Esir, Ziyaüddin, Kiftiyetü't-Talib fi Nakdi Kelami'ş-Şa'ir ve'l-Kiitib, tah. Nuri

Hemudl el-Kaysi, Hatim Salih Zamin, Hilal Naci, Musul, ı982. İbn Faris, Ahmed b. Faris, es-Sahibi, tah. Mustafa eş-Şüveynıi, Beyrut, ı964. İbn Kayyim, el-Cevziyye; el-Feviiidu'l-Müşevvak ila Ulumi'l-Kur'iin ve İlmi'l-Beyiin,

Kahlre, 1327. · · İbn Kesir, Ebı1'1-Fida1 Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azfm, İstanbul, ı985. İbn Manzfrr, Muhammed b. Mukrem, Lisanü'l-Arab, Kahlre, ı ı ı9. Kara, Necati, Bikii'fve Tefsfrindeki Metodu, (Doktora Tezi), Van, ı994. Kara, Ömer, "Belagat İlminde iki ifade biçimi: lcaz ve İtnab: -Kur'an metinlerinin

anlaşılmasındaki fonksiyonu üzerine bir deneme., (1)", (yayınlanmamış maka-le). ·

Kara, Ömer, "Beliigat İlminde iki ifade biçimi: İcaz ve İtniib -Kur'iin metinlerinin anla­şılmasındakifonksiyonu üzerine bir deneme- (2)", (yayınlanmamış makale).

Kara, Ömer, "İhtibiik Sanatı ile ilgili MejkUd Bir Eserin Metin İnşası-el-İdriik li Fen­ni '1-İhtibiik 1 İbrahim b. Ömer el-Bika 'f-" (yayınlanmamış makale).

Kayravfuıi, İbn Reşik, el-'Umde fi Mehiisini'ş-Şi'r ve Adabihi ve Nakdihi, tah. Muhammed Muhyiddin Abdü1hamit, Kahlre, ı955.

Kazvinl, Hatib CelMuddin, el-İziih, Kahlre, ts. Kazvinl, Hatıö CelMuddin, et-Telhfs fi Ulumi'l-Beliige, tah. Abdurrahman el-Berkfrki,

Kahlre, ı 932. Kela'i, Muhammed b. Abdülğafur, İhkiimü Sana'ati'l-Keliim, tah. Muhammed Rıdvan

ed-Daye, Beyrut, ı966. Kılıç, Hulusi, "Bediiyyiit'', DİA, V/323, İstanbul, ı992. Kudame b. Cafer, Nakdu 'ş-Şi'r, tah. Kemal Mustafa, Kahlre, ı963.

D01777c2s1y1999.pdf 22.02.2010 18:26:48 Page 86 (1, 1)

162/ Muhammed Haşim Kemdli'-------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Matlılb, Ahmed, Mu 'cemu '1-Mustalahati'l-Beliiğfyye ve Tatavvurihii, Lübnan, 1996. Medeni, Ali Sadruddin b. Masum, Enviiru'r-Rabi' fi Envii'i'l-Bedi', tah. Şakir Hadi

Şükr, Necef, 1953. Merrak:uşi, İbnu'l-Bina Abdülvahid b. Ali, er-Ravzu'l-Meni' fi San'ati'l-Bedi', tah.

Rıdvan b. Şakrun, Mağrib, 1985. Merzubaru, Muhammed b. İmran, el-Muvaşşah, tah. Ali Muhammed el-Becavi, Kahire,

1965. . Meydaru, Abdurrahman Hasan Habenneke, el-Beltigatü '1-Arabiyye: Üsüsühti ve

Ulumuhii ve Fununuhii, Dımeşk, 1996. Müberred, Ebıl'l-Abbas, el-Kamil, tah. Zeki Mübarek, Kahire, 1936. Nesefi, Ebıl'l-Berekat, Mediirikü'd-Tenzil, ys., ts. R.agıb, el-İsfehani, el-Müfredat fi Garibi 'I-Kur' an,_İstanbul, 1986. Runımani, Ebıl'l-Hasan Ali b. İsa, en-Nüket fi İ 'ciizi 'I-Kur' iin, Kahire, ts. Sabılni, Muhammed Ali, Safvetü 't-Tefiisir, İstanbul, ts. San'ani, Abbas b. Ali b. Ebi Ömer, er-Risaletü '1- 'Ascediye fi'I-Me 'ani'I-Müeyyidiyye,

tah. Abdülmecid Şerefi, Libya-Tunus, 1976. Sekkaki, Ebıl Y akub Yusuf b. Ebibekr, Miftahu 'l-U/um, Kahire, 1937. Sfbeveyh, Ebıl Bişr Amr b. Os:ı:ı;ıan, Kitiibu Sfbeveyh, tah. Abdüsselam Muhammed Ha­

run, Kahire, 1966. Suyıln, Celaluddin, ei-İtkanfi Ulumi'I-Kur'iin, Beyrut, 1987. Suyıln, Celaluddin, Mu'tereku'I-Akranfi İ'ciizi'I-Kur'an, tah. Ali Muhammed Becavf,

Kahire, 1973. Suyıln, Celaluddin, Şerhu UkUdi 'I-Cem 'an fi İl mi 'I-Me' ani ve 'I-Beyan, Kahire,.1939. Sübki, Bahauddin, Ariısu'I-Efrahfi Şerhi Telhfsi'I-Miftah, Kahire, 1937. Tabane, Bedevi, Mu 'cemu 'I-Beiiigati '1-Arabiyye, Beyrut, 1997. Taftazani, Saduddin, ei-Mutavval ale't-Telhfs, İstanbul, 1320. Taftazani, Sa'duddin, Muhtasaru'l-Me 'ani, Kahire, 1937. Tennılhl, Muhammed b. Muhammed, el-Aksa'I-Karibfi İlmi'l-Beyan, Kahire, 1327. Tibi, Ruseyin b. Muhammed, et-Tibyan fi'l-Beyan, tah. Tevfik el-Fıl, Abdullatif

Lutfullah, Kuveyt, 1986. Üsame b. Munkiz, el-Bedi' fi Nakdi'ş-Şi'r, tah. Ahmed Ahmed Bedevi, Hamid

Abdülmecid, Kahire, 1960. Vatvat, Reşidüddin Muhammed Ömen, Hedaiku 's-Sihr fi Dekaikü 'ş-Şi 'r, Kahire, 1945. Zamahşen, Mahmud b. Ömer, Esiisu'l-Belağa, Beyrut, 1984. Zerkeşi, Bedruddin, el-Burhanfi Ulumi'l-Kur'an, ys., ts.