2000 yılı - wordpress.comsayiŞtay - 2000 yili malİ raporu iii ... sorumsuz harcama ve işlemler...

T.C.SAYIŞTAY BAŞKANLIĞI

2000 YõlõMali Raporu

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU II

�2000 Yõlõ Mali Raporu,

Sayõştay Genel Kurulunun 26.10.2000 tarih ve 4970/2 sayõlõ kararõ ile

kabul edilmiş ve Türkiye Büyük Millet Meclisine gönderilmesi uygun bulunmuştur.�

T.C. SAYIŞTAY BAŞKANLIĞI, ANKARA, Ekim 2000.

http://www.sayistay.gov.tr

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU III

SUNUŞSayõştay, Meclis adõna kamu kaynaklarõnõn kullanõmõnõ denetlemektedir. Meclis�in,

denetim sonuçlarõ hakkõnda bilgilendirilmesi, gönderilen Sayõştay raporlarõ vasõtasõyla

gerçekleştirilmektedir.

Denetim alanõna giren konularda raporlarla Meclis�i bilgilendirmek, Sayõştay�õn uzun

süre ihmal edilmiş önemli bir fonksiyonudur. Sayõştay, son yõllarda Meclis�i bilgilendirme

fonksiyonunu geliştirme çabasõ içindedir. Bu amaçla, Meclis�e gönderilen raporlarõn adedi

artõrõlmõş ve kapsamõ zenginleştirilmiş, 1996 yõlõndan bu yana borçlanma işlemleri ile ilgili

olarak Meclis�e 9 adet rapor sunulmuştur.

Türkiye Büyük Millet Meclisi�nde 23.6.1998 tarihinde �iç ve dõş borçlar ile alõnan

kredilerin nerelerde kullanõldõğõnõn tespiti� amacõyla bir Meclis Araştõrma Komisyonu (10/24,57

esas numaralõ) kurulmasõna karar verilmiş ve bu komisyon tarafõndan bir rapor hazõrlanmõştõr.

Meclis Araştõrma Komisyonu Raporunun �Öneriler� bölümünde, Meclis�in tatile girmesi

nedeniyle komisyon çalõşmalarõ için ek süre talep edilmediği ve bu nedenle çalõşmalarõn dikkatli

bir şekilde analiz edilmesi ve arzu edilen yetkinliği ulaştõrõlmasõnõn mümkün olmadõğõ,

komisyonun, TBMM adõna denetim yapmakla görevli olan Sayõştayõn mevcut çalõşmalarõ

olgunlaştõrarak bu konuda daha kapsamlõ ve ayrõntõlõ bir rapor hazõrlamasõnõ ve TBMM�ye

sunmasõnõ kuvvetle tavsiye ettiği ifade edilmiştir.

Bu tavsiyeyi dikkate alan Sayõştay Genel Kurulu, Meclis�e sunulmak üzere, bütçe ve

borçlanma işlemleri ile ilgili sorunlarõ kapsamlõ şekilde ele alacak bir rapor hazõrlanmasõ kararõnõ

vermiştir.

Anõlan karar üzerine hazõrlanan bu rapor, bütçe ve borçlanma işlemlerinde sorumluluk,

saydamlõk ve mali disiplin bakõmõndan mevcut olan sorunlarõ, bunlarõn sebeplerini, sonuçlarõnõ

ve alõnabilecek önlemleri tespit etmeyi hedeflemektedir. Sorunlarõn birbiriyle bağlantõsõnõn

ortaya konmasõ ve mali yapõnõn bozulmasõna yol açan temel sebeplerin ve bunun uzun vadeli

sonuçlarõnõn saptanmasõ da raporun önemli hedeflerindendir.

Bu çerçevede; kamu kaynaklarõnõn elde edilmesi ve kullanõlmasõ sürecinin

saydamlõktan uzak olduğu, gerekli sorumluluk mekanizmalarõnõn kurulmadõğõ, mali yapõnõn ağõr

riskler içerdiği ve sorunlarõn giderek ağõrlaştõğõ düşünülmektedir. Mevcut sorunlar sebebiyle

mali yapõ, ülkenin kalkõnmasõna olumsuz etkide bulunmakta ve refahõ azaltmakta, kaynak

israfõna yol açmakta, gelir dağõlõmõnõ bozmakta ve ülkenin dõşa bağõmlõlõğõnõ artõrõcõ sonuçlar

doğurmaktadõr.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU IV

Sayõştay�õn bu hususlara eğilen bir raporu Meclis�e göndermesinin;

• Sorunlarõn tanõmlanmasõna ve öneminin anlaşõlmasõna,

• Mali yapõda mevcut olan bozukluklarõn gelecekte ortaya çõkarabileceği tehlikelerin

kavranmasõna,

• Sorunlarõ çözmek için yapõlan reform çalõşmalarõnõn hõzlanmasõna,

katkõda bulunacağõna inanõlmaktadõr.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU V

Özet

1. Bütçe sistemi, şeffaflõk, hesap verme sorumluluğu ve

mali disiplin

Bütçe, hükümetin Meclis�e karşõ temel sorumluluk mekanizmasõdõr. Hükümetlerin kamu

kesimi üzerindeki kontrolleri bütçe vasõtasõyla kurulur. Parlamenter sistemde hesap verme

sorumluluğunun ve şeffaflõğõn temelini bütçe mekanizmasõ oluşturur. Bu mekanizmada oluşan

eksiklik ve yanlõşlõklar, sorumsuz harcama ve işlemler ortaya çõkmasõna ve bir kõsõm işlemlerin

gizli kalmasõna ya da olduğundan farklõ görünmesine yol açar.

Bu nedenle bütçe, merkezi hükümetin tüm faaliyetlerini eksiksiz bir şekilde kapsamalõ

ve bu faaliyetler hakkõnda anlaşõlõr bir şekilde yeterli ve açõk bilgi vermelidir.

Mevcut bütçe sistemimizin çok ciddi sorunlar içerdiği ve bu sorunlarõn ülkenin geleceği

açõsõndan önemli sonuçlarõ olduğu görülmektedir.

Sorun 1: Yapõsal parçalanma

Merkezi hükümetin gelir ve giderlerinden önemli bir kõsmõ bütçe dõşõnda oluşturulan

döner sermayeli işletmeler, fonlar, sosyal tesisler, vakõflar, dernekler, işletmeler ve özel

hesaplar gibi kuruluşlara kaydõrõlmõştõr. Bütçe gelir ve gideri niteliğindeki bazõ işlemler bu tür

kuruluşlar aracõlõğõyla gerçekleştirilmektedir. Bu tür kuruluşlarõn faaliyetleri hacim olarak bütçe

ile yarõşan bir düzeye gelmiştir.

Bu tür oluşumlarõn tamamõ, bütçe mekanizmasõnõn gerektirdiği sorumluluk ve

açõklõktan belirli ölçülerde uzaktõr. Bunlardan, fonlarõn büyük bir kõsmõ, sosyal tesisler, vakõflar,

dernekler, işletmeler ve özel hesaplar Meclis adõna hiç bir dõş denetime tabi tutulmamaktadõr.

Bunlarõn, kamu yararõnõ gözetecek şekilde çalõşmalarõnõ sağlayacak oto kontrol mekanizmalarõ

da henüz geliştirilmemiştir.

Sorun 2: Bütçe dõşõ gider ve gelirler

İkinci bir sorun da bütçe çerçevesindeki bazõ gelir ve giderlerin kayõt dõşõ kalmasõdõr.

Bu işlemler doğrudan genel ya da katma bütçeli idarelerce gerçekleştirilir, ancak, bütçeye gelir

ya da gider olarak kaydedilmediğinden bütçede görünmez, gizli kalõr.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU VI

Bu tür bütçeleştirilmeyen işlemler daha çok borçlanma ile ilişkilidir. Örneğin, bazõ

durumlarda, devlet borçlarõnõn ödenmesi gereken faizleri yerine ya da hükümetin görev zararõ

borçlarõna karşõlõk olarak, alacaklõ kuruluşlara tahvil verildiğinde gider kaydõ yapõlmamaktadõr.

Bu durumda net borçlanma hasõlatõ bütçe açõğõndan fazla olmaktadõr.

Kayõt dõşõ bütçe işlemleri, �mahsup borçlanma�, �nakit dõşõ borçlanma� veya �yarõ mali

işlem� adõ altõnda da karşõmõza çõkmaktadõr. Bütçeleştirilmeyen işlemler temel olarak kamu

açõklarõnõ az gösterme ve sorumluluktan kaçõnma kaygõsõndan kaynaklanmaktadõr. Bu

harcamalarõn gerçekleştirildiği dönem ile borç ve gider kaydõ yapõlmasõ gereken dönem

arasõnda önemli süre farkõ ortaya çõkabilmektedir. Bu nedenle idareler, önceki dönemlerde

yapõlmõş olan kamu harcamalarõnõ kaydetmeye yanaşmamaktadõr.

Bütçe dõşõnda harcanan bu tutarlarla hangi işlerin finanse edildiğini tam olarak tespit

etmek mümkün değildir. Mevcut sistem içinde bu giderler sadece kamuoyundan ve Meclis�ten

gizlenmekle kalmaz, bizzat uygulayõcõlar da gerçek verileri elde etme olanağõnõ yitirirler.

Yarõ mali işlemlerin çoğunlukla yasal dayanaklarõ mevcuttur. Bütçe kanunlarõ veya özel

kanunlar ile bazõ giderlerin bütçede gösterilmeden gerçekleştirilmesine imkan sağlanmaktadõr.

Ancak, bu işlemler yasal olmakla birlikte, mali disipline ve temel ilkelere aykõrõdõr.

Bütçe, merkezi hükümet faaliyetleri hakkõnda eksik bilgi vermektedir. Bu şekilde bütçe

açõğõ olduğundan az gösterilmektedir. Bu işlemler üzerinde Meclis�in doğrudan denetim

mekanizmalarõ �bütçe ve kesin hesap süreci- etkisiz kaldõğõ gibi dolaylõ denetim mekanizmalarõ

�Sayõştay denetimi- de yetersiz kalmaktadõr.

Sorun 3: Bütçe ve kesin hesap sürecinin etkin olmamasõ

Kapsamõ son derece daraltõlmõş olan mevcut bütçenin hazõrlanma, uygulanma ve

sonuçlarõnõn değerlendirilmesini içeren süreç yeterli ve etkin değildir.

Bütçe, performans ölçütlerine göre hazõrlanmamaktadõr. Uzun vadeli bir harcama planõ

yapõlmamaktadõr ve bütçe ve planlar bütüncül bir yaklaşõmla hazõrlanmamaktadõr. Bütçe

ödenekleri, sadece belli konularda gider yapõlmasõna izin vermekte, ancak, belli bir çõktõ

hedeflememekte, ölçülebilir amaçlar için konulmamaktadõr.

Bütçe sonuçlarõnõn değerlendirilmesinde de performans kriteri gözönünde

bulundurulmamaktadõr. Bu, bir yandan yukarõda bahsedildiği gibi bütçe yapõsõnõn

yetersizliğinden, diğer yandan da performans denetimi uygulamasõnõn yerleşmemiş

olmasõndan kaynaklanmaktadõr. Bütçe uygulama sonuçlarõnõn rasyonel olarak

değerlendirilmesini sağlayan mekanizmalar kurulmamõştõr.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU VII

Bütçe sürecinin etkin olmamasõ, bütçenin bir maliye politikasõ aracõ olarak öneminin

azalmasõna sebep olmaktadõr ve Hazine tarafõndan yürütülen borçlanma ve para politikalarõ

ekonomi yönetiminde kullanõlan birincil önemdeki araçlar durumuna gelmektedir.

Sorun 4: Mali risklerde sorumluluk ve şeffaflõğõn sağlanmamasõ

Merkezi hükümet çeşitli şekillerde mali yükümlülükler ve riskler üstlenmektedir. Ancak

bunlar tanõmlanmamakta ve izlenmemektedir Halihazõrdaki uygulamada mali risklerle ilgili

olarak sadece garantili borçlar yakõndan takip edilmektedir. Oysa garantili borçlar dõşõnda, mali

risk kapsamõna giren bir çok kefalet ve garanti bulunmaktadõr ve bunlar Hazine�ye geri dönüşü

olmayan ödeme yükümlülüğü getirebilmektedir.

Muhasebe sisteminin yetersizliği ve devletin varlõk ve yükümlülüklerini karşõlõklõ olarak

gösterip izleyecek bir devlet bilançosunun oluşturulmamõş olmasõ bu tür riskleri izlemeyi

zorlaştõrmaktadõr. Mevcut devlet muhasebesi sisteminde, mali riskleri sayõsallaştõracak hesaplar

ve izleme yöntemleri oluşturulmamõştõr. Bu nedenle, mali risklerle ilgili sağlõklõ verilere

ulaşõlamamakta, ne kadar bir mali yükümlülük altõna girildiği bilinememektedir.

Diğer yandan, mali yükümlülük riski olan işlemlerde karar verenlerin hesap verme

sorumluluğunu sağlayacak mekanizmalar oluşturulmadõğõndan, yöneticiler kamu fonlarõnõ aşõrõ

risk alarak yönetebilmekte ve kullanabilmektedir. Devlet adõna yüklenilen risklerin

gerçekleşmesi durumunda öngörülemeyen mali yükler ortaya çõkmakta, ancak, risk almaya

karar verenler bu işlemlerin sonuçlarõna katlanmamaktadõr.

2. Önemli göstergeler

Yukarõda bahsedilen sorunlar, devletin mali yapõsõnda ciddi sonuçlara yol açmaktadõr.

Raporda bu sonuçlardan bütçe açõklarõna ve bütçe açõklarõnõn ortaya çõkardõğõ diğer sorunlara

ayrõntõlõ olarak yer verilmektedir.

2.1 Bütçe açõklarõ

2.1.1 Bütçe tahminleri

Bütçeler sürekli olarak açõk verme öngörüsü üzerine kurulmaktadõr. Sürekli açõk bütçe

ile devam etmek mümkün değildir. Ancak bu bilindiği halde uzun süredir kamu maliyesi ciddi

oranda açõk vermeye, diğer bir ifadeyle gelirlerinden fazla gider yapmaya yönelik plan ve

programlarla yönetilmektedir. Denk bütçe veya bütçe fazlasõ, devletin kõsa ve uzun vadeli

hedefleri arasõnda yer almamaktadõr.

Bütçenin denkleştirilmesi ve bütçe fazlasõ verilmesi kendiliğinden gerçekleşmez. Ancak

ciddi ve sõkõca uygulanan bir planlama sonrasõnda bu konuda başarõlõ bir sonuç elde edilebilir.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU VIII

2.1.2 Bütçe Gerçekleşmeleri

Bütçe açõklarõ ile ilgili önemli bir nokta, açõklarõn sürekli olarak öngörülenden fazla

olmasõdõr. Son iki yõl hariç bütçe açõklarõnõn sürekli olarak öngörülenden fazla olduğu

görülmektedir. Bütçe ve planlarõn bütüncül bir yaklaşõmla hazõrlanmamasõ sonucunda, kamu

açõklarõnõ gizleme eğiliminin de etkisiyle gerçekçi olmayan yatõrõm programõ ve bütçeler ortaya

çõkmaktadõr. Bunun sonucunda, gerçekleşen bütçe açõklarõ öngörülenden farklõ olmakta, sõk sõk

yõl içinde ek bütçe yapõlmasõ gerekmektedir. Borçlanma limitlerinin fonksiyonel olmamasõ,

ödeneği olmayan işlemlerin borçlanma yoluyla finanse edilmesine imkan tanõmaktadõr. Bütçe

sapmalarõ yõl sonlarõnda tamamlayõcõ ödenek verilmek suretiyle ibra edilmektedir.

Gerçekleşen açõklarõn bütçe tahminlerinin çok üzerinde olmasõ bir yandan bu açõklarõn

kontrol dõşõna çõktõğõnõ, diğer yandan da bütçe tahminlerinin bilinerek gerçek dõşõ boyutlara

çekildiğini düşündürmektedir.

Bütçe açõklarõnõn milli gelire oranõ çok ciddi bir artõş eğilimi içindedir. Uzun bir dönem

boyunca %3 civarõnda olan bu oran 1990�lõ yõllarda %8�lere varan bir ortalamaya ulaşmõş,

1999�da ise %11,7 gibi çok yüksek bir oranda gerçekleşmiştir. Maastricht kriterlerine göre

bütçe açõklarõ milli gelirin %3�ünü aşmamalõdõr.

2.1.3 Gerçek açõklar: Borçlanma verileri ile tespit edilebilen bir kõsõm açõklar

Yukarõda anõlan bütçe açõğõ büyüklükleri, bütçenin gerçek açõğõnõ yansõtmaktan çok

uzaktõr. Kayõt dõşõ bütçe uygulamalarõ olarak adlandõrõlan bazõ işlemler borçlanma yoluyla

finanse edilmekte ve bütçe gideri olarak kaydedilmediğinden bütçe açõğõ gerçekte olduğundan

daha az gösterilmektedir. Net borçlanma hasõlatõnõn sürekli olarak bütçe açõğõndan fazla

olmasõ, bütçe açõklarõnõn eksik gösterildiğini açõkça ortaya koymaktadõr. Örneğin, 1997 yõlõnda

bütçe açõğõ 2,2 katrilyon lira iken net borçlanma hasõlatõ 3 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir.

Bu durumda gerçek açõğõn 2,2 değil 3 katrilyon lira olduğu anlaşõlmaktadõr. Bu iki rakam

arasõndaki fark (0,8 katrilyon lira) bir nevi gizli bütçe açõğõdõr.

Gerçek açõklar, gösterilen bütçe açõklarõndan önemli oranlarda daha fazla olmuştur.

Örneğin, 1992 sonrasõnda merkezi hükümetin gerçek açõğõ milli gelirin %10�u düzeylerinde

iken, bütçe açõklarõ %4 ile %8 arasõnda görünmektedir.

1971 yõlõndan 2000 yõlõna kadar geçen dönemde kayõt dõşõ bütçe uygulamalarõnõn

toplam tutarõ 116 milyar dolardõr. Bu tutarlar mali sistemimizde yer alan bütün kontrol ve

denetim mekanizmalarõ dõşõnda, üstelik Meclis�in iradesi ve bilgisi olmadan harcanmõştõr.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU IX

2.1.4 Gerçek açõklar: Diğer faaliyetler

Kamu kesiminin borcu niteliğinde olmakla birlikte kamu borçlarõ arasõnda

gösterilmeyen (kayõt dõşõ) bazõ kalemler vardõr. Bu tür borçlar raporda �görünmeyen borçlar�

adõ altõnda incelenmektedir. Bu işlemler hükümetlerin mali disipline aykõrõ uygulamalarõ ile

gerçekleştirilmektedir.

Görev zararõ borçlarõndan henüz kağõda bağlanmamõş olanlar bu gizli açõklar arasõnda

değerlendirmektedir. Bunlarõn tutarõ 1999 sonu itibarõyla 13 katrilyon lirayõ bulmaktadõr. Bu tür

işlemler, ne gider ne de borç yönüyle, hiç bir şekilde kayõt altõna alõnmamõş olduğundan

büyüklük ve niteliklerinin tespit edilmesinde ciddi güçlükler vardõr.

2.2 Açõklarõn sonuçlarõ

2.2.1 Ağõr borç yükü

Uzun süredir devam edegelen kamu açõklarõ, önemli miktarda kamu borç stokunun

oluşmasõna neden olmuştur. Kamu kesiminin borç yükü ağõrdõr ve bu ağõrlõk giderek

artmaktadõr. 1999 sonunda devlet borçlarõnõn GSMH�ya oranõ %83,4�e ulaşmõştõr. Ancak, resmi

rakamlarda bu oran %66 olarak görünmektedir. Maastricht kriterlerine göre devlet borçlarõ

milli gelirin %60�õnõ aşmamalõdõr.

Borç yükünün ağõr olmasõ, bir kõsõm devlet borçlarõnõn gizlenmesi eğilimini doğurmakta

ve gerçekte ağõr borçlu ülkeler sõnõfõnda olan Türkiye orta derecede borçlu ülkeler arasõnda

gösterilmektedir.

2.2.2 Dõş borçlar ve kamunun dõş borç stoku

Dõş borç stoku bir bütün olarak kontrolsüz ve öngörülmeyen bir şekilde artmaktadõr.

Kamu kesiminin ve özel sektörün toplam dõş borcu 1999 yõlõ sonunda 103 milyar dolara

ulaşmõştõr. Türkiye, dõş borçlarõ bakõmõndan ağõr borçlu ülkeler arasõnda yer almaktadõr. Dõş

borçlarõn artõşõnda özel sektörün ve kamu kesiminin payõ zaman içinde değişmekle birlikte, bir

bütün olarak stok artõşõ oldukça düzenlidir. (Yõllõk ortalama 6 milyar dolar civarõnda stok artõşõ

gerçekleşmektedir.) Kriz dönemlerinde borç stoku geçici olarak azalmakta ya da aynõ düzeyi

muhafaza etmekte, bunun dõşõnda giderek hõzlanan bir artõş trendi izlemektedir. Kamu

kesiminin dõşarõdan borçlanmadõğõ durumlarda özel sektörün dõş borçlanmasõ artmaktadõr.

İç borçlanmada oluşan yüksek reel faizler nedeniyle özel sektörün dõş kaynaklardan

elde ettiği finansmanõ iç borçlanma yoluyla Hazineye sattõğõ düşünüldüğünde resim büyük

ölçüde tamamlanmõş olmaktadõr. Bunun kamu için olumsuz sonuçlar ortaya çõkardõğõ açõktõr.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU X

Kamu dõş borç stoku son dönemde ciddi miktarda kaynak transferine neden

olmaktadõr. Bu durum sabit tutulan borç stoku için sürekli ödenmesi gereken faizlerden

kaynaklanmaktadõr. Dõş borçlarõn geri ödemelerinin yine borçlanma yoluyla karşõlandõğõ

düşünülse bile en azõndan faiz ödemeleri için finansman temini gerekmektedir. Bu ilişkinin

1994 sonrasõnda iç borçlanma yoluyla dõş borçlarõn ödenmesi şeklinde geliştiği görülmektedir.

Mevcut durumda dõş borçlar ülke kaynaklarõnõn dõşarõya transferi yoluyla milli gelirin

azalmasõna ve refah kaybõna neden olmaktadõr.

Dõş borç stoku içinde kõsa vadeli olanlarõn payõ son yõllarda önemli bir seviyeye

ulaşmõştõr. Bir kriz anõnda bu borçlarõn yenilenmemesi, orta-uzun vadeli borçlarõn geri

ödemeleri de düşünüldüğünde ülkeden 35 milyar dolar civarõnda döviz çõkõşõna sebep olacaktõr.

Ancak Türkiye�nin uluslararasõ rezervleri bu miktarõ karşõlamaya yetecek düzeyde değildir.

2.2.3 Aşõrõ iç borçlanma ihtiyacõ

İç borç stoku hõzlõ bir şekilde artmaktadõr. 1999 yõlõ sonunda iç borç stokunun GSMH�ya

oranõ %29�a ulaşmõştõr. Bu oran 1980�de %10, 1990 yõlõnda %14, 1998 yõlõnda %22

seviyesinde gerçekleşmiştir.

İç borç yükünün artõşõnõn temel sebebi sürekli kamu açõklarõndan kaynaklanan

finansman ihtiyacõdõr. Bunun yanõnda yüksek maliyetine rağmen iç borçlanmanõn dõş

borçlanmaya tercih edilmesi de iç borçlarõn artmasõna sebep olmaktadõr. (2000 yõlõnõn ilk

aylarõndan itibaren bu eğilim değişmeye başlamõştõr). Uzun bir süredir iç borçlanmada oluşan

yüksek reel faizlerin, borç yükünün giderek artmasõnda önemli payõ vardõr.

1998 yõlõna kadar iç borçlarõn içinde Hazine bonolarõnõn ağõrlõğõ artmõştõr. Son dönemde

değişken faizli tahviller büyük ölçüde Hazine bonolarõnõn yerini almõştõr.

İç borçlar gelir dağõlõmõnõn bozulmasõna sebep olmaktadõr. Bütçe yoluyla büyük ölçüde

cari ve transfer harcamalarõnõ finanse etmekte kullanõlan iç borçlar tasarruflarõn tüketilmesine

sebep olmaktadõr. Borçlanma ile elde edilen kaynaklarõn yatõrõmlarda değerlendirilmemesi

sonucunda borçlanma, ülkenin gelecekteki refahõnõn azalmasõna sebep olmaktadõr.

2.2.4 Özel sektörün dõş borçlanmasõndaki artõş

Özel sektörün dõş borçlarõnda sürekli ve önemli bir artõş vardõr. Özel sektörün dõş

borçlarõ, faizi yüksek ve vadesi kõsa olduğu için her zaman yüksek bir risk taşõmaktadõr. 1999

yõlõ sonu itibariyle özel sektörün, yarõsõ kõsa vadeli olan 50 milyar dolar dõş borcu

bulunmaktadõr.

İç borçlanmada yüksek reel faiz verilmesi, kamunun dõş borçlanmayõ sõnõrlõ tutmasõ

sonucunda spekülatif amaçlarla dõş kaynak akõşõnõ cazip hale getirmektedir. Özel sektörün

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU XI

dõşarõdan kaynak temin ederek bu kaynaklarõ Hazinenin iç borçlanmasõna yatõrmasõ avantajlõ

olmaktadõr. Bu durum iç borçlanmanõn özel sektörün dõş borçlanmasõ ile finanse edilmesi

olarak özetlenebilir.

Portföy yatõrõmõ, mevduat ve kõsa vadeli kredi şeklinde gerçekleşen yabancõ sermaye

hareketleri kendi başõna krize neden olabilmekte veya varolan bir krizi ağõrlaştõrabilmektedir.

Türkiye�de 1991, 1994 ve 1998 yõllarõnda yaşanan krizlerin yabancõ sermaye hareketleri ile çok

sõkõ bir bağlantõsõ vardõr. Kriz hangi sektörden kaynaklanõrsa kaynaklansõn bütün ekonomi

üzerinde olumsuz etkide bulunmaktadõr.

Bir kriz durumunda özel sektörün kõsa vadeli dõş borçlarõnõn kamu kesimi tarafõndan

üstlenilmesi ihtimali, bu borçlarõn takibini önemli kõlmaktadõr.

2.2.5 Borç faizlerinin bütçe içindeki yeri ve reel faizler

Faiz ödemeleri bütçenin en büyük kalemidir. Faiz ödemelerindeki sürekli artõş endişe

vericidir. 1994 yõlõndan itibaren bütçe gelirlerinin %40�õndan fazlasõ faiz giderlerine ayrõlmaya

başlamõş, 2000 yõlõ Temmuz ayõ itibariyle bu oran %78�e ulaşmõştõr. Aynõ dönemde faiz

ödemelerinin vergi gelirlerine oranõ ise %99�u bulmuştur.

Diğer yandan, faiz giderlerinin tamamõ bütçede gösterilmemektedir. Bir kõsõm faiz

ödemeleri, karşõlõğõnda borçlanma senedi verilmek suretiyle gerçekleştirilmekte, ancak, gider

olarak kaydedilmemektedir. Dolayõsõyla faiz ödemeleri görünenden daha büyüktür.

Borç stokunun yüksekliği faiz yükünün fazla olmasõnõn temel nedenidir. Faizler sonuçta

borç stokunun bir oranõ olduğundan, faiz yükünün azaltõlmasõ için borç stokunun azaltõlmasõ

gerekecektir.

Faiz giderlerinin yüksekliğinin önemli bir nedeni de yüksek reel faizlerdir. 1995

sonrasõna ilişkin hesaplamalar reel faizlerin ortalama %35 civarõnda olduğunu göstermektedir.

Yüksek reel faizler nedeniyle borçlar için yüksek bir oranda faiz ödenmekte, diğer yandan bu

ödemeler normal gelirlerle karşõlanamadõğõndan yeniden borçlanõlmaktadõr. Borç stokunun

artmasõ ile bu süreç borç kõsõr döngüsü olarak adlandõrõlan tehlikeli bir yapõya dönüşmektedir.

Bu döngünün normal gelir artõşlarõ ile kõrõlmasõ güçtür.

Maastricht kriterlerine göre uzun vadeli faiz oranõ, Avrupa Topluluğu üyesi ülkelerden

enflasyon oranõ en düşük üç ülkenin enflasyon ortalamasõnõn %2�sinden fazla olmamalõdõr.

Yüksek reel faizler gelir dağõlõmõnõn bozulmasõna yol açmaktadõr. Tasarruf imkanõ olan

yüksek gelir düzeyindeki gruplara kaynak aktarõlmaktadõr.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU XII

2.2.6 Yatõrõmlarõn kõsõlmasõ

Faiz harcamalarõnõn yüksekliği diğer bütçe harcamalarõnõ baskõ altõna almaktadõr. Faiz

giderleri esnek değildir; yatõrõmlar ya da cari harcamalar gibi bütçe yoluyla kõsõtlanmamaktadõr.

Bu nedenle bütçe açõklarõnõn azaltõlmasõna yönelik tasarruf tedbirleri, faiz dõşõndaki bütçe

giderlerinin, özellikle de yatõrõmlarõn kõsõtlanmasõnõ gerektirmektedir.

Bütçe giderleri içinde yatõrõmlarõn payõ, faiz giderlerinin tersine sürekli azalma eğilimi

içindedir. Bu pay son yõllarda %5 oranõna kadar inmiştir.

Yatõrõmlarõn düşüklüğünün önemli bir nedeni borçlanma hasõlatõnõn yatõrõm dõşõ

alanlarda kullanõlmasõdõr. Borçlanma ile elde edilen kaynaklarla daha çok borç geri ödemeleri

ve transfer harcamalarõ finanse edilmektedir. Bu şekilde borçlanõlmasõ, ülkenin gelecekteki

refahõnõn azalmasõna yol açabilir.

3. Öneriler

3.1 Sürekli açõklarõn sona erdirilmesi için acil ve yapõsal tedbirler

alõnmalõdõr

Sürekli olarak gelirden fazla gider yapmak ve sõnõrsõz olarak borçlanmak mümkün

olmadõğõndan uzun vadede kamu gelirleri ile giderlerinin denkleştirilmesi planlanmalõdõr.

Borçlanma geçici olarak bir gelir yaratõr, ama sonuçta borçlarõn geri ödenmesi ya da

tasfiye edilmesi gerekir. Diğer bir seçenek de, mevcut bir borç stokunun artõrõlmadan

sürdürülmesidir. Ancak, bu durumda ilave kaynak sağlanmaksõzõn sürekli faiz ödemek

gerekecektir. Oysa bu istenilen bir durum değildir.

Borçlarõn öncelikle vergi gelirleri ile ödenmesi düşünülür. Esasen borçlanma ile elde

edilmiş olan kaynaklar verimli yatõrõmlarda kullanõldõğõnda, bu yatõrõmlar kendilerini geri ödeme

kapasitesi oluşturacağõndan geri ödemede bir sorun ortaya çõkmayacaktõr. Ancak, ülkemizde

borçlanma ile sağlanan kaynaklar verimsiz alanlarda kullanõldõğõndan, normal gelirlerle

borçlarõn geri ödenmesi imkansõz hale gelmiştir. Yüksek reel faizler sonucunda oluşan borç

kõsõr döngüsü bu durumu giderek ağõrlaştõrmaktadõr.

Borçlarõn geri ödenmesi normal gelirlerle yapõlamõyorsa devletin önünde izlenebilecek

iki yol kalmaktadõr: Birincisi, gelecekte yol açacağõ sorunlarõn ağõrlõğõnõ gözardõ ederek

borçlanmaya devam etmek, ikincisi ise borçlarõn tasfiyesi için varlõklarõndan fedakarlõkta

bulunmak. Bugüne kadar uygulanan politika, kolaylõğõ nedeniyle hep birinci şekilde olmuştur.

Ancak, bu şekilde borçlarõn tasfiyesi geciktirildikçe sonuçta devletin varlõklarõndan yapõlmasõ

gereken fedakarlõk da katlanarak artmaktadõr.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU XIII

3.2 Şeffaflõğõ ve hesap verme sorumluluğunu tesis edecek

mekanizmalar kurulmalõdõr

Şeffaflõk, devlet adõna gerçekleştirilen bütün işlemlerin açõkça görülmesini ve

anlaşõlmasõnõ gerektirir. Hesap verme sorumluluğu ise kamu kaynaklarõnõ yönetenlerin,

gelecekte kamu menfaatine zarar verebilecek uygulamalardan kaçõnmalarõnõ sağlar. Raporda

şeffaflõk ve hesap verme sorumluluğunun sağlanmasõna yönelik olarak şu mekanizmalar

önerilmektedir:

• Bütçenin kapsamõ merkezi hükümet faaliyetlerini bütünüyle içerecek şekilde

genişletilmelidir.

• Yapõlan her türlü mali işlem uygun şekilde kayõt altõna alõnmalõ ve raporlanmalõdõr.

Bütçe dõşõnda harcama yapõlmamalõ, borçlanma hasõlatõ bütçe dõşõnda harcanmamalõdõr.

Borçlanma yoluyla nakit veya mahsup olarak elde edilen kaynaklarõn kullanõmõ tamamen

bütçeleştirilmelidir (borç geri ödemeleri hariç). Bunu sağlamak için devlet muhasebesinde

gerekli düzenlemeler yapõlmalõdõr. Bunu tamamlayan bir diğer önemli husus Hazine ile kamu

kurumlarõnõn mali ilişkilerinin mutlaka bütçe aracõlõğõ ile gerçekleştirilmesidir. Bu şekilde yarõ

mali işlemlerin oluşmasõ engellenmiş olacaktõr.

• Harcama taahhütlerinde miktar tahmini yapõlmalõ ve kaynak gösterilmelidir.

Yapõlan harcamalar için kaynak bulunamamasõ ciddi bir sorun oluşturmakta ve hükümetleri

mali disipline aykõrõ uygulamalara zorlamaktadõr.

• Sorumluluğun ve şeffaflõğõn temini için kamu giderleri ait olduklarõ dönemde

kaydedilmelidir. Bu kayõt sistemi, tahakkuk bazlõ muhasebe olarak adlandõrõlõr.

• Program bütçe uygulamasõna işlerlik kazandõrõlmalõ veya performans bütçe

uygulamasõna geçilmelidir. Bütçe mekanizmasõ yeniden düzenlenmeli, icraat ile denetim

arasõnda denge sağlanmalõdõr. Kesin hesap süreci, hükümetin hesap vermesini sağlayacak bir

mekanizma haline getirilmelidir.

• Devletin borçlarõ ile kaynaklarõnõn genel dengesini gösteren bir raporlama

mekanizmasõ (bir nevi devlet bilançosu) tesis edilmelidir. Bu genel denge içinde devletin

muhtemel yükümlülükleri ve özel mali riskler de gösterilmelidir.

• Sayõştay�õn uygunluk bildirimi, hükümetin bir yõllõk mali faaliyetlerini değerlendiren

bir genel rapor ile desteklenmelidir. Bunun yanõnda Sayõştay, borçlanma ve diğer önemli mali

işlemlerle ilgili üç aylõk raporlar ve belli konulara ilişkin denetim raporlarõ ile Meclis�i

bilgilendirmelidir.

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU XIV

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU XV

İÇİNDEKİLER

Sunuş _____________________________________________________________III

Özet________________________________________________________________V

Giriş _______________________________________________________________1

1 Bütçenin Kapsamõ ve Bütçe Açõklarõ__________________________________5

1.1 Bütçenin Kapsamõ ___________________________________________________ 51.1.1 Bütçenin Yapõsal Sõnõrlõlõğõ________________________________________________ 71.1.2 Kayõt Dõşõ Bütçe (Yarõ-Mali İşlemler) ______________________________________ 101.1.3 Bütçenin Kapsamõ ile İlgili Öneriler________________________________________ 191.1.4 Kamu Kesimi Borçlanma Gereği __________________________________________ 221.1.5 Borçlanma ile İlgili Yasal Düzenlemeler ____________________________________ 27

1.2 Bütçe ve Kesin Hesap Süreci__________________________________________ 30

1.3 Sürekli Bütçe Açõklarõ _______________________________________________ 36

1.4 Faiz Dõşõ Fazla _____________________________________________________ 43

2 Bir Bütün Olarak Devlet Borçlarõ___________________________________48

2.1 Toplam Devlet Borçlarõ ______________________________________________ 482.1.1 Borçlanmanõn Amacõ ___________________________________________________ 502.1.2 Borç Yükünün Ağõrlõğõ __________________________________________________ 542.1.3 Kamu Borç Stoku ______________________________________________________ 60

2.2 Borçlarõn Maliyeti __________________________________________________ 662.2.1 Faiz Ödemeleri ________________________________________________________ 662.2.2 Yüksek Reel Faizler ____________________________________________________ 702.2.3 Dõş Borçlarõn Maliyeti __________________________________________________ 752.2.4 Borçlanma Araçlarõ Arasõnda Tercih _______________________________________ 822.2.5 Borç Yönetimi Araçlarõnõn Kullanõmõ ______________________________________ 87

2.3 Borç Kõsõr Döngüsü _________________________________________________ 92

3 Borçlanma Araçlarõ ______________________________________________95

3.1 Dõş Borçlar ________________________________________________________ 953.1.1 Dõş Borç Yükü_________________________________________________________ 963.1.2 Dõş Proje Kredilerinin Kullanõmõ _________________________________________ 1023.1.3 Garantili ve Devirli Krediler_____________________________________________ 1043.1.4 Dõş Borçlarõn Takibi, Muhasebeleştirilmesi ve Raporlanmasõ ___________________ 1073.1.5 Dõş Borçlar ve Ödemeler Dengesi ________________________________________ 1123.1.6 Dõş Krediler Kur Farkõ Fonu (FERIS) _____________________________________ 115

3.2 İç Borçlar ________________________________________________________ 1173.2.1 İç Borçlarõn Artõşõ _____________________________________________________ 1173.2.2 Bütçe Finansmanõ Dõşõnda İhraç Edilen Senetler _____________________________ 121

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU XVI

3.2.3 Değişken Faizli DİBS�ler _______________________________________________ 124

3.3 Görünmeyen Borçlar _______________________________________________ 1253.3.1 Görev Zararõ Borçlarõ __________________________________________________ 1263.3.2 Emanetler ___________________________________________________________ 1323.3.3 Çalõşanlarõ Tasarrufa Teşvik Hesabõ_______________________________________ 134

3.4 Yabancõ Sermaye Hareketleri________________________________________ 135

4 Mali Riskler ___________________________________________________140

4.1 Muhtemel Yükümlülükler___________________________________________ 1454.1.1 Mevduat Sigortasõ _____________________________________________________ 1454.1.2 Yap-İşlet-Devret Projeleri_______________________________________________ 1454.1.3 Garantili Krediler _____________________________________________________ 1474.1.4 İç Kefaletler _________________________________________________________ 1474.1.5 Sermaye Taahhütleri ___________________________________________________ 1474.1.6 Henüz Kesinleşmemiş Görev Zararlarõ_____________________________________ 1484.1.7 Özelleştirme Dolayõsõyla Yüklenilen Taahhütler _____________________________ 149

4.2 Özel Mali Riskler __________________________________________________ 1504.2.1 Henüz Kullanõlmayan Dõş Krediler _______________________________________ 1504.2.2 Özel Sektörün Dõş Borçlarõ______________________________________________ 1504.2.3 Kamu Yatõrõm Stoku___________________________________________________ 151

Ek Tablolar _______________________________________________________153

İlgili Kaynaklar____________________________________________________176

TABLOLARTablo 1: KKBG ve Net Borçlanmanõn Milli Gelire Oranõ (Seçilmiş Yõllar) ........................................... 22Tablo 2: KKBG / GSMH, IMF ve DPT Tarafõndan Kullanõlan Farklõ Rakamlar .................................. 24Tablo 3: Bütçeleştirilmeyen (Kayõt Dõşõ) Faiz Ödemeleri....................................................................... 44Tablo 4: Toplam Devlet Borçlarõ ............................................................................................................ 48Tablo 5: Toplam Devlet Borçlarõnõn Milli Gelire (GSMH) Oranõ.......................................................... 49Tablo 6: Görünmeyen Devlet Borçlarõnõn Milli Gelire Oranõ ................................................................ 60Tablo 7: Borçlara İlişkin Çelişkili Rakamlar, 1997 Yõlõ Örneği............................................................. 62Tablo 8: 1999 Yõlõnda Dõş Borç Kullanan Kuruluşlar Tarafõndan Bildirilen Farklõ Rakamlar............. 62Tablo 9: Dõş Borçlarda Kur Değişimlerinden Kaynaklanan Maliyet..................................................... 77Tablo 10: Dünya Bankasõ Havuz Sisteminin Getirdiği İlave Maliyet ..................................................... 78Tablo 11: Dõş Borç Yükü Göstergelerine Göre 1996-2000 Yõllarõnda Türkiye�nin Dõş Borcu .............. 96Tablo 12: Dõş Borçlardan Hazine�ce Garanti Edilen ve Üstlenilen Tutarlar ...................................... 104Tablo 13: Hazine Tarafõndan Devredilen Dõş Kredilerden Doğan Alacaklar (1998 Yõl Sonu)............ 105Tablo 14: Görev Zararõ Borçlarõnõn Tutarõ ve Milli Gelire Oranõ ....................................................... 127Tablo 15: Emanet Hesaplarõnõn Toplam Tutarõ.................................................................................... 132Tablo 16: Mali Riskler Tablosu............................................................................................................. 142Tablo 17: Hazinenin KİT�lere Taahhüt Ettiği (Henüz Ödenmeyen) Sermaye ...................................... 148Tablo 18: Özel Sektörün Dõş Borçlarõ................................................................................................... 151

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU XVII

Tablo 19: 1970-1999 Yõllarõ Arasõnda Kamu Dõş Borçlarõ .................................................................. 153Tablo 20: Borçlulara Göre Dõş Borç Stoku (1964-1983 Yõllõk Dönemler) ........................................... 154Tablo 21: Borçlulara Göre Dõş Borç Stoku (1984-1999 Yõllõk Dönemler) ........................................... 155Tablo 22: 1970-1999 Yõllarõ İç Borç Stok Rakamlarõ ........................................................................... 156Tablo 23: 1970-1999 Yõllarõnda Devlet Tahvili Borçlanma, Geri Ödeme ve Net Borçlanma Hasõlatõ 157Tablo 24: 1970-1999 Yõllarõnda Hazine Bonosu Borçlanma, Geri Ödeme ve Net Borçlanma Hasõlatõ............................................................................................................................................................... 158Tablo 25: 1970-2000 Yõllarõ Genel Bütçe Rakamlarõ ve Katma Bütçe Özkaynağõ............................... 159Tablo 26: 1970-1999 Yõllarõnda Gayri Safi Milli Hasõla (GSMH) ....................................................... 160Tablo 27: 1975-2000 Yõllarõnda Kamu Kesimi Borçlanma Gereğinin Milli Gelire Oranõ................... 160Tablo 28: 1971-1999 Yõllarõnda Merkez Bankasõ USD Alõş Kuru........................................................ 161Tablo 29: 1971-1999 Yõllarõnda Kamu Kesimi Net Borçlanma Hasõlatõ.............................................. 161Tablo 30: 1975-1999 Yõllarõnda Harcama Kalemlerinin Konsolide Bütçe Giderlerine Oranõ ............ 162Tablo 31: 1989-1999 Yõllarõ İhracatõ.................................................................................................... 162Tablo 32: 1982-2000 Yõllarõnda Aylõk TEFE ........................................................................................ 163Tablo 33: 1995-1999 Yõllarõ İç Borç İhaleleri ve Faizler ..................................................................... 164Tablo 34: Kamu Dõş Borçlarõnda Faiz ve Diğer Maliyetler ................................................................. 171Tablo 35: Türkiye�nin Toplam Dõş Borç Yükü ile İlgili Göstergeler .................................................... 172Tablo 36: 1984-2000 Yõllarõnda Yabancõ Sermaye Hareketleri ve Dõş Ticaret Dengesi...................... 173Tablo 37: Türkiye�nin Uluslararasõ Rezervleri ve Kõsa Vadeli Dõş Borçlar ........................................ 174Tablo 38: 1985-1999 Yõllarõnda İhraç Edilen Nakit Dõşõ İç Borçlanma Senetleri ve Toplam İç BorcaOranõ...................................................................................................................................................... 175

ŞEKİLLERŞekil 1: Parçalanmõş Mali Yapõ................................................................................................................. 8Şekil 2: Kayõt Dõşõ Bütçe ......................................................................................................................... 11Şekil 3: Borçlanma Hasõlatõ � Bütçe Açõğõ İlişkisi .................................................................................. 20Şekil 4: Yarõ Mali İşlemler ...................................................................................................................... 21Şekil 5: KKBG Rakamlarõ ve Kamu Kesiminin Gerçek Açõğõ ................................................................. 26Şekil 6: Bütçe ve Kesin Hesap Süreci...................................................................................................... 35Şekil 7: Bütçe Açõklarõnõn Milli Gelire (GSMH) Oranõ (1970-1999)...................................................... 37Şekil 8: Hedeflenen ve Gerçekleşen Bütçe Açõklarõnõn Milli Gelire Oranõ............................................. 39Şekil 9: Gerçek Bütçe Açõğõnõn Milli Gelire Oranõ ................................................................................. 40Şekil 10: Hedeflenen ve Gerçekleşen Bütçe Açõğõ ile Gerçek Bütçe Açõğõnõn Milli Gelire Oranõ .......... 41Şekil 11: Sürekli Bütçe Açõklarõ............................................................................................................... 42Şekil 12: Borç Stokundaki Artõş ve Bütçeden Yapõlan Faiz Ödemelerinin Milli Gelire Oranõ ............... 45Şekil 13: Faiz Dõşõ Fazla......................................................................................................................... 47Şekil 14: Yatõrõmlarõn Bütçe Giderleri İçindeki Payõ .............................................................................. 51Şekil 15: Toplam Devlet Borçlarõnõn Milli Gelire Oranõ ........................................................................ 55Şekil 16: Devletin Toplam Borç Yükünün Ağõrlõğõ ve Artõşõ ................................................................... 59Şekil 17: Devletin Borç Stokunun Eksik Gösterilmesi............................................................................. 65Şekil 18: Faiz Ödemelerinin Bütçe Gelir ve Giderlerine Oranõ ............................................................. 66Şekil 19: Faiz Ödemelerinin Milli Gelire Oranõ ..................................................................................... 67Şekil 20: İç Borçlarõn Faiz Yükü ............................................................................................................. 69Şekil 21: İç Borçlanmada Ödenen Reel Faizler ...................................................................................... 70Şekil 22: Yüksek Reel Faizler .................................................................................................................. 74

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU XVIII

Şekil 23: Kamu Dõş Borcunda Ortalama Faiz Oranlarõ ......................................................................... 75Şekil 24: Kamu Kesimi Dõş Borç Faiz Ödemeleri-5 Yõllõk Toplamlar .................................................... 76Şekil 25: Kamu Dõş Borçlarõnda Toplam Maliyetler (5 Yõllõk Dönemlerin Ortalamasõ) ........................ 79Şekil 26: Dõş Borçlarõn Faiz Dõşõ Maliyetleri ......................................................................................... 81Şekil 27: Devletin İç ve Dõş Borçlarõnõn Milli Gelire Oranõ ................................................................... 82Şekil 28: Hazine Bonolarõnõn ve Kõsa Vadeli Avansõn İç Borçlanma İçindeki Yeri................................ 84Şekil 29: Borçlanma Araçlarõ Arasõnda Tercih ...................................................................................... 86Şekil 30: Borç Yönetimi Araçlarõnõn Kullanõmõ ...................................................................................... 91Şekil 31: Borç Kõsõr Döngüsü.................................................................................................................. 93Şekil 32: Borç Kõsõr Döngüsünün İşleyişi ............................................................................................... 94Şekil 33: Dõş Borçlar............................................................................................................................... 95Şekil 34: Dõş Borç Yükü Göstergelerine Göre Türkiye�nin Dõş Borcu ................................................... 97Şekil 35: Devletin ve Özel Sektörün Dõş Borçlarõ ................................................................................... 98Şekil 36: Kamu Dõş Borçlarõnda Net Transferler ................................................................................... 99Şekil 37: Dõş Ticaret Açõğõ ve Yabancõ Sermaye Hareketleri ............................................................... 112Şekil 38: Kõsa Vadeli Dõş Borçlarõn Uluslararasõ Rezervlere Oranõ.................................................... 113Şekil 39: İç Borç Stokunun Milli Gelire Oranõ...................................................................................... 117Şekil 40: İç Borçlarõn Yapõsõ (Tahvil, Bono, KVA)................................................................................ 118Şekil 41: İç Borçlar ............................................................................................................................... 120Şekil 42: Bütçe Finansmanõ Dõşõnda İhraç Edilen Senetlerin İç Borçlara Oranõ................................. 121Şekil 43: Görünmeyen Borçlar / Görev Zararõ Borçlarõ....................................................................... 125Şekil 44: Kütlü Pamuk Destekleme Uygulamasõ Dolayõsõyla Hazine�nin TCZB�ne Borcu................... 130Şekil 45: Kütlü Pamuk Destekleme Uygulamasõ Borcunun Projeksiyonu ............................................ 131Şekil 46: Kõsa Vadeli Sermaye Hareketleri ve Portföy Yatõrõmlarõ....................................................... 136Şekil 47: Özel Sektörün Dõş Borçlarõ .................................................................................................... 137Şekil 48: Yabancõ Sermaye Hareketleri................................................................................................. 139Şekil 49: Mali Sorunlara İlişkin Genel Şema........................................................................................ 181

SAYIŞTAY - 2000 YILI MALİ RAPORU 1

GirişRaporun Çerçevesi

Sorumluluk, şeffaflõk ve mali disiplin açõsõndan bütçe ve

borçlanma işlemlerinde mevcut olan sorunlar 2000 Yõlõ Mali

Raporunun temel çerçevesini oluşturmaktadõr. Bütçe ele

alõnõrken bütçe açõğõ ve bunun finansmanõ üzerinde

durulmuştur. Bütçe gelir ve giderleri, bu raporun doğrudan

konusunu oluşturmamaktadõr. Sadece bütçe açõğõ ve

borçlanma ile ilgisi nedeniyle gerek duyulan yerlerde ele

alõnmõştõr.

Borçlanma işlemleri ise raporda daha detaylõ şekilde ele

alõnmaktadõr. Kamu kesiminin görünen ve görünmeyen tüm

borçlanma işlemleri raporun kapsamõ içindedir.

Son zamanlarda önemi artan mali riskler de tanõmlanmõş ve

ayrõ bir bölümde incelenmiştir.

Raporda, anlaşõlmasõnda güçlük bulunan kavramlarõn

kullanõlmasõndan kaçõnõlmakta ve teorik tartõşmalara

girilmeden mümkün olduğu kadar yalõn bir dille mevcut yapõ,

uygulama ve sorunlar üzerinde yoğunlaşõlmaktadõr.

Raporda mali yapõ ile ilgili sorunlarõn sistematik şekilde

tanõmlanmasõna teşebbüs edilmektedir. Ancak konular

incelenirken yer verilen öneriler bütüncül bir model

oluşturacak şekilde tasarlanmamõştõr. Bu, ayrõ bir çalõşma

konusudur.

Sorumluluk, Şeffaflõk, Mali Disiplin

Sorumluluk, şeffaflõk ve mali disiplin kavramlarõnõn şu

noktalarda somutlaştõğõ düşünülmektedir;

Sorumluluk, kamu fonlarõnõ kullananlarõn, yönlendirenlerin ve

kontrol edenlerin hesap verme sorumluluğu olarak ele

alõnmaktadõr. Bu çerçevede mali, hukuki, siyasi sorumluluktan


bahsedilebilir. Bu hususta Meclis denetiminin özellikle

vurgulanmasõ gerekir. Meclis denetimi süreçler ve kurumlar

vasõtasõyla gerçekleştirilir. Bütçe ve kesin hesap süreci

Meclis�in doğrudan denetim mekanizmasõdõr ve sorumluluğun

temelini oluşturmaktadõr. Diğer yandan Meclis, kamu

kaynaklarõ üzerindeki denetimini Sayõştay ve diğer kurumlar

aracõlõğõyla dolaylõ olarak da gerçekleştirir. Sorumluluğun

sağlanmasõnda kurumlarõn uygun iç kontrol sistemleri

oluşturmalarõ önem taşõmaktadõr.

Şeffaflõk, daha çok veriler ve raporlama ile ilgilidir. Uygun bir

raporlama mekanizmasõnõn tesis edilmesi, kamunun mali

faaliyetlerine ilişkin yeterli, açõk ve güvenilir bilgi sunulmasõ ve

verilerin bağõmsõz kaynaklarca doğrulanmasõ şeffaflõğõn

sağlanmasõnõn temel koşullarõdõr.

Mali disiplin ile mali yapõnõn sorumluluk ve saydamlõğõ temin

edecek şekilde düzenlenmesi amaçlanmaktadõr. Bu, genel

kabul görmüş standartlara, kanun ve kurallara uygunluk ile

sağlanõr.

İnceleme Sistematiği

Raporda sorunlarõn etkileşimi birbirini tamamlayan şablonlarla

ortaya konmaya çalõşõlmõş, aynõ zamanda temel konular tek

tek ele alõnarak doğrudan sebep sonuç ilişkileri ön plana

çõkarõlmõştõr.

Konularõn incelenmesinde şu sorularõn cevabõ aranmõştõr;

1. Kriter: Olmasõ gereken durum nedir? Bu konudaki

standart nedir?

2. Mevcut Durum: Bulgular nelerdir?

Olanla olmasõ gereken arasõnda fark var mõdõr?

3. Neden: Olanla olmasõ gereken arasõndaki fark neden

kaynaklanmaktadõr?

4. Etkiler ve sonuçlar: Fark nelere yol açmaktadõr, yol

açtõğõ sorunlar ne kadar önemlidir?


5. Öneriler: Kriterlere uygunluğun sağlanmasõ için ne

yapõlmalõdõr?

Raporda, okuyucuya kolaylõk sağlamak amacõyla kurum adlarõ

kõsa şekilde yazõlmõştõr. (�Maliye Bakanlõğõ� yerine �Maliye� gibi)

Raporda Yer Verilen Alõntõlar

Rapor ile ilgili hazõrlõk çalõşmalarõnda bir kaynak taramasõ

yapõlmõş ve ilgili görülen dökümanlardan alõntõ yapõlmasõ

yoluna gidilmiştir. Bu metot, bazen ele alõnan konularla ilgili

daha detaylõ bilgi verilmesi amacõyla, bazen de değişik

görüşlerin yansõtõlmasõ amacõyla kullanõlmõştõr. Ancak, raporda

yer verilen alõntõlar hiç bir şekilde Sayõştay�õ bağlamaz ve

Sayõştay görüşü olarak kullanõlamaz.


1 Bütçenin Kapsamõ veBütçe Açõklarõ

1.1 Bütçenin KapsamõKriter

Bütçe merkezi hükümet faaliyetlerinin tümünü kapsamalõdõr.

İlkesel olarak bütçe, devletin bir yõl içinde kullanacağõ ayni venakdi bütün kamu kaynaklarõnõ ve ilerideki yõllarda maliyükümlülükler doğuracak bütün taahhütleri içerir. (Atiyas,Sayõn, 1997, 13)

Bütçe Kapsamõnõn Darlõğõ

Bütçe, merkezi hükümet faaliyetlerinin tümünü

kapsamamaktadõr.

Bütçe, hükümetin Meclis�e karşõ temel sorumluluk

mekanizmasõdõr. Hükümetlerin kamu kesimi üzerindeki

kontrolleri bütçe vasõtasõyla kurulur. Bütçe, maliye politikasõ

aracõlõğõ ile ekonomiyi etkilemede kullanõlan bir araçtõr.

Merkezi hükümet faaliyetleri deyimi ile yerel yönetimlerin ve

devletin iktisadi teşebbüslerinin faaliyetlerinin dõşarõda

tutulmasõ amaçlanmaktadõr.

Hükümetlerin gelir toplama ve gider yapma yetkilerini

Meclisten almasõ parlamenter sistemin özünü oluşturur. Bu

ilke parlamenter sistemde hesap verme sorumluluğunun ve

şeffaflõğõn temelini oluşturur. Bunu sağlayan mekanizma ise

bütçedir. Meclis, bütçe ile hükümete gelir toplama ve gider

yapma yetkisi verir, bu yetkinin uygun kullanõlmasõnõ da bütçe

sürecinin bir parçasõ olan kesin hesap faaliyeti ile denetler.

Meclis�in denetimi hem doğrudan (Meclis içindeki faaliyetler ve

Bütçe, merkezi hükümetfaaliyetlerinin tümünükapsamamaktadõr.

Parlamenter sistemde hesapverme sorumluluğunun veşeffaflõğõn temelini bütçemekanizmasõ oluşturur.


aşamalarla) hem de dolaylõ olarak (Sayõştay gibi, Meclis adõna

denetim yapan organlar aracõlõğõyla) gerçekleştirilir.

Hesap verme sorumluluğu ve şeffaflõk bütçe mekanizmasõ

aracõlõğõyla gerçekleştiğinden, bu mekanizmada ortaya çõkan

eksiklik ve yanlõşlõklar, sorumsuz harcama ve işlemler ortaya

çõkmasõna ve bir kõsõm işlemlerin gizli kalmasõna ya da

olduğundan farklõ görünmesine yol açar.

Sorumluluk sağlanmadan ve gizlice devlete ait kaynaklarõn

kullanõlmasõ milletin menfaatlerine çok büyük zararlar

verebilir. Açõklama ve hesap verme zorunluluğu olmadõktan

sonra bu tür işlemlerin kamu menfaatlerine uygun

yürütüldüğünden nasõl emin olunabilir? Hesap verme

sorumluluğunun ve saydamlõğõn olmadõğõ yerde doğal olarak

kişisel çõkarlarõn �özellikle de kamunun menfaatine zarar

verecek nitelikte olan kişisel çõkarlarõn- ön plana çõkmasõ riski

doğar.

Buradan şu sonuca ulaşõlmaktadõr: Bütçe, merkezi hükümetin

tüm faaliyetlerini eksiksiz bir şekilde kapsamalõ ve açõkça

göstermelidir.

Ülkemizdeki bütçe yapõsõnõn yukarõdaki ilkeyi ihlal eder

nitelikte iki önemli zaaf taşõdõğõnõ görüyoruz: (1) Bütçe

kapsamõnõn sõnõrlõ olmasõ ve (2) bütçe içinde yer almasõ

gereken bazõ işlemlerin kayõt dõşõ kalmasõ.

Türkiye'de bütçenin kapsamõ oldukça dar olup, kamu tarafõndandağõtõlan kaynaklarõn sadece bir bölümünü kaydetmektedir.Ayrõca, mevcut kapsam içinde dahi bütçenin anõlan hedeflereulaşmada yetersiz kaldõğõ görülmektedir. (Atiyas, Sayõn, 1997,21)

Bütçenin faaliyet kapsamõnõn dar olmasõnõn anlamõ çok basittir:Yürütmeye, millete hesabõnõ vermediği geniş bir ihtiyariharcama yetkisi verilmekte, bu yetki, rant dağõtõmõnõn önemli birbölümünü bütçe dõşõndan yapmakta kullanõlmaktadõr. Bu, siyasalve yönetsel sorumluluk mekanizmalarõnõ sõnõrlayan çok önemlibir etkendir. (Atiyas, Sayõn, 1997, 22)

Hesap verme sorumluluğu veşeffaflõk bütçe mekanizmasõaracõlõğõyla gerçekleştiğinden,bu mekanizmada ortaya çõkaneksiklik ve yanlõşlõklar,sorumsuz harcama ve işlemlerortaya çõkmasõna ve bir kõsõmişlemlerin gizli kalmasõna yada olduğundan farklõgörünmesine yol açar.

Bütçe, merkezi hükümetin tümfaaliyetlerini eksiksiz birşekilde kapsamalõ ve açõkçagöstermelidir.

Ancak ülkemizde;(1) Bütçe kapsamõ oldukça

sõnõrlõdõr,(2) Bütçe içinde yer almasõ

gereken bazõ işlemler kayõtdõşõ kalmaktadõr.


1.1.1 Bütçenin Yapõsal SõnõrlõlõğõMerkezi hükümetin gelir ve giderlerinden önemli bir kõsmõ

bütçe dõşõnda oluşturulan yapõ, birim ve kuruluşlara

kaydõrõlmõştõr. Döner sermayeli işletmeler, fonlar, sosyal

tesisler, vakõflar, dernekler, işletmeler ve özel hesaplar gibi.

Bütçe gelir ve gideri niteliğindeki bazõ işlemlerin bu tür yapõlar

aracõlõğõyla gerçekleştirilmesi bütçenin yapõsal sõnõrlõlõğõdõr.

Tek ve merkezi hazine düzeni genel olarak demokratikeğilimlerin arttõğõ dönemlerde güç kazanmakta, demokratikanlayõştan uzaklaşõldõğõnda, hazineler çoğalmaya başlamaktadõr.Demokratikleşme ile hazine düzeni arasõndaki ilişki, yasamanõn,yürütme karşõsõnda ağõrlõk kazanmasõna paralel olarakparlamentolarõn, hükümetleri daha yakõn bir denetime almaçabalarõnõn sonucunda ortaya çõkmaktadõr. Böyle bir denetiminkilit noktasõ kuşkusuz, hükümetlerin mali faaliyetleriyle vedolayõsõyla Hazine'nin konumuyla yakõndan ilgilidir. Yakõndenetim altõndaki bir hükümet, parlamentoya hesabõnõ kolayverebileceği tek ve merkezi hazine sistemini tercih etmekte,parlamento da böyle bir sistem konusunda õsrarlõ olmaktadõr...Türkiye'de 1980 sonrasõnda yeniden çoklu hazine sistemine,bütçe dõşõ fonlar aracõlõğõyla dönülmesi, toplumun demokrasidenuzaklaştõğõ bir döneme denk düşmekte ve tezimizi yakõngeçmişten doğrulayan bir örnek oluşturmaktadõr. (Eğilmez,1997, 34-35)

1980'li yõllar, Türkiye'de, üstelik bir bölümüne tüzel kişilikverilmek ve bu yolla Devletin tüzel kişiliği parçalanmaksuretiyle oluşturulan, bütçe dõşõ fonlarõn yarattõğõ çoklu hazinesistemine geri dönüş yõllarõ olmuştur. Bunlardan tüzel kişiliğiolan Savunma Sanayiini Geliştirme ve Destekleme Fonu, TopluKonut Fonu, Kamu Ortaklõğõ Fonu gibi idareler, kendi adlarõnaborçlanabilmekte, tapuda taşõnmaz mallarõnõ kendi adlarõna tescilettirebilmekte, çeşitli şirketlerdeki kamu paylarõna sahipolabilmekte, kõsacasõ, gerçekte Hazine'nin Devlet adõna yapmasõgereken işlemleri yapabilmektedirler. (Eğilmez, 1997, 33)

Bütçenin dõşõnda kalan kamu harcamalarõ dolaylõ ve dolaysõzolarak ikiye ayrõlabilir. Bazõ dolaysõz harcamalar bütçeningerektirdiği formel kurallarõn tamamen dõşõnda yerinegetirilmektedir. Bazõ dolaysõz faaliyetler ise aradadõr, bütçeninkaynak dağõtõm sürecini düzenleyen kurallara tabi olup,uygulama sürecini düzenleyen kurallardan muaftõr (fonlar,transfer tertibinden yararlanan kamu kuruluşlarõ). Bütçeninkapsadõğõ kuruluşlarda dahi bir çok faaliyet bütçeden farklõ

Merkezi hükümetin gelir vegiderlerinden önemli bir kõsmõbütçe dõşõnda oluşturulan yapõ,birim ve kuruluşlarakaydõrõlmõştõr.


prosedürlerle yapõlmaktadõr (döner sermaye, vakõf, dernek),Hatta, bir çok faaliyet yasama denetiminin de dõşõndadõr.Sadece ilk üç tip dolaysõz harcamanõn (fonlar, döner sermaye vebağõmsõz kamu kuruluşlarõ) genel bütçe harcamalarõna oranõ%25 civarõndadõr. 3100 civarõnda döner sermaye vardõr, bazõdöner sermaye harcamalarõ bakanlõk bütçelerinden fazladõr.Vakõf ve derneklerin ve dolaylõ harcamalarõn mali boyutlarõ tamolarak bilinmemektedir. (Atiyas, Sayõn, 1997, 21)

Şekil 1: Parçalanmõş Mali Yapõ

Bütçe içinde gerçekleştirilmesi gerekenbirçok faaliyet bütçe dõşõndaoluşturulan çok sayõda fon, vakõf,işletme, tesis ve hesaplar aracõlõğõyladenetimden ve şeffaflõktan uzak birşekilde yürütülmektedir.

Bu tür yapõlarõn tamamõ, bütçe mekanizmasõnõn gerektirdiği

sorumluluk ve açõklõktan belirli ölçülerde uzaktõr. Bunlardan,

fonlarõn büyük bir kõsmõ, sosyal tesisler, vakõflar, dernekler,

işletmeler ve özel hesaplar hiç bir dõş denetime tabi değildir.

Bunlarõn, kamu yararõnõ gözetecek şekilde çalõşmalarõnõ

sağlayacak oto kontrol mekanizmalarõ da henüz

geliştirilmemiştir.1

Ayrõca, Sayõştay'õn denetim kapsamõ bütçe kapsamõ gibi çokdardõr. Toplam kamu harcamalarõnõn yüzde kõrkõ Sayõştaydenetiminde, yüzde kõrkõ Başbakanlõğa bağlõ yüksek denetimkurulundadõr ve yüzde yirmisinde ise dõş denetim yoktur.(Atiyas, Sayõn, 1997, 29)

Neden

Bütçe, harcamacõ kuruluşlarõ aşõrõ şekilde kõsõtlamaktadõr. Bu

kõsõtlama, bütçenin hazõrlõk sürecinden başlar. Hazõrlõk

1 Cengiz Aytar, �Mali Sistemde Bütünlüğün Sağlanmasõ ve Sayõştayõn DenetimAlanõna Getirilen Kõsõtlamalar�, (www.caytar.cjb.net).

Parçalanmõş Mali Yapõ

Bütçe DönerSermayeliİşletmeler

Fonlar

SosyalTesisler

Vakõflar veDernekler

ÖzelHesaplar

Borçlanma

Fonlarõn büyük bir kõsmõ, sosyaltesisler, vakõflar, dernekler,işletmeler ve özel hesaplar hiçbir dõş denetime tabi değildir. Butür yapõlarõn tamamõ, bütçemekanizmasõnõn gerektirdiğisorumluluk ve açõklõktan belirliölçülerde uzaktõr.


sürecinde kuruluşlar ihtiyaçlarõnõ, DPT ve Maliye ile pazarlõk

yaparak bütçeye koydururlar. Plan ve Bütçe Komisyonunda ve

Meclis Genel Kurulunda bütçenin ödenek yapõsõnda önemli

değişiklikler yapõlõr. Uygulama sõrasõnda ödenek ve nakit

tayõnlamasõ yoluyla kuruluşlar cendereye alõnõr. Sayõştay

tarafõndan sözleşme ve ödenekler üzerinde yapõlan ön

denetim de sürecin bir parçasõdõr. Uygulamayõ takiben

kuruluşlar Maliye ve Sayõştay denetimine tabi tutulur. Süreç

kesin hesap ve uygunluk bildirimi ile son bulur.

Bütün bu süreçten kaçõnmak için kuruluşlar, işlemlerini bütçe

dõşõnda yapmaya yönelmektedir. Bütçe dõşõna yönelme, mali

disipline aykõrõ bir kõsõm mevzuat düzenlemeleri ile

kolaylaştõrõlmaktadõr.

Çoklu hazine sisteminden tekrar tek ve merkezi hazine sisteminegeri dönüş, bunun tersini yapmak kadar kolay değildir. Bununkanõmõzca temel nedeni çoklu hazine sisteminin neden olduğumali disiplin bozulmalarõnõn yarattõğõ rahat hareket etmeimkanõnõ, siyasal iktidarlarõn terketmemekte direnmeleridir...Bugün Türkiye, bütün çabalarõna karşõn tek ve merkezi hazinesistemine geri dönebilmiş olmaktan hala uzak görünmekte, bütçedõşõ fonlarõn, Hazine ile konsolide edilmesi, bu fonlarõnyarattõklarõ yüklenimler nedeniyle tek ve merkezi hazinesistemine dönüş anlamõna tam olarak gelmemektedir. (Eğilmez,1997, 34-35)

Çoklu hazine sisteminin en zararlõ yönü, merkezi hazineningelirlerinin dağõlmasõ, gider önceliklerinin kaybolmasõ, belirligelirlerin belirli giderlere ayrõlmasõ nedeniyle zorunlu olan birtakõm giderlerin yapõlamamasõ ve bütün bunlarõn sonucundakamu yönetiminde mali disiplinini ortadan kaybolmasõdõr. Bazõhazineler fazla verirken, bazõlarõnõn açõk vermesi böyle birsistemde kaçõnõlmaz olmaktadõr...Aynõ gerekçeler günümüz Türkiye'sinde de mevcuttur. Bütçedõşõ fonlarla Hazine arasõnda son yõllarda bir bağlantõ kurulmayaçalõşõlmakta ve fakat bütün çabalar, söz konusu fonlarõn gelirfazlalarõnõn Hazine'ye aktarõlmasõ ile sõnõrlõ kalmaktadõr. Bütçedõşõ fonlarõn gider yüklenimlerine girmelerine ve dolayõsõylaöncelikleri bozmalarõna engel olunamamaktadõr. (Eğilmez, 1997,33)

Bütçenin aşõrõ sõkõ tutulansürecinden kaçõnmak içinkuruluşlar, işlemlerini bütçedõşõnda yapmaya yönelmektedir.Bütçe dõşõna yönelme, malidisipline aykõrõ bir kõsõmmevzuat düzenlemeleri ilekolaylaştõrõlmaktadõr.

Çoklu hazine sisteminin enzararlõ yönü, merkezi hazineningelirlerinin dağõlmasõ, giderönceliklerinin kaybolmasõ, belirligelirlerin belirli giderlereayrõlmasõ nedeniyle zorunlu olanbir takõm giderlerinyapõlamamasõ ve bütün bunlarõnsonucunda kamu yönetimindemali disiplinini ortadankaybolmasõdõr.


1.1.2 Kayõt Dõşõ Bütçe (Yarõ-Mali İşlemler)

Kriter

Borçlanma yoluyla elde edilen kaynaklar bütçe finansmanõ için

kullanõlmalõ, bu kaynaklarõn kullanõmõ eksiksiz olarak bütçeye

kaydedilmelidir. Diğer bir ifadeyle net borçlanma hasõlatõ bütçe

açõğõna eşit olmalõdõr.

Mali sistemde, karşõlõğõ bütçede görünmeyen hiç bir borçlanma

işlemi (yarõ mali işlem ya da nakit-dõşõ borçlanma adõ altõnda)

yer almamalõdõr.

Mevcut Durum

Önceki bölümde anlatõlandan farklõ bir sorun da bütçe

çerçevesindeki bazõ gelir ve giderlerin kayõt dõşõ kalmasõdõr. Bu

işlemler doğrudan genel ya da katma bütçeli idarelerce

gerçekleştirilir, ancak, bütçeye gelir ya da gider olarak

kaydedilmediğinden bütçede görünmez, gizli kalõr. Kayõt dõşõ

bütçe olarak adlandõrdõğõmõz bu işlemlerin, bir önceki bölümde

ele alõnan bütçe dõşõndaki yapõ ve kurumlarõn (döner sermaye,

vakõf vb.) işlemleri ile karõştõrõlmamasõ önemlidir. Sözü edilen

kuruluşlar işlemlerini bir kayõt ve muhasebe düzeni içinde

gerçekleştirirler. Kayõt dõşõ bütçe işlemleri ise bu kuruluşlarca

değil, doğrudan genel ve katma bütçe içindeki kurumlar

tarafõndan gerçekleştirilmekte, ancak kaydedilmemektedir.

(Bütçenin dõşõnda kalan) Dolaylõ harcamalara gelince, bunlarõnbir bölümü dönemsel olmayan yasal dayanağa sahiptir. Örneğin,birer harcama olarak değerlendirilmesi gereken ve devletinteşvik politikalarõyla yarattõğõ vergi indirimleri ve muafiyetleride bunlar arasõndadõr, bunlarõn miktarõ da bilinmemekte vebütçelenmemektedir.Merkez bankasõ, kamu bankalarõ ve diğer KİT'lerin yarõ-mali(quasi-fiscal) faaliyetleri ve bunlarõn maliyetleri debilinmemektedir. Üstelik bu faaliyetler genelde, gelir dağõlõmõaçõsõndan desteklenmesi hedeflenen toplumsal kesimlerinyanõsõra, bu faaliyetler etrafõnda örgütlenmiş gruplara aktarõlanrantõ da finanse etmektedir. Benzer şekilde, yasal dayanağõbulunan hazine garantilerinin de, dönemsel olarak belirlenen üst

Önceki bölümde anlatõlandanfarklõ bir sorun da bütçeçerçevesindeki bazõ gelir vegiderlerin kayõt dõşõ kalmasõdõr.Bu işlemler doğrudan genel yada katma bütçeli idarelercegerçekleştirilir, ancak, bütçeyegelir ya da gider olarakkaydedilmediğinden bütçedegörünmez, gizli kalõr.


sõnõrlarõ yoktur ve bütçelendirilmemektedir. (Atiyas, Sayõn,1997, 21)

Bu tür bütçeleştirilmeyen işlemler daha çok borçlanma ile

ilişkilidir. Örneğin, bazõ durumlarda devlet borçlarõnõn

ödenmesi gereken faizleri yerine tahvil (1 yõl ve daha uzun

vadeli devlet borç senedi) veya bono (1 yõldan kõsa vadeli

devlet borç senedi) verilmekte, bu işlemler gider olarak

kaydedilmemektedir. Yine benzer şekilde hükümetin görev

zararõ borçlarõna karşõlõk olarak alacaklõ kuruluşlara tahvil

verildiğinde gider kaydõ yapõlmamaktadõr. (Bu tür ödemeler

nakit olarak yapõldõğõnda ise kural ve ilkelere uygun olarak

bütçeye gider kaydedilir.)

Şekil 2: Kayõt Dõşõ Bütçe

Borçlanma ile gerçekleştirilen bir kõsõmgiderler bütçeye kaydedilmediğinden,bütçe giderleri ve dolayõsõyla bütçeaçõğõ olduğundan az gösterilmektedir.

Kayõt Dõşõ Bütçe Nasõl Ortaya Çõkmaktadõr?

Yukarõda özetle tanõmladõğõmõz bu tür bütçeleştirilmeyen gelir

ve giderleri, sadece bütçe verilerini inceleyerek tespit etmek

mümkün değildir. Bu işlemlerin varlõğõnõ ve hacmini borçlanma

işlemlerini izleyerek tespit edebiliyoruz.

Borçlanmaya esasen bütçe açõğõnõn finansmanõ için

başvurulur. Diğer bir ifadeyle bütçe gelirleri ile

karşõlanamayan bir kõsõm bütçe giderlerinin gerçekleştirilmesi

amacõyla borçlanõlõr. Dolayõsõyla, bütçe gelirleri ile giderleri

arasõndaki fark net borçlanma ile kapatõlacağõndan devletin bir

yõl içindeki net borçlanma tutarõ o yõlõn bütçe açõğõna eşit

Kayõt Dõşõ Bütçe

Bütçe Açõğõ

Net Borçlanma

Bu tür bütçeleştirilmeyenişlemler daha çok borçlanma ileilişkilidir.

Yukarõda özetle tanõmladõğõmõzbu tür bütçeleştirilmeyen gelirve giderleri, sadece bütçeverilerini inceleyerek tespitetmek mümkün değildir. Buişlemlerin varlõğõnõ ve hacminiborçlanma işlemlerini izleyerektespit edebiliyoruz.


olmalõdõr. Meclis, ancak bu durumda hem borçlanma hem de

harcama yönünden bütün süreci denetimi altõnda

bulundurmuş olur.

Devlet muhasebesi sistemi içinde Hazine hesaplarõnõn işleyişi

de bu denkliği tesis edecek şekilde yapõlanmõştõr. Borçlanma

yoluyla kaynak elde edildiğinde bu kaynaklar Hazine

hesaplarõna intikal ettirilmekte, buradan da bütçe giderlerinin

finansmanõnda kullanõlmaktadõr.

Hazine hesaplarõndan bütçe dõşõnda yapabilecek tek harcama,

borç anaparalarõnõn ödenmesidir. 1984 yõlõndan itibaren

borçlanma ve borç geri ödemeleri (anapara) bütçe dõşõndaki

hesaplarda izlenmektedir. Borçlanma ve borç geri ödemeleri

arasõndaki fark, yani net borçlanma hasõlatõ Hazine hesaplarõ

aracõlõğõyla bütçe giderlerinin finansmanõnda kullanõlacağõndan

sonuçta bütçe açõğõ ile net borçlanma hasõlatõ birbirine denk

olacaktõr.

Ancak uygulamada net borçlanma hasõlatõ bütçe açõğõndan

fazla olmaktadõr. 1997 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu�nda 1997

yõlõ için, bütçe açõğõnõn 2,2 katrilyon, net borçlanma hasõlatõnõn

ise 3 katrilyon lira olduğu belirtilmektedir. Bu, bütçe dõşõnda

önemli miktarda (0,8 katrilyon liralõk) harcama yapõldõğõnõ

göstermektedir.2

1971 yõlõndan 1999 yõlõna kadar geçen dönemde;

• Bütçe açõklarõ toplamõ 109 milyar dolar,

• Borçlanma hasõlatlarõ toplamõ 225 milyar dolar,

• Bütçede gösterilmeden harcanan kaynak toplamõ 116

milyar dolardõr.

Görev zararõ borçlarõ gibi kayõt dõşõ borçlanmalar bu rakamlara

dahil değildir.

2 Sayõştay, 1997 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, sf. 24.

Bütçe gelirleri ile giderleriarasõndaki fark net borçlanmaile kapatõlacağõndan devletin biryõl içindeki net borçlanma tutarõo yõlõn bütçe açõğõna eşitolmalõdõr.

Ancak uygulamada netborçlanma hasõlatõ bütçeaçõğõndan fazla olmaktadõr.

1971 yõlõndan 1999 yõlõna kadargeçen dönemde bütçedegösterilmeden harcanan kaynaktoplamõ 116 milyar dolardõr


Net Borçlanma Hasõlatõ Nasõl Bütçe Açõğõndan Fazla

Olmaktadõr?

Hazine hesaplarõna intikal eden tutarlarõn bütçe dõşõnda

harcanmasõ mümkün olmadõğõna göre, net borçlanma hasõlatõ

nasõl bütçe açõğõndan fazla olmaktadõr?

Bunun sebebi, bazõ borçlanma işlemleri ile nakit kaynak temin

edilmeden, dolayõsõyla Hazine hesaplarõna nakit aktarõlmadan

bir takõm giderlerin finanse edilmesidir. Örneğin, vadesi gelen

bir borç faizi ödemesi yerine aynõ miktarda borçlanma senedi

verildiğinde bu tür bir mahsup işlemi gerçekleşir. Bu işlemde

borçlanma ve gider nedeniyle Hazine hesaplarõna nakit giriş

çõkõşõ olmamaktadõr. Borçlanma miktarõnõ artõran bu işlem

karşõlõğõnda yapõlan faiz ödemesinin bütçeleştirilmesi

gereklidir. Sağlõklõ bir muhasebe kaydõ bu işlemin bir taraftan

devlet borcuna diğer taraftan da bütçe giderine yazõlmasõ ile

gerçekleşir. Ancak uygulamada bu tür bazõ işlemler devlet

borcuna kaydedilmekle birlikte, karşõlõğõnda yapõlan gider

bütçe gideri olarak kaydedilmemekte, bütçe gideri dõşõnda bazõ

anlamsõz hesaplara yazõlmaktadõr. Bu durumda net borçlanma

hasõlatõ bütçe açõğõndan fazla olmaktadõr.

Devlet muhasebesinde bu tür giderlerin gizlenmesini

sağlayacak bazõ �torba hesaplar� vardõr. Bu hesaplara

gizlenmek istenen giderler, kur farklarõ vb. çeşitli nitelikte

kayõtlar yapõlmakta ve hesaplar devir vermediğinden, hiçbir

anlam ifade etmeyen bu rakamlar yõl başõnda sõfõrlanmaktadõr.

Bazõ işlemlerin bu şekilde gizlenmesine imkan tanõyan

düzenlemelerin bir kõsmõ bizzat Bütçe Kanununda yer

almaktadõr. Bütçe Kanunlarõnda yer alan ve bazõ işlemleri

�bütçe dõşõndaki hesaplarda izlemeye yetki� veren hükümler

hükümetlerin bir kõsõm giderleri gizlemesine fõrsat tanõr.

Bütçe dõşõnda harcanan bu tutarlarla hangi işlerin finanse

edildiğini tam olarak tespit etmek mümkün değildir. Mevcut

sistem içinde bu giderler sadece kamuoyundan ve Meclis�ten

Bazõ borçlanma işlemleri ilenakit kaynak temin edilmeden,dolayõsõyla Hazine hesaplarõnanakit aktarõlmadan bir takõmgiderler finanse edilmektedir.

Ancak uygulamada bu tür bazõişlemler devlet borcunakaydedilmekle birlikte,karşõlõğõnda yapõlan giderbütçe gideri olarakkaydedilmediğinden, netborçlanma hasõlatõ bütçeaçõğõndan fazla olmaktadõr.

Bütçe Kanunlarõnda yer alanve bazõ işlemleri �bütçedõşõndaki hesaplarda izlemeyeyetki� veren hükümlerhükümetlerin bir kõsõmgiderleri gizlemesine fõrsattanõr.


gizlenmekle kalmaz, bizzat uygulayõcõlar da gerçek verileri elde

etme olanağõnõ yitirirler.

1997 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu�nda 1997 yõlõna ilişkin

borçlanma işlemlerinin incelenmesi sonucunda kayõt dõşõ kalan

giderlerden önemli olanlar arasõnda şunlar sayõlmaktadõr:

! Nakit dõşõ borçlanma senetlerinin faiz ödemeleri,

! Dõş borçlarla finanse edilen giderlerin büyük bir

kõsmõ (ayni krediler ve tahvil komisyonlarõ gibi),

! Hazine tarafõndan üstlenilerek ödenen garantili

borçlar,

! Merkez Bankasõna yeniden değerleme ile aleyhte

oluşan kur farklarõna karşõlõk verilen tahviller ya da lehte

oluşan kur farklarõna karşõlõk mahsup edilen tahviller.3

Diğer yõllarda KİT�lere verilen görevler karşõlõğõnda oluşan

borçlar, tahkim uygulamalarõ ve savunma borçlarõnõn da

karşõlõğõ gider kaydedilmeden gerçekleştirildiği bilinmektedir.

... devletin dõş borçlar kapsamõ içerisinde savunma amaçlõaldõğõmõz borçlar dahil değildir. Devlet sõrrõ olduğu için onlarõdahil etmeyiz. (Devlet Borç Yönetimi, Dedeoğlu, 1995, 20)

Kayõt dõşõ bütçe işlemleri, �mahsup borçlanma�, �nakit dõşõ

borçlanma� veya �yarõ mali işlem� adõ altõnda da karşõmõza

çõkmaktadõr. Yukarõda bu tür borçlanma işlemlerinin nakit akõşõ

oluşturmadan gerçekleştiğine değinilmişti. Mahsup veya nakit

dõşõ borçlanma olarak nitelendirme bundan

kaynaklanmaktadõr. Yapõlmasõ gereken bir ödeme yerine borç

senedi verilerek hesaplaşõlmasõ ya da alõnmasõ gereken bir

gelirin mevcut bir borca karşõlõk tutulmasõ gibi.

Yarõ mali işlem deyimi ise bu işlemlerdeki sakatlõğõ

göstermektedir. Yukarõda açõklandõğõ şekilde bu işlemler

muhasebe sisteminde gerçek anlamda tek taraflõ olarak

kaydedilmektedir. Sadece borç kaydõ yapõlmakta, ancak, bu

3 Sayõştay 1997 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, sf. 20-21.

Mevcut sistem içinde bugiderler sadece kamuoyundanve meclisten gizlenmeklekalmaz, bizzat uygulayõcõlar dagerçek verileri elde etmeolanağõnõ yitirirler.

Kayõt dõşõ bütçe işlemleri,�mahsup borçlanma�, �nakitdõşõ borçlanma� veya �yarõ maliişlem� adõ altõnda da karşõmõzaçõkmaktadõr.


borcun nereden kaynaklandõğõ görünmemektedir. Mali

tablolarõ şaşõrttõğõ ve bir kõsõm işlemleri gizlediği için yarõ mali

işlemler muhasebe açõsõndan çok sakõncalõ sonuçlar doğurur.

Burada önemli bir noktayõ vurgulamakta yarar vardõr: Bu

işlemler, doğasõ gereği �yarõ mali� nitelikte değildir. Yarõ mali

işlemler, devletin mali işlemlerinin eksik kaydedilmesi suretiyle

bizzat oluşturulur. Sağlõklõ bir sistemde aynõ işlemler uygun

şekilde kaydedilmek suretiyle yer alabilir.

Bütçe Giderleri Niçin Gizlenmektedir?

Yarõ mali işlemlerin ortaya çõkmasõnda önemli bir faktör,

merkezi hükümetin kaynaklarõnõ aşan taahhütlere girmesi ve

bütçe imkanlarõnõn kõsõtlõlõğõ nedeniyle bu taahhütlerin bütçe

dõşõnda gerçekleştirilmesidir. Örneğin görev zararõ borçlarõ

karşõlõğõ verilen tahviller tamamen bu tür bir uygulamanõn

ürünüdür.

Bütçeleştirilmeyen işlemler temel olarak kamu açõklarõnõ az

gösterme ve sorumluluktan kaçõnma kaygõsõndan

kaynaklanmaktadõr. Bu işlemler bir yandan devletin borç

stokunu artõrõrken diğer yandan yapõlan gider

bütçeleştirilmediğinden, bütçe açõğõ olduğundan daha az

gösterilmektedir. Örneğin, dõş borçlanmayla finanse edilen

harcamalar aynõ yõl içinde tespit edilmesine rağmen, Maliye

Bakanlõğõnca bütçeleştirilmemektedir. 1999 yõlõnda

bütçeleştirilmeyen dõş borç kullanõmlarõnõn tutarõ 605 trilyon

liradõr.4

Diğer taraftan, bu harcamalarõn gerçekleştirildiği dönem ile

borç ve gider kaydõ yapõlmasõ gereken dönem arasõnda önemli

süre farkõ ortaya çõkabilmektedir. Önce harcama

gerçekleştirilmekte ve devletin bu harcamayõ gerçekleştiren

kuruluşa borcu doğmaktadõr. Borcun miktarõnõn kesinleşmesi

bile bazen birkaç yõldan fazla sürmektedir. Kayõt yapõlmasõ ise

borcun kesinleşmesinden de sonra, bu borç için tahvil ya da

4 Sayõştay, Hazine Hesaplarõ 2000 Yõlõ İzleme Raporu, sf. 12.

Bu işlemler, doğasõ gereği �yarõmali� nitelikte değildir. Sağlõklõbir sistemde de aynõ işlemleruygun şekilde kaydedilmeksuretiyle yer alabilir.

Bütçeleştirilmeyen işlemlertemel olarak kamu açõklarõnõ azgösterme ve sorumluluktankaçõnma kaygõsõndankaynaklanmaktadõr.

Bu işlemler bir yandan devletinborç stokunu artõrõrken diğeryandan yapõlan giderbütçeleştirilmediğinden, bütçeaçõğõ olduğundan daha azgösterilmektedir.


bono verildiğinde söz konusu olmaktadõr. Giderlerin ve

borçlarõn gerçekleştiği anda kaydedilmemesi, muhasebe

sistemimizin nakit esaslõ olmasõndan kaynaklanmaktadõr.

Örneğin, 1993 yõlõnda pamuk destekleme primi

uygulamasõndan doğan borç için 1999 yõlõnda TC Ziraat

Bankasõna tahvil verilmiştir. Bu durumda borç ve gider

kaydõnõn 1999 yõlõnda yapõlmasõ, hesap verme sorumluluğunun

sağlanmasõna değil yanlõş yönlendirilmesine yol açmaktadõr.

Bu nedenle idare, önceki dönemlerde yapõlmõş olan kamu

harcamalarõnõ kaydetmeye yanaşmamaktadõr.

Mevzuatta yer alan mali disipline aykõrõ düzenlemeler (tahkim

uygulamalarõ, bütçe kanunlarõnda yer alan ve bazõ borçlanma

işlemlerinin bütçe dõşõndaki hesaplarda izlenmesine imkan

veren borçlanmaya ilişkin istisnai hükümler ve borçlanma

limitlerinin etkin olmamasõ) buna zemin hazõrlamaktadõr. Yarõ

mali işlemlerin çoğunlukla yasal dayanaklarõ mevcuttur. Bütçe

kanunlarõ veya özel kanunlar ile bazõ giderlerin bütçede

gösterilmeden gerçekleştirilmesine imkan sağlanmaktadõr.

Ancak, bu işlemler yasal olmakla birlikte, mali disipline ve

temel ilkelere aykõrõdõr.

�Devletin ve kamu iktisadi teşebbüsleri dõşõndaki kamutüzelkişilerinin harcamalarõ, yõllõk bütçelerle yapõlõr.� (Anayasa,md. 161)

Yarõ mali işlemler devlet muhasebesinde takip

edilememektedir. Yarõ mali işlemler muhasebede

izlenemediğinden dolayõ mali raporlarda ve istatistiklerde de

yer almamaktadõr.

Bütçe Giderlerinin Gizlenmesinin Sonuçlarõ

Bu uygulama sonucunda bütçe açõğõ olduğundan az

gösterilmektedir. Bütçe açõğõ ile net borçlanma hasõlatõ

arasõnda bulunmasõ gereken denklik kaybolmaktadõr. Bütçe,

merkezi hükümet faaliyetleri hakkõnda eksik bilgi vermektedir.

Bütçenin önemi ve etkisi azalmaktadõr.

Bu işlemler yasal olmaklabirlikte, mali disipline ve temelilkelere aykõrõdõr.

Yarõ mali işlemler devletmuhasebesinde takipedilememektedir. Bu işlemlermuhasebede izlenemediğindendolayõ mali raporlarda veistatistiklerde de yeralmamaktadõr.

Sonuçta bütçe açõğõ olduğundanaz gösterilmekte, bütçe açõğõ ilenet borçlanma hasõlatõ arasõndabulunmasõ gereken denklikkaybolmaktadõr. Bütçe, merkezihükümet faaliyetleri hakkõndaeksik bilgi vermektedir.Bütçenin önemi ve etkisiazalmaktadõr.


� kamu harcamalarõnõn sadece bir bölümünün bütçekapsamõnda olmasõ, bağlayõcõ niteliğini hõzla kaybetmekte olanbütçenin önemini daha da azaltmakta ve hükümetlere çok genişihtiyari yetkiler sağlamaktadõr. (Atiyas, Sayõn, 1997, vi)

Yarõ mali işlemlerin izlenmesindeki güçlük ve kamu açõklarõnõ

gizleme yönündeki eğilim sonucunda bu işlemler borçlanma

ve bütçe işlemleri arasõnda gösterilmemektedir. Bu durumda

bütçe, borçlanma ve kamu sektörü ile ilgili temel göstergeler

eksik ve yanõltõcõ olmaktadõr. Örneğin, bütçe verileri esas

alõnarak hesaplanan faiz dõşõ fazla gerçek durumu

yansõtmamaktadõr.5

Bütçe açõğõnõn hangi kaynaklarla karşõlandõğõnõ gösteren bütçe

finansmanõ tablolarõnda borçlanma işlemlerinin bir kõsmõ

gösterilmemektedir. Bu, gider kaydedilmeden kullanõlan

borçlanma hasõlatõnõn finansman tablolarõna

yansõtõlmamasõndan kaynaklanmaktadõr.6 Sonuç olarak,

borçlanma ile ilgili veriler eksik ve yetersiz şekilde

yayõnlamakta, borç stoku öngörülenden daha hõzlõ şekilde

artmaktadõr.

Bütçe dõşõnda kalan konularda Meclis�in denetimi ve kontrolü

sõnõrlõdõr. Bu işlemlerin bir kõsmõ ödeneklere bağlõ olmadan

gerçekleştirilmekte, Meclis adõna denetimden azade kalmakta

ve işlem tamamlandõktan sonra da Meclis�e hesabõ

verilmemektedir. Bu işlemler üzerinde Meclis�in doğrudan

denetim mekanizmalarõ �bütçe ve kesin hesap süreci- etkisiz

kaldõğõ gibi dolaylõ denetim mekanizmalarõ �Sayõştay denetimi-

de yetersiz kalmaktadõr. Dolayõsõyla Meclis�in iradesi ve

denetimi dõşõnda Hazine aracõlõğõyla kamu giderleri

yapõlmaktadõr.

Bu durum, esasen devletin veznesi ve finansman temin eden

kuruluşu niteliğinde olmasõ gereken Hazinenin

fonksiyonlarõnda bir değişmeye işaret etmektedir. Hazine

giderek diğer kamu kurumlarõnõn görevlerini de üstlenen dev

5 Bkz. Bölüm 1.4 Faiz Dõşõ Fazla, sf. 43.6 Bkz. Tablo 7, Borçlara İlişkin Çelişkili Rakamlar, 1997 Yõlõ Örneği, sf 62.

Bu durumda bütçe, borçlanmave kamu sektörü ile ilgili temelgöstergeler eksik ve yanõltõcõolmaktadõr.

Bu işlemlerin bir kõsmõödeneklere bağlõ olmadangerçekleştirilmekte, Meclisadõna denetimden azadekalmakta ve işlemtamamlandõktan sonra daMeclis�e hesabõverilmemektedir.

Dolayõsõyla Meclisin iradesi vedenetimi dõşõnda Hazinearacõlõğõyla kamu giderleriyapõlmaktadõr. Hazine giderekdiğer kamu kurumlarõnõngörevlerini de üstlenen dev birharcamacõ birimedönüşmektedir.


bir uygulayõcõ birime dönüşmektedir. Tarõmsal destekleme

uygulamalarõ, otoyol yatõrõmlarõ, fonlar, teşvik uygulamalarõ,

enerji yatõrõmlarõ, YİD projeleri, KİT�ler bunun açõk örneklerini

oluşturmaktadõr.

Türkiye�de Hazine�nin temel görevleri şunlardõr:i. Parasal akõmlarõn yönetimi (nakit yönetimi),ii. Borç yönetimi,iii. Kamu iktisadi teşebbüslerinin mali yönetimi,iv. Darphane ve Damga Matbaasõnõn koordinasyonu,v. Merkez Bankasõ ile Hazine'nin para politikalarõ yönündenilişkilerinin kurulmasõ,vi. Devletin bankalarla ve mali sektörün başta sigortaşirketleri, finansal kiralama şirketleri, faktoring şirketleri olmaküzere tüm kurumlarõ ile olan ilişkilerinin kurulmasõ,vii. Sermaye piyasasõ ve borsa ile ilgili kamu politikalarõnõnbelirlenmesi ve uygulanmasõ işlevinin yerine getirilmesi,viii. Türk parasõnõn diğer paralarla olan ilişkilerinindüzenlenmesi,ix. Kambiyo önlemlerinin uygulanmasõna yönelik işlemlerinyapõlmasõ,x. Yabancõ sermaye ile ilgili düzenlemelerin hazõrlõklarõnõnyapõlmasõ ve uygulamasõnõn yürütülmesi,xi. Verilecek teşviklerin çerçevesinin hazõrlanmasõ veuygulamasõnõn gerçekleştirilmesi,xii. Devlet adõna yapõlacak dõş borçlanmanõn hazõrlõk,imzalanma ve alõnma işlemlerinin yürütülmesi,xiii. Türkiye'nin, uluslararasõ ekonomik kuruluşlarla (IMF,Dünya Bankasõ, OECD, IFC, Bölgesel Kalkõnma ve YatõrõmBankalarõ gibi) ilişkilerinin yönetilmesi.7 (Eğilmez, 1997, 30)

Borçlanma bir bütün olarak Meclis�in iradesi ve yönlendirmesi

doğrultusunda gelişmemekte, borç stoku kõsa ve uzun vadeli

planlarda öngörülenden hõzlõ artmaktadõr. Bütçe ve kesin

hesap süreci etkinliğini yitirmekte, bütçenin önemi ve etkisi

azalmakta, sonuç olarak Meclis denetimi devre dõşõ

kalmaktadõr.

7 OECD: Organization for Economic Cooperation and Development (Ekonomikİşbirliği ve Kalkõnma Teşkilatõ), IFC: International Finance Corporation(Uluslararasõ Finans Kuruluşu).

Borçlanma bir bütün olarakMeclis�in iradesi veyönlendirmesi dõşõndagelişmekte, borç stoku kõsa veuzun vadeli planlardaöngörülenden hõzlõ artmaktadõr.

Bütçe ve kesin hesap sürecietkinliğini yitirmekte, bütçeninönemi ve etkisi azalmakta,sonuç olarak Meclis denetimidevre dõşõ kalmaktadõr.


1.1.3 Bütçenin Kapsamõ ile İlgili Öneriler• Bütçenin kapsamõ merkezi hükümet faaliyetlerini

bütünüyle içerecek şekilde genişletilmelidir.

• Bütçe mekanizmasõ yeniden düzenlenmeli, icraat ile

denetim arasõnda denge sağlanmalõdõr.

• Harcama taahhütlerinde miktar tahmini yapõlmalõ ve

kaynak gösterilmelidir. Yapõlan harcamalar için kaynak

bulunamamasõ ciddi bir sorun oluşturmakta ve hükümetleri

mali disipline aykõrõ uygulamalara zorlamaktadõr.

• Bütçe dõşõnda harcama yapõlmamalõ, borçlanma

hasõlatõ bütçe dõşõnda harcanmamalõdõr. Borçlanma yoluyla

nakit veya mahsup olarak elde edilen kaynaklarõn kullanõmõ

tamamen bütçeleştirilmelidir (borç geri ödemeleri hariç). Bunu

sağlamak için devlet muhasebesinde gerekli düzenlemeler

yapõlmalõdõr.

• Sorumluluğun ve şeffaflõğõn temini için kamu giderleri

ait olduklarõ dönemde kaydedilmelidir. Bu kayõt sistemi,

tahakkuk bazlõ muhasebe olarak adlandõrõlõr.

• Yapõlan her türlü mali işlem uygun şekilde kayõt altõna

alõnmalõ ve raporlanmalõdõr. Bunu tamamlayan bir diğer önemli

husus Hazine ile kamu kurumlarõnõn mali ilişkilerinin mutlaka

bütçe aracõlõğõ ile gerçekleştirilmesidir. Bu şekilde yarõ mali

işlemlerin oluşmasõ engellenmiş olacaktõr.

Sorun: Harcamacõ kuruluşlar mevcut bütçe uygulama süreciningereksiz sõkõlõğõndan kaçarak faaliyetlerini bütçe dõşõnataşõmaktadõrlar. Bunun için çeşitli yasal mekanizmalar, kuruluştürleri oluşturulmuştur.Çözüm: Mevcut kuruluş türlerinden hiçbiri kaldõrõlmadan, bukuruluşlarõn faaliyetlerinin hepsi bütçe kapsamõ içine alõnabilir.Önemli olan, her bir kuruluş türü için bütçe uygulamasõsürecindeki kontrollerin farklõ ancak etkin bir şekilde tanõmlanõp,uygulanmasõdõr. Hükümet adõna bunu düzenlemek MaliyeBakanlõğõnõn görevidir. Meclis�e bu düzenlemeler hakkõndagörüş sunmak ise Sayõştay'õn görevi içindedir...Öneri: Devlet bütçesi içinde yer almasõ gereken tüm kamukuruluşlarõnõ kapsayan bir "faaliyet sonuçlarõ" tablosunun yõllõk

Bütçenin kapsamõ merkezihükümet faaliyetlerini bütünüyleiçerecek şekildegenişletilmelidir.

Bütçe dõşõnda harcamayapõlmamalõ, borçlanma hasõlatõbütçe dõşõnda harcanmamalõdõr

Yapõlan her türlü mali işlemuygun şekilde kayõt altõnaalõnmalõ ve raporlanmalõdõr.

Sorumluluğun ve şeffaflõğõntemini için kamu giderleri aitolduklarõ dönemdekaydedilmelidir.


olarak hazõrlanmasõ ve Kesin Hesap Kanunu tasarõsõ ile birlikteMeclis�e sunulmasõ, en azõndan bütün genel hükümetfaaliyetlerinin mali boyutlarõnõn bir arada görülmesinisağlayacaktõr. (Atiyas, Sayõn, 1997, 45)

Şekil 3: Borçlanma Hasõlatõ � Bütçe Açõğõ İlişkisi

Bütçenin önemi veetkisi azalõyor

Borçlanma hasõlatõbütçe açõğõndanfazla

Borç stoku ağõr

Borç stoku artõyor

İç Borçlanmaartõyor

Dõş borçlar yüksekdüzeyini koruyor

Net BorçlanmaHasõlatõ

Öngörülmeyengiderlerinfinansmanõ (nakit)

Hazinenin nakitgiderlerininfinansmanõ

Hazinenin kayõt dõşõgiderlerininfinansmanõ (nakitdõşõ)

Kamu açõğõ

Bütçe sürekli açõkveriyor

Bütçeleştirilmeyenişlemler ortayaçõkõyor

Öngörülemeyenbütçe açõklarõoluşuyor

Yarõ-mali işlemler

Diğerleri

Diğer kamu açõğõ


Şekil 4: Yarõ Mali İşlemler

KİT�lerle bütçe dõşõilişkiler kuruluyor

Maliye politikasõetkinliğini yitiriyor

İç borçlarda faizyükü artõyor

Faiz dõşõ fazlayanõltõcõ oluyor


Hazine gereğindenfazla güçleniyor


Görünmeyenborçlar oluşuyorKayõt dõşõborçlanma yapõlõyor

Görev zararõborçlarõ

Bütçeleştirilmeyenişlemler ortayaçõkõyor:Yarõ-mali işlemler

Yatõrõm programõ,bütçe ödenekleri,bütçe tahminlerigerçekçi değil

Mali disipline aykõrõyasal düzenlemelervar

Borçlanma ile ilgililimit ve yetkidüzenlemelerifonksiyonel değil

Borçlanma limitlerihedeflerle tutarlõdeğil


1.1.4 Kamu Kesimi Borçlanma Gereği

Kriter

KKBG, kamu kesiminin açõğõnõ ve bunun finansmanõnõ tam ve

gerçekçi şekilde göstermelidir.

Mevcut Durum

KKBG, devletin gerçek açõğõnõ ve bunun finansmanõnõ

göstermemektedir. Yayõnlanan KKBG rakamlarõ ve tablolarõ,

kamu kesimi açõklarõnõn sadece bir kõsmõnõ göstermektedir.

Tablo 1: KKBG ve Net Borçlanmanõn Milli Gelire Oranõ (Seçilmiş Yõllar)

%

1978 1986 1988 1995

KKBG / GSMH % 3,3 % 3,7 % 4,8 % 5,2

Kamu Net BorçlanmaHasõlatõ / GSMH

% 7,4 % 14,2 % 14,6 % 9,9

Kaynak: ek tablolar no: 26, 27 ve 29

Tablo 1�de belirli yõllara ilişkin KKBG ve net borçlanma oranlarõ

karşõlaştõrõlmaktadõr. Birbirine denk olmasõ gereken bu iki

rakam arasõnda ciddi farklar olduğu tabloda açõkça

görülmektedir.

KKBG rakamlarõ ve tablolarõ ile ilgili sorun, bu açõğõ hesaplayan

DPT Müsteşarlõğõna gerçek açõklarõn bildirilmemesinden

kaynaklanmaktadõr. Kamu kesiminde kullanõlan muhasebe

sisteminin yetersizliğinden ve yanlõş yapõlanmasõndan

kaynaklanan bu durum, KKBG rakamlarõnõn saptõrõlmasõna

sebep olmaktadõr. Hatalar şu şekilde oluşmaktadõr;

1. Kamu kesiminde muhasebe işlemleri nakit veya

tahakkuk esasõna göre takip edilmektedir. Genel ve katma

bütçeli kuruluşlar nakit esasõna göre muhasebe

tutmaktadõrlar. KKBG tablolarõnõn hazõrlanmasõnda da nakit

esasõ uygulanmaktadõr. Bu, bazõ açõklarõn gösterilmemesine yol

açmaktadõr;

KKBG, devletin gerçek açõğõnõve bunun finansmanõnõgöstermemektedir.

KKBG rakamlarõ ve tablolarõ ileilgili sorun, bu açõğõ hesaplayanDPT Müsteşarlõğõna gerçekaçõklarõn bildirilmemesindenkaynaklanmaktadõr. Kamukesiminde kullanõlan muhasebesisteminin yetersizliğinden veyanlõş yapõlanmasõndankaynaklanan bu durum, KKBGrakamlarõnõn saptõrõlmasõnasebep olmaktadõr.


! Borçlanma yoluyla finanse edilen işlemlerin bir

kõsmõ, nakit akõşõ doğurmadan, mahsup şeklinde

yapõlmaktadõr. (Vadesi gelen borç faizleri yerine yeni

borçlanma senedi vermek gibi) Bu işlemler �nakit dõşõ� olarak

adlandõrõlmakta ve finansman tablolarõna yansõtõlmamaktadõr.

(Son 30 yõllõk dönemde nakit dõşõ finansman nakit

finansmandan daha fazla olmuştur.)8

! Kurumlarõ tarafõndan tahakkuk esasõna göre

düzenlenen bilançolar, nakit esasõna dönüştürülmek amacõyla

bir ayõklamaya tabi tutulmaktadõr. (Bunun açõklara nasõl tesir

ettiği tam olarak tespit edilememiştir)

2. KKBG�nin hesaplanmasõnda esas alõnan KİT

bilançolarõnda önemli hatalar bulunmaktadõr. Zarar eden

KİT�lerin sermayelerinde �zarar sebebiyle- oluşan azalma

gizlenmekte ve bilançolara yansõtõlmamaktadõr. Bu hatalõ

bilançolara göre hesaplanan KİT açõklarõ, KKBG rakamõnõn

olduğundan az görünmesine yol açmaktadõr.9

Geleneksel olarak bilançolara yansõtõlmayan KİT

zararlarõ dolayõsõyla KİT sermayelerinde oluşan azalma,

dolayõsõyla artan açõk KKBG rakamlarõna yansõtõlmamaktadõr.

3. Görev zararõ uygulamalarõ ve bu uygulamalardan

doğan Hazine borcu da KKBG tablolarõna yansõtõlmamaktadõr.10

� bütçe açõğõ ile kamu kesimi borçlanma gereksinimi (KKBG)arasõndaki fark bütçe dõşõ faaliyetlerin boyutunun bir göstergesiolarak kullanõlabilir.Ancak bu gösterge de örneğin yarõ-mali faaliyetleri kapsamadõğõiçin yanõltõcõdõr ve eksiktir. Daha kapsamlõ bir gösterge debütçeye gelir kaydedilmeyen veya nakit girişi sağlamayan devletkağõdõ satõşlarõnõn boyutudur. Bunlarõn ana amacõ devletinbütçeye kaydedilmeden oluşan yükümlülüklerini tahviledöndürmektir. "Bütçe dõşõ ikraz" adõ verilen bu satõşlar çeşitlibiçimler alõr: Bir kõsmõ KİT'lere "görev zararlarõnõ" kapatmak

8 Bkz Bölüm 1.1.2 Kayõt Dõşõ Bütçe, sf. 10.9 Hazine Müsteşarlõğõ tarafõndan KİT sermayelerini takip etmek amacõylatutulan �Genel Bütçe Dõşõ Dairelere Yatõrõlan Sermayeler Hesabõ�, 1997, 1998ve 1999 yõllarõnda Sayõştay tarafõndan reddedilmiştir. (Bu konuda geniş bilgiiçin bkz. Sayõştay - 1999 ve 2000 Yõllarõ Hazine Hesaplarõ İzleme Raporlarõ).10 Bkz. Bölüm 3.3.1 Görev Zararõ Borçlarõ, sf. 125.

KKBG�nin hesaplanmasõndaesas alõnan KİT bilançolarõndaönemli hatalar bulunmaktadõr

Görev zararõ uygulamalarõ ve buuygulamalardan doğan Hazineborcu da KKBG tablolarõnayansõtõlmamaktadõr


üzere yapõlan ikrazdõr. Bütçe dõşõ ikraz yetkisi bütçe kanunu ilealõnõr. İkincisi, ayrõ kanunla yapõlan "tahkim"lerdir. Özelliklekamu bankalarõna uygulanan bu işlem ile, kamu kuruluşlarõnõnbirbirine olan borçlarõ netleştirilir, net alacaklõ durumda olankuruluşa devlet kağõdõ verilir. 1992'ye kadar 14 tane yapõldõğõtahmin edilmektedir. Tahkimler genelde kanunla yapõlõr. Bazõküçük çaplõ tahkimlerin yetkisi de bütçe kanunlarõndanalõnmõştõr. Kamu kuruluşlarõnõn 1992-96 arasõnda ise yeniden800 trilyon liralõk borç oluşturduğu söylenmektedir.1996 sonu itibarõ ile bu tür "nakit dõşõ" satõlan kağõtlar toplam içborç stokunun yüzde 27'sine ulaşmõştõr. Görüldüğü gibikümülatif bütçe açõklarõ devletin gerçek borçlanma düzeyininancak küçük bir bölümünü oluşturur. Yükümlülük yaratan birçok faaliyet bütçeye kaydedilmez. (Atiyas, Sayõn, 1997, 22)

Mevcut KKBG tanõmõnõn ve rakamlarõnõn yetersiz kalmasõ,

özellikle uluslararasõ kuruluşlar tarafõndan yapõlan baskõ

neticesinde değişik tanõmlarõn oluşturulmasõna yol açmõştõr.

Tablo 2: KKBG / GSMH, IMF ve DPT Tarafõndan Kullanõlan Farklõ Rakamlar

%

1996 1997

DPT1 8,8 7,6

DPT2 9,1 8,8

IMF 11,4 11,1

Kaynak: TBMM 10/24,57 esas numaralõ (İç ve Dõş Borçlarla İlgili) MeclisAraştõrmasõ Komisyonu bilgi notlarõ

Bu tanõmlar, açõklarõn yayõnlanan KKBG rakamlarõna kõyasla

daha büyük olduğunu göstermektedir ancak hiçbiri kamu

açõğõnõ tam olarak göstermede yeterli değildir. Ancak, farklõ

KKBG rakamlarõ, Tablo 2�de de görüldüğü üzere, kamu

açõklarõnõn olduğundan az gösterildiğinin bir göstergesidir.

Sonuç, Etki

KKBG, kamunun borç ihtiyacõnõn göstergesi olmak yerine,

bunu gizleme amacõna hizmet etmektedir.

Borç stoklarõnda bir yõl zarfõnda meydana gelen artõş, (önceki

yõl stoklarõndan bir sonraki yõl stoklarõna geçiş) KKBG tablolarõ

ile açõklanamamaktadõr.

Örneğin Tablo 1�de, 1995 yõlõ için hesaplanan KKBG, GSMH�nõn

% 5,2�si olarak görülmektedir. Oysa aynõ yõl kamunun borç

Mevcut KKBG tanõmõnõn verakamlarõnõn yetersiz kalmasõ,özellikle uluslararasõ kuruluşlartarafõndan yapõlan baskõneticesinde değişik tanõmlarõnoluşturulmasõna yol açmõştõr.

KKBG, kamunun borçihtiyacõnõn göstergesi olmakyerine, bunu gizleme amacõnahizmet etmektedir.


stokunun GSMH�nõn % 9,9�u kadar artmõş olmasõ nasõl

açõklanabilir?

Öneriler

KKBG tablolarõ nakit-nakit dõşõ ayrõmõ yapmadan bütün

borçlanma işlemlerini kapsamalõ, ancak nakit borçlanma

gereğini tespit için farklõ bir tanõm geliştirilmelidir.

Devlet muhasebesi (konsolide bütçede uygulanan muhasebe)

tahakkuk ya da yarõ-tahakkuk muhasebesi esasõna göre

yeniden düzenlenmeli, muhasebe uygulamalarõna standart

getirilmelidir.11

KKBG, kağõda bağlanmayan görev zararõ borçlarõnõ içermelidir.

Bu borçlar bir yandan KİT�lerin bilançolarõnda diğer yandan

Hazine hesaplarõnda uygun şekilde yer almalõdõr.

Plan ve Bütçe Komisyonu yõllõk bütçe çalõşmalarõna

başlamadan önce kamu kesiminin toplam durumunu

gösterecek, KKBG�ni ve finansmanõnõ ele alacak çalõşmalar

yapmalõdõr. Bu çalõşmalar için gerekli bilgiler Sayõştay Raporlarõ

ile komisyona sağlanmalõdõr.

11 Muhasebe ile ilgili öneriler için ayrõca bkz. Bölüm 2.1.3 Kamu Borç Stoku,sf. 64 ve aynõ bölümde yer alan 31 numaralõ dipnot.

KKBG tablolarõ nakit-nakit dõşõayrõmõ yapmadan bütünborçlanma işlemlerinikapsamalõ, ancak nakitborçlanma gereğini tespit içinfarklõ bir tanõm geliştirilmelidir.


Şekil 5: KKBG Rakamlarõ ve Kamu Kesiminin Gerçek Açõğõ

Merkezi Hükümet Faaliyetleri

Bütçe açõğõ

Bütçeleştirilmeyen işlemler

Öngörülemeyen bütçe açõklarõ• Ek Bütçe• Tamamlayõcõ Ödenek

KİT�lerin Açõklarõ

Bilançolarda gösterilen açõk

Kağõda bağlanan görev zararõ

Gizlenen açõk (KİT zararlarõ)

Görev Zararlarõndan Doğan Açõklar

Kağõda bağlanmayan görev zararõ

Diğer Kamu Kesimi Açõklarõ

Nakit esasõna göre görünen açõk

Tahakkuk esasõnda görünüp nakitesasõnda görünmeyen açõk

Yayõnlanan KKBG tablolarõndagösterilen açõk

KKBG rakamlarõnayansõtõlmayan açõk


1.1.5 Borçlanma ile İlgili Yasal Düzenlemeler

Kriter

Borçlanma limitleri, borçlanmayõ Meclisin ve hükümetin iradesi

ve uzun dönemli planlar doğrultusunda sõnõrlandõrabilmelidir.

Kõsa ve uzun dönemli planlarda borçlanma yetki ve limitleri

düzenlenmeli, hedefler tanõmlanmalõdõr. Uygulama bu

düzenlemelere göre yürütülmelidir. (5 Yõllõk Kalkõnma Planlarõ,

Yõllõk Programlar, Bütçe, Hükümet Programlarõ)

Her bir borçlanma aracõnõn limiti, o aracõn özelliklerine göre

tespit edilmelidir.

Mevcut Durum

Borçlanma ile ilgili yetki ve limit düzenlemeleri fonksiyonel

değildir.

Bütçe ve planlar bütüncül bir yaklaşõmla hazõrlanmamaktadõr.

Hedeflerle ilgili düzenlemelerde uyumsuzluk vardõr. Uzun

vadeli harcama planõ yapõlmamaktadõr. (Örnek olarak, Yõllõk

Programlarda yer alan yatõrõm stokunun büyüklüğü 150 milyar

dolara ulaşmõştõr. Yatõrõmlarda gerçekleşen ortalama maliyet

artõşõ da dikkate alõndõğõnda, bu yatõrõmlarõn yaklaşõk olarak

350 milyar dolara tamamlanabileceği tahmin edilmektedir.)12

Siyasal karar organlarõ, plancõlarõn başlangõçtaki direncinerağmen, yüksek büyüme hõzlarõ saptamõşlar, ancak bu hedeflereulaşmayõ mümkün kõlacak sağlam gelir kaynaklarõnõ teminedememişlerdir. Bu nedenle Birinci Beş Yõllõk Plandanbaşlamak üzere bütün planlarõn uygulanabilmesi dõşsalkaynaklar ve tesadüfi kazançlara bõrakõlmõştõr. Kalkõnmavergilerle finanse edilemeyince iç borçlanma, emisyon,(enflasyon vergisi) ve dõş borçlanma seçenekleri bir aradakullanõlmõştõr. (Erpul, 1987, 29)

Borçlanma limitleri fonksiyonel değildir. Yani hedeflere

ulaşmayõ sağlayacak bir araç olarak kullanõlmamaktadõr.

12 Bkz. Bölüm 4.2.3 Kamu Yatõrõm Stoku, sf. 151.

Borçlanma ile ilgili yetki ve limitdüzenlemeleri fonksiyoneldeğildir.


Borçlanma limitleri, hedeflerle uyumlu değildir. Limitler sadece

yetki sõnõrlamasõ için getirilmekte, hükümetlerin plan ve

programlarõndaki hedefleri gerçekleştirmek için

düzenlenmemektedir. (Örnek olarak garantili krediler için

getirilen limitin plan ve programlarda yer alan hedeflerle

bağlantõsõ bulunmamaktadõr.)

Kamu açõklarõnõ az gösterme ve sorumluluktan kaçõnma

eğilimleri borçlanma limitlerinin, bütçe dõşõ harcamalara

finansman sağlayacak şekilde düzenlenmesi ile

sonuçlanmaktadõr.

Hazine bonosu, dõş borçlar ve özel tertip iç borçlanma

senetleri için yakõn zamanlara kadar limit konulmamõştõr.

Esasen Hazine bonolarõna limit konmamasõ, bunlarõn

finansman için kullanõlmayacağõ öngörüsünden

kaynaklanmaktadõr. Ancak, bonoya limit konulmamasõ, tahvil

limitinin yõl içinde dolmasõ durumunda, bono ile borçlanmayõ

teşvik eden bir faktör olmuştur.

Diğer bir sorun ülkemizde borçlanmanõn yasal limiti belli değil.Yasal limit yok, üst limit yok. Bütçe kanununda bir limit var:Tahvil ihracõna ilişkin. Bir mali yõl içinde ihraç edeceğiniztahvillerin limiti açõğõn bir katõ ile sõnõrlõ ama bu limit pratikteçok sõnõrlayõcõ değil. Zaten bu kadar çok tahvil ihraç etmekmümkün değil. Diğer taraftan borç hukukunun büyük bir kõsmõnõoluşturan bono konusunda herhangi bir limit yok. İstediğinizkadar bono ihraç edebiliyorsunuz. (Devlet Borç Yönetimi,Dedeoğlu, 1995, 15)

Sayõştay, 1998 yõlõnda Meclis�e gönderdiği raporda limit

düzenlemeleri ile ilgili olarak uyarõda bulunmuştur.

Bütçe Kanunlarõyla belirlenen borçlanma limiti amaçlanan yararõsağlamamaktadõr. Tahvil dõşõnda kalan borçlanma araçlarõnalimit konulmadõğõndan borçlanmanõn bir bütün olaraksõnõrlandõrõlmasõ mümkün olmamaktadõr. (Sayõştay 1997 YõlõHazine İşlemleri Raporu, 1998, sf. 4)

Limitler sadece yetki sõnõrlamasõiçin getirilmekte, hükümetlerinplan ve programlarõndakihedefleri gerçekleştirmek içindüzenlenmemektedir.

Kamu açõklarõnõ az gösterme vesorumluluktan kaçõnmaeğilimleri borçlanma limitlerinin,bütçe dõşõ harcamalarafinansman sağlayacak şekildedüzenlenmesi ilesonuçlanmaktadõr.

1999 yõlõnda borçlanma limitininbir bütün olarak belirlenmesibütçe dõşõ harcamalarõnazalmasõna ve bono stokundaciddi bir düşüşe nedenolmuştur.


1999 yõlõnda borçlanma limitinin bir bütün olarak belirlenmesi

bütçe dõşõ harcamalarõn azalmasõna ve bono stokunda ciddi bir

düşüşe neden olmuştur.13

Bir kõsõm borçlanma işlemlerinin Hazine�ye tanõnan yetki ve

limitlere uygun olduğu kuşkuludur. (Devirli krediler, görev

zararlarõndan doğan borçlar gibi.14

Sonuç, Etki

Borçlanmanõn yönünü, sõnõrlarõnõ ve hedeflerini belirlemek

hususunda Hazine�ye tanõnan geniş yetkiler, bütçe dõşõnda

harcama yapõlmasõna zemin hazõrlamaktadõr.

Genel ekonomik hedefler tutmamaktadõr.

Öneriler

Son yõllarda getirilen ve borçlanma limitini bütün borçlanma

araçlarõnõ ihtiva edecek şekilde belirleyen uygulama devam

ettirilmelidir.

Hazine Müsteşarlõğõnõn bağlõ olduğu Bakan mali yõl içinde buKanunun �denge� başlõklõ maddesinde belirtilen tutar kadar �netiç borç kullanõmõna� (yõl içinde yapõlan borçlanmalardan anaparaödemelerinin düşülmesiyle elde edilecek tutar) yetkilidir. Bulimit en fazla % 15 oranõnda artõrõlabilir. Dõş borçlanmadaanapara ödemesini aşan kõsõm iç borçlanma limitinden düşülür,altõnda kalan kõsõm ise limite eklenir. (2000 Mali Yõlõ BütçeKanunu, md. 31)

Limitler plan hedeflerine göre konulmalõ, diğer bir ifadeyle

plan hedeflerine ulaşacak bir araç olarak kullanõlmalõdõr.

13 Bonolarõn iç borçlar içindeki payõnõn seyri için bkz. Bölüm 3.2.1 İç BorçlarõnArtõşõ, sf. 117.14 Bkz. Bölüm 3.1.3 Garantili ve Devirli Krediler, sf. 104.

Borçlanmanõn yönünü,sõnõrlarõnõ ve hedeflerinibelirlemek hususunda Hazine�yetanõnan geniş yetkiler, bütçedõşõnda harcama yapõlmasõnazemin hazõrlamaktadõr.


1.2 Bütçe ve Kesin Hesap SüreciKriter

Bütçe ve kesin hesap süreci saydam olmalõ ve sorumluluğu

sağlamalõdõr. Bu süreç, merkezi hükümetin bir yõllõk mali

taahhütleri ve işlemleri hakkõnda bilgi vermelidir. Bu bilgi

uygun ve açõk olmalõ, bağõmsõz denetimce doğrulanmalõdõr.

Mevcut Durum

Bütçe ve kesin hesap süreci, hükümet faaliyetlerinin

izlenebilmesi ve sonuçlarõnõn görülebilmesi için gerekli bilgileri

içermemektedir. Sorgulanabilir ve yeterli bilgi içermemesi

sebebiyle bu süreç saydamlõktan uzaktõr ve kamu kaynaklarõnõ

kullananlarõn sorumluluğunu sağlamamaktadõr. Sürecin

elverişsizliği, denetimin etkinliğini yapõsal olarak

zedelemektedir.

Bütçe, kapsadõğõ faaliyetler hakkõnda şu bilgileriiçermemektedir;1. Kamu faaliyetlerinin toplumsal refah üzerindeki etkisi2. Kamu faaliyetlerinin ölçülebilir çõktõlarõ3. Faaliyetlerde kullanõlan ayni kaynaklarBu bilgilerin kapsanmamasõ şu anlama gelir;1. Faaliyetlerin etkisinin bilinmemesi, "etkinliğin"hedeflenmediğini göstermektedir.2. Faaliyet sonuçlarõnõn ölçülebilir çõktõlarla ifade edilmemesi,hizmette verimliliğin hedeflenmediğini göstermektedir.3. Ayni kaynaklarõn maliyetinin bilinmemesi, bu kaynaklarõnyönetilmediğini gösterir.Dolayõsõyla, mevcut sistem bütçenin kapsadõğõ faaliyetlerde bileperformans yönetimine yönelik hiçbir işlevi yerinegetirmemektedir. Bu durum, politikalarõ hayata geçiren kamukuruluşlarõnõn yöneticilerine göre büyük bir enformasyonavantajõ sağlamaktadõr. Bu ise, kuruluşlara ve onlarõnyöneticilerine geniş rant olanaklarõ sağlamakta, yönetselsorumluluğu büyük ölçüde zedelemektedir.Türkiye'de bütçe sürecinde sadece nakdi bilgiler kullanõlõr. Bubilgilerle de bütçe sadece kõsa vadeli makroekonomik istikrartedbirleri almaya yarayabilir. Bütçenin kapsamõnõn dar olmasõ buişlevin de yerine getirilmesini kõsõtlar.

Bütçe ve kesin hesap süreci,hükümet faaliyetlerininizlenebilmesi ve sonuçlarõnõngörülebilmesi için gereklibilgileri içermemektedir.

Sorgulanabilir ve yeterli bilgiiçermemesi sebebiyle bu süreçsaydamlõktan uzaktõr ve kamukaynaklarõnõ kullananlarõnsorumluluğunusağlamamaktadõr.

Sürecin elverişsizliği,denetimin etkinliğini yapõsalolarak zedelemektedir.


Sistemin kapsadõğõ bilgileri bütçe sürecinin karar noktalarõnataşõyan etkin bir raporlamanõn olmamasõ, bu bilgilerin dahikullanõmõnõ sõnõrlamaktadõr. Mali yönetimin içerdiği işlevler birçok farklõ kuruluş tarafõndan yerine getirildiğinden ve bukuruluşlar sadece kendi işlevlerini destekleyen bölük pörçükbilgi sistemlerine sahip olduğundan, ne işlevler ne de bilgisistemleri birbirleri ile bütünleştirilememektedir. Raporlamanõnetkin olmamasõ, denetimi de etkinlikten uzaklaştõrmaktadõr.(Atiyas, Sayõn, 1997, 23)

Bütçenin Hazõrlanmasõ

Bütçe, performans ölçütlerine göre hazõrlanmamaktadõr. Uzun

vadeli bir harcama planõ yapõlmamaktadõr ve bütçe ve planlar

bütüncül bir yaklaşõmla hazõrlanmamaktadõr. Bütçe ödenekleri,

sadece belli konularda gider yapõlmasõna izin vermekte, ancak,

belli bir çõktõ hedeflememekte, ölçülebilir amaçlar için

konulmamaktadõr.

Bütçe hazõrlama safhasõnda, kamunun hizmet önceliklerinisorgulayarak kalõcõ tedbirler almaya yarayan hiçbir bilgi, kontrolve işlev yoktur. Dolayõsõyla bütçe hazõrlama süreci kollektiftercihleri oluşturma, devlete yönelik taleplere öncelik tanõmaişlevini yerine getirmez. (Atiyas, Sayõn, 1997, 24)

Komisyonun (PBK) önemli görevi, bütçenin muhtevasõnailişkin, kamuoyunu aydõnlatan, ciddi bir müzakere platformusunmasõdõr. Ancak, genel olarak komisyon böyle bir işlev yerinegetirmez. Türkiye'de yasamanõn elinde, anlamlõ bir tartõşmanõnyapõlabilmesi için gerekli bilgi ve bu arada hükümetin buyetkileri geçmişte nasõl kullandõğõnõ değerlendiren raporlar dayoktur. Bu şekilde yasamanõn denetim yetkisi de etkinliğiniyitirmiştir. (Atiyas, Sayõn, 1997, 25)

Bütçenin bu takdim şekliyle ilgili olarak şunlarõ söylemekmümkündür:(iii) � borç yönetimi tahminlerinin, tõpkõ bütçe kanun tasarõsõgibi bir tasarõ şeklinde TBMM�ne sunulmayõp, basit bir tahminnotu şeklinde verilmesi ve asõl ciddi sunuşun yõl bittikten sonraKesin Hesap Kanun Tasarõsõyla birlikte TBMM�ne verilme şekliyanlõş olmuştur. Yõl bittikten sonra konunun boyutlarõnõ görmek,başlangõçta görmeye göre çok daha az ilgi ve denetime açõk biryöntemdir.(iv) Borçlanmanõn gerçek boyutunun TBMM�nin bir ölçüdebilgisi ve denetimi dõşõna çõkarõlmõş olmasõ olgusu, Türkiye�deiç borçlanmanõn 1985 yõlõndan başlayarak hõzla artmõş olmasõsonucunu getirmiştir. Gerçekten de 1980�lerde GSMH�nõn%3,6�sõ oranõnda olan tahvil ve bono stoku, 1994�te %14,0�aulaşmõştõr. (Eğilmez, 1997, 92)

Bütçe ödenekleri, sadece bellikonularda gider yapõlmasõnaizin vermekte, ancak, belli birçõktõ hedeflememekte,ölçülebilir amaçlar içinkonulmamaktadõr.


Plan-Program-Bütçe Sisteminin Etkin Bir ŞekildeUygulamaya Konulamamasõnõn Nedenleri1- Program bütçe sistemiyle ilgili olarak gerek teoride gereksede sistemin uygulanmasõ sõrasõnda ortaya çõkan (özellikleamaçlar, kullanõlan araçlar ve sistemin işleyişi ile ilgili olmasõgereken esaslar gibi) bir çok yaklaşõm vardõr. Sisteminuygulanma ve geliştirilme döneminde bu anlamda bir tutarlõ vedinamik yapõnõn kurulamamõş olmasõ en tepedeki problemolmuştur. ..2-Program bütçe sisteminde hizmet programlarõnõn belirlenmesive bu hizmet programlarõnõn alt-program, faaliyet ve projeolarak sõnõflandõrõlmasõ süreci, işleyişin ana noktasõ olup, bumodeli klasik bütçeden ayõran en önemli yapõsal farklõlõktõr.Hizmet programlarõnõ gereğince tespit edebilen,kurumsallaşmayõ bu boyut üzerinde inşa eden ve bunlarõnuygulanmasõnda fayda-maliyet ilişkilerini alternatifleriyleprojelendirip ölçebilen bir bütçe yapõsõ kendisinden beklenenleribu anlamda yerine getirebilecektir.3-Bir sistem analizi hüviyetini taşõyan program bütçe sistemi enazõndan orta vadeli bir plana ve/veya programa ihtiyaçduymaktadõr. Yine bu konu 1973 yõlõ program bütçe hazõrlamarehberinde şu şekilde ifade edilmiştir;�Önceliklerin saptanmasõ, yapõlacak hizmetlerin bünyesine,politika hedefleri ile bağlantõsõna, faaliyetlerin planlamasõna vemaliyetlerine doğrudan doğruya bağlõdõr. Bu husus 5 yõllõkkalkõnma planlarõnõn yõllõk programlarõ ile bütçe arasõnda uygunve doğru bir bağlantõ kurulmasõnõ gerektirir.�Siyasi iradenin bir tasarrufu olan plan ve programlar devletgeleneğinde bütçe ile pratiğe geçmektedir. Bizde de planlõ birekonomik ve sosyal yapõya geçildiğinde bu eşgüdüm özellikleteknik anlamda aranmõş ve program bütçeye daha fazla ihtiyaçduyulmuştu. Ancak uygulamada program bütçenin hazõrlanmasõile plan ve program arasõnda sürekli bir ilişkiyi ve geçişisağlayacak yapõ kurulamamõştõr. Bu konuda kurumsal yapõfarklõlõğõ gibi nedenlerden çok, bütçe hazõrlanmasõndakigeleneksel yapõdan, gerek siyasi gerekse de bürokratikalõşkanlõklar sonucu kopulamamasõ neden olmuştur. Özelliklestrateji belirlemede bu ilişki kopukluğu bütçeninhazõrlanmasõnda daha belirgin hale gelmiştir.4-Hükümet faaliyetlerinin tümünü kapsayan fonksiyonel birsõnõflandõrma tabanõna daha sonraki yõllarda varõlmasõhedeflenmişti. Bugün bütçe yapõmõz bu yönüyle ele alõndõğõndaufak tefek bazõ düzenlemeler dõşõnda fonksiyonelsõnõflandõrmaya yönelik olarak pek bir şey yapõlmadõğõgörülmektedir. Özellikle yõllar arasõnda gerek bütçenin tümüüzerinde gerekse kuruluşlar bazõnda sağlõklõ bir bilgi akõşõnõnsağlanabilmesi için fonksiyonel sõnõflandõrma gerekliyken.Fakat hizmet programlarõnõn belirlenmesi, bunlarõn altprogramlarõnõn oluşmasõ ve nihayetinde faaliyetlendirilipprojelendirilmesi aşamalarõ kendi içinde bile yoğun bir bilgi

Uygulamada program bütçeninhazõrlanmasõ ile plan veprogram arasõnda sürekli birilişkiyi ve geçişi sağlayacakyapõ kurulamamõştõr.

Hükümet faaliyetlerinintümünü kapsayan fonksiyonelbir sõnõflandõrma tabanõna dahasonraki yõllarda varõlmasõhedeflenmişti. Bugün bütçeyapõmõz bu yönüyle elealõndõğõnda ufak tefek bazõdüzenlemeler dõşõndafonksiyonel sõnõflandõrmayayönelik olarak pek bir şeyyapõlmadõğõ görülmektedir.


birikimini, insan gücünü, çok iyi işleyen bir bilgi akõşõnõ veteknik donanõmõ gerektirmektedir (hukuki yapõ, manyetik ortam,muhasebe sistemi, istatistik ve yöneylem çalõşmalarõ veprojelendirme gibi).Türkiye�de bütçenin kaynaklarõ kullanma etkinliğine ulaşmayaçalõşan sistem analizi çalõşmalarõ özellikle teknik açõdan çokyetersiz kalmõştõr. Hizmet programlarõnõn oluşturulmasõ,değiştirilmesi ve gerekiyorsa yenilerinin üretilebilmesi bütçeninetkinliğini ve güncelliğini sağlayan en önemli içsel bir unsurdur.Belirlenen hizmet programõnõn alt program ve faaliyet-projeşeklinde formüle edilmesi ise bunu takip eden ikinci halkadõr.Bugün bütçenin hazõrlanmasõnda hizmet programlarõnõn etkinliğive farklõlõğõ neredeyse ortadan kalkmõştõr. Çünkü sistemanalizini formüle edecek çalõşmalarõn bu süreçte olmamasõ enazõndan bir süreklilik göstermemesi bütçelerin hazõrlõğõnõ birtekrar şekline dönüştürmüştür. (Kamu Mali YönetimininYeniden Yapõlandõrõlmasõ ve Mali Saydamlõk Özel İhtisasKomisyonu Raporu, 2000, sf. 51)

Bütçenin Uygulanmasõ

Bütçe süreci, uygulama esnasõnda önemli değişikliklere imkan

verecek şekilde çalõştõrõlmaktadõr. Esas itibariyle harcamalar

için tavan koyucu bir mekanizma olmasõ gereken bütçe

ödeneklerinin yõl içinde artõrõlmasõ oldukça kolaydõr. Artõşõn

normal yollarla yapõlamamasõ da harcamalarõn

sõnõrlandõrõlmasõnõ sağlayamamaktadõr. Bu durumda ya ödenek

üstü harcama yapõlmasõ, ya da harcamalarõn bütçeye

kaydedilmeden yapõlmasõ gelenek halini almõştõr.

Hazõrlama ve kanunlaşma süreçlerinin bütçe sonuçlarõüzerindeki etkisi sõnõrlõdõr. Esas tayin edici olan uygulamadõr.Uygulama süreci de harcamalarõ gündelik önceliklere göreartõrabilmek için çok önemli dürtüler içermektedir. Bu dürtülerinbirçok kaynağõ vardõr:• Bütçe kanunu ile, hükümete uygulama sürecinde genişihtiyari yetkiler verilmektedir.• Bu yetkiler ve yüksek enflasyon, ödenek serbest bõrakma veödeme yapma işlevlerini politize hale getirmektedir.• Ayrõca, parlamenter sistemlerde yõl içinde ek bütçeçõkarõlmasõ kolaydõr.• Yõllõk deflatörün (resmi enflasyon beklentisi) gerçekleşenenflasyon oranõndan sürekli düşük olmasõ, ek bütçeye meşrunedenmiş gibi gösterilebilmektedir.• Yasama hükümetin ihtiyari yetkilerini nasõl kullandõğõnõdenetleyememektedir.

Türkiye�de bütçenin kaynaklarõkullanma etkinliğine ulaşmayaçalõşan sistem analiziçalõşmalarõ özellikle teknikaçõdan çok yetersiz kalmõştõr.

Bugün bütçeninhazõrlanmasõnda hizmetprogramlarõnõn etkinliği vefarklõlõğõ neredeyse ortadankalkmõştõr.


• "Tamamlayõcõ ödenekler" adet haline gelmiştir. (Atiyas,Sayõn, 1997, 25-26)

Bütçe Sonuçlarõnõn Değerlendirilmesi

Bütçe sonuçlarõnõn değerlendirilmesinde de performans kriteri

gözönünde bulundurulmamaktadõr. Bu, bir yandan yukarõda

bahsedildiği gibi bütçe yapõsõnõn yetersizliğinden, diğer yandan

da performans denetimi uygulamasõnõn yerleşmemiş

olmasõndan kaynaklanmaktadõr. Denetim, ödeneklerin hukuka

uygun kullanõmõ ile sõnõrlõ kalmaktadõr.

Bütçe uygulama sonuçlarõnõn rasyonel olarak

değerlendirilmesini sağlayan mekanizmalar kurulmamõştõr.

Bütçe uygulamasõ üzerindeki Sayõştay denetimi yargõlama

yoluyla sonuçlandõrõlmakta ancak Meclis bu hususta

bilgilendirilmemektedir. Kesin Hesap sürecinde her yõl Meclis�e

sunulan Kesin Hesaba ve Uygunluk Bildirimine dair belgeler,

rakamlar üzerindeki bir mutabakattan ibaret kalmakta,

denetimle ve uygulama sonuçlarõyla ilgili yeterli ve detaylõ bilgi

içermemektedir. Bu, bütçe uygulama sonuçlarõ konusunda

Meclis�in eksik bilgilendirilmesine yol açmaktadõr.

Bütçe ve Kesin Hesap Sürecinin Etkin Olmamasõnõn

Sonuçlarõ

Bütçe ve kesin hesap sürecinin etkin olmamasõ, bütçenin

öneminin ve etkisinin azalmasõna, Meclis denetiminin devre

dõşõ kalmasõna, dolayõsõyla Meclis�in etkinliğinin azalmasõna yol

açmaktadõr.

Bütçe sürecinin etkin olmamasõ, bütçenin bir maliye politikasõ

aracõ olarak öneminin azalmasõna sebep olmaktadõr ve Hazine

tarafõndan yürütülen borçlanma ve para politikalarõ ekonomi

yönetiminde kullanõlan birincil önemdeki araçlar durumuna

gelmektedir.

Bu süreçlerin en çarpõcõ yönü, hazõrlanan ve kanunlaşan bütçeninneredeyse hiçbir bağlayõcõlõğõ olmamasõ, sonuçlarõn büyükölçüde uygulama tarafõndan belirlenmesi, uygulamanõn datamamen ihtiyari bir biçimde yapõlmasõdõr. Denetimin rolü bunu

Bütçe sonuçlarõnõndeğerlendirilmesindeperformans kriteri gözönündebulundurulmamaktadõr.

Bu, bütçe uygulama sonuçlarõkonusunda Meclis�in eksikbilgilendirilmesine yolaçmaktadõr.

Bütçe ve kesin hesapsürecinin etkin olmamasõ,bütçenin öneminin ve etkisininazalmasõna, Meclisdenetiminin devre dõşõkalmasõna, dolayõsõyla Meclisinetkinliğinin azalmasõna yolaçmaktadõr.


önlemek olduğu halde, etkinliğini yitirmiştir. (Atiyas, Sayõn,1997, 24)

Öneriler

Program bütçe uygulamasõna işlerlik kazandõrõlmalõ veya

performans bütçe uygulamasõna geçilmelidir.

Kesin hesap süreci, hükümetlerin Meclis'e, hesap vermesini

sağlayacak bir mekanizma haline getirilmelidir.

Sayõştay�õn uygunluk bildirimi, bir yõllõk hükümet faaliyetlerini

değerlendiren bir genel rapor ile desteklenmelidir. Bunun

yanõnda Sayõştay, borçlanma ve diğer önemli mali işlemlerle

ilgili üç aylõk raporlar ve belli konulara ilişkin denetim raporlarõ

ile Meclis�i bilgilendirmelidir.

Şekil 6: Bütçe ve Kesin Hesap Süreci

Maliye politikasõetkinliğini yitiriyor

Denetim vedenetimsonuçlarõnõnraporlanmasõyetersiz

Bütçe ve KesinHesap sürecietkin değil

Meclis denetimidevre dõşõ kalõyor

Hazine icracõ birkuruma dönüşüyorBütçe ve planlar

bütüncül biryaklaşõmlahazõrlanmõyor

Uzun vadeliharcama planõ yok

Program veyaperformans bütçeuygulamasõ yok


Program bütçe uygulamasõnaişlerlik kazandõrõlmalõ veyaperformans bütçeuygulamasõna geçilmelidir.


1.3 Sürekli Bütçe AçõklarõKriter

Bütçe açõklarõ sürekli olmamalõdõr. Sürekli açõklar, borç

stokunun sürekli olarak artmasõna ve sonuçta borç servisinin

normal gelirlerle karşõlanamayacak bir büyüklüğe ulaşmasõna

yol açar. Dolayõsõyla sürekli açõk vermek sürdürülebilir bir

politika değildir.

Bütçe sistemi, merkezi hükümet harcamalarõnõ uzun vadeli

planlar ve hedefler doğrultusunda kontrol etmelidir.

Mevcut Durum

Bütçe sürekli açõk vermektedir. Bütçe mekanizmasõ açõklarõ

sõnõrlandõrmada yeterli değildir.

Bütçe Sürekli Olarak Açõk Vermektedir

Bütçe açõklarõnõn milli gelire oranõ çok ciddi bir artõş eğilimi

içindedir. Uzun bir dönem %3 civarõnda olan bu oran 1990�lõ

yõllarda %8�lere varan bir ortalamaya ulaşmõş, 1999�da ise

%11,7 gibi çok yüksek bir oranda gerçekleşmiştir. Maastricht

kriterlerine göre bütçe açõklarõ milli gelirin %3�ünü

aşmamalõdõr.

Sürekli bütçe açõklarõnõn temel nedeni, kamu harcamalarõndaki

artõşõn gelirlerdeki artõştan daha fazla olmasõdõr.

Harcamalardaki artõş temel olarak transferlerden

kaynaklanmaktadõr. Bunlarõn içinde en büyük harcama

kalemini faizler oluşturmaktadõr.

... kamu açõklarõnõn neden sürdüğünü de açõklamaya çalõşalõm.Burada da yine politik ekonomi yaklaşõmõnõn verdiği cevap şu.Politikacõ, iktidar değişmiş olsa bile eski politikacõnõn izlediğiyoldan yürümek ister. Çünkü farklõ davranmasõ yani vergileriartõrõp harcamalarõ kõsarak farklõ davranmasõ, politikpopülaritesini olumsuz etkileyecektir. Öyleyse vergi almadanharcamalarõ da kõsmadan açõklarõ idare etmeye çalõşmasõ kendisiiçin en uygun yol olarak görülmektedir ve bu nedenle de çok

Bütçe sürekli açõk vermektedir.Bütçe mekanizmasõ açõklarõsõnõrlandõrmada yeterlideğildir.

Maastricht kriterlerine görebütçe açõklarõ milli gelirin%3�ünü aşmamalõdõr.

1999�da bütçe açõğõ milli gelirin%11,7�si gibi çok yüksek biroranda gerçekleşmiştir.


köşeye sõkõşmadõkça açõklarõ kapatmak için önlemler almakistemez. Çünkü belirttiğimiz gibi önlem almasõ, vergi oranlarõnõartõrmasõ, büyüme oranõnõ düşürme sonucunu getirebilir.Buradan da popülaritesi ve politik hedefleri olumsuzetkilenebilir. Bu da çok zorunlu oldukça tanõmladõğõmõzekonomik ortam içinde açõklarõn sürmesi, açõklarõnkapatõlamamasõ sonucunu getirir. (Devlet Borç Yönetimi, Uygur,1995, 7)

Şekil 7: Bütçe Açõklarõnõn Milli Gelire (GSMH) Oranõ (1970-1999)

Bütçe açõklarõ süreklidir ve giderekartmaktadõr.

%11,7

%0

%4

%8

%1219

70

1975

1980

1985

1990

1995

Kaynak: ek tablolar no: 25 ve 26

Bütçe Açõklarõ Sürekli Olarak Öngörülenden Fazla

Olmaktadõr

Bütçe ve planlarõn bütüncül bir yaklaşõmla hazõrlanmamasõ

sonucunda, kamu açõklarõnõ gizleme eğiliminin de etkisiyle

gerçekçi olmayan yatõrõm programõ ve bütçeler ortaya

çõkmaktadõr. Bunun sonucunda, gerçekleşen bütçe açõklarõ

öngörülenden farklõ olmakta, sõk sõk yõl içinde ek bütçe

yapõlmasõ gerekmektedir. Borçlanma limitlerinin fonksiyonel

olmamasõ, ödeneği olmayan işlemlerin borçlanma yoluyla

finanse edilmesine imkan tanõmaktadõr. Bütçe sapmalarõ yõl

sonlarõnda tamamlayõcõ ödenek verilmek suretiyle ibra

edilmektedir.

Gerçekleşen bütçe açõklarõöngörülenden farklõ olmakta,sõk sõk yõl içinde ek bütçeyapõlmasõ gerekmektedir.

1999


Harcamalar ödeneği nasõl aşar?TC Anayasasõ çok açõk bir biçimde Meclis�ten yetki alõnmadanharcama yapõlmasõnõ yasaklar: "Genel ve katma bütçelerleverilen ödenek, harcanabilecek miktarõn sõnõrõnõ gösterir.Harcanabilecek miktar sõnõrõnõn Bakanlar Kurulu kararõ ileaşõlabileceğine dair bütçelere hüküm konulamaz, BakanlarKuruluna Kanun Hükmünde Kararname ile Bütçede değişiklikyapma yetkisi verilemez" (md. 163). Burada "ödenek", bütçekanunu ile hükümete verilen harcama yetkisi anlamõna gelir.Ödenekte belirlenen miktarõ aşmanõn tek yolu, yeni bir kanunla(örneğin ek bütçe kanunu) yeni bir yetki almaktõr.Oysa pratikte Anayasanõn bu ilkesi açõkça ve hemen her yõl ihlaledilmektedir. Bunun yolu, ilk önce harcamanõn yapõlõp sonraMeclis�ten emrivaki bir biçimde ödenek alõnmasõdõr. Bu da ikişekilde gerçekleştirilmektedir. Bunu mali yõlõn içinde yapmanõnbiçimi, mali yõlõn sonuna doğru bir ek bütçe kanunu ile zaten birsüredir yapõlmakta olan ödenek üstü harcamalarõ yõl içindemeşrulaştõrmaktõr. İkinci yol ise, önce ödenek üstü harcamayapõp sonra Kesin Hesap Kanunu tasarõsõ sõrasõnda yapõlmõş olanödenek üstü harcamalar için "tamamlayõcõ" ödenek istenmesidir.Bazõ konularda ödenek üstü harcama yapma yetkisi dönemselolmayan bir kanundan (1050 nolu Devlet Muhasebat Kanunu)kaynaklanõr. Bu kanunda, örneğin doğum ve ölüm yardõmlarõ,sürekli görev yolluğu, mahkeme harçlarõ gibi bazõ harcamakalemleri için tamamlayõcõ ödenek yapõlabileceği belirtilmiştir.Sayõştay'õn Meclise sunduğu Uygunluk Bildiriminde buharcamalara "yasal giderler" denmektedir.Öte yandan bazõ ödenek üstü harcamalarõn ise hiçbir yasaldayanağõ yoktur. Bunlarõn başõnda personel ve faiz harcamalarõiçin kullanõlan tamamlayõcõ ödenekler gelmektedir. Ödeneğinbitmesi devletin maaş ödemesini önlememektedir. (Atiyas,Sayõn, 1997, 27)

Çoğunluk hükümetlerinde ek bütçe çõkarmak zaten kolayolduğundan, bütçe kanunu ile verilen ödeneğin bitmiş olmasõ,herhangi bir harcamanõn yapõlmasõnõ engellememektedir. Sonuçolarak, gerçekleşen bütçe harcamalarõ genellikle ödeneklerdençok daha yüksek olur� Bu fark, genelde hem ek bütçeler, hemde yasal dayanağõ olmayan "tamamlayõcõ ödenekler" yoluylakapatõlmaktadõr. Kuşkusuz bu uygulamalarõn en önemli sonucu,bütçe kanunundaki ödeneklerin inandõrõcõlõğõnõn kalmamasõdõr.(Atiyas, Sayõn, 1997, 26)


Şekil 8: Hedeflenen ve Gerçekleşen Bütçe Açõklarõnõn Milli Gelire Oranõ

Gerçekleşen bütçe açõklarõ sürekliolarak Bütçe Kanunlarõndaöngörülenden fazla olmaktadõr.

%11,7

%0

%4

%8

%12

1970

1975

1980

1985

1990

1995

Gerçekleşen Bütçe Açõğõ/GSMH

Hedeflenen Açõk/GSMH

Kaynak: ek tablolar no: 25 ve 26

Son iki yõl hariç bütçe açõklarõnõn sürekli olarak öngörülenden

fazla olduğu görülmektedir. Gerçekleşen açõklarõn bütçe

tahminlerinin çok üzerinde olmasõ bir yandan bu açõklarõn

kontrol dõşõna çõktõğõnõ, diğer yandan da bütçe tahminlerinin

bilinerek gerçek dõşõ boyutlara çekildiğini düşündürmektedir.

Gerçekleşen Bütçe Açõklarõ Merkezi Hükümetin Açõğõnõ

Tam Olarak Göstermemektedir

Gelir ve gider niteliğinde olan bazõ işlemler bütçe ile hiç

ilişkilendirilmemektedir.15 Kayõt dõşõ bütçe uygulamalarõ olarak

adlandõrõlan bu işlemler borçlanma yoluyla finanse

edilmektedir. Dolayõsõyla, bir yõl içinde borçlanma yoluyla ne

kadar kaynak sağlandõğõnõn tespit edilmesi yoluyla o yõlõn

gerçek açõğõnõn (borçlanma gereğinin) tespit edilmesi

mümkündür.

Bu miktarõn bütçe açõğõ ile mukayese edilmesi, kayõt dõşõ

işlemlerin boyutunun son derece büyük olduğunu

15 Bu durumun nedenleri ve sonuçlarõ için bkz. Bölüm 1.1.2 Kayõt Dõşõ Bütçe(Yarõ-Mali İşlemler), sf. 10.

Gerçekleşen açõklarõn bütçetahminlerinin çok üzerindeolmasõ bir yandan bu açõklarõnkontrol dõşõna çõktõğõnõ, diğeryandan da bütçe tahminlerininbilinerek gerçek dõşõ boyutlaraçekildiğini düşündürmektedir.

1999


göstermektedir. Şekil 9�da gerçek açõk (net borçlanma hasõlatõ)

gerçekleşen bütçe açõklarõ ile mukayese edilmektedir.

Şekil 9: Gerçek Bütçe Açõğõnõn Milli Gelire Oranõ

Borçlanma ile gerçekleştirilen birkõsõm giderler bütçeyekaydedilmediğinden bütçe açõğõolduğundan az gösterilmektedir.Gerçek açõğõ net borçlanma hasõlatõgöstermektedir.

%14

%0

%4

%8

%12

%16

1970

1975

1980

1985

1990

1995

Net BorçlanmaHasõlatõ / GSMHBütçe Açõğõ / GSMH


Gerçek açõklar gösterilen bütçe açõklarõndan önemli oranlarda

daha fazla olmuştur. Örneğin 1992 sonrasõnda merkezi

hükümetin gerçek açõğõ GSMH�nõn %10�u düzeyinde iken,

bütçe açõklarõ %4 ile %8 arasõnda görünmektedir.

Bütçe dõşõ ve ödenek dõşõ harcama olarak nitelendirilen bu

uygulamanõn yaygõnlaşmasõnõ kolaylaştõran önemli bir unsur

bütçe denetiminin etkin olmamasõdõr.

Uzun vadeli planlarõn uygulanmasõ siyasi ve mali sorumluluk

ile ilişkilendirilemediğinden, kamu imkanlarõnõ aşan taahhüt ve

harcamalarda bulunulmasõ eğilimi, sürekli açõk bütçe

yapõlmasõna yol açmaktadõr. Bunun sonucunda kamu borçlarõ

giderek ağõrlaşan şekilde geleceğe devredilmektedir.

Özetle, bütçe ile ilgili olarak şu temel sonuçlara ulaşõlmaktadõr;

• Bütçe açõklarõ sürekli hale gelmiştir,

• Bütçe açõklarõ giderek artmaktadõr,

• Bütçe açõklarõ sürekli olarak hedeflenenden fazla

olmaktadõr,

Gerçek açõklar gösterilenbütçe açõklarõndan önemlioranlarda daha fazla olmuştur.

1999


• Bütçe açõklarõ gerçekçi değildir. Merkezi hükümetin

bütçe çerçevesinde yapõlmasõ gereken bir çok faaliyeti

kayõt dõşõnda kalmaktadõr.

Şekil 10: Hedeflenen ve Gerçekleşen Bütçe Açõğõ ile Gerçek Bütçe Açõğõnõn Milli Gelire Oranõ

Bütçe açõklarõna ilişkin tahminleroldukça düşük tutulduğundangerçekçi değildir. Diğer taraftangerçek açõklarõn önemli bir kõsmõbütçe açõklarõ içindegösterilmemektedir.

%14

%0

%4

%8

%12

%16

1970

1975

1980

1985

1990

1995

Net Borçlanma Hasõlatõ / GSMHBütçe Açõğõ / GSMHHedeflenen Açõk/GSMH


Sürekli Bütçe Açõklarõnõn Sonuçlarõ

Bütçenin sürekli açõk vermesi Hazine�nin finansman ihtiyacõnõ

artõrmaktadõr. Gerçekleşen bütçe açõklarõ genellikle tahmin

edilen açõklardan daha fazla olduğu için Hazine planlanandan

daha fazla borçlanmak zorunda kalmaktadõr. Sonuçta, kamu

borçlarõ öngörülenden daha hõzlõ şekilde artmaktadõr.

Diğer yandan bütçe ile ilişkilendirilmeyen bir kõsõm harcamalar

borçlanma suretiyle finanse edilmektedir. Bu tür işlemler gider

yönüyle yarõ-mali işlem, finansman yönüyle de nakit dõşõ

finansman olarak adlandõrõlmaktadõr.

Bütçe açõğõ kamu açõğõnõn küçük bir kõsmõnõ göstermektedir.

Bütçe açõklarõnõn sürekli olarak öngörülenden fazla olmasõ ve

bütçe dõşõna kaydõrõlarak yapõlan harcamalar, bütçenin

öneminin ve etkisinin azalmasõna yol açmaktadõr.

Sonuçta, kamu borçlarõöngörülenden daha hõzlõşekilde artmaktadõr.

Bütçe açõklarõnõn sürekli olaraköngörülenden fazla olmasõ vebütçe dõşõna kaydõrõlarakyapõlan harcamalar, bütçeninöneminin ve etkisininazalmasõna yol açmaktadõr.

1999


Öneriler

Sürekli olarak gelirden fazla gider yapmak ve sõnõrsõz olarak

borçlanmak mümkün olmadõğõndan uzun vadede kamu

gelirleri ile giderlerinin denkleştirilmesi planlanmalõdõr.

Türkiye gibi mali disiplini kuramamõş gelişme yolundakiülkelerde gerek iç ve gerekse dõş borçlanmanõn yarattõğõ ağõrkamu maliyesi sorunlarõnõ çözebilmenin maliye politikasõndanbaşka anahtarõ yoktur. Vergiyi bir süre borçlanmayla ikameetmek mümkün olmakla birlikte, borçlanmayõ borçlanmaylasonsuza kadar sürdürmek mümkün değildir. Sonuçta, birnoktada borçlanmayõ da yine vergiyle ikame etmekten ve kamugiderlerini kõsmaktan başka bir çözüm yolu yoktur. (Eğilmez,1997, 94)

Bütçe dõşõ ve ödenek üstü harcamalar üzerindeki denetim

etkinleştirilmelidir.

Şekil 11: Sürekli Bütçe Açõklarõ

Sürekli olarak gelirden fazlagider yapmak ve sõnõrsõz olarakborçlanmak mümkünolmadõğõndan uzun vadedekamu gelirleri ile giderlerinindenkleştirilmesiplanlanmalõdõr.

Bütçe Açõğõ


Nakit BorçlanmaHasõlatõ



Gelirler giderlerikarşõlamõyor

Kaynaklarõ aşantaahhüt ve harcamayapma eğilimi var

Görev zararõ borçlarõ(görünmeyen borçlar)artõyor

Mali disipline aykõrõyasal düzenlemeler var

Borçlanma ile ilgili limitve yetki düzenlemelerifonksiyonel değil

İç borçlarda faiz yüküartõyor

Borçlanma limitlerihedeflerle tutarlõ değil

Yatõrõm programõ,bütçe ödenekleri,bütçe tahminlerigerçekçi değil


Öngörülemeyen bütçeaçõklarõ oluşuyor

Ek Bütçe/TamamlayõcõÖdenek

Önemli transfergiderleri (faiz ve görevzararõ dõşõnda)


1.4 Faiz Dõşõ FazlaKriter

Faiz dõşõ fazla verilmesi, şu şartlar altõnda milli gelire kõyasla

borç yükünün azaldõğõnõ gösteren olumlu bir göstergedir;

• Reel faiz büyüme hõzõnõn altõnda olmalõdõr,

• Faiz, bütçe ve borç verileri sağlõklõ olmalõdõr.

Faiz Dõşõ Fazlanõn Anlamõ Nedir?

Faiz dõşõ fazla verilmesi, faiz ödemeleri dõşarõda tutulduğunda

bütçenin fazla vermesi anlamõna gelir. Yani bütçe gelirleri faiz

dõşõndaki bütçe giderlerini karşõlamakta ve bir miktar da fazla

verilmektedir. Bu gelir fazlasõ ile faiz ödemelerinin bir kõsmõ

gerçekleştirilir. Faiz ödemelerinin kalan kõsmõ borçlanmayla

karşõlanõr. Bunun sonucu, borç stokundaki artõşõn (net

borçlanmanõn) faiz ödemelerinden daha az olmasõdõr.

Reel faizler, büyüme hõzõ ile aynõ düzeyde ise, bu durumda faiz

dõşõ fazla verilmesi ülkenin borç yükünde azalma sağlar. Faiz

dõşõ fazla verilmesini olumlu bir gösterge olarak

değerlendirmenin temel nedeni budur.

Mevcut Durum

Faiz dõşõ fazla verildiği iddiasõ yanõltõcõdõr. Bunun temel

sebepleri şunlardõr:

• Yüksek reel faiz ödendiğinde ve faiz ödemeleri aşõrõ bir

büyüklüğe ulaştõğõnda faiz dõşõ fazla anlamsõz bir gösterge

haline gelmektedir.

• Kayõt dõşõ bütçe işlemleri sebebiyle, mevcut bütçe

rakamlarõna dayanõlarak yapõlan hesaplamalar yanlõş

olmaktadõr.

Mevcut bütçe verileri incelendiğinde son yõllarda faiz dõşõ fazla

verildiği görüntüsü ortaya çõkmaktadõr. Ancak, bütçe açõğõ

Faiz dõşõ fazla verildiği iddiasõyanõltõcõdõr. Çünkü;

• Yüksek reel faiz ödendiğindeve faiz ödemeleri aşõrõ birbüyüklüğe ulaştõğõnda faizdõşõ fazla anlamsõz birgösterge haline gelmektedir.

• Kayõt dõşõ bütçe işlemlerisebebiyle, mevcut bütçerakamlarõna dayanõlarakyapõlan hesaplamalar yanlõşolmaktadõr.


bölümünde açõklandõğõ üzere bütçe açõğõnõn önemli bir kõsmõ

gizlendiğinden bu görüntü yanõltõcõdõr. Örneğin, 1999 yõlõnda

dõş borçlanma ile finanse edilen ve genel ve katma bütçeli

kuruluşlar tarafõndan kullanõlan 605 trilyon lira civarõndaki

harcama bütçeleştirilmemiştir.16

Bütçeleştirilmeyen giderler içinde bir kõsõm faiz ödemelerinin

de yer alõyor olmasõ, faiz dõşõ fazla hesaplarõnda hata

yapõlmasõna yol açan diğer bir unsurdur.

Tablo 3: Bütçeleştirilmeyen (Kayõt Dõşõ) Faiz Ödemeleri

TL

Bütçeleştirilmeyen (Kayõt D õşõ)Faiz Ödemeleri

Bütçe D õşõ Faiz ÖdemelerininBütçeden Ödenen Faizlere

Oranõ

1996 159.946.116.635.000 % 10,7

1997 357.864.511.574.000 % 13,9

1998 692.756.003.723.000 % 11,2

1999 821.162.440.867.000 % 7,7

Kaynak: 1996-1999 Yõllarõ Hazine İşlemleri Raporlarõ, (1996 HIR sf. 34 ve 38,1997 HIR sf. 47 ve 52, 1998 HIR sf. 44, 1999 HIR hazõrlõk çalõşmalarõ

Tablo 3�te de görüldüğü şekilde gider kaydedilmeden yapõlan

faiz ödemeleri önemli boyutlardadõr.

Borç Stokundaki Artõş ve Faiz Ödemeleri

Faiz dõşõ fazla verilmesi durumunda borç stokundaki artõşõn

faiz ödemelerinden daha az olacağõ yukarõda izah edilmişti.

Ancak, bütçe uygulama sonuçlarõna ve borç stokunun

gelişimine bakõldõğõnda bu şartõn yerine gelmediği

görülmektedir. Bu da, faiz dõşõ fazla verildiği iddiasõnõn yanõltõcõ

olduğunu teyit etmektedir.

1971 yõlõndan 1999 yõlõna kadar borç stoku sürekli olarak faiz

ödemelerinden fazla artmõştõr. Bu durum Şekil 12�de

görülmektedir. Yani faiz ödemeleri tamamen borçlanma

yoluyla karşõlandõğõ gibi, başka bir kõsõm giderler için de

16 Bütçeleştirilmeyen dõş borç kullanõmlarõ ile ilgili olarak bkz. Sayõştay, 1999Yõlõ Kesin Hesap Uygunluk Bildirimi ve 2000 Yõlõ Hazine Hesaplarõ İzlemeRaporu, sf. 12.

Bütçeleştirilmeyen giderleriçinde bir kõsõm faizödemelerinin de yer alõyorolmasõ, faiz dõşõ fazlahesaplarõnda hata yapõlmasõnayol açan diğer bir unsurdur.

1971 yõlõndan 1999 yõlõna kadarborç stoku sürekli olarak faizödemelerinden fazla artmõştõr.Yani faiz ödemeleri tamamenborçlanma yoluyla karşõlandõğõgibi, başka bir kõsõm giderleriçin de borçlanõlmaktadõr.


borçlanõlmaktadõr. Dolayõsõyla faiz dõşõ fazla verildiği görüntüsü

yanõltõcõdõr. Bu yanõltõcõ görüntünün nedeni bütçe kapsamõnda

yapõlmasõ gereken harcamalarõn bir kõsmõnõn bütçe dõşõna

kaydõrõlmasõdõr. Bütçe dõşõ harcamalarõn niteliğinin tam olarak

tespit edilememesi faiz dõşõ dengenin ölçülememesi sonucunu

doğurmaktadõr. (Örnek: görev zararõ ödemeleri)

Şekil 12: Borç Stokundaki Artõş ve Bütçeden Yapõlan Faiz Ödemelerinin Milli Gelire Oranõ

0%

4%

8%

12%

16%

1971

1976

1981

1986

1991

1996

Borç Stokundaki Artõş / GSMH

Bütçeden Faiz Ödemeleri / GSMH

Kaynak: ek tablolar no: 19, 22, 23, 24 ve 26

Yüksek Reel Faizlerin Etkisi

Yüksek reel faiz ödendiği durumlarda faiz dõşõ fazla verilmesi,

borç yükünün azaldõğõnõ göstermez, tam tersine böyle bir

durumda borç yükü ağõrlaşmaya devam eder.

Reel faizlerin incelendiği bölümde iç borçlanmada ortalama

%35 oranõnda reel faiz ödendiği belirtilmektedir. Böyle bir

ortamda faiz dõşõ fazla verilse bile bu tamamen yanõltõcõ

olacaktõr. 17

Faiz Harcamalarõnõn Yüksekliğinin Etkisi

Faiz harcamalarõnõn aşõrõ şekilde artmasõ da faiz dõşõ fazla

verilmesine yol açar. Bu durumda faiz dõşõ harcamalarõn

17 Bölüm 2.2.2 Yüksek Reel Faizler, sf. 70.

Yüksek reel faiz ödendiğidurumlarda faiz dõşõ fazlaverilmesi, borç yükününazaldõğõnõ göstermez, tamtersine böyle bir durumda borçyükü ağõrlaşmaya devam eder.

1999


önemli ölçüde kõsõlmasõ gerekecektir. Ancak böyle bir durumda

faiz dõşõ fazla verilmesi borç yükünün azaldõğõnõ göstermez,

tam tersine ağõrlaşan borç yükü nedeniyle ortaya çõkar.

Ülkemizde 2000 yõlõ Ağustos ayõ itibarõyla faizlerin bütçe

giderlerinin %53'ünü oluşturmasõ, bu tür bir sonuca gidildiğini

göstermektedir.18

Sonuç

Faiz dõşõ fazla verilmemesi ve iç borçlanmada yüksek reel faiz

ödenmesi borç kõsõr döngüsü içinde bulunulduğunu

göstermektedir.

Yukarõdaki hususlar göz önünde bulundurulmadan hesaplanan

faiz dõşõ fazla, kamuoyunun yanlõş bilgilenmesine yol

açmaktadõr. Bu bilginin oluşturduğu müspet beklentilerin

gerçekleşmemesi, ekonomi ile ilgili verilere olan güvenin

sarsõlmasõna sebep olmaktadõr.

Esasen son yõllarda sürekli olarak faiz dõşõ fazla verildiği iddia

edilmekle birlikte borç yükünün azalmayõp aksine ağõrlaşõyor

olmasõ bir yanõlgõ içinde bulunduğumuzu açõkça

göstermektedir. Önemli olan borç yükünün ağõrlõğõdõr. Ancak

bu husus sürekli olarak gözardõ edilmektedir.

Öneriler

Faiz dõşõ fazlanõn ölçülebilmesi için bütçe dõşõ işlemler bütçe

kapsamõna alõnmalõ, yanõltõcõ veriler kullanõlmamalõdõr.

Kamu borçlarõnõn reel faiz yükü ve faiz ödemelerinin milli

gelire oranõ, faiz dõşõ fazlanõn değerlendirilmesinde mutlaka

dikkate alõnmalõdõr.

18 Kaynak: Maliye Bakanlõğõ Muhasebat Genel Müdürlüğü internet sitesi(http://www.muhasebat.gov.tr/mbulten/T1-3-5.htm) (11.10.2000).

Faiz harcamalarõnõn aşõrõşekilde artmasõ durumunda dafaiz dõşõ fazla verilmesi borçyükünün azaldõğõnõ göstermez,tam tersine ağõrlaşan borçyükü nedeniyle ortaya çõkar.

Son yõllarda sürekli olarak faizdõşõ fazla verildiği iddiaedilmekle birlikte borçyükünün azalmayõp aksineağõrlaşõyor olmasõ bir yanõlgõiçinde bulunduğumuzu açõkçagöstermektedir.


Şekil 13: Faiz Dõşõ Fazla

İç borçlanmada yüksek reel faizödeniyor

Ekonomi ile ilgili veriler yanõltõcõve güvenilmez hale geliyorİç borçlarda faiz yükü artõyor

Faiz dõşõ fazlayanõltõcõ oluyor

Bütçeleştirilmeyen işlemlerortaya çõkõyor


2 Bir Bütün Olarak DevletBorçlarõ

2.1 Toplam Devlet BorçlarõBu bölümde anahatlarõyla;

• Borçlanmanõn amacõ sorgulanmakta,

• Mevcut kamu borç yükünün ağõrlõğõ ele alõnmakta,

• Borç stokunun eksik gösterilmesi olgusu

tartõşõlmaktadõr.

Devletin borcunu oluşturan kalemler temelde iki gruptan

oluşmaktadõr; dõş borç ve iç borç.

Dõş borçlarla ilgili olarak devletin dõş borcunun müstakil olarak

vurgulanmamasõ, özel sektörün dõş borçlarõnõn da dahil olduğu

ülkenin toplam dõş borcunun devletin borcu olduğu yanõlgõsõnõ

doğurmaktadõr. Oysa Türkiye�nin 103 milyar dolar tutarõndaki

dõş borcunun 53 milyar dolarõ kamunun, 50 milyar dolarõ da

özel sektörün borcudur.

Tablo 4: Toplam Devlet Borçlarõ

Trilyon TL

1996 1997 1998 1999

İç Borç Stoku 3.120 6.203 11.612 22.920

Kamu Dõş Borç Stoku 5.597 10.289 16.017 27.780

Görünmeyen Borçlar 1.048 2.391 5.757 13.971

Toplam Kamu Borçlarõ 9.765 18.883 33.386 64.671

Kaynak: tablolar: 14, 15 ve ek tablolar no: 19, 22 ve 28

Kamu borcu niteliğinde olduğu halde kayõtlara geçirilmeyen,

dolayõsõyla görünmeyen bir kõsõm borçlarõn da bulunmasõ,

devlet borçlarõnõn dõş borçlar, iç borçlar ve görünmeyen

Kamu borcu niteliğinde olduğuhalde kayõtlara geçirilmeyen,dolayõsõyla görünmeyen birkõsõm borçlarõn da bulunmasõ,devlet borçlarõnõn dõş borçlar,iç borçlar ve görünmeyenborçlar olarak üç gruptaincelenmesinigerektirmektedir.


borçlar olarak üç grupta incelenmesini gerektirmektedir.19

İstatistiklerde gösterilmeyen ve devlet muhasebesine intikal

ettirilmeyen devlet borçlarõ, �Görünmeyen Borçlar� adõ altõnda

ayrõ bir bölümde incelenmektedir.

Tablo 5: Toplam Devlet Borçlarõnõn Milli Gelire (GSMH) Oranõ

%

1996 1997 1998 1999

İç Borç Stoku 21 21 22 29

Kamu Dõş Borç Stoku 37 35 31 36

Görünmeyen Borçlar 7 8 11 18

Toplam Kamu Borçlarõ 65 64 63 83Kaynak: tablo 4 ve 26

... 1985 yõlõndan bu yana devletin gelirlerini alt alta yazdõğõmõzvakit gelir vergisi, kurumlar vergisi, gümrük vergisi, ithalmallarõn altõndan kalkma vergisi ve diğerleri. İkinci sõrayõborçlanma teşkil ediyor. Yani gelir vergisinden sonra devletintemel gelir kaynağõ borçlanma. (Devlet Borç Yönetimi, Uluğbay,1995, 19)

19 Bkz. Bölüm 3.1 Dõş Borçlar, sf. 95, Bölüm 3.2. İç Borçlar, sf. 117, Bölüm 3.3Görünmeyen Borçlar, sf. 125.


2.1.1 Borçlanmanõn Amacõ

Kriter

Borçlanma, refahõ artõrma amacõyla yapõlmalõdõr. Bu, ekonomik

kalkõnma ve büyümeye bağlõdõr. Büyümenin sağlanmasõ

yatõrõmlarla olur. Dolayõsõyla borçlanma verimli yatõrõmlarõn

finansmanõ için kullanõlmalõdõr.

Mevcut Durum

Kamu kesimi, ülkenin gelecekteki refahõnõn artõrõlmasõnõ

sağlamak amacõ dõşõnda borçlanmaktadõr.

Kamu kesimi, uzun vadeli bir hedefi olmadan borçlanmaktadõr.

Borçlanma hasõlatõ yatõrõm dõşõ alanlarda kullanõlmaktadõr. Bu

şekilde borçlanma ülkenin gelecekteki refahõnõn azalmasõna

yol açabilir.

Borçlanan orta halli devletler arasõnda paçayõ sõyõrõp da büyükekonomi haline gelmiş iki devlet var: ABD ve Japonya. Hoş,Amerika'nõn borcu yine çok yüksek ama ekonomisi dünyadahala yine bir numara. Peki ne yaptõ? Parayõ o tarihten itibarenüretken faaliyetlere yatõrdõ; fabrikaya yatõrdõ, petrol aramayayatõrdõ yani para kazandõ. Kazandõğõ parayõ yatõrõma harcadõ.(Devlet Borç Yönetimi, Uluğbay, 1995, 31-32)

Şimdi devlette bazõ yatõrõmlar yapõlõyor, onlarla kavramkarõşõklõğõna girmemek lazõm. Otoyol yaptõğõnõz vakit ürettiğinizmalõ taşõyorsunuz, yeni bir üretim yaratmõyorsunuz ve bunuborçla yaptõğõnõz vakit de belli bir maliyeti var. O parayõ birisifabrika inşa etmekte kullanacaksa o kullanamõyor ve senede birmilyondan fazla insanõn işgücüne katõldõğõ bir yerde üretkenyatõrõm yapmõyorsanõz ekonominin geleceğini ipotek altõnaalõyoruz demektir. (Devlet Borç Yönetimi, Uluğbay, 1995, 25)

Neden

Kamu kesiminin uzun vadeli harcama planõnõn olmamasõ ve

kamu harcamalarõnda program (veya performans) bütçe

uygulanmamasõ sebebiyle, harcamalarla elde edilen çõktõlar

Kamu kesimi, ülkeningelecekteki refahõnõnartõrõlmasõnõ sağlamak amacõdõşõnda borçlanmaktadõr.

Kamu kesimi, uzun vadeli birhedefi olmadanborçlanmaktadõr.

Borçlanma hasõlatõ yatõrõm dõşõalanlarda kullanõlmaktadõr. Buşekilde borçlanma ülkeningelecekteki refahõnõnazalmasõna yol açabilir.


arasõnda bir irtibat kurulmamasõ, borçlarõn yatõrõm dõşõ

alanlarda ve verimsiz kullanõlmasõna zemin hazõrlamaktadõr.20

Kamu kesimince yapõlan ve borçlanmayla finanse edilen

yatõrõmlar, çok fazla sayõda yatõrõmõn bir arada yapõlmaya

çalõşõlmasõ ve fizibilite aşamasõna gerekli özenin

gösterilmemesi nedeniyle verimsiz olmaktadõr.

Şekil 14: Yatõrõmlarõn Bütçe Giderleri İçindeki Payõ

Bütçe giderleri içinde yatõrõmlarõnpayõ, faiz giderlerinin tersine sürekliazalma eğilimi içindedir. Bu pay sonyõllarda %5 oranõna kadar inmiştir.

%5,0

%0

%5

%10

%15

%20

%2519

75

1980

1985

1990

1995

Kaynak: ek tablolar no: 30

Bütçe giderleri içinde yatõrõmlarõn payõ, faiz giderlerinin tersine

sürekli azalma eğilimi içindedir. Bu pay son yõllarda %5

oranõna kadar inmiştir.

Faiz harcamalarõnõn yüksekliği diğer bütçe harcamalarõnõ baskõ

altõna almaktadõr. Faiz giderleri esnek değildir; yatõrõmlar ya da

cari harcamalar gibi bütçe yoluyla kõsõtlanamaz. Bu nedenle

bütçe açõklarõnõn azaltõlmasõna yönelik tasarruf tedbirleri, faiz

dõşõndaki bütçe giderlerinin, özellikle de yatõrõmlarõn

kõsõtlanmasõnõ gerektirmektedir.

20 Plan-Program-Bütçe Sisteminin Etkin Bir Şekilde UygulamayaKonulamamasõnõn Nedenleri için bkz. Bölüm 1.2 Bütçe ve Kesin Hesap Süreci,sf. 32.

Bütçe açõklarõnõn azaltõlmasõnayönelik tasarruf tedbirleri, faizdõşõndaki bütçe giderlerinin,özellikle de yatõrõmlarõnkõsõtlanmasõnõgerektirmektedir.

1999


Yatõrõmlarõn düşüklüğünün önemli bir nedeni, borçlanma

hasõlatõnõn yatõrõm dõşõ alanlarda kullanõlmasõdõr. Borçlanma ile

elde edilen kaynaklarla daha çok borç ve faiz ödemeleri

finanse edilmektedir.

Sonuç, Etki

Borçlarõn geri ödeme kapasitesi oluşturmayacak şekilde

kullanõlmasõ sonucunda borç geri ödemelerinin vergi

gelirleriyle ya da yeni borçlanma yoluyla karşõlanmasõ

gerekmektedir. Vergi gelirleri yeterli olmadõğõndan bu durum

borçlarõn sürekli olarak artmasõyla sonuçlanmaktadõr. Artan

borç stoku nedeniyle ödenmesi gereken faizler de giderek

artmaktadõr.

Borçlar milli gelire ve büyümeye olumsuz etkide bulunmakta,

gelir dağõlõmõ bozulmaktadõr. Kamu kesiminin dõş borçlarõnõn

maliyeti (faizler ve diğer ilave maliyetler), ortalama %11

oranõndadõr ve milli gelirin büyüme hõzõndan daha büyüktür. 21

Bu borçlarla yatõrõm dõşõ faaliyetlerin finanse edilmesi

sonucunda borç geri ödemelerinde ortaya çõkan net transfer

milli gelirin azalmasõna yol açmaktadõr.

İç borçlara ödenen faizler son derece yüksektir. İç borçlarda

ödenen reel faizlerin ortalamasõ %35 civarõndadõr.22 Bu

yapõsõyla iç borçlar yurt içinde gelir dağõlõmõnõn bozulmasõna

sebep olmakta, ve yurt içi tasarruflarõnõn yatõrõm dõşõ alanlarda

kullanõlmasõna sebep olmaktadõr.

... eğer borçlanmanõn getirisi yani makro ekonomik anlamdaalõrsak, büyümeye olan katkõsõ, ödenen reel faizden fazlaysaborçlanma yapõlabilir, yapõlmalõdõr ve istenen bir şeydir. Amatersi geçerli ise yani getiri, makro anlamda büyümeye olan katkõanlamõndaki getiri, faiz oranlarõnõn altõnda ise borçlanma istenenbir şey değildir. Tersine uzun dönemde dinamik anlamdaistikrarsõzlõk getirir. (Devlet Borç Yönetimi, Uygur, 1995, 47)

21 Bkz. Bölüm 2.2.3 Dõş Borçlarõn Maliyeti, Şekil 25, sf. 79.22 Bkz. Bölüm 2.2.2 Yüksek Reel Faizler, Şekil 21, sf. 70.

Dõş borç geri ödemelerindeortaya çõkan net transfer milligelirin azalmasõna yolaçmaktadõr.

İç borçlar yurt içinde gelirdağõlõmõnõn bozulmasõna sebepolmakta, ve yurt içitasarruflarõnõn yatõrõm dõşõalanlarda kullanõlmasõna sebepolmaktadõr.


Öneriler

Borçlanma, belli kriterler çerçevesinde yapõlmalõdõr;

a) Borçlarõn reel maliyeti büyüme hõzõnõn altõnda

olmalõdõr,

b) Uzun vadeli borçlanma, kendini geri ödeme

kapasitesini oluşturacak yatõrõmlara yönlendirilmelidir,

� iç ve dõş borçlar olarak reel ekonomik büyüme kadar her yõlborç stokunun da artmasõnda bir sakõnca yoktur. Amaborçlanõlan miktarõn da üretken, borcu ödeyebilecek alanlarayatõrõlmasõ kaydõyla. (Devlet Borç Yönetimi, Uluğbay, 1995, 41)

c) Kõsa vadeli borçlanma finansman amacõ ile değil

nakit dengesini sağlamak amacõ ile yapõlmalõdõr,

d) Dõş borçlanmada münhasõran geri ödeme

kapasitesinin döviz cinsinden oluşturulmasõ hedeflenmelidir.


2.1.2 Borç Yükünün Ağõrlõğõ

Kriter

Kamu kesiminin toplam borç yükü, ülkenin borç geri ödeme

kapasitesini aşmamalõdõr23. Geri ödeme kapasitesinin

belirlenebilmesi için, devletin borçlarõ ile kaynaklarõnõn genel

dengesi karşõlõklõ olarak tanõmlanmalõ ve izlenebilmelidir.

Borç kõsõr döngüsüne girilmemelidir. Borç faizleri normal

gelirlerle karşõlanabilmelidir.

Maastricht kriterlerine göre Devlet Borcu / GSMH oranõnõn

%60�õ aşmamasõ gereklidir.

Kaynaklar, devletin en acil durumda (kriz durumunda)

borçlarõna karşõlõk kullanabileceği varlõklarõnõ ve diğer

kaynaklarõnõ ifade eder. Bu sõnõrõn aşõlmasõ, borçlarõn

karşõlanamayacak bir seviyeye tõrmandõğõnõ gösterir. Kamu

kesimi bir kriz durumunda vadesi gelen borçlarõn ödenmesi

için yeni borç bulamayabilir. Bu durumda borcu karşõlamak

amacõyla kullanõlabilecek kaynaklar son derece önem taşõr.

Aksi takdirde borçlarõn yenilenememesi durumunda

moratoryum ilan etme riski doğar.

... (borç) massetme kapasitesini üç unsur belirliyor. Bunlardanbirincisi yurt içi tasarruflar, ikincisi ne miktarda borçlanmakistediğiniz. Bu da faiz haddini yükseltiyor. Ben belirli bir faizhaddi üzerinden borçlanmak istiyorum derseniz, faiz haddininmüsaade ettiği kadar borçlanabilirsiniz. Üçüncüsü de devletinvergi toplama gücüdür, Devlet borcu, ana paralarõn ödenmesinigerektiriyor. Faiz giderlerinin ödenmesini gerektiriyor. O davergi toplama gayretinize bağlõ, Verginin hududuna varmanõz,borçlanmanõzda bir tavan getiriyor. Bunu borçlanmanõn sõnõrlarõolarak, sõnõrlandõrõcõ etkenler olarak gözönünde bulundurmakgerekiyor. (Devlet Borç Yönetimi, Türk, 1995, 49)

23 Bu önerme, belirli bir borç yükünün sürekli muhafaza edileceği düşünülerekdeğil, borçlanma sõnõrõnõn tanõmlanmasõ amacõyla getirilmiştir.

Maastricht kriterlerine göreDevlet Borcu / GSMH oranõnõn%60�õ aşmamasõ gereklidir.

Kamu kesiminin borç yüküağõrdõr ve giderek artmaktadõr.


Mevcut Durum

Kamu kesiminin borç yükü ağõrdõr ve giderek artmaktadõr.

Devlet borçlarõ ile ilgili olarak hiçbir tavan belirlenmemiştir.

Borçlanmaya getirilen yõllõk limitler borcun sadece artõş hõzõnõ

sõnõrlandõrmakta, ancak devlet borcu istisnasõz her yõl artmaya

devam etmektedir.

Şekil 15: Toplam Devlet Borçlarõnõn Milli Gelire Oranõ

1999 sonunda devlet borçlarõnõnGSMH�ya oranõ %83,4�e ulaşmõştõr.Ancak, resmi rakamlarda bu oran%66 olarak görünmektedir.

%83

%66

%0

%30

%60

%9019

70

1975

1980

1985

1990

1995

Gerçek Devlet Borcu / GSMHYayõnlanan Devlet Borcu / GSMH

Kaynak: tablolar 14, 15 ve ek tablolar 19, 22 ve 26

1999 sonunda devlet borçlarõnõn GSMH�ya oranõ %83,4�e

ulaşmõştõr. Ancak, resmi rakamlarda bu oran %66 olarak

görünmektedir.24 Borç yükünün ağõr olmasõ, bir kõsõm devlet

borçlarõnõn gizlenmesi eğilimini doğurmakta ve gerçekte ağõr

borçlu ülkeler sõnõfõnda olan Türkiye orta derecede borçlu

ülkeler arasõnda gösterilmektedir.

... iç ve dõş borcu bir araya aldõğõmõz vakit � %70'in üzerindedirGSMH'nõn. Niçin? Çünkü devletin dõş borçlar kapanõ içerisindesavunma amaçlõ aldõğõmõz borçlar dahil değildir. Devlet sõrrõolduğu için onlarõ dahil etmeyiz. Onu eklediğiniz vakit

24 Dõş borç ile ilgili olarak yayõnlanan istatistiklerde yapõlan bir �seri değişikliği�sonucu 1999 yõlõnda, o tarihe kadar devlet borçlarõ arasõnda gösterilen bazõkalemler diğer sektör borçlarõ arasõnda gösterilmeye başlanmõş ve toplamkamu borçlarõnõn GSMH�ya oranõ düşürülmüştür.

1999


hocalarõmõzõn haklõ olarak devletin yayõnladõğõ rakamlarüzerinden yaptõklarõ hesaplarõ değiştirmek zorunda kalõyoruz.(Devlet Borç Yönetimi, Dedeoğlu, 1995, 20)

Borç yükü ağõr olmasõna karşõn,25 herhangi bir kriz durumunda

borçlara karşõlõk kullanõlabilecek kaynaklar tanõmlanmamõştõr.

Borç Yükü Neden Artmaktadõr?

... eğer borçlanma, dõş veya iç ekonomide bir başarõ olarakgörülüyorsa aslõnda bu, borçlanmayõ ... kamu açõklarõnõ da birşekilde teşvik ediyorsunuz demektir... borçlanmanõn başarõolarak görüldüğü, lanse edildiği bir ortamda kamu açõklarõnõdüşürmek kolay değildir. (Devlet Borç Yönetimi, Uygur, 1995,10)

Borçlanma, esas olarak kamu gelirleri ile karşõlanamayan

harcamalardan doğmaktadõr. Borçlanma ile elde edilen

kaynaklarõn etkin kullanõlmasõ durumunda ilave kaynak

yaratarak kamu açõklarõnõ azaltmak mümkündür. Ancak,

borçlanma ile elde edilen kaynaklarõn etkin kullanõlmamasõ ve

gelirden fazla harcama yapma eğiliminin devam etmesi

sonucunda borç stoku giderek artmaktadõr.

Borç stokunun büyümesi faiz ödemelerinin de artmasõna yol

açmaktadõr. Belli bir noktadan sonra normal gelirlerle

karşõlanamayacak seviyeye oluşan ve borçlanma yoluyla

karşõlanan faizler nedeniyle borçlar, kamu açõklarõnõ artõran bir

unsur haline gelmektedir.

Borç Yükünün Ağõr Olmasõnõn Sonuçlarõ

Borç yükünün ağõrlaşmasõnõn önemli etkileri bulunmaktadõr;

! Kaynak sõkõntõsõnõn artmasõ; Zorunlu nitelikte

görülen faiz harcamalarõ ihtiyari nitelikli diğer kamu

harcamalarõ üzerinde baskõ oluşturmaktadõr. (Yatõrõmlar ve

personel harcamalarõ gibi)

25 Bkz. Bölüm başõnda yer alan Maastricht kriteri ve Bölüm 3.1.1 Dõş BorçYükü, sf. 96.

Borç yükü ağõr olmasõnakarşõn herhangi bir krizdurumunda borçlara karşõlõkkullanõlabilecek kaynaklartanõmlanmamõştõr.

Borçlanma ile elde edilenkaynaklarõn etkinkullanõlmamasõ ve gelirdenfazla harcama yapmaeğiliminin devam etmesisonucunda borç stoku giderekartmaktadõr.

Belli bir noktadan sonranormal gelirlerlekarşõlanamayacak seviyeyeoluşan ve borçlanma yoluylakarşõlanan faizler nedeniyleborçlar, kamu açõklarõnõ artõranbir unsur haline gelmektedir.


! Net transfer olgusu; Uzun vadede dõş borç geri

ödemeleri, faizler sebebiyle ülkeden net kaynak çõkõşõna sebep

olmaktadõr.

! Gelir dağõlõmõnõn bozulmasõ; İç borçlar milli

ekonomi içinde bir gelir transferine sebep olmaktadõr.

! Bağõmsõzlõğõn zedelenmesi; Kamu kesiminin dõş

borçlarõnõn artmasõ, dõş tesire giderek daha açõk olunmasõ

sonucunu doğurmaktadõr. (Örneğin IMF ve Dünya Bankasõ

Türkiye�nin dõş kaynak temin etmesini kolaylaştõrmak için

tarõm, enerji ve bütçe politikalarõ ile ilgili taleplerde

bulunmaktadõr.)

! Sonuç olarak borçlanma, ülkenin gelecekteki

refahõnõn azalmasõna yol açmaktadõr.

Borçlarõn Tasfiyesi

Borç yükünün sürekli olarak artõrõlmasõ mümkün değildir.

Borçlanma geçici olarak bir gelir yaratõr, ama sonuçta

borçlarõn geri ödenmesi ya da tasfiye edilmesi gerekir. Diğer

bir seçenek de, mevcut bir borç stokunun artõrõlmadan

sürdürülmesidir. Ancak, bu durumda ilave kaynak

sağlanmaksõzõn sürekli faiz ödemek gerekecektir. Bu istenilen

bir durum değildir.

Borçlarõn öncelikle vergi gelirleri ile ödenmesi düşünülür.

Esasen borçlanma ile elde edilmiş olan kaynaklar verimli

yatõrõmlarda kullanõldõğõnda bu yatõrõmlar kendilerini geri

ödeme kapasitesi oluşturacağõndan geri ödemede bir sorun

ortaya çõkmayacaktõr. Ancak, ülkemizde borçlanma ile

sağlanan kaynaklar verimsiz alanlarda kullanõldõğõndan normal

gelirlerle borçlarõn geri ödenmesi imkansõz hale gelmiştir.

Yüksek reel faizler sonucunda oluşan borç kõsõr döngüsü bu

durumu ortaya çõkarmaktadõr.

Borçlarõn geri ödenmesi normal gelirlerle yapõlamõyorsa

devletin önünde izlenebilecek iki yol kalmaktadõr: Birincisi,

gelecekte yol açacağõ sorunlarõn ağõrlõğõnõ gözardõ ederek

Kamu kesiminin dõşborçlarõnõn artmasõ, dõş tesiregiderek daha açõk olunmasõsonucunu doğurmaktadõr.

Sonuç olarak borçlanma,ülkenin gelecekteki refahõnõnazalmasõna yol açmaktadõr.

Ülkemizde borçlanma ilesağlanan kaynaklar verimsizalanlarda kullanõldõğõndannormal gelirlerle borçlarõn geriödenmesi imkansõz halegelmiştir.


borçlanmaya devam etmek, ikincisi ise borçlarõn tasfiyesi için

varlõklarõndan fedakarlõkta bulunmak. Bugüne kadar

uygulanan politika, kolaylõğõ nedeniyle hep birinci şekilde

olmuştur.

Kamu borçlarõnõn tasfiyesi gibi köklü bir politika gündemdegözükmemekle birlikte, bu tür bir operasyonun bir biçimdegerçekleşmesi halinde sõcak para politikasõyla yaratõlan saadetzincirinin de son bulmasõ gerekecektir. (Oyan, 1999/I, 34)

Ancak, bu şekilde borçlarõn tasfiyesi geciktirildikçe sonuçta

devletin varlõklarõndan yapõlmasõ gereken fedakarlõk da

katlanarak artmaktadõr.

... özelleştirme borç ödemelerinde veya iç borçlarõnazaltõlmasõnda kullanõlmaz mõ şeklindeki soruya şunu söylemekistiyorum. Bunu zaten kullanõyoruz. Diğer ülkelerde de var.Borcuyla hisse senetleri değiştiriliyor. Ben şahsen bunu tercihetmem, çünkü ülkenin gelişmiş piyasalarõna özelleştirmeyapmak istiyorsanõz, özelleştirmenin amaçlarõndan bir tanesibelki borç azaltmak olabilir, ama netice itibariyle, yuvarlaksatõştõr. Ve siyasi bir tercihtir. Ama başka amaçlar da olabilir,bunu da gözardõ etmemek lazõm; işte rekabeti artõrmak gibi.Dolayõsõyla bu borç hisse senedi değişimine sõcak bakmõyorum.Daha çok devletin, gelirlerini artõrarak harcamalarõnõ azaltarakveya daha verimli bir kurum politikasõ uygulayarak borçlarõnõazaltmasõnõ tercih ederim. (Devlet Borç Yönetimi, Dedeoğlu,1995, 46)

Öneriler

Kamu kesiminin borç yükünün hafifletilmesi hedeflenmelidir.

Devletin borçlarõ ile kaynaklarõnõn genel dengesini gösteren bir

raporlama mekanizmasõ tesis edilmelidir. (Bilanço)

Borçlarõn tasfiyesigeciktirildikçe sonuçtadevletin varlõklarõndanyapõlmasõ gereken fedakarlõkda katlanarak artmaktadõr.


Şekil 16: Devletin Toplam Borç Yükünün Ağõrlõğõ ve Artõşõ

Borç stoku ağõr


Net Borçlanma Hasõlatõ



Borçlanma, ülkeningelecekteki refahõnõnazalmasõna yol açõyor

Bağõmsõzlõk zedeleniyor

Kamu dõş borçlarõndanet transfer yapõlõyor

Yurt içinde gelirdağõlõmõ bozuluyor


Kamunun toplam borçstoku gösterilmiyor

Dõş borçlanmada kõsavade yüksek faiz.Hazinenin borçlanmasõzorlaşõyor.


Uygun ve ekonomikolmayan borçlanmaaraçlarõ tercih ediliyor


İç Borçlanma artõyor

Yurt dõşõna kaynakaktarõlõyor


2.1.3 Kamu Borç Stoku

Kriter

Kamu kesiminin borç stoku tam olarak, düzenli aralõklarla ve

uygun şekilde Meclis�e raporlanmalõ ve kamuoyuna

açõklanmalõdõr.

Mevcut Durum

Kamu kesiminin toplam borç stoku tam olarak

gösterilmemektedir.

Kamu kesiminin borcu niteliğinde olmakla birlikte kamu

borçlarõ arasõnda gösterilmeyen (kayõt dõşõ) bazõ kalemler

vardõr.26 Bu işlemler hükümetlerin mali disipline aykõrõ

uygulamalarõ ile gerçekleştirilmektedir.

1. Görev zararõ borçlarõndan henüz kağõda

bağlanmamõş olanlar. Bunlarõn tutarõ 1999 sonu itibarõyla 13

katrilyon lirayõ bulmaktadõr.

2. Emanet hesaplarõnda tutulan miktarlar. Geleneksel

olarak emanet hesaplarõnda önemli tutarlara ulaşan tutarlar

bekletilmekte, bunlar için faiz ödenmediğinden bu yolla reel

finansman sağlanmõş olmaktadõr.

Tablo 6: Görünmeyen Devlet Borçlarõnõn Milli Gelire Oranõ

Toplam TL GSMH�ya Oran

1996 1.048.253.574.007.000 %7

1997 2.391.255.511.894.000 %8

1998 5.756.846.521.619.000 %11

1999 13.970.981.710.507.000 %18

Kaynak: Tablo 14 ve 15Not: Görev zararõ borçlarõ ve emanetler toplamõ (tablo 14 ve 15)

26 Görünmeyen kamu borçlarõ Bölüm 3.3 Görünmeyen Borçlar, sf. 125�tedetaylõ şekilde incelenmektedir.

Kamu kesiminin toplam borçstoku tam olarakgösterilmemektedir.


3. Bunlarõn dõşõnda kayõt ve muhasebe sorunlarõ

sebebiyle dõş borçlar da tam olarak izlenememektedir. Son

yõllarda bu sorunun çözümü yolunda önemli çabalar

gösterilmiş olmasõna rağmen, dõş borç rakamõ hala sağlõklõ ve

denetim tarafõndan sorgulanabilir şekilde açõklanmamõştõr.27

Borç Stoku Neden Eksik Gösterilmektedir?

Sorumluluktan kaçõş eğilimi, borçlarla ilgili raporlamanõn eksik

yapõlmasõ sonucunu doğurmaktadõr. Örnek olarak, dõş

borçlarla ilgili olarak Sayõştay�a uzun yõllar boyunca yanlõş bilgi

verilmiş, bu sorun borçlarla ilgili kapsamlõ bir denetim

çalõşmasõna başlanana kadar Sayõştay tarafõndan

farkedilmemiştir. Borçlarla ilgili raporlama mekanizmalarõnõn

çalõşmamasõnõn temel sebepleri şunlardõr:

1. Devlet muhasebesindeki mevcut düzenlemeler

kamu borçlarõnõ izlemek ve yorumlamak için yetersizdir.

2. Yayõnlanan rakamlar analize elverişli değildir. Borç

tanõmlarõ değişmektedir. Yõllar içinde stok değişiminde

tutarsõzlõklar görülmektedir. Borç verilerinin kaynaklarõ ve

üretilme şekilleri sorgulanmamaktadõr. Bilgi verirken aşõrõ

teknikleştirme ve karmaşõklaştõrma eğilimi bulunmaktadõr.

3. Görev zararõ borçlarõ gibi bir kõsõm işlemlerin

muhasebe kayõtlarõna hiç intikal ettirilmemesi, denetimin

etkinliğinin azalmasõna neden olmaktadõr. Denetim sonuçlarõ

ile ilgili raporlamanõn yeterli seviyeye ulaşmamõş olmasõ

sonucunda da, kamu borçlarõ ile ilgili eksik bilgilendirmenin

tespiti ve bu konunun raporlanmasõ gecikmektedir.

4. Kamu borçlarõnõn giderek ağõrlaşmasõ ve

kamuoyunun bu konudaki hassasiyeti, borç yükünün tam

olarak açõklanmamasõnõn sebepleri arasõndadõr.

27 Dõş borçlar hesabõ, ilk olarak 1995 yõlõnda hesapta tespit edilen hatalarsonucunda TBMM Plan ve Bütçe Komisyonunca reddedilmiştir. 1996, 1997,1998 ve 1999 yõllarõnda da Hazine, Dõş Borçlar Hesabõnõ Sayõştay�a ibrazedememiştir. Dolayõsõyla bu yõllara ait hesaplar da Sayõştay Genel Kuruluncareddedilmiştir.

Sorumluluktan kaçõş eğilimi,borçlarla ilgili raporlamanõneksik yapõlmasõ sonucunudoğurmaktadõr.


5. Borcu kullanan kuruluşlar ve Hazine tarafõndan,

borç verilerini değerlendiren kuruluşlara ve yayõnlara

(Sayõştay, Kesin Hesap, DPT, Maliye, çeşitli yayõnlar) farklõ

rakamlar verilmektedir. Örnek olarak Tablo 7 ve 8�de verilen

rakamlarda gerek Hazine, gerekse dõş borçlarõ kullanan

kuruluşlarõn aynõ dönemde değişik kuruluşlara son derece

farklõ rakamlar bildirdikleri görülmektedir.

Tablo 7: Borçlara İlişkin Çelişkili Rakamlar, 1997 Yõlõ Örneği

Milyar TL

Hazine Yayõnlarõna Göre* Saymanlõk Verileri**

Dõş Borçlanma (Net) -452.584 -42.828

Tahvil (Net) 1.484.843 2.267.924

Bono (Net) 1.020.674 848.015

Kõsa Vadeli Avans (Net) 0 -33.329

Kaynak: Sayõştay 1997 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, sf. 16*Hazine tarafõndan DPT�ye bildirilen (ayõklanmõş rakamlar)**Sayõştay�a Hazine Saymanlõğõnca hesap olarak verilen

Tablo 8: 1999 Yõlõnda Dõş Borç Kullanan Kuruluşlar Tarafõndan Bildirilen Farklõ Rakamlar28

Milyar TL

GenelToplam*

DSİ Hazine** Üniversiteler

Revize Edilmiş Ödenek 471.200 ? 105 1.400

DPT�ye Bildirilen Kullanõm 99.000 32.500 0 47

Hazine�ye Bildirilen Kullanõm 213.000 80.900 677 13.000

Kaynak: 27.4.2000 tarihli Dõş Borç Kullanõmlarõnõ İzleme Komitesi Toplantõ Notlarõ*1999 Yatõrõm Programõna göre dõş kaynak toplamõ**Hazine Müsteşarlõğõnca kullanõlan dõş krediler

6. İstatistiki verilerle ilgili olarak bürokrasi kesiminde

bazõ yanlõş kanaatler bulunmaktadõr. İstatistiki verilerle

muhasebe verilerinin farklõ olduğu noktasõndan hareket

edilmekte, buradan, gerçekleşen ve kesinleşen işlemlerin

rakamlarõ arasõnda da kayõt sistemlerine göre fark

bulunabileceği noktasõna gelinmektedir. Bu kanaat, farklõ

28 1999 Yõlõ Yatõrõm Programõna göre, genel ve katma bütçeli kuruluşlarõnrevize edilmiş dõş borç ödeneği tutarõ 471 trilyon liradõr. Kuruluşlar, yõl içindeHazine'ye 213 trilyon lira, DPT'ye ise 99 trilyon lira kullanõm bildirmişlerdir.

Borcu kullanan kuruluşlar veHazine tarafõndan, borçverilerini değerlendirenkuruluşlara ve yayõnlara(Sayõştay, Kesin Hesap, DPT,Maliye, çeşitli yayõnlar) farklõrakamlar verilmektedir.


sistemlere kaydedilen rakamlar arasõnda kontrol ve doğrulama

mekanizmalarõ kurulmamasõ sonucunu doğurmaktadõr.29

Borç Stokunun Eksik Gösterilmesinin Sonuçlarõ

Kamu borçlarõnõn eksik raporlanmasõ sonucunda borç yükünün

ağõrlõğõ gözden kaçõrõlmakta ve ekonomi ile ilgili veriler yanõltõcõ

ve güvenilmez hale gelmektedir. Bunlar uzun vadede şu

sonuçlarõ doğurmaktadõr;

! Borç verilerini kullanan tüm kurumlar (Meclis,

Sayõştay ve DPT) yanlõş ve eksik bilgilendirilmiş olmaktadõr.

Bu, ekonomi ile ilgili olarak alõnan kararlarõ olumsuz yönde

etkilemektedir.

(Asya krizi hakkõnda) Hiç kimse bu büyüklükte bir krizbeklemiyordu çünkü, hem bilgi akõşõna yapõlan �doğrudansansür uygulamaya ve kriminal sistemi kullanmaya varan- resmimüdahaleler, hem de özel kesime borç verenlerin, aldõklarõ riskiüstlerinden gizleme eğilimleri sonucunda kötü haberlergizleniyordu. Eğer bir yerde çok büyük miktarda kötü borçveriliyorsa ve bunun izlenmesi güçse, şu anda Çin�de görüldüğügibi, bir süre aşõrõ ölçekte büyüme yaşanõr. Faturanõn ödenmesigerektiğinde ve projelerin verimsizliği ortaya çõktõğõnda ise krizbeklenmedik ve ağõr bir şekilde ortaya çõkar... (Krugman, 1999,47)

! Uluslararasõ alanda güvenilirliğimiz

zedelenmektedir. Örneğin IMF, müzakerelerde kendine verilen

resmi rakamlarõ kabul etmemekte ve kendi rakamlarõnõ

üretmektedir.30

! Kamuoyu, kendini doğrudan ilgilendiren ve

etkileyen önemli mali konulara ilgisini kaybetmektedir.

Sayõştay incelemesi sonucunda kuruluşlarõn kullandõğõ gerçek tutarõn iseaslõnda 605 trilyon lira olduğu tespit edilmiştir.29 Sayõştay tarafõndan dõş borçlarla ilgili olarak yapõlan incelemelerinsonucunda dõş borç hesap sistemlerinin çöküşünde bu zaafõn önemli rolüolduğu kanaatine varõlmõştõr.30 1.1.4 Kamu Kesimi Borçlanma Gereği bölümünde IMF tarafõndan üretilen veDPT rakamlarõndan farklõ olan KKBG rakamlarõ yer almaktadõr. Tablo 2, sf. 24.

Kamu borçlarõnõn eksikraporlanmasõ sonucunda borçyükünün ağõrlõğõ gözdenkaçõrõlmakta ve ekonomi ileilgili veriler yanõltõcõ vegüvenilmez hale gelmektedir.

Borç verilerini kullanan tümkurumlar (Meclis, Sayõştay veDPT) yanlõş ve eksikbilgilendirilmektedir. Bu,ekonomi ile ilgili olarak alõnankararlarõ olumsuz yöndeetkilemektedir.


Öneriler

Devlet muhasebe sistemi geliştirilmelidir. Bu gelişme iki

kademede gerçekleştirilebilir:

a) İlk aşamada, saymanlõklarda hali hazõrda

yapõlmakta olan işlemlerin basit şekilde yeniden tasnif

edilmesi suretiyle anlamlõ sonuçlar üretecek hesaplar ve

tablolar kullanõlmalõdõr.31

b) İkinci aşamada devlet muhasebesi tahakkuk

esasõna bağlõ olarak yeniden yapõlandõrõlmalõdõr.

Kamu borçlarõnõn kayõt sistemlerinin geliştirilmesi için halen

Hazine Müsteşarlõğõ ve Maliye Bakanlõğõ bünyesinde yürütülen

çalõşmalarda, Sayõştay Genel Kurulunca muhtelif raporlarla

önerilen ve TBMM Plan ve Bütçe Komisyonunca benimsenen

prensiplere uyulmalõdõr.

Sayõştay�õn borçlanma ile ilgili raporlama fonksiyonu

geliştirilmelidir. Sayõştay Kanununda yer alan ve devlet

borçlarõ ile ilgili olarak, üç aylõk ve yõllõk dönemlerde Meclis�e

rapor gönderilmesini öngören hükümler işletilmelidir. Bu

hükümlerin işlemesini sağlamak amacõyla Sayõştay

Raporlarõnõn Plan ve Bütçe Komisyonu çalõşmalarõnda

gündeme alõnmasõnõ sağlayacak düzenlemeler yapõlmalõdõr.

(Bugüne kadar Sayõştay tarafõndan Meclis�e gönderilen

raporlardan hiçbiri resmi gündem konusu olmamõştõr.)

Yayõnlanan borç verileri basitleştirilmeli, anlamlõ temel rasyolar

çerçevesinde standartlaştõrõlmalõ ve süreklilik arzetmelidir.

31 Maliye Bakanlõğõ Muhasebat Genel Müdürlüğü bu çerçevede, DevletMuhasebesinde değişiklik öngören bir taslak hazõrlamõş ve çeşitli kurumlarlagörüşerek olgunlaştõrmõştõr. Taslak yürürlüğe sokulmayõ beklemektedir.


Şekil 17: Devletin Borç Stokunun Eksik Gösterilmesi

Borç stoku ağõrBorç stoku artõyor

Denetim ve denetimsonuçlarõnõnraporlanmasõ yetersiz

Borçlarla ilgili kayõtve takip sistemleriyetersiz

Ekonomi ile ilgili verileryanõltõcõ ve güvenilmezhale geliyor

Borç yükünün ağõrlõğõgözden kaçõrõlõyor

Verilerle ilgiliaçõklamalar(raporlama)yetersiz

Görünmeyenborçlar oluşuyor

Kayõt dõşõborçlanma yapõlõyor

Görev zararõborçlarõ

İç Borçlanmaartõyor


Muhasebedüzenlemeleriyetersiz,fonksiyonunu icraetmiyor

Kamunun toplamborç stokugösterilmiyor

Ekonomi ile ilgilikararlar olumsuzetkileniyor

Uluslararasõ alandagüvenilirliğimizzedeleniyor

Kuruluşlar yanlõşbilgilendiriliyor

Kamuoyu kendiniilgilendiren konulardaapolitize oluyor

Bilgileri aşõrõkarmaşõklaştõr-ma eğilimi var


2.2 Borçlarõn Maliyeti

2.2.1 Faiz Ödemeleri

Kriter

Borç faizleri normal gelirlerle karşõlanabilir seviyede olmalõdõr.

Borç faizlerinin bütçe gelirleri ile karşõlanabilecek düzeyi

aşmasõ durumunda faiz giderleri için borçlanmak gerekecektir.

Bu durum borç kõsõr döngüsüne yol açar.

Faizlerin bütçe içindeki payõ makul bir oranõ aşmamalõdõr.

Mevcut Durum

Faiz ödemeleri bütçenin en büyük kalemidir ve hõzla

artmaktadõr.

Faiz ödemelerindeki sürekli artõş endişe vericidir. Şekil 18�de

izlendiği üzere, 1994 yõlõndan itibaren bütçe gelirlerinin

%40�õndan fazlasõ faiz giderlerine ayrõlmaya başlamõş, 2000 yõlõ

Temmuz ayõ itibariyle bu oran %78�e ulaşmõştõr.

Şekil 18: Faiz Ödemelerinin Bütçe Gelir ve Giderlerine Oranõ

Faiz ödemelerindeki sürekli artõşendişe vericidir. 1994 yõlõndanitibaren bütçe gelirlerinin %40�õndanfazlasõ faiz giderlerine ayrõlmayabaşlamõş, 2000 yõlõ Temmuz ayõitibariyle bu oran %78�e ulaşmõştõr.

%78

%52

%0

%20

%40

%60

%80

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

Faiz Ödemeleri / Bütçe Geliri

Faiz Ödemeleri / Bütçe Gideri

Kaynak: tablo 3 ve ek tablolar 19, 23, 24, 252000 Yõlõ: Temmuz ayõ itibariyle gerçekleşme


2000 yõlõnõn aynõ döneminde faiz ödemelerinin vergi gelirlerine

oranõ ise %99�u bulmuştur.

Faiz giderlerinin tamamõ bütçede gösterilmemektedir. Bir kõsõm

faiz ödemeleri, karşõlõğõnda borçlanma senedi verilmek

suretiyle gerçekleştirilmekte, ancak gider olarak

kaydedilmemektedir. Dolayõsõyla faiz ödemeleri görünenden

daha büyüktür.32

Şekil 19: Faiz Ödemelerinin Milli Gelire Oranõ

Faiz giderlerinin tamamõ bütçedegösterilmediğinden, faiz ödemeleriaslõnda görünenden daha büyüktür.

%14,7

%0

%5

%10

%15

1970

1975

1980

1985

1990

1995

Gerçek Faiz Ödemeleri / GSMH

Bütçeden Ödenen Faiz / GSMH

Kaynak: tablo 3 ve ek tablolar 19, 23, 24, 26Not :1996 yõlõndan önceki yõllara ait bütçe dõşõnda ödenen faizlere ilişkinbilgilere ulaşõlamamõştõr.

Faiz Ödemeleri Neden Artmaktadõr?

Borç stokunun yüksekliği, faiz yükünün fazla olmasõnõn temel

nedenidir. Faizler sonuçta borç stokunun bir oranõ olduğundan

faiz yükünün azaltõlmasõ için borç stokunun azaltõlmasõ

gerekecektir.

Faiz giderlerinin yüksekliğinin önemli bir nedeni de yüksek reel

faizlerdir. Yüksek reel faizler nedeniyle borçlar için yüksek bir

oranda faiz ödenmekte, diğer yandan bu ödemeler normal

gelirlerle karşõlanamadõğõndan yeniden borçlanõlmaktadõr. Borç

1999


stokunun artmasõ ile bu süreç borç kõsõr döngüsü olarak

adlandõrõlan tehlikeli bir yapõya dönüşmektedir.33

Enflasyon sebebi ile anaparanõn bir kõsmõnõn reel olarak faiz

içinde ödenmesi de faiz ödemelerini miktar olarak artõran bir

faktördür. Borç stokunda enflasyondan dolayõ oluşan erime

hesaplanarak bu miktar faizlerden düşülüp anapara ödemesi

olarak değerlendirildiğinde gerçek faiz ve anapara ödemesi

ortaya çõkacaktõr.

Faiz Ödemelerinin Artmasõnõn Sonuçlarõ

Faiz harcamalarõnõn yüksekliği diğer bütçe harcamalarõnõ baskõ

altõna almaktadõr. Faiz giderleri esnek değildir; yatõrõmlar ya da

cari harcamalar gibi bütçe yoluyla kõsõtlanamaz. Bu nedenle

bütçe açõklarõnõn azaltõlmasõna yönelik tasarruf tedbirleri faiz

dõşõndaki bütçe giderlerinin kõsõtlanmasõnõ gerektirmektedir.

Devletin borç faizlerinin ödenmesinden doğan giderler mecburigiderlerdir. Devletin borçlanmasõndan ötürü ana paralarõnödenmesi mecburi giderlerdir. Bu konuda zaten parlamentokararõnõ almõş durumdadõr. Bütçe müzakerelerinde bu konularmüzakere bile edilmez. Zaten kanunlarõn zorunlu hale getirdiğigiderlerdir. Üzerinde oylanmõş, karara varõlmõş konular diyetelakki edilir. (Devlet Borç Yönetimi, Türk, 1995, 37)

Faiz giderlerinin sürekli artõşõ bütçede ciddi sõkõntõlara yol

açmaktadõr. Bütçe açõklarõ süreklilik kazanmakta ve

öngörülmeyen bütçe açõklarõ oluşmaktadõr. Faiz ödemelerinin

aşõrõ derecede büyümesi bu giderlerin bir kõsmõnõn bütçeye

kaydedilmeden yapõlmasõnõ teşvik etmektedir.

Faizlerin normal gelirlerle karşõlanamayacak düzeye

ulaşmasõnõn sonucunda borç kõsõr döngüsüne girilmiştir.

� kamu finansmanõnda büyüyen çözümsüzlük devleti tamamenbir aktarma organõna dönüştürme istidadõndadõr� 1998'in ilkbeş aylõk bütçe gerçekleşme sonuçlarõna göre, vergi gelirlerininyüzde 82'sinin faiz ödemelerine aktarõlmõş olmasõ bunun en

32 Bkz. Bölüm 1.4 Faiz Dõşõ Fazla, Tablo 3: Bütçeleştirilmeyen (Kayõt Dõşõ) FaizÖdemeleri, sf. 44.33 Bkz. Bölüm 2.3 Borç Kõsõr Döngüsü, sf. 92.

Faiz harcamalarõnõn yüksekliğidiğer bütçe harcamalarõnõbaskõ altõna almaktadõr.

Faiz ödemelerinin aşõrõderecede büyümesi bugiderlerin bir kõsmõnõn bütçeyekaydedilmeden yapõlmasõnõteşvik etmektedir.

Faizlerin normal gelirlerlekarşõlanamayacak düzeyeulaşmasõnõn sonucunda borçkõsõr döngüsüne girilmiştir.


çarpõcõ kanõtlarõndan birini oluşturmaktadõr. Devletin giderekvergi salma meşruiyetini yitirmesine yol açmaya aday görünenbu süreç bu biçimiyle sürdürülemez bir noktaya ulaşmõştõr.(Oyan, 1999/I, 34)

Şekil 20: İç Borçlarõn Faiz Yükü

Bütçe Açõklarõ

İç borçlanmada yüksekreel faiz ödeniyor

İç Borçlanma artõyorFaizlerborçlanmayoluylaödeniyor

Enflasyon

Borç kõsõrdöngüsü ortayaçõkõyor

Tasarruflar verimlialanlar yerine carive transferharcamalarõnagidiyor

Faiz dõşõ harcamakalemleri üzerindebaskõ oluşuyor

Anaparanõn bir kõsmõfaiz içinde ödeniyor

İç borçlarda faizyükü artõyor

Hazinenin finansmanihtiyacõ


Bütçeleştirilmeyenişlemler ortaya çõkõyor

Öngörülemeyen bütçeaçõklarõ oluşuyorEk Bütçe/TamamlayõcõÖdenek


2.2.2 Yüksek Reel Faizler

Kriter

Faiz oranlarõ makul düzeyde olmalõdõr. Yüksek reel faiz

ödenmesi durumunda, anapara ve faiz ödemelerinde ciddi

sorunlar ortaya çõkar. Faizlerin ödenmesi için tekrar

borçlanmaya gidileceğinden borç stokunda artõş hõzlanõr ama

bu borçlanma ek finansman sağlamaz. Aynõ zamanda yüksek

reel faizlerin gelir dağõlõmõnõ bozan etkisi vardõr.

Maastricht kriterlerine göre uzun vadeli faiz oranõ, Avrupa

Topluluğu üyesi ülkelerden enflasyon oranõ en düşük üç

ülkenin enflasyon ortalamasõnõn %2�sinden fazla olmamalõdõr.

Mevcut Durum

İç borçlarda yüksek reel faiz ödenmektedir. Reel faiz oranõ

dalgalõ bir seyir izlemekte, zaman zaman %75 düzeyine

ulaşmaktadõr. Şekil 21�de izleneceği üzere son 5 yõlda

ortalama reel faiz %35 oranõnda gerçekleşmiştir. Seçim

dönemlerinde reel faizlerde ciddi artõşlar görülmektedir.

Şekil 21: İç Borçlanmada Ödenen Reel Faizler

Kaynak: Ek tablolar no 33

%0

%30

%60

%90

01.9

5

04.9

5

07.9

5

10.9

5

01.9

6

04.9

6

07.9

6

10.9

6

01.9

7

04.9

7

07.9

7

10.9

7

01.9

8

04.9

8

07.9

8

10.9

8

01.9

9

04.9

9

07.9

9

10.9

9

Ortalama Reel Faiz

Maastricht kriterlerine göreuzun vadeli faiz oranõ, AvrupaTopluluğu üyesi ülkelerdenenflasyon oranõ en düşük üçülkenin enflasyonortalamasõnõn %2�sinden fazlaolmamalõdõr.

Son 5 yõlda ortalama reel faiz%35�in üzerindegerçekleşmiştir.


Şekil 21�de reel faizler, devlet iç borçlanma senetleri için

ödenen faizleri göstermektedir. 2000 yõlõnda iç borçlanma faiz

oranlarõnda önemli bir düşüş gerçekleşmiştir. Ancak, daha

düşük faizlerle çõkarõlan bu kağõtlar henüz geriye

ödenmediğinden, bunlar reel faiz hesabõnda dikkate

alõnamamõştõr. Bu kağõtlarõn reel faizlerinin ortalama faizlerden

çok daha düşük olacağõ öngörülmektedir. Ancak %35 oranõ, 5

yõllõk uygulamanõn ortalamasõnõ göstermektedir. Bu

ortalamanõn düşmesi, düşük reel faiz uygulamasõnõn uzun bir

dönem devam ettirilmesine bağlõdõr.

Neden Yüksek Reel Faiz Ödenmektedir?

Yüksek reel faizi doğuran nedenlerin başõnda kamu açõklarõ

nedeniyle Hazinenin büyük miktarda finansman ihtiyacõ olmasõ

gelmektedir. Para piyasasõ küçük, buna karşõlõk Hazinenin

finansman ihtiyacõ çok büyüktür. Sonuçta Hazine, para

piyasasõnda arz edilen paranõn önemli ve giderek artan bir

payõnõ talep etmektedir. Hazinenin talebini etkileyen önemli bir

faktör de iç borçlanmada vadelerin kõsalõğõdõr. Belli bir miktar

için bir yõllõk vade ile borçlanmak ile, aynõ miktarõ yõl içinde

borçlanõp geri ödemek sonra tekrar borçlanmak suretiyle

birkaç kez çevirmek �roll over- arasõnda çok fark vardõr.

Piyasa açõsõndan her ihale ayrõ bir talep oluşturduğundan, kõsa

vadelerle borçlanmanõn maliyeti daha yüksek olmaktadõr.

Hazine, oligopolistik yapõsõ olan bir piyasadan

borçlanmaktadõr. Piyasalarõn önemli bir bölümü az sayõdaki

alõcõ tarafõndan kontrol edilmektedir.

Piyasada faizleri artõran bir diğer faktör, kamu bankalarõnõn

yüksek miktardaki nakit açõklarõdõr. Bu bankalar nakit açõklarõnõ

kapatabilmek için yüksek oranda faizlere razõ olmaktadõr. Bu

bankalarõn nakit açõklarõnõn bir kõsmõ, Hazinenin bankalara olan

görev zararõ borçlarõndan kaynaklandõğõndan ortaya garip bir

ilişki çõkmaktadõr: Hazine bu ilişkide iki yönlü zarara

uğramaktadõr:

Yüksek reel faizi doğurannedenlerin başõnda kamuaçõklarõ nedeniyle Hazineninbüyük miktarda finansmanihtiyacõ olmasõ gelmektedir.


! Kamu bankalarõnõn talepleri ile yükselen faizler

Hazinenin borçlanma maliyetlerini artõrmaktadõr.

! Kamu bankalarõnõn açõklarõnõn sorumluluğu da

görev zararõ borçlarõ nedeniyle Hazineye yüklendiğinden,

Hazine bu bankalara olan borçlarõ için piyasa faizlerinin de

üzerinde faiz uygulamaktadõr. Faizler ile ilgili ayarlamalarda,

bankanõn piyasadan borçlanmak zorunda kalmasõ sonucu

artan maliyetleri de dikkate alõnmaktadõr.

Kredi, mevduat ve faizler üzerindeki kamusal yükümlülükler

devletin borçlanma maliyetini artõrmaktadõr.

Özellikle yüksek enflasyonun etkisiyle belirsizlik primi

artmaktadõr.

Mevduat sigortasõnõn da yüksek reel faizlerin oluşmasõna

katkõsõ vardõr. Mevduatõn tamamõna getirilen güvence,

bankalarõn yüksek faiz oranlarõ ile mevduat toplamalarõna

imkan tanõmakta, bu maliyetler sonuçta Hazinenin

borçlanmasõna yansõtõlmaktadõr.

Yüksek Reel Faiz Ödenmesinin Sonuçlarõ

Yüksek reel faiz ödenmesi borç kõsõr döngüsüne yol

açmaktadõr. Bu döngünün normal gelir artõşlarõ ile kõrõlmasõ çok

güçtür.

Faiz dõşõ fazla vermek anlamõnõ kaybetmektedir.34

Yüksek reel faizler gelir dağõlõmõnõn bozulmasõna yol

açmaktadõr. Tasarruf imkanõ olan yüksek gelir düzeyindeki

gruplara kaynak aktarõlmaktadõr.

Özel sektörün para piyasasõndan kaynak temin etmesi

güçleşmektedir. (Dõşlanma etkisi)

İç borçlanmada yüksek reel faiz ödenmesi, spekülatif

amaçlarla dõş kaynak akõşõnõ cazip hale getirmektedir.35

34 Bkz. Bölüm 1.4 Faiz Dõşõ Fazla, sf. 43.35 Bkz. Bölüm 3.4 Yabancõ Sermaye Hareketleri, sf. 135.

Yüksek reel faizler borç kõsõrdöngüsüne yol açmaktadõr. Budöngünün normal gelir artõşlarõile kõrõlmasõ güçtür.

Hazinenin finansman talebininazaltõlmasõ yüksek reelfaizlerin düşürülmesinin temelkoşuludur.


Öneriler

Hazinenin finansman talebinin azaltõlmasõ, yüksek reel faizlerin

düşürülmesinin temel koşuludur. Bunu sağlamak için:

! Olağanüstü gelirlerle (vergi dõşõndaki gelirler) borç

stoku makul düzeylere indirilmeli,

! Enflasyona duyarlõ borçlanmalar ile iç borçlarda

vade uzatõlmalõdõr. Vadenin uzatõlmasõ yoluyla, kõsa vade

nedeniyle ortaya çõkan aşõrõ talep görüntüsünden kurtulmak

mümkün olabilir.

Mevduat üzerindeki kamusal yükümlülükler (vergi, fon,

karşõlõklar vb.) yeniden düzenlenmelidir.

Mevduat sigortasõna limit getirilmelidir.

Görev zararlarõ nedeniyle Hazine ile kamu bankalarõ arasõnda

oluşan çarpõk ilişkiler sona erdirilmelidir. Hazinenin finansman

ihtiyacõnõ kamu bankalarõna yõkmasõ, sonuçta Hazineye çok

daha yüksek maliyet getirmektedir.

Görev zararlarõ nedeniyleHazine ile kamu bankalarõarasõnda oluşan çarpõk ilişkilersona erdirilmelidir.


Şekil 22: Yüksek Reel Faizler

İç borçlanmadayüksek reel faizödeniyor

Faiz dõşõ fazla yanõltõcõoluyor

Faizler ve mevduatüzerindeki kamusalyükümlülükler faizeyansõyor

Mevduat sigortasõyüksek faize güvencegetiriyor

İç borçlanma piyasasõoligopolistik yapõda

Hazine borçlanmasõnõnpiyasa içindeki yeribüyük

Enflasyon

Belirsizlik primi yüksek

Kamu bankalarõnõnyüksek nakit açõklarõvar

Kamu bankalarõ açõkveriyor

Uygun ve ekonomikolmayan borçlanmaaraçlarõ tercih ediliyor

Spekülatif amaçlarladõş kaynak akõşõ caziphale geliyor



2.2.3 Dõş Borçlarõn Maliyeti

Kriter

Dõş borçlarõn gerçek maliyeti gösterilmelidir.

Dõş Borç Faizleri36

Kullanõlmõş ve henüz geri ödenmemiş olan borç miktarõ

üzerinden faiz ödenmektedir. Kredi anlaşmalarõnda faiz, sabit

veya değişken oranlõ olarak belirlenmektedir.

1970-1996 yõllarõ arasõnda, 26 yõllõk dönem boyunca 35 milyar

dolarõ aşan miktarda dõş borç faizi ödenmiştir. Borç stokundaki

artõşa bağlõ olarak, ödenen faiz miktarõ genellikle artmaktadõr.

Faizin oranõnõn da önemli ölçüde değiştiği görülmektedir.

Şekil 23: Kamu Dõş Borcunda Ortalama Faiz Oranlarõ

1980 sonrasõ dönemde faiz oranlarõiki kat artmõştõr.

%2

%4

%6

%8

71-75 76-80 81-85 86-90 91-95

Kaynak: ek tablolar no 19

1980 sonrasõ dönemde faiz oranlarõ iki kat artmõştõr. 1980 yõlõ

öncesi ve sonrasõ faiz oranlarõ oldukça farklõdõr. 1980 yõlõna

kadar hiç bir yõl % 5�in üzerine çõkmamõş, 1971-1975 arasõnda

ortalama % 3,11, 1976-1980 arasõnda ise % 4,34 olarak

36 Sayõştay 1996 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, 1997, sf. 6-7.


gerçekleşmiştir. 1981 yõlõndan itibaren ödenen faiz sürekli

olarak, % 6�nõn üzerinde olmuştur.

Şekil 24: Kamu Kesimi Dõş Borç Faiz Ödemeleri-5 Yõllõk Toplamlar

Kamunun dõş borç faiz ödemelerigiderek ağõrlaşmaktadõr.

5

10

15

71-75 76-80 81-85 86-90 91-95

Mily ar $


Kamunun dõş borç faiz ödemeleri giderek ağõrlaşmaktadõr.

1981 yõlõna kadar ödenmekte olan yõllõk faiz 500 milyon dolarõn

altõndadõr. 1981 yõlõnda 1 milyar dolara yakõn bir faiz ödenmiş

olup, takip eden yõllarda bu rakam sürekli 1 milyar dolarõn

üzerinde olmuştur. Faiz ödemeleri 1990�dan itibaren yõllõk 3

milyar dolar civarõnda gerçekleşmiştir.

Faiz Dõşõ Maliyetler

Dõş borçlarõn gerçek maliyeti faizlerin üzerindedir. Ancak, dõş

borçlarla ilgili hesaplamalarda faiz dõşõ maliyetler

gösterilmemektedir. Bu durumda sadece faizler dikkate

alõnarak yapõlan maliyet hesaplamalarõ yanõltõcõ olmaktadõr.

Muhasebe sistemi bu tür maliyetlerin gösterilmesini sağlamak

için yeterli değildir.

Dõş borçlarda maliyet unsuru olarak faizler dõşõnda önemli

oranda diğer maliyetler ortaya çõkmaktadõr;

1. Çapraz Kurlardan Doğan Ek Maliyet

Dõş borçlarda çapraz kur değişimleri nedeniyle stoktaki

değişimler bir maliyet olarak değerlendirilebilir. ABD Dolarõ

Dõş borçlarõn gerçek maliyetifaizlerin üzerindedir.


cinsinden hesaplanan dõş borç stokumuzu etkileyen kur

farklarõ toplam olarak aleyhimize sonuç vermiştir.

Tablo 9: Dõş Borçlarda Kur Değişimlerinden Kaynaklanan Maliyet

USD

Çapraz Kur Farklarõndan Doğan Ek Maliyet

1970-74 398.000.000

1975-79 5.682.000.000

1980-84 -1.092.000.000

1985-89 11.041.000.000

1990-94 5.148.000.000

1995-97 2.052.000.000

Toplam 23.229.000.000


2. Komisyon ve Diğer Giderlerden Doğan Maliyet

Krediler için ödenen komisyonlar ve diğer giderler önemli

oranlara ulaşabilmektedir. Proje kredilerinin planlandõğõ

sürelerde kullanõlmamasõ faizlere göre daha düşük oranda

belirlenen komisyon giderlerinin ciddi miktarlara ulaşmasõ ile

sonuçlanmaktadõr.37 Bu meyanda kõsmen veya tamamen iptal

edilen krediler ile öngörüldüğü takvime uygun kullanõlmayan

krediler dikkat çekmektedir.38

... dõş borçlanma yapõldõğõnda kaynağõn kullanõmõ da anõndaolmuyor, genellikle gecikmeli oluyor. Bugün borç alõyorsunuzama o kaynağõn yerine ulaşmasõ için aradan belirli bir süregeçiyor. Böyle bir etkinlik, düşürücü bir şey var. İkincisi, oyatõrõm, eğer yatõrõm amaçlõ alõyorsanõz, o yatõrõm genellikleplanlanan sürede izliyor. Bir buçuk iki katõ süre geçiyor. Üç yõlya da iki yõl öngörülen yatõrõm süresi genellikle 4 yõla, yani ikikatõna çõkõyor. Bu da tabii ki etkinliği düşürücü bir sonuç.Dolayõsõyla, elde ettiğiniz etkinlikte istediğiniz sonucualamadõğõnõz için bunlar konusunda, kesin tasfiye edilmişsonuçlarõ elde etmek mümkün olmasa bile bu borçlanmanõn

37 Örnek olarak, Dünya Bankasõ tarafõndan finanse edilen Çukurova KentselGelişme Projesinde, kredi kullanõmõ, anlaşma imzalandõktan sonra (12.6.1987)9 yõl kadar devam etmiştir. Bu dönem içinde bankanõn taahhüt ettiği, ancakhenüz kullanõlmamõş olan kredi tutarõ için yaklaşõk 2,5 milyon dolar komisyonödenmiştir. Komisyon, yõllõk bazda, kullanõlan toplam kredinin %2�sine tekabületmektedir.38 Sağlandõktan sonra kõsmen veya tamamen iptal edilen kredilerin listesi içinbkz. Sayõştay 1996 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, sf. 67.


burada kullanõlmasõnõn da dikkate alõnmasõ gerektiğinisöylememiz gerekiyor. Sonuç; yine bana göre, yine şöyle birşeye gidiyor. Devlet denetiminin etkin olmasõ, genel anlamdaetkin olmasõyla, borç yönetiminde de etkin olabilecektir. (DevletBorç Yönetimi, Uygur, 1995, 48)

3. Dünya Bankasõ Havuz Sisteminden Kaynaklanan Ek Maliyet

Dünya Bankasõ ve benzeri kurumlarõn maliyet artõrõcõ

politikalarõ faiz dõşõnda maliyetler oluşturmaktadõr. Özellikle

Dünya Bankasõ tarafõndan uygulanan ve havuz sistemi olarak

adlandõrõlan kur ayarlamalarõ sonucunda, bankaya olan

borcumuzda 1984-1993 yõllarõ arasõnda toplam olarak 10

milyar dolarlõk bir artõş ortaya çõkmõştõr.

Tablo 10: Dünya Bankasõ Havuz Sisteminin Getirdiği İlave Maliyet

USD

Havuz SistemindenKaynaklanan Maliyet

Havuz SistemindenKaynaklanan Maliyet

1984 -466.000.000 1989 1.066.000.000

1985 139.000.000 1990 1.322.000.000

1986 938.000.000 1991 1.301.000.000

1987 2.000.000.000 1992 959.000.000

1988 1.341.000.000 1993 913.000.000

Toplam 9.513.000.000

Kaynak: Evgin, 2000, sf. 78Not. Tabloda yer alan ilave maliyet sadece anaparada oluşan artõşõgöstermektedir. 1994 ve sonraki yõllara ait veriler yayõnlanmamõştõr.

Tablo 10�da incelenen bu borç artõşõ, kullanõlan bir tutar

karşõlõğõ olmayõp, Banka tarafõndan kredi kullananlarõ �kur

riskinden korumak� için uygulanan hesaplama metotlarõnõn

sonucudur ve üzerine faiz ilave edilerek geriye ödenmektedir.

Hazine tarafõndan yapõlan bir incelemeye göre, bu kur

ayarlamalarõ sonucu, sadece 58 adet Dünya Bankasõ

kredisinde 1,5 milyar dolarlõk ilave ödeme yapõlmõştõr.39 Bu

39 Sayõştay 1997 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, Dõş Borçlar Bölümü sf 62-63 veEK 7: Dünya Bankasõ Havuz Kredilerinin 31.12.1996 Tarihi İtibarõyla ToplamKur Maliyeti, sf. 98.

Dünya Bankasõ tarafõndanuygulanan ve havuz sistemiolarak adlandõrõlan kurayarlamalarõ sonucundabankaya olan borcumuzda1984-1993 yõllarõ arasõndatoplam olarak 10 milyardolarlõk bir artõş ortayaçõkmõştõr.


uygulamanõn kredilerin anaparalarõnda % 73�e varan

oranlarda artõş doğurduğu görülmüştür.40

Dünya Bankasõndan 1997 yõlõna kadar sağlanan kredilerin

önemli bir kõsmõnõ havuz sistemine tabi krediler

oluşturmaktadõr. 1997 yõlõnda havuz sistemine tabi krediler, o

tarihe kadar doğmuş olan ilave maliyet anaparalara ilave

edilerek, sabit kurlu sisteme geçirilmiştir.41

Dõş Borçlarõn Toplam Maliyeti

Faiz ve diğer ek maliyetlerin dikkate alõnmasõ sonucunda kamu

dõş borçlarõnõn uzun dönemde ortalama maliyetinin % 11

olduğu görülmektedir.

Şekil 25: Kamu Dõş Borçlarõnda Toplam Maliyetler (5 Yõllõk Dönemlerin Ortalamasõ)

Dõş borçlarõn uzun dönemdeortalama maliyeti %11 civarõndadõr.

%0

%7

%14

%21

71-75 76-80 81-85 86-90 91-95

Kaynak: ek tablolar no 19Not: Faiz ve diğer ek maliyetler

40 Örneğin Dünya Bankasõndan 14.06.1984 tarihli anlaşmayla sağlanan V.Yapõsal Uyum Kredisinde 231 milyon dolar kullanõldõğõ halde, 399 milyon dolarkullanõlmõş gibi anapara geri ödemesi yapõlmõştõr. Bu tutar üzerinden ayrõcafaiz ödenmiştir.41 Dünya Bankasõ kredilerinin, yüksek maliyetine rağmen ucuz kredilerarasõnda gösterilmesi düşündürücüdür. Bu konuda bkz. Bölüm 2.2.4Borçlanma Araçlarõ Arasõnda Tercih, sf. 82.


Sonuç, Etki

Ek maliyetler dõş borç stokunu ve borç servisini artõrmaktadõr.

Gerçek maliyetlerin görünmemesi, uygun olmayan borçlanma

araçlarõnõn seçilmesine yol açmaktadõr. Düşük faizler nedeniyle

avantajlõ görünen bazõ kredilerde, gerçekleşen maliyetler

faizlerin çok üzerinde olmaktadõr.

Dõş kredilerin yüksek maliyetleri, bu kredilerin geri

ödenebilirliği önünde ciddi bir engel teşkil etmektedir. Proje

uygulamasõnõn ardõndan ciddi bir değerlendirme çalõşmasõ

yapõlmadõğõndan, dõş kredi kullanõmõ ile proje bazõnda sağlanan

yararlar ölçülememekte, verimsiz kredi kullanõmlarõna devam

edilmektedir.

Öneriler

Dõş kredi kullanõmlarõ mutlaka performans yönünden

denetlenmelidir. Borçlarla ilgili raporlamada gerçek maliyetler

gösterilmelidir.

Dõş kredilerin yüksekmaliyetleri bu kredilerin geriödenebilirliği önünde ciddi birengel teşkil etmektedir.

Dõş kredi kullanõmlarõ mutlakaperformans yönündendenetlenmelidir.


Şekil 26: Dõş Borçlarõn Faiz Dõşõ Maliyetleri

Yatõrõm programõ,bütçe ödenekleri,bütçe tahminlerigerçekçi değil Denetim ve denetim

sonuçlarõnõnraporlanmasõ yetersiz

Dünya Bankasõ vebenzeri kurumlarõnmaliyet artõrõcõuygulamalarõ var

Kur farklarõ dõş borçyükünü ağõrlaştõrõyor

Dõş borçlarõngerçek maliyetifaizlerin üzerinde

Kamu kurumlarõborçlarõ etkinkullanmada yetersiz

Dõş borçlar planlandõğõşekilde kullanõlamõyor

Dõş borçlarõn faiz dõşõmaliyetlerigösterilmiyor


2.2.4 Borçlanma Araçlarõ Arasõnda Tercih

Kriter

Ekonomik ve uygun borçlanma araçlarõ tercih edilmelidir.

Bu bölümde, önce dõş borçlanma-iç borçlanma arasõndaki

denge, ardõndan da iç borçlanma araçlarõ içindeki tercihler

incelenmektedir. Bunun ardõndan, görev zararõ borçlarõnõn bir

borçlanma aracõ olarak durumu üzerinde durulmaktadõr.

İç ve Dõş Borçlanma Dengesi

Dõş borçlanmada titiz davranõlmakta, ancak iç borçlarda

yüksek maliyetlere razõ olunmaktadõr. Dõş kaynak akõşõnõ cazip

hale getirmek amacõyla, kamu kesimi, dõş borçlanma

yapmamakta ve iç piyasada yüksek reel faiz vermektedir.

Şekil 27: Devletin İç ve Dõş Borçlarõnõn Milli Gelire Oranõ

1995 yõlõndan sonra dõş borçlanmayerine iç borçlanmaya ağõrlõkverilmiştir.

%36,3

%29,3

%0

%25

%50

1970

1975

1980

1985

1990

1995

Dõş Borç / GSMH

İç Borç / GSMH

Kaynak: ek tablolar no 19, 22 ve 26

... çözümlerden biri de finansal serbestleştirme yoluyla ülkeyekõsa vadeli sermaye akõmlarõnõn hõzlõ bir biçimde çekilmesi vekamunun yoğun bir borçlanma programõ için uygun koşullarõnyaratõlmasõydõ. Nitekim bu politika meyvesini vermektegecikmedi ve henüz 1990 yõlõnda ülkeye yüksek hacimde birsermaye girişi sağlandõ. Bunun bir başka açõdan anlamõ, kamu içborçlanmasõnda yeni bir tõrmanõşõn başlatõlmasõydõ.

Dõş borçlanmada titizdavranõlmakta, ancak içborçlarda yüksek maliyetlererazõ olunmaktadõr.

1999


Aynõ yolu kõsmen özel sermayenin kullandõğõ da söylenebilir. ...Mali sektörün bu rolü, daha ucuza gelen özel dõş borçlanmayoluyla devlete içerde TL cinsinden borç vermek biçiminialabildiği gibi, içerde topladõğõ TL veya döviz cinsindenmevduatõ, devlet iç borçlanma senetlerine (DİBS) yatõrmasõ(yerli sõcak para) biçimini de almõştõr. (Oyan, 1999/I, 33-34)

Türkiye�nin dõş borçlanmasõyla ilgili en ciddi değişikliklerdenbirisi 1989 yõlõndan itibaren gerçekleştirilmiştir. Bu tarihtenitibaren dõş borç yükü ulaştõğõ tehlikeli noktadan geri çekilmeyeve Dõş Borç / GSMH oranõ düşürülmeye başlanmõştõr. BöyleceTürkiye bir iki yõl girdiği �ciddi borç yükü altõndaki ülkelerkategorisinden� tekrar çõkmõştõr. Bu olumlu gelişmedeHazinenin büyük rolü olmuştur. Hazine o dönemde ilan ettiği�dõş borçlanmanõn dõş borç servisiyle sõnõrlandõrõlmasõ ilkesini�titizlikle uygulamõştõr. Dõş borç yükü ve dõş kredibilite açõsõndanolumlu olan bu gelişme, iç denge açõsõndan benzeri önlemlerinalõnamamasõ nedeniyle, bu kez, bir iç ekonomik istikrarsorununu gündeme getirmiştir. (Eğilmez, 1997, 90)

Dõş borçlanmaya gidildiğinde de, borçlanma araçlarõnõn

maliyetinin tam olarak gösterilmemesi, pahalõ kredilerin tercih

edilmesine sebep olabilmektedir. Örnek olarak, Dünya Bankasõ

kredileri uygun koşullu krediler arasõnda takdim

edilegelmiştir.42 Oysa, Dünya Bankasõ kredilerinde, geri

ödenecek anapara tutarõnõn %71�ine ulaşabilen oranlarda faiz

dõşõ maliyet unsurlarõnõn olduğu, milyarlarca dolarlõk ek ödeme

yapõlmasõndan sonra kavranõlabilmiş ve uygun koşullu olduğu

düşünülen bu kredilerin en pahalõ krediler olduğu tespit

edilmiştir.43

İç Borçlanma Araçlarõ Arasõnda Tercih

Uzun bir süre boyunca, kõsa vadeli ve çok yüksek reel faizli

Hazine bonolarõ ile borçlanõlmõştõr. 1998 yõlõ sonunda bonolar

iç borçlarõn % 50�sini oluşturur duruma gelmiştir. Bono ile ağõr

şartlarda borçlanõlmasõ yerine Kõsa Vadeli Avans kullanõlmasõ

mümkün olduğu halde MB ile ilişkilerde uygulanan katõ

kurallar sebebiyle bu yol kullanõlmamõştõr. Şekil 28�de KVA

42 Örnek olarak bkz. 10/24, 57 esas numaralõ TBMM İç ve Dõş BorçlarõAraştõrma Komisyonu Raporu, Dõş Borçlanma Araçlarõ.43 Dünya Bankasõ kredilerinden kaynaklanan ilave maliyet hakkõnda bkz.Bölüm 2.2.3 Dõş Borçlarõn Maliyeti, sf. 75.

Dõş borçlanmaya gidildiğindeborçlanma araçlarõnõnmaliyetinin tam olarakgösterilmemesi, pahalõkredilerin tercih edilmesinesebep olabilmektedir.


kullanõmõnõn terkedilmesinin bono kullanõmõnõ nasõl artõrdõğõ

izlenmektedir.

Şekil 28: Hazine Bonolarõnõn ve Kõsa Vadeli Avansõn İç Borçlanma İçindeki Yeri

Son yõllara kadar hazine bonolarõnõniç borçlar içindeki yeri giderek artanbir seyir izlemiştir. 1998�de içborçlarõn yarõsõnõ bonolaroluşturmaktaydõ. Ancak 1999 yõlõndabonolarõn yerini büyük orandadeğişken faizli tahviller almõştõr.

%14,1

%0

%25

%50

1970

1975

1980

1985

1990

1995

Bono

KVA


Son zamanlarda yukarõda ele alõnan iki konuda yön değişikliği

eğilimi doğmuştur. Dõş borçlanmaya ağõrlõk verilmeye

başlanmõş, diğer yandan da bonolar yerine değişken faizli

tahviller ikame edilmek suretiyle iç borçlar içinde Hazine

bonolarõnõn payõ önemli ölçüde düşürülmüştür.

Görev Zararõ Borçlarõ

Görev zararõ karşõlõğõ yapõlmasõ gereken ödemeler için KİT�lerle

Hazine arasõnda sõradõşõ bir borçlanma ilişkisi

oluşturulmaktadõr. Görev zararõ borçlarõ çok yüksek

meblağlara ulaştõğõ halde kamu borçlarõ arasõnda

gösterilmemektedir (1999 sonunda 13 katrilyon). Bu borçlara

piyasa faizlerinin %35 kadar üzerine çõkabilen oranlarda faiz

yürütülmektedir. Görev zararõ uygulamasõ ile destekleme

uygulamalarõnõn finansmanõndan ziyade, kamu bankalarõnõn

açõklarõnõn kapatõlmasõ sağlanmaktadõr. Hazine, en yüksek reel

Görev zararõ karşõlõğõ yapõlmasõgereken ödemeler için KİT�lerleHazine arasõnda sõradõşõ birborçlanma ilişkisioluşturulmaktadõr.

1999


faiz ödediği borçlarõ, görev zararõndan kaynaklanan

borçlardõr.44

Sonuç, Etki

Ekonomik ve uygun borçlanma araçlarõ tercih edilmemektedir.

Ekonomik olmayan borçlanma araçlarõnõn tercih edilmesi

yüksek reel faiz ödenmesi sonucunu doğurmaktadõr. Hazine,

zaten küçük olan iç piyasada fonlarõn önemli bir kõsmõna talip

olmakta ve piyasanõn en büyük aktörü olmasõna karşõn bir alõcõ

oligopolü karşõsõnda kalarak adeta fiyat sormadan

borçlanmaktadõr.

Yüksek reel faizler ülkeye spekülatif amaçlarla yabancõ

sermaye akõşõnõ cazip hale getirmektedir. Bu durumda kamu

kesimince dõş piyasalardan borçlanõlmayan fonlar özel sektör

kanalõyla daha pahalõya yurda getirilmekte, bu, sonuçta

Hazinenin dõş piyasalardan borçlanmasõna, fiyatlarõ artõrmak

suretiyle yansõmaktadõr.

Görünmeyen borçlar hõzla artmaktadõr. Bu borçlarõn geri

ödenme imkanõ ortadan kalktõğõ gibi, belirli bir seviyede

tutulmasõ da artõk mümkün olamamaktadõr.

Öneriler45

İç ve dõş borç portföyünün maliyet analizi birarada yapõlmalõ,

Hazineye minimum borçlanma maliyetini sağlayacak iç ve dõş

borçlanma payõnõn ne olduğu ve bu payõn içerisinde minimum

maliyeti sağlayacak enstrüman dağõlõmõnõn ne olacağõ

belirlenmelidir.

İç borçlanmada yüksek reel faiz ödendiği ve iç piyasanõn

devletin borçlanma talebini karşõlamakta yetersiz kalarak sõcak

parayla finanse edildiği durumlarda, uzun vadeleri ve düşük

reel faizleri dolayõsõyla dõş krediler tercih edilmelidir. Böylece,

44 Bkz. 3.3.1 Görev Zararõ Borçlarõ, sf. 126.45 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ, Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisasKomisyonu Raporu, sf. 126.

Hazinenin en yüksek reel faiziçeren borçlarõ, görevzararõndan kaynaklananborçlardõr.

Ekonomik olmayan borçlanmaaraçlarõnõn tercih edilmesiyüksek reel faiz ödenmesisonucunu doğurmaktadõr.


özel sektör vasõtasõyla dõş kaynaklardan elde edilen fonlar

doğrudan kullanõlmõş olacak, iç piyasadan borçlanma

üzerindeki baskõnõn azalmasõ sonucu reel faizlerin düşmesine

katkõda bulunulmuş olacaktõr. İç borçlanmada, yukarõda

belirtilen olumsuz koşullarõn oluştuğu durumlarda, dõş

borçlanma imkanlarõnõn artõrõlmasõ için dõş piyasalarda daha

yüksek faizlere razõ olmanõn maliyeti, mevcut şartlarla iç

borçlanmanõn maliyetinden daha az olacaktõr.

Görev zararõ borçlarõ süratle çözüme kavuşturulmalõdõr. Ancak,

birkaç yõldõr devam edegelen, piyasanõn çok üzerinde faizlerle

bu borcun devlet tahviline çevrilmesi uygulamasõ sorunu daha

da ağõrlaştõrmaktadõr. Bu borçlarõn tasfiye edilmesi tek çözüm

yolu olarak görünmektedir.

Şekil 29: Borçlanma Araçlarõ Arasõnda Tercih

İç borçlanmada yüksekreel faiz ödeniyor

Borç stoku ağõr veartõyor

Borçlar, geri ödemekapasitesioluşturmayacak şekildekullanõlõyor

Merkez Bankasõ ileilişkiler katõ kurallarçerçevesindeyürütülüyor


Uygun ve ekonomikolmayan borçlanmaaraçlarõ tercihediliyor

Kamu bankalarõnõnalacaklarõna piyasakoşullarõnõn çoküzerinde faiz veriliyor

Dõş borçlarõn gerçekmaliyeti faizlerinüzerinde

Dõş borçlarõn faiz dõşõmaliyetleri gösterilmiyor

KVA kullanõmõdurduruldu Dõş borçlar yüksek

düzeyini koruyor

Kamu bankalarõnõnoperasyonel zararlarõyüksek


2.2.5 Borç Yönetimi Araçlarõnõn Kullanõmõ

Kriter

Borç yönetimi araçlarõ, borç stokunun riskini ve maliyetini

minimize etmek için kullanõlmalõdõr. Kõsa vadeli spekülatif

amaçlarla değil, uzun vadeli planlar çerçevesinde borç

yönetimi yapõlmalõdõr.

Borç yönetimi ile ilgili yetkiler ve sorumluluk net bir şekilde

tanõmlanmalõdõr (yasal düzenlemelerle). Borç yönetimi ile ilgili

olarak alõnan kararlar, izlenebilir ve sorgulanabilir gerekçelere

dayandõrõlmalõdõr. Borç yönetiminin sonuçlarõ uygun şekilde

raporlanmalõdõr.

Tanõm

Borç yönetimi, Hazine�nin toplam nakit ihtiyacõnõ maliyet

unsurunu gözönüne alarak yönetme sürecidir. Bu süreçte,

devletin finansman maliyetinin uzun vadede minimize edilmesi

amaçlanõr.

Şimdi ister iç borç ister dõş borç olsun, iki türlü borç yönetiminintanõmõnõ yapabiliyoruz. Bir tanesi dar anlamda yani pasif borçyönetimi. Bunda genel hedef, borçlanmanõn borç servisininmevcut istatistiki verilere dayanõlarak miktarõ, zamanlamasõ veenstrümanlarõna ilişkin karar verme sürecidir...Daha geniş anlamda borç yönetimi, borcun özellikle faiz ve kurriskine karşõ riskin minimize edilmesini içeren risk yönetimtekniklerini de içeriyor. Geniş anlamda borç yönetimi veya aktifborç yönetimi. (Devlet Borç Yönetimi, Dedeoğlu, 1995, 11)

Mevcut Durum

Borç yönetimi araçlarõnõn kullanõmõ gizlenmektedir.46 Bu

araçlarõn spekülatif amaçlarla kullanõlmasõ riski bulunmaktadõr.

46 Bu konu ile ilgili ayrõntõlõ bilgi için bkz. Coşkun Cangöz, �Türkiye'de BorçSorunu - Borçlanma Stratejileri ve Borç Yönetimi�, Yüksek Lisans Tezi, Bölüm3.3 Türkiye�de Dõş Borç Yönetimi.

Borç yönetimi araçlarõnõnkullanõmõ gizlenmektedir. Buaraçlarõn spekülatif amaçlarlakullanõlmasõ riskibulunmaktadõr.


Dõş borçlarda bu konuda yasal düzenleme olmamasõna

rağmen "swap" işlemleri yapõlmaktadõr. Swap, bir yabancõ

para cinsinden borcun ve / veya borç faizinin, bir diğer para

cinsine çevrilmesidir.

Borç yönetimi araçlarõ iki farklõ amaca hizmet eder;

1. Varlõklar ile borçlar arasõnda denge kurularak gelecekte kur

değişmeleri nedeniyle oluşabilecek risklerden kurtulma. Bu

uzun vadeli bir uygulamadõr ve kurlarõn gelecekte nasõl olacağõ

üzerine herhangi bir tahmine dayanmaz. Bu amaçla yapõlan

işlemlerde kar ya da zarar hesaplanmasõ söz konusu olmaz.

2. Kõsa ve uzun vadeli kur değişimlerinden yararlanarak kar

elde etme. Mevcut borçlar, gelecekte değer kaybedeceği

düşünülen para birimine dönüştürülür. Bu öngörü

gerçekleştiğinde borçlarda azalma sağlanõr ve bu yolla kar

elde edilir. Bir bütün olarak bu işlemlerden piyasadaki

oyuncularõn yarõsõ kar ederken diğer yarõsõ zarar eder.

Hazinenin bu tür bir spekülatif yaklaşõmdan kesinlikle uzak

durmasõ gerekmektedir. Çünkü, bu işlemler sonucunda

oluşabilecek zararlarõn hesabõnõn verilmesi mümkün değildir.

Hiçbir kuruluşun kamu kaynaklarõnõ riske atma yetkisi yoktur.

Hazine yasal düzenleme olmadan borç yönetimi araçlarõnõ

gizlice kullanmaktadõr. Bu işlemler muhasebeye

yansõtõlmamakta ve Sayõştay�a ya da Meclis�e hesabõ

verilmemektedir.

... dõş borçlarda borcunuz yabancõ bir para cinsinden olduğu içinuluslararasõ gelişmiş mali piyasalarda borcunuzun riskini bu türteknikler kullanarak minimize edebilirsiniz. Ancak bizim borçsistemimizin örgütlenmesi ve mevzuatõmõz buna elverişli değil.Çünkü bu borç yönetim teknikleri kendileri de bir risk taşõyorlar,bu riski bizim mevzuatõmõza göre devletin üstlenmesi mümkündeğil. Bu mevzuata sahip değiliz. Örneğin özel bir işlemiyapabilmek için maksimum karar verme süreniz 10 dakika. Amabizim ülkemizde böyle bir kararõn alõnmasõ bazen birkaç saattenbirkaç güne kadar zaman alabiliyor. Ama buna rağmen mesela1993 yõlõnda dõş borçlarõmõzla ilgili iki özel işlem yapõldõ gayetde başarõlõ bir şekilde. (Dedeoğlu, 1995, 12)

Hazinenin spekülatif amaçlarlaborç yönetimi yaklaşõmõndankesinlikle uzak durmasõgerekmektedir.


Swap işlemlerinin yapõlmasõna risk yönetimi gerekçe

gösterilmektedir. Ancak gerçekleştirilmek istenen uygulamanõn

risk yönetimi olacağõ konusunda ciddi tereddütler vardõr.

Hazinenin bu konuda sõcak bilgiler, anlõk işlemler ve kõsa

vadeli kur tahminleri üzerine eğilmesi ve bugüne kadar

gerçekleştirilen uygulamalarõn gizlenmesi, borç yönetimi

konusunda spekülatif amaçlarõn güdüldüğü izlenimini

vermektedir.

Risk yönetimi konusunda ortaya çõkan bir sorun da borç-varlõk

dengesinin ne derece tutarlõ olduğudur. Borç stokunun

azaltõlmasõnõn planlanmadõğõ bir durumda, mevcut borçlarõn

ödenmesi yeni borçlanmalarla gerçekleştirildiğinden, borçlarõn

döviz cinsinden bileşimini varlõklarõn döviz cinsinden bileşimi

ile dengelemeye çalõşmak çok anlamlõ olmayabilir. Japon Yeni

cinsinden varlõğõmõz olmadõğõ için bu para cinsinden

borçlarõmõzõ ABD Dolarõ ve Alman Markõna çevirirsek, ödeme

sõrasõnda Japon Yeni borçlanma ile elde ettiğimiz kaynaklarõ

tekrar ABD Dolarõ veya Alman Markõna çevirmek gerekecektir.

Neden

Geçmişte dõş borçlarõn kur farklarõ sebebiyle önemli ölçüde

artmasõ, borç yönetimi yapõlmasõ eğilimini doğurmaktadõr. Bu

maliyetleri minimize etmek için, borç yönetimi araçlarõnõn

spekülatif amaçlarla kullanõlmasõ riski vardõr.

... değişken faizlerdeki ufak bir oynama borç servisinizinistemediğiniz ölçüde artmasõna yol açabiliyor. Aynõ şekildeçapraz kurlardaki bir takõm değişiklikler de kur riskinizin fazlaartmasõna yol açõyor. (Devlet Borç Yönetimi, Dedeoğlu, 1995,12)

Para piyasalarõndaki gelişmeler borç yönetimi araçlarõnõn

kullanõmõnõ kolaylaştõrmõş ve yaygõnlaştõrmõştõr.

Denetimin zayõflõğõ nedeniyle borç yönetimi araçlarõnõn

kullanõmõ gizlenmektedir.

� borç yönetimi tekniklerinin nasõl muhasebeleştirileceği deayrõ bir bilgi konusudur. Bu konuda da en gelişmiş muhasebeteknikleri var. Maalesef Türkiye'de bunlar yoktur. Muhasebe

Geçmişte dõş borçlarõn kurfarklarõ sebebiyle önemliölçüde artmasõ borç yönetimiyapõlmasõ eğiliminidoğurmaktadõr.


sistemimiz bu tür gelişmiş tekniklerin sonucu olarak yapõlanişlemlerin basitleştirilmesine çok izin vermiyor ve riskin nasõlüstlenileceği veya nasõl ödeneceği konusunda çok net birtakõmhükümler yok. (Devlet Borç Yönetimi, Dedeoğlu, 1995, 45)

Sonuç, Etki

Mevcut uygulamanõn yaygõnlaşmasõ ve spekülatif borç

yönetiminin benimsenmesi tehlikesi vardõr. Spekülatif borç

yönetimi kamu borç stokunun karşõlõksõz olarak ciddi

miktarlarda artõşõ ile sonuçlanabilir. Bu maliyetin telafi edilmesi

mümkün olmaz. Borç stokunun riskinin azaltõlmasõ, ancak

riskleri minimize etmek amacõna dönük borç yönetimi araçlarõ

kullanõlarak mümkündür.

Borç yönetimi araçlarõnõn kötüye kullanõlma riski vardõr.

Aşağõda belirtilen etkenler, borç yönetimi araçlarõnõn kamu

menfaati yerine kişisel menfaatlere yönlendirilmesine açõk kapõ

bõrakõr;

! Bu araçlarõn kullanõmõ geniş yetkiye dayanõr,

! İzlenmesinde güçlük bulunan anlõk işlemlerle

gerçekleşir,

! Her bir işlemin amacõnõn sorgulanmasõnda güçlük

vardõr,

! İşlemlerin tamamõ aracõ müesseseler eliyle

gerçekleştirilir.

Öneriler

Borç yönetimi, açõkça belirlenmiş yetkiler çerçevesinde,

sadece risk yönetimi amacõyla, gizlenmeden yapõlmalõ,

denetlenmeli ve sonuçlarõ uygun şekilde Meclis�e

raporlanmalõdõr.

Spekülatif borç yönetimi kamuborç stokunun karşõlõksõzolarak ciddi miktarlarda artõşõile sonuçlanabilir.

Borç yönetimi, açõkçabelirlenmiş yetkilerçerçevesinde, sadece riskyönetimi amacõyla,gizlenmeden yapõlmalõ,denetlenmeli ve sonuçlarõuygun şekilde Meclis�eraporlanmalõdõr.


Şekil 30: Borç Yönetimi Araçlarõnõn Kullanõmõ

Borç yönetimiaraçlarõnõ spekülatifamaçlarla kullanmaeğilimi var

Yasal düzenlemelerborç yönetimiyapõlmasõna imkanvermiyor

Kur farklarõ dõş borçyükünü ağõrlaştõrõyor

Borç yönetimi araçlarõkullanõlõyor

Borç yönetimiaraçlarõnõnkullanõmõgizleniyor


2.3 Borç Kõsõr Döngüsü47

Kriter

Borç faizleri bütçe gelirleri ile ödenmeli, borçlanma yoluyla

karşõlanmamalõdõr.

Mevcut Durum

Faizler borçlanma yoluyla ödenmektedir. Zira faizlerin artõş hõzõ

gelirlerin artõş hõzõnõn çok üzerindedir.

Borç faizlerinin bütçe gelirleri ile ödenemeyip yeniden

borçlanma suretiyle ödenmesi, borç kõsõr döngüsüne

girildiğinin bir göstergesidir. Borç kõsõr döngüsü terimi, borcun

kendi içinde sürekli olarak artmasõnõ ifade etmek için kullanõlõr.

Borç faizleri normalde bütçe gelirleri ile karşõlanõr. Ancak faiz

yükünün aşõrõ derecede artmasõ sonucunda bütçe gelirlerinin

yetersiz kalmasõ ve faiz ödemelerinin de borçlanma ile

karşõlanmak zorunda kalõnmasõ muhtemeldir. Böyle bir durum

söz konusu olduğunda borç stoku sürekli olarak artar. Zira

borcun her devredişinde faizlerin bir kõsmõ borç stokuna

eklenir.

Oysa devletin varlõklarõnda ve kaynaklarõnda aynõ düzeyde bir

artõş sağlanamaz. Dolayõsõyla, borç kõsõr döngüsüne

girildiğinde, kamu varlõklarõnõn borç karşõsõndaki değeri sürekli

olarak azalmaya başlar. Bu durum devletin bir fakirleşme

sarmalõna girmesi demektir.

Sonuç, Etki

Faizlerin yeniden borçlanma suretiyle ödenmesi, borç

stokunun, reel finansman sağlanmadõğõ halde faizler sebebiyle

sürekli olarak artmasõ sonucunu doğurur. Kendini besleyen

47 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ, Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisasKomisyonu Raporu, Bölüm 3.1, sf. 40�dan değiştirilerek alõnmõştõr.

Borç faizlerinin bütçe gelirleriile ödenemeyip yenidenborçlanma suretiyle ödenmesi,borç kõsõr döngüsünegirildiğinin bir göstergesidir.


döngü, faiz yükünün giderek daha da ağõrlaşmasõna ve kamu

açõklarõnõn hõzla artmasõna sebep olur.

Öneriler

Borç kõsõr döngüsünden kurtulmanõn tek yolu faizleri bütçe

gelirleri ile karşõlanabilir bir seviyeye çekmektir. Bunu

yapabilmek, ya gelirleri artõrmak ya da giderleri azaltmak

suretiyle mümkün olabilir.

Kõsa vadede olağanüstü gelir kaynaklarõ bulunarak borç stoku

azaltõlmalõdõr. Borç stokunun azaltõlmasõnda hedef, faiz

yükünün bütçe gelirleri ile karşõlanabilecek bir düzeye

çekilmesi olmalõdõr.

Uzun vadede, bütçe fazlasõ vermek suretiyle borç stoku

azaltõlmalõ ve faizlerin bütçe üzerindeki baskõsõ hafifletilmelidir.

Şekil 31: Borç Kõsõr Döngüsü

Faiz oranlarõyükseliyor. Bundasiyasi istikrarsõzlõksebebiyle artan riskpriminin katkõsõ da var.

Yeni finansmansağlanmadõğõ haldeborçlar artõyor

Para piyasasõ içindekamunun büyüklüğüartõyor. Özellikledöngünün tekrarõ vereel yüksek faizinetkisiyle.

Toplam faiz yüküartõyor

Gelirler yetersiz /açõklar büyüyor

Faizler borçlanma ileödeniyor

Borç kõsõr döngüsündenkurtulmanõn tek yolu faizleribütçe gelirleri ile karşõlanabilirbir seviyeye çekmektir.


Borç Kõsõr Döngüsünün İşleyişiKamu kesiminin 100 birim borcu olduğu, yõllõk %50 oranõnda

faiz ödendiği ve faiz ödemelerinin yarõsõnõn borçlanma yoluyla

karşõlandõğõ bir durumda;

2. yõlda borç stoku 125 birime çõkar. Yeni borç stokuyla 2. yõlõn

faiz ödemeleri 62 birim olacaktõr. Bu tutarõn sadece yarõsõ

bütçe gelirleri ile karşõlanabileceğinden geriye kalan 31 birim

borç stokuna eklenecektir. Böylece 3. yõlda borç stoku 156

birime, faiz ödemeleri de 78 birime ulaşacaktõr.

Şekil 32: Borç Kõsõr Döngüsünün İşleyişi

Örnek: Yõllõk %50 faiz ödenmesi ve faiz ödemelerinin yarõsõnõn borçlanmayla karşõlanmasõdurumunda borçlarõn seyri.

Bütçeden Ödenen BütçedenÖdenen

Faiz

(Faiz Dõşõ Fazla) Faiz 31 78

Faiz 25 62

50

Borçlanarak Borçlanarak

Anapara Ödenen

25

Anapara Ödenen

31

Anapara

100 125 156

1. Yõl 2. Yõl 3. Yõl


3 Borçlanma Araçlarõ

3.1 Dõş BorçlarŞekil 33: Dõş Borçlar

Borç stoku ağõrBorç stoku artõyor


Hazinenin nakitgiderlerinin finansmanõ




Dõşlanma etkisi:Özel sektör parapiyasasõna giremiyor,kredi kullanamõyor,yatõrõm yapamõyor

Borçlar, geri ödemekapasitesioluşturmayacakşekilde kullanõlõyor

Yurt dõşõna kaynakaktarõlõyor

Sõcak para

Kõsa vadeli


Pozitif net transfer Ödemeler dengesi

Dõş ticaret açõğõ

Borçlanma hasõlatõyatõrõm dõşõ alanlardakullanõlõyor

Yatõrõmlar verimsiz


Uzun vadeli


Kamu dõşborçlarõnda nettransfer yapõlõyor

Özel sektöründõş borçlarõartõyor


3.1.1 Dõş Borç Yükü

Kriter

Dõş borçlar, ödeme güçlüğüne yol açmayacak bir büyüklükte

tutulmalõdõr.

Borç Yükü Göstergeleri

Çok borçlu ülke tanõmõnõ yapmak için özel analitik ve finansalkriterler gerekir. Dünya Bankasõ ve IMF tarafõndan kabul edilenkriter, dört borç göstergesinden üçünün belirli bir seviyeyiaşmasõ durumunda o ülkenin çok borçlu ülke olduğunun kabuledilmesidir. Kabul edilen dört borç göstergesi;1) Toplam Borç / GSMH2) Toplam Borç / İhracat3) Borç Servisi / İhracat4) Faiz Servisi / İhracatoranlarõdõr.Bu oranlarõn;- Toplam Borç / GSMH > % 50- Toplam Borç / İhracat > % 275- Borç Servisi / İhracat > % 30- Faiz Servisi / İhracat > % 20olmasõ halinde ülke çok borçlu sayõlõr.Orta derecede borçlu olmak için yukarõdaki gösterge değerlerisõrasõ ile, % 30-50, % 165-275, % 18-30 ve % 12-20 arasõndaolmalõdõr. (Evgin, 2000, sf. 14)

Tablo 11: Dõş Borç Yükü Göstergelerine Göre 1996-2000 Yõllarõnda Türkiye�nin Dõş Borcu

% Oranlarõ

1996 1997 1998 1999 2000*

Dõş Borç / GSMH 57 64 61 70 -

Dõş Borç / İhracat 343 347 385 388 -

Dõş Borç Servisi / İhracat 31 40 42 55 -

Dõş Borç Faizi / İhracat 13 17 15 19 21

Kaynak: ek tablolar no 35*Program

Tablo 11�den de görüleceği üzere Türkiye, dõş borç

göstergelerinin tamamõnda ağõr borçlu ülkeler arasõnda yer


almaktadõr. Şekil 34�te bu durumun uzun vadede sürekli

olduğu görülmektedir.

Şekil 34: Dõş Borç Yükü Göstergelerine Göre Türkiye�nin Dõş Borcu

Toplam Dõş Borç / GSMH Toplam Dõş Borç / İhracat Dõş Borç Servisi / İhracatDõş Borç Faiz Ödemeleri /

İhracat

%0

%20

%40

%60

%80

1985

1990

1995

%0

%250

%50019

85

1990

1995

%0

%20

%40

%60

1985

1990

1995

%0

%10

%20

%30

1985

1990

1995

2000


Dõş Borç Stoku

Türkiye dõş borçlarõ bakõmõndan ağõr borçlu ülkeler arasõnda

yer almaktadõr.

Dõş borç stoku artmaktadõr. Negatif net transfer yapõlmaktadõr.

Dõş borç stokunun ne düzeyde olmasõ gerektiği konusunda

geleceğe dair açõk hedefler ve sõnõrlar tespit edilmemiştir.

Kalkõnma planlarõnõn hiç birinde, bu planlar tarafõndanöngörülen büyüme, tam istihdam, fiyat istikrarõ gibi reelhedeflerin gerektirdiği iç ve dõş finansman kaynaklarõndan nasõlyararlanõlacağõ planlanmamõştõr. Daha açõkçasõ, reel planlarauygulanabilirlik kazandõran finansman planlamasõyapõlmamõştõr. (Erpul, 1987, 57)

Dõş borç stoku bir bütün olarak kontrolsüz ve öngörülmeyen

bir şekilde artmaktadõr. Dõş borçlarõn artõşõnda özel sektörün

ve kamu kesiminin payõ zaman içinde değişmekle birlikte, bir

bütün olarak stok artõşõ oldukça düzenlidir. (Yõllõk ortalama 6

milyar dolar civarõnda stok artõşõ gerçekleşmektedir.) Kriz

Türkiye dõş borçlarõbakõmõndan ağõr borçlu ülkelerarasõnda yer almaktadõr. Dõşborç stoku artmaktadõr. Negatifnet transfer yapõlmaktadõr.

Dünya Bankasõ ve IMFtarafõndan kabul edilen kriter,dört borç göstergesindenüçünün belirli bir seviyeyiaşmasõ durumunda o ülkeninçok borçlu ülke olduğununkabul edilmesidir.

Ağõr BorçYükü Sõn õrõ

Ağõr BorçYükü Sõn õrõ

Ağõr BorçYükü Sõn õrõ Ağõr Borç

Yükü Sõn õrõ

1999

1999

1999


dönemlerinde borç stoku geçici olarak azalmakta ya da aynõ

düzeyi muhafaza etmekte, bunun dõşõnda giderek hõzlanan bir

artõş trendi izlemektedir. Kamu kesiminin dõşarõdan

borçlanmadõğõ durumlarda özel sektör borçlanmasõ

artmaktadõr.

Yüksek reel faizler nedeniyle özel sektörün dõş kaynaklardan

elde ettiği finansmanõ iç borçlanma yoluyla Hazineye sattõğõ

düşünüldüğünde, resim büyük ölçüde tamamlanmõş

olmaktadõr. Burada ortaya çõkan resmin kamu için olumsuz

sonuçlar ortaya çõkardõğõ açõktõr.

Dõş borç stoku içinde özel sektörün payõnõn artmasõ, stokun

ortalama vadesinin kõsalmasõ ve faizlerin yükselmesi ile

sonuçlanmaktadõr.

Kamu kesimi dõş piyasalardan az borçlanma eğilimindedir.

Finansman ihtiyacõnõn karşõlanmasõ ve ödemeler dengesinin

kurulmasõ sermaye hareketleri yoluyla sağlanmaktadõr.

Şekil 35: Devletin ve Özel Sektörün Dõş Borçlarõ

Dõş borçlar toplam olarak sürekli birartõş göstermektedir. Son yõllardabu artõş daha çok özel sektörünborçlanmasõndankaynaklanmaktadõr.

0

35

70

105

1964

1969

1974

1979

1984

1989

1994

1999

Milyar USD

Özel Sektörün Dõş Borcu

Kamu Kesiminin Dõş Borcu

Kaynak: ek tablolar no 20 ve 21

Şekil 35�te de izlendiği üzere dõş borçlardaki sürekli artõş

sonucunda 103 milyar dolarlõk dõş borç stokuna ulaşõlmõştõr.


Kamu Dõş Borçlarõndan Kaynaklanan Net Transferler

1990 sonrasõ dönemde kamu dõş borçlarõnda genel olarak

stokun sabit tutulmasõ yönünde bir uygulama izlenmiştir.

Kamu dõş borç stoku son dönemde ciddi miktarda kaynak

transferine neden olmaktadõr. Bu durum sabit tutulan borç

stoku için sürekli ödenmesi gereken faizlerden

kaynaklanmaktadõr. Dõş borçlarõn geri ödemelerinin yine

borçlanma yoluyla karşõlandõğõ düşünülse bile, en azõndan faiz

ödemeleri için finansman temini gerekmektedir. Bu ilişkinin

1994 sonrasõnda, iç borçlanma yoluyla dõş borçlarõn ödenmesi

şeklinde geliştiği görülmektedir.

Şekil 36: Kamu Dõş Borçlarõnda Net Transferler48

-12

-8

-4

0

4

8

1971

1976

1981

1986

1991

1996

Milyar USD

Net Transfer

Kümülatif Net Transfer


Net transfer, dõş borç kullanõmõ ile dõş borç servisi (anapara ve

faiz geri ödemelerinin toplamõ) arasõndaki farkõ ifade eder. Bu

rakam pozitif olursa ülkeye dõşarõdan kaynak transfer

edildiğini, negatif olursa ülkenin dõşarõya kaynak transfer

ettiğini gösterir. Kümülatif net transferler de, belli bir

dönemde gerçekleşen net transferlerin toplamõnõ ifade eder.

48 Özel sektör dõş borçlarõ için ödenen faizlerle ilgili olarak yeterli bilgiedinilemediğinden kamu dõş borçlarõna ait net transfer rakamlarõnõnverilmesiyle yetinilmiştir.

Kamu dõş borç stoku sondönemde ciddi miktardakaynak transferine nedenolmaktadõr.


Şekil 36�da da görüldüğü üzere, yõllõk net transfer tutarlarõna

bakõldõğõnda, 1981 yõlõndan itibaren Türkiye sürekli olarak

kamu kesiminin dõş borçlarõ sebebiyle yurt dõşõna kaynak

aktarmõştõr. Kümülatif olarak 1971-1996 arasõ dönemde yurt

dõşõna 8,5 milyar dolar tutarõnda kaynak aktarõlmõştõr.

Ancak bu dönem başõnda 15 milyar dolar olan kamu dõş borcu

dönem sonunda 50 milyar dolarõ aşmõştõr.

Sonuç, Etki

Dõş borçlanmanõn en önemli sonucu mevcut dõş borç yüküdür.

Toplam dõş borç miktarõ 100 milyar ABD Dolarõnõ aşmõştõr. Bu

miktarda stok için her yõl ciddi miktarda faiz ödenmesi

gerekmektedir.

... ödeme süreci başladõğõ vakit siz artõk kendi yarattõğõnõzekonomideki kaynaklarõ başkalarõna göndermeye başlõyorsunuzve üstüne bir de faiz ödemek zorunda kalõyorsunuz. Şimdi bunubeceremediğiniz için sõcak para üretmek suretiyle çok kõsavadeli olarak ve çok yüksek faizle kendi ekonominizdeyarattõğõnõz değerleri aşağõ yukarõ 1988'den bu yana devamlõdõşarõya transfer ediyorsunuz. Korkunç bir çõlgõnlõk bu.Dönemsel olarak dolar bazõnda hesapladõğõnõz vakit bu durum,dolar üzerinden %25'e varan faiz getirileri (yükü) yarattõ bize.Dünyanõn hiç bir yerinde yoktur bu. Bunlar hep dõşarõya aktõ.(Devlet Borç Yönetimi, Uluğbay, 1995, 31)

Dõş borçlarõn maliyetinin yüksekliği önemli bir olgu olarak

karşõmõza çõkmaktadõr. Borçlanmanõn milli gelire olumlu katkõ

yapabilmesi, ancak büyüme oranõnõn altõnda bir faiz yükü

olduğunda mümkündür. Ancak Türkiye�de kamu kesiminin dõş

borçlarõnõn toplam maliyeti çoğu zaman yõllõk %10�u geçen

oranlara ulaşmaktadõr.49 Bu oranlarda gelişme hõzõ

yakalayamamõş olmamõz, borçlanmanõn milli geliri azaltõcõ

yönde etkisi olduğunu göstermektedir.

Kamu borçlarõ nedeniyle negatif net transfer yapõlmaktadõr.

Mevcut borçlar sürekli ülkeden kaynak çõkõşõna neden olmakta

buna karşõlõk borç stokunda azalma sağlanmamaktadõr.

49 Bkz. Bölüm 2.2.3 Dõş Borçlarõn Maliyeti, Şekil 25, sf. 79.

Dõş borçlanmanõn en önemlisonucu mevcut dõş borçyüküdür. Toplam dõş borçmiktarõ 100 milyar ABDDolarõnõ aşmõştõr. Bu miktardastok için her yõl ciddi miktardafaiz ödenmesi gerekmektedir.


Dõş borçlarõn ödenebilmeleri için ülke içinde yaratõlan değerlerinyurt dõşõna ihraç edilmesi gerekir. Bu nedenle dõş borçlarõnödenebilmesi dõş ticaretin fazla vermesiyle mümkündür. Dõşborç ödeyen kuşaklar, üretilen bir kõsõm kaynaklarõ karşõlõksõzolarak ihraç etmek zorunda olmalarõ yüzünden net bir kaybauğrarlar. Ancak böyle bir sonucun ortaya çõkmasõ kesin değildir.Çünkü dõş borçlar alõndõklarõ dönemde ülke içinde toplamkullanõlabilir kaynaklarõ artõrarak net bir ilave sağlar. Dolayõsõylaek kaynak niteliğindeki dõş borçlar milli gelirin sürekli artõşõnõmümkün kõlacak yatõrõmlarda kullanõlmõş ise gelecek kuşaklarõnrefah kaybõna uğradõğõnõ savunmak doğru değildir. Fakat dövizkazancõ sağlamaya imkan verecek, ihraç edilebilir bir ürünfazlasõ yaratõlmamõş ise döviz kõtlõklarõ yüzünden dõş borçlarõngelecek nesiller üzerinde yük yaratacağõ söylenebilir...... Aşõrõ borçlu ülkeler uluslararasõ alanda hareket serbestileriniyitirmek şeklinde bir baskõ altõnda kalabilirler ki, bu da dõşborçlarõn siyasal yüküdür. (Erpul, 1987, 23)

Özel sektör dõş borçlarõ önemli bir risk oluşturmaktadõr.50

Öneriler

Borçlanma amaçlarõ iyi tanõmlanmalõdõr. Dõş borçlanma yoluyla

ülkeye katkõ sağlamak oldukça güç, refah kaybõna yol açmak

ise kolay ve sõk sõk karşõlaşõlan bir durumdur. Kõsa dönemli

finansman ihtiyaçlarõ için dõş borçlanmaya başvurmak gelecek

için ciddi tehlike yaratõr.

Dõş borçlanma ile ilgili kõsa ve uzun vadeli hedefler

geliştirilmeli, borçlanma bu hedefler doğrultusunda

yapõlmalõdõr. Bu durum kamu borçlarõ için olduğu kadar özel

sektör borçlarõ için de geçerlidir.

İç borçlanmanõn sõcak para ile finanse edilmesi yerine kamu

kesiminin doğrudan dõş borçlanma yapmasõ tercih edilmelidir.

50 Bkz. Bölüm 4.2.2 Özel Sektörün Dõş Borçlarõ, sf. 150.


3.1.2 Dõş Proje Kredilerinin Kullanõmõ

Kriter

Dõş proje kredileri verimli kullanõlmalõdõr. Bu projeler için

verimliliğin ölçütü, maliyetin üzerinde bir getiri �tercihan döviz

cinsinden- olmalõdõr.

Mevcut Durum

Dõş borçlar geri ödeme kapasitesi oluşturacak şekilde

kullanõlmamaktadõr.

Dõş proje kredilerinin verimsiz olmasõna yol açan önemli

etkenler aşağõda sõralanmaktadõr:

1. Kredilerin önemli bir kõsmõ kõsa vadede geri dönüşü

olmayan alt yapõ ve danõşmanlõk hizmetlerine harcanmaktadõr.

Bunun ekonomiye dolaylõ olarak katkõsõ olduğu düşünülse bile,

kamu açõsõndan geri ödeme sorunlarõ ortaya çõkarmaktadõr.

2. Kredi faizleri genel olarak yüksektir.

3. Kredilerin gerçek maliyeti anlaşmalarda belirtilen

faizlerin üzerinde olmaktadõr.

4. Krediler düzenli kullanõlamamaktadõr. Buna bir

yandan kredi kullanan kuruluşlarõn bu konuda yeterli

olmamalarõ, diğer yandan program ve bütçelerde getirilen

sõnõrlamalar neden olmaktadõr. Düzenli kullanõlmama

sonucunda hem kredi maliyetleri yükselmekte hem de

projelerden beklenen yararlar elde edilememektedir.

5. Projelerin uygulanmasõ sõrasõnda maliyetleri

yükselten bazõ faktörler ortaya çõkmaktadõr. Kredi veren

kuruluşlar projelerin uygulanmasõnda uyulmasõ zorunlu

koşullar koymaktadõr. Bu koşullar pahalõ danõşmanlõk

hizmetleri, yüksek maliyetli araç-gereç ithalatõ gibi maliyet

artõrõcõ sonuçlar ortaya çõkarmaktadõr.

Dõş borçlar geri ödemekapasitesi oluşturacak şekildekullanõlmamaktadõr.


6. Kredi teminine bağlõ ihalelerde müteahhitler kredi

temin etmekte ve bu durumda Hazine kredi maliyetlerini

kontrol edememektedir.

Sonuç, Etki

Dõş proje kredilerinin verimsiz kullanõlmasõ sonucunda bir

bütün olarak dõş proje kredileri geri ödeme potansiyeli

oluşturmamaktadõr. Bu durum mevcut borç stokunun yükünün

diğer kaynaklardan �vergi gelirleri ya da iç borçlanma ile-

karşõlanmasõ zorunluluğunu ortaya çõkarmaktadõr. Verimsiz

borç kullanõmõ nedeniyle ülke kaynaklarõ yurt dõşõna

aktarõlmaktadõr. Bunun sonucu, milli gelirin azalmasõ ve

ülkenin fakirleşmesidir.

Öneriler

Dõş proje kredileri ile ilgili performans ölçütleri geliştirilmelidir.

Her bir dõş kredi performans yönünden denetlenmeli ve

Meclis�e raporlanmalõdõr.

Dõş proje kredilerinin verimsizkullanõlmasõ nedeniyle birbütün olarak dõş proje kredilerigeri ödeme potansiyelioluşturmamaktadõr.


3.1.3 Garantili ve Devirli Krediler

Kriter

Garantili ve devirli krediler sübvansiyona dönüşmeyecek

şekilde kullanõlmalõdõr.

Sübvansiyon niteliğinde olanlar bütçede gösterilmelidir. Bütçe

dõşõnda kamu ya da özel sektör kuruluşlarõna kaynak

aktarõlmasõ önlenmelidir.

Mevcut Durum

Hazinenin, çeşitli kuruluşlarõn dõş borçlarõna verilen

garantilerden kaynaklanan yaklaşõk 6 milyar dolar civarõnda

alacağõ bulunmaktadõr. Tablo 12�de, garantili kredi stokunun

giderek azaldõğõ görülmektedir. Her yõl verilen yeni garanti

tutarõ 1-1,5 milyar dolar arasõnda değişmektedir. Ancak 1999

yõlõnda verilen garantilerin önceki yõllara oranla 2 katõndan

fazla artmõş olmasõ, Hazine üzerindeki riski artõran bir

gelişmedir.

Tablo 12: Dõş Borçlardan Hazine�ce Garanti Edilen ve Üstlenilen Tutarlar

USD

Hazine Garantili Borç Stoku Verilen Garantiler (Yõllõk)

1996 6.856.000.000 1.156.000.000

1997 6.526.000.000 1.507.000.000

1998 6.498.000.000 1.535.000.000

1999 5.983.000.000 3.202.000.000Kaynak: Hazine Müsteşarlõğõ İnternet SitesiNot: Rakamlar geçicidir

Hazinenin devirli ve garantili kredilerden kaynaklanan

alacaklarõ tam olarak takip edilememektedir. Bu alacaklarõn

takip edildiği hesap Sayõştay tarafõndan 1997, 1998 ve 1999

yõllarõnda reddedilmiştir.51 Ancak geçici verilere göre,

51 Bkz. Sayõştay, 1998, 1999, 2000 yõllarõ İzleme Raporlarõ ve 1997, 1998 ve1999 yõllarõ Hazine İşlemleri Raporlarõ.


Hazinenin devirli ve garantili kredilerden dolayõ kamu

kurumlarõndan alacağõ, 1999 yõl sonu itibariyle 1,7 katrilyon

liraya ulaşmõştõr.

Garantili ve devirli kredilerle ilgili muhasebe düzenlemeleri

yetersiz kalmaktadõr. Bu konuda hazinenin ve kuruluşlarõn

sorumluluğuna ilişkin uygun ve yeterli bir sistem tesis

edilmemiştir.

Kesin olmamakla birlikte, Hazinenin devirli kredilerden

kaynaklanan alacaklarõ Tablo 13�te görüldüğü üzere 1998 yõlõ

sonunda 200 trilyon liraya ulaşmõştõr.

Tablo 13: Hazine Tarafõndan Devredilen Dõş Kredilerden Doğan Alacaklar (1998 Yõl Sonu)

TL

Hazine Alacaklarõ

Anapara + Faiz 98.638.208.384.000

Gecikme Faizi 98.788.945.451.000

Toplam 197.427.153.835.000

Kaynak: Sayõştay 1998 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, sf. 17

Garantili ve Devirli Kredilerle Yapõlan Sübvansiyon

Garantili ve devirli krediler bir sübvansiyon aracõ olarak

kullanõlmaktadõr.

Sübvansiyon iki şekilde ortaya çõkmaktadõr:

a) Kuruluşlar borç geri ödemelerini düzenli

yapmadõğõndan geri ödeme yükü Hazineye kalmaktadõr. Bu

kredilerin geri ödenmemesi alõşkanlõk haline gelmiştir.

b) Devirli kredilerin bir kõsmõ anlaşmalarda yer alan

koşullar değiştirilerek kamu ve özel sektör kuruluşlarõna devir

ve hibe edilmektedir. Bu şekilde özel sektöre devredilen

krediler ayrõ bir öneme sahiptir. Devirli kredilerde geri dönüşü

sağlayacak mekanizmalar yetersiz kalmaktadõr.

YİD projelerinin kredileri için Hazine garanti vermektedir.

Ancak bunlar garantili borç kapsamõnda değerlendirilmemekte

ve muhasebede izlenmemektedir.

Garantili ve devirli krediler birsübvansiyon aracõ olarakkullanõlmaktadõr.


Sonuç, Etki

Devirli ve garantili krediler nedeniyle Hazine ağõr ve

öngörülemeyen bir yük altõna girmektedir. Bu krediler gizli bir

sübvansiyona dönüşmekte, bu durum Meclis iradesi dõşõnda

kamu kaynaklarõnõn belirli yerlere aktarõlmasõ anlamõna

gelmektedir.

Hazine, alacaklarõnõn hesabõnõ tam olarak verememektedir.

YİD kredileri için verilen garantiler sistem dõşõnda kalmaktadõr.

Öneriler

Devirli ve garantili krediler, miktar, anlaşma şartlarõ ve

kuruluşlarõn geri ödeme kapasiteleri bakõmõndan kontrol altõna

alõnmalõdõr.

Sayõştay bu kredileri anlaşma aşamasõndan itibaren yakõndan

izlemeli ve izleme sonuçlarõnõ uygun aralõklarla Meclis�e

raporlamalõdõr.

Devirli ve garantili kredilernedeniyle Hazine ağõr veöngörülemeyen bir yük altõnagirmektedir.

Devirli ve garantili krediler,miktar, anlaşma şartlarõ vekuruluşlarõn geri ödemekapasiteleri bakõmõndankontrol altõna alõnmalõdõr.


3.1.4 Dõş Borçlarõn Takibi, Muhasebeleştirilmesi veRaporlanmasõ

Kriter

Dõş borçlar uygun bir şekilde kaydedilmeli,

muhasebeleştirilmeli ve raporlanmalõdõr.

Dõş Borçlarõn Kayõt ve Raporlanmasõyla İlgili Sorunlar

Dõş borçlarõn takibi, muhasebeleştirilmesi ve raporlanmasõ

uygun şekilde yapõlamamaktadõr.

Kamu dõş borçlarõnõn kayõt ve muhasebesinde ciddi sorunlar

ortaya çõkmõştõr ve bu sorunlar henüz çözülememiştir.

Kamu dõş borçlarõ ile ilgili olarak:

1. Dõş borç kullanõmlarõ tam ve uygun şekilde takip

edilememekte ve bütçeleştirilmemektedir. Bütçe ve yatõrõm

programõ sürecinde kamu kuruluşlarõ tarafõndan kullanõlan dõş

kredilerin kayõt altõna alõnmasõna gösterilen direnç bu durumun

temel nedenidir.52

2. Dõş borçlarõn muhasebeleştirilmesi ve raporlanmasõ

ile ilgili düzenlemeler yetersizdir. Devlet Muhasebe

Yönetmeliğinin getirdiği düzenlemeler, bütün dõş borç

işlemlerinin uygun şekilde kaydedilmesini sağlamak için yeterli

değildir.

3. Dõş borç kullanõmlarõnõn denetimi yetersizdir.

Hazinenin dõş borçlarla ilgili temel veri kaynağõ olarak

kullandõğõ dõş borç veri tabanõ henüz denetlenmemiştir.

4. 1995 ve takip eden yõllara ait dõş borç hesaplarõ,

Sayõştay�õn uygunluk vermemesi nedeniyle Meclis tarafõndan

reddedilmiştir.

52 Tablo 8�de, dõş kredi kullanan kuruluşlarõn, bu kullanõmlarõ DPT�ye ve HazineMüsteşarlõğõna farklõ şekilde bildirdikleri görülmektedir. Kullanõmlarõn önemlibir kõsmõ da hiç bildirilmemekte ve bütçeleştirilmemektedir. Bkz. Bölüm 2.1.3Kamu Borç Stoku, sf. 60.

Kamu dõş borçlarõnõn kayõt vemuhasebesinde ciddi sorunlarortaya çõkmõştõr ve bu sorunlarhenüz çözülememiştir.


5. Yine Sayõştay�õn önerileri doğrultusunda dõş

borçlarõn izlenmesinde ortaya çõkan sorunlarõ çözmek için

oluşturulan Dõş Borçlarõ İzleme Komitesi, dõş borçlarõn takibi ve

bütçeleştirilmesine dönük çalõşmalar yapmaktadõr. Komite

çalõşmalarõ neticesinde kayõt ve muhasebe ile ilgili önemli bazõ

gelişmeler sağlanmõş olmakla birlikte henüz tam sonuç

alõnamamõştõr.

Özel sektörün dõş borçlarõnõn izlenmesinde yetersizlikler vardõr.

Neden

Dõş borç kullanõmlarõnõn takip edilememesinin iki temel nedeni

vardõr:

• Kamu açõklarõnõ olduğundan az göstermek

kaygõsõyla dõş borç kullanõmlarõnõ bütçeleştirmeye karşõ

gösterilen direnç,

• Hesap verme sorumluluğundan kaçmak için

muhasebe dõşõnda kayõt ve veri sistemleri oluşturulmasõ.

Hazinenin dõş borç veri tabanõ konusundaki temel

yaklaşõmõnda sorunlar bulunmaktadõr. Hazine, bu zamana

kadar dõş borçlarla ilgili iki ayrõ veri sistemi kullanmõştõr:

a) Sadece nakit giriş ve çõkõşlarõnõ izleme yeteneği

olan saymanlõk muhasebesi. Bu sistem, kullanõlan muhasebe

sisteminin yetersizliği nedeniyle dõş borç yönetimi için gerekli

verileri üretememektedir. Saymanlõk vasõtasõyla dõş kredi

kullanõmlarõnõn takip edilmesi son derece güçtür, ödemelerle

ilgili sõhhatli bilgi önceden üretilememekte ve borç stoku

miktarõ tam olarak bilinememektedir. Sistemden sadece banka

hesaplarõndan ödenen dõş borç anapara ve faizleri konusunda

güvenilir bilgi sağlanmaktadõr. Muhasebe verileri sadece

kanuni sorumluluğu yerine getirmek amacõyla üretilmekte ve

Sayõştay�a dõş borç kayõtlarõ olarak sunulmaktadõr.

b) Dõş finansman bilgi sistemi. Dõş borçlarla ilgili

temel veri kaynağõnõ oluşturan bu sistem, temel olarak

kreditörlerden alõnan bilgileri kullanacak şekilde tasarlanmõştõr.

Hazinenin dõş borç veri tabanõkonusundaki temelyaklaşõmõnda sorunlarbulunmaktadõr.


Bu sistem muhasebe yaklaşõmõ ile oluşturulmamõştõr; verilerin

karşõlõklõ kontrolünü ve dengesini sağlayan iki taraflõ kayõt

prensibine dayanmamaktadõr. Sistemden alõnan verilerin

güvenliği kanõtlanmamõştõr, ancak Hazine resmi yayõnlarda bu

verileri kullanmaktadõr. Bu sistem Hazine tarafõndan �istatistiki

nitelikli� olarak tanõmlanmaktadõr.53

Sonuç, Etki

Dõş borç stokunun tespitine yönelik çalõşmalar henüz

sonuçlanmamõştõr. Dõş borçlar hesabõ 1996 yõlõndan bu yana

verilememiştir. Bunun anlamõ bu hesabõn devletin ne kadar dõş

borcu olduğunu göstermemesidir.

Dõş borçlarõn bütçeleştirilmemesi sonucunda kamu açõklarõ

olduğundan az gösterilmektedir.

Dõş borçlarõn denetiminde sorunlar ortaya çõkmaktadõr.

Öneriler

Dõş borçlarõn kayõt ve muhasebesi ile ilgili sorunlar Sayõştay�õn

1997 yõlõndan itibaren her yõl Meclis�e sunduğu İzleme

Raporlarõnõn esas konusu olmuştur. Bu raporlarda dõş borçlarla

ilgili sorunlarõn çözümü için bir dizi öneri getirilmiştir. Sayõştay

Genel Kurulu�nca önerilen ve TBMM Plan ve Bütçe

Komisyonunca uygun görülen bu öneriler uygulamada dikkate

alõnmalõdõr.

Sayõştay İzleme Raporlarõnda Yer Alan Temel

Öneriler54

a. Tahakkuk ve Saymanlõk Birimleriyle İlgili Öneriler;

1. Hazine bünyesinde saymanlõk ve veri sistemi

şeklinde birbirinden bağõmsõz olarak yapõlandõrõlan iki sistem,

53 İstatistiki verilerle ilgili yanlõş kanaatlerin sonucu hk. bkz. Bölüm 2.1.3Kamu Borç Stoku, sf. 60.54 Hazine Hesaplarõ ile ilgili 1997, 1998, 1999 ve 2000 İzleme Raporlarõndayer alan öneriler. Raporlarõn tam metni için bkz. http://www.sayistay.gov.tr/rapor/rapor.htm.

Dõş borç stokunun tespitineyönelik çalõşmalar henüzsonuçlanmamõştõr. Dõş borçlarhesabõ 1996 yõlõndan bu yanaverilememiştir. Bunun anlamõbu hesabõn devletin ne kadardõş borcu olduğunugöstermemesidir.


birbirini kontrol edecek şekilde bütünleşik bir yapõya

kavuşturulmalõdõr. Devlet Borçlarõ Saymanlõğõnõn, Dõş

Finansman Bilgi Sistemindeki kayõtlara ve dõş borçlara dair

tüm belgelere doğrudan erişimi sağlanmalõdõr. Bu şekilde, veri

sistemi kayõtlarõ ile saymanlõk kayõtlarõnõn birbirine paralel

olmasõ ve belgelerine dayanmasõ sağlanmalõdõr.

2. Mevcut borç stoku kayõtlarõ yeniden gözden

geçirilmeli; kayõtlar kreditör ve kullanõcõ bilgileriyle

doğrulanarak borç kütükleri yeniden inşa edilmelidir.

3. Hazine tarafõndan, dõş borçlarla ilişkili sorunlarõn

çözümü amacõyla uygulanmakta olan �Borç Muhasebesi

Projesi� kapsamlõ şekilde revize edilmeli, Hazinenin

önceliklerine göre proje hedefleri gözden geçirilmelidir. Gerek

duyulmasõ halinde ilk ihale çerçevesinde tamamlanmayan

işlerin bitirilmesi için yeni danõşmanlõk hizmetleri alõnmasõ

yoluna gidilmelidir.

4. Borç Muhasebesi ile ilgili proje anlaşmasõnda

öngörüldüğü üzere, Hazine bünyesinde sürekli bir çalõşma

grubu oluşturulmalõ, Maliye, Merkez Bankasõ ve Sayõştay�dan

konuyla ilgili uzmanlarõn bu çalõşma grubunda projenin ömrü

boyunca görevlendirilmeleri ve projenin yönlendirilmesinden,

günlük sorunlarõn çözülmesinden sorumlu olmalarõ

sağlanmalõdõr. Devlet Borçlarõ Saymanõ proje çalõşma

grubunun daimi elemanlarõndan biri olmalõdõr.

5. Mevcut ağõr iş yüküne ilave olarak dõş borç ve

alacak sistemlerinin yeniden yapõlandõrmasõ işi ile karşõ karşõya

olan Kamu Finansmanõ Genel Müdürlüğü personelinin adedi

artõrõlmalõdõr. Mevcut eleman sayõsõ ile devam edilmesinin,

hesaplarõn reddine sebep olan sorunlarõn çözümünü son

derece zorlaştõracağõ gözönünde bulundurulmalõdõr.

b. İç Kontrollerle İlgili Öneriler;

6. Eski sistemdeki kayõt hatalarõnõn önemli bir

bölümünün iç kontrollerin zayõflõğõndan kaynaklandõğõ tesbit

edilmiştir. Yeni sistemde verilerin güvenilirliğini ve


doğruluğunu sağlamak için iç kontroller yeniden

yapõlandõrõlmalõdõr. İç kontrollerin yeniden yapõlandõrõlmasõnda,

genel kabul görmüş uygulamalar õşõğõnda Sayõştay tarafõndan

belirlenecek standartlar dikkate alõnmalõdõr.

c. Hazine Dõşõndaki Kurumlarõ İlgilendiren Öneriler;

7. Yõllõk Yatõrõm Programlarõna dõş kredi

anlaşmalarõnda öngörülen kullanõm takviminde yer alan

ödenekler konulmalõdõr.

8. Maliye Bakanlõğõ bütçe çağrõsõnda kuruluşlarõn dõş

proje kredisi kullanõmlarõnõn tamamõ için ödenek istemeleri

uyarõsõnda bulunmalõdõr. Bu ödenekler aynen bütçeleştirilmeli

ve ödenek kesintisinin dõşõnda tutulmalõdõr.

9. Dõş proje kredileri için verilen ödenekler, nakit

temini gerektirmediklerinden ve uluslararasõ anlaşmalar

gereğince belirlenen takvimler çerçevesinde

harcandõklarõndan, yõl başlarõnda tamamen serbest

bõrakõlmalõdõr.

10. Bütçeleştirme işlemlerinin uzamasõnõn yatõrõmlarõ

yavaşlatmasõnõ veya durdurmasõnõ önlemek için, dõş proje

kredilerinin ödenek kaydõ işlemleri kuruluşlarõn Bütçe Dairesi

Başkanlõklarõnca yapõlmalõdõr.

11. Dõş borçlara ilişkin olarak Maliye Bakanlõğõnõn

geçici izni ile Hazine Müsteşarlõğõ tarafõndan kullanõlmakta olan

yeni devlet muhasebesi hesaplarõ, dõş borç kullanõmlarõnõn

takibinde önemli bir mesafe alõnmasõnõ sağlamõştõr. Bu

hesaplarõn, mevcut yapõlarõ muhafaza edilerek ve geliştirilerek

Devlet Muhasebesi Yönetmeliğine eklenmesi, bu amaçla

Maliye Bakanlõğõ Muhasebat Genel Müdürlüğünce hazõrlanan

ve Devlet Muhasebesi Yönetmeliğinde değişiklik öngören

taslağõn bir an önce yürürlüğe sokulmasõ sağlanmalõdõr.

Genel kabul görmüşuygulamalar õşõğõnda Sayõştaytarafõndan belirlenecekstandartlar dikkate alõnarak içkontroller yenidenyapõlandõrõlmalõdõr.


3.1.5 Dõş Borçlar ve Ödemeler Dengesi

Kriter

Dõş borçlar, ödemeler dengesine olumsuz etkide

bulunmayacak şekilde yönetilmelidir.

Mevcut Durum

Dõş borçlar ödemeler dengesine olumsuz etkide

bulunmaktadõr.

Ödemeler dengesi kalkõnmaya menfi etkide bulunacak şekilde

kurulmaktadõr. Dõş ticaret açõğõ sürekli hale gelmiştir ve ithalat

ile ihracat arasõndaki olumsuz fark önemli oranlardadõr.

Şekil 37: Dõş Ticaret Açõğõ ve Yabancõ Sermaye Hareketleri

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

1985

Q1

1987

Q3

1990

Q1

1992

Q3

1995

Q1

1997

Q3

2000

Q1

Milyar USD

Sermaye Hareketleri (Toplam)

Dõş Ticaret Dengesi


Şekil 37�de dõş ticaret açõğõnõn önemli ölçüde sermaye

hareketleri ile karşõlandõğõ görülmektedir. Özel sektörün dõş

borçlarõ bu sermaye hareketlerinin önemli bir kõsmõnõ

oluşturmaktadõr.

Son yõllarda kamu dõş borçlarõnda borç stokunu sabit tutma

yönünde bir politika izlendiğinden dõş ticaret açõğõnõn daha

ziyade özel sektörün dõş borçlanmasõ ile finanse edildiğini

Dõş ticaret açõğõnõn dahaziyade özel sektörün dõşborçlanmasõ ile finanseedildiği söylenebilir.


söylemek mümkündür. Sonuçta dõş ticaretin, özel sektörün

kõsa vadeli dõş borçlanmasõna bağlõ hale gelmesi ülke

açõsõndan önemli bir risk unsurudur.

Uluslararasõ döviz rezervleri bir krizi karşõlayacak seviyede

değildir.55 30 milyar dolara ulaşan kõsa vadeli dõş borçlarõn

yenilenmemesi durumunda, uluslararasõ rezervlerin yeterli

olmamasõ kuvvetle muhtemeldir. 1999 yõlõnõn sonu itibarõyla

döviz rezervlerinin %70�i Merkez Bankasõna ait bulunmaktadõr.

Şekil 38: Kõsa Vadeli Dõş Borçlarõn Uluslararasõ Rezervlere Oranõ

%81,8

%160

%122

%0

%40

%80

%120

%160

1991

Q1

1992

Q1

1993

Q1

1994

Q1

1995

Q1

1996

Q1

Kaynak: ek tablolar no 37Not: Yõl içinde önemli dalgalanmalar gösteren kõsa vadeli dõş borçlarõn döviz rezervlerine oranõnõn yõllõk dönemlerde takibianlamlõ sonuçlar vermemekte ve aylõk veya üç aylõk dönemlerdeki değişikliklerin incelenmesi tercih edilmektedir. Ancak,kõsa vadeli dõş borçlara ilişkin olarak 1997-1999 yõllarõnõ kapsayan dönemde sadece yõllõk verilere ulaşõlabilmiştir. Bu veriler,ayrõ bir grafikte verilmiştir.

Neden

1970�lerden sonra uygulanan ithal ikamesine dayalõ kalkõnma

yaklaşõmõ ile 1980�lerden sonra uygulanan ihracata dayalõ

kalkõnma yaklaşõmõ başarõlõ sonuç vermemiştir. Dõş ticaret

açõğõnõn sürekli hale gelmesi ve giderek artmasõ bunun somut

bir göstergesidir.

55 Uluslararasõ Rezervler: Bir ülkenin D õş ödemelerinde kullanma üzere belirlibir anda bulundurduğu uluslararasõ ödeme araçlarõ stoku. Rezerv olaraktutulan ödeme araçlarõ altõn, döviz, Özel Çekme Haklarõ (SDR) ve ülkeninIMF�deki rezerv pozisyonlarõdõr. Uluslararasõ rezervler içinde gelenekselolarak en önemli yeri Amerikan dolarõ tutmuştur. (Seyidoğlu, 1992).

%0

%25

%50

%75

%100

1997 1998 1999

Kõsa vadeli dõş borçlar,uluslararasõ rezervler kadar birbüyüklüğe sahiptir. Bu durumborçlarõn yenilenememesihalinde ortaya çõkabilecek krizriskini artõrmaktadõr


Sermaye hareketlerinin serbest olmasõ ülkeye sõcak para

girişini kolaylaştõrmaktadõr. Ancak aynõ serbestliğin çõkõşlarda

da olmasõ, riski beraberinde getirmektedir. Özel sektör yoluyla

ülkeye döviz girişinin teşvik edilmesinin iç borçlanmada

ödenen yüksek reel faizlerle yakõn ilişkisi vardõr.

Sonuç, Etki

Dõş borçlar ödemeler dengesine olumsuz etkide

bulunmaktadõr. Dõş borçlanma ile ithalat arasõnda doğrusal bir

ilişki vardõr. İthalat için gereken döviz ihracat ve diğer döviz

gelirleri yoluyla sağlanamadõğõndan, ithalatõn finansmanõ için

dõş borçlanma kaçõnõlmaz hale gelmektedir. Dõş ticaret açõğõ

nedeniyle, ithalatõn sürdürülmesi büyük ölçüde dõş

borçlanmaya bağlõ hale gelmiştir.

� ithalatõ ucuzlatan, ihracatõ pahalõlaştõran bir kur politikasõnõnihracatçõ sektörler ve ödemeler dengesi açõsõndan yarattõğõolumsuzluklar, iç talebi besleyen sõcak para girişiyleartõrõlmaktadõr. Faiz ve döviz kuru gibi iktisat politikasõaraçlarõnõ birbirinden bağõmsõz olarak kullanma yeteneğiniyitiren, bu arada Gümrük Birliği uygulamasõyla erkenden dõşticaret rejimi üzerindeki kontrolü de elinden kaçõran Türkiye'ninithalatõnõn denetlenmesi güçleşmişken ihracat artõşlarõnõn sadeceücretlerde reel düşüşlere bağlõ kõlõnmasõ giderek içindençõkõlmaz bir kõsõr döngüye dönüşmekte ve tõkanmaktadõr. Buarada sõcak paranõn yüksek maliyetleri ve dõş borçlarõn dakõsmen iç borçlanmayla finanse edilmesiyle birleşerek dõşarõyanet gelir transferine yol açõyor olmasõ da ekonomiyiyoksullaştõrõcõ dinamiklerin çalõştõğõnõ göstermektedir. (Oyan,1999/I, 34)

Ciddi bir kriz durumunda rezervlerin ve borçlanma imkanõnõn

sõnõrlõlõğõ ithalat ve ihracatta önemli sorunlara yol açacaktõr.

Öneriler

Dõş borçlanma tercihi, ihracatõ artõrõcõ önlemlerle

desteklenmelidir.

Dõş ticaret açõğõ nedeniyle,ithalatõn sürdürülmesi büyükölçüde dõş borçlanmaya bağlõhale gelmiştir.

Ciddi bir kriz durumundarezervlerin ve borçlanmaimkanõnõn sõnõrlõlõğõ ithalat veihracatta önemli sorunlara yolaçacaktõr.


3.1.6 Dõş Krediler Kur Farkõ Fonu (FERIS)

Kriter

FERIS, özel sektöre sübvansiyon sağlamak amacõ ile

kullanõlmamalõdõr

Özel sektöre FERIS kanalõyla aktarõlan kaynak denetlenmeli,

raporlanmalõ ve uygun sorumluluk mekanizmalarõ tesis

edilmelidir.

Mevcut Durum

Dõş krediler kur farkõ fonu ile özel sektöre kaynak

aktarõlmaktadõr. Fon denetlenmemektedir.

1994 yõlõndan bu yana özel sektöre FERIS kanalõyla kaynak

aktarõlmaktadõr. Fonun neden açõk verdiği tam olarak

bilinmemektedir.

Başlangõçta özel sektörün kullandõğõ dõş kredilerle ilgili birdüzenleme ve riskten koruma mekanizmasõ olarak tasarlanan vekamu kesimine yükümlülük getirmeyen Dõş Krediler Kur FarkõFonuna bütçeden kaynak aktarõlmasõ geleneksel hale gelmiştir.Bu şekilde kamuyla bağlantõsõ olmayan özel sektör borçlarõkõsmen bütçe yoluyla geri ödenmektedir. Bu ödemelerdenistifade eden özel sektör kuruluşlarõ devlete karşõ herhangi biryükümlülük altõna girmemektedir.Fonun ana kaynaklarõnõ, kredilerden yapõlan kesintiler ve TeşvikFonundan yapõlan devirler oluşturmaktadõr. Ancak, 1994yõlõndan itibaren bu kaynaklarõn yetersiz kalmasõ sonucundabütçeden bu fona kaynak aktarõlmaya başlanmõştõr. Hazinetarafõndan karşõlanan açõk 1999 yõlõ sonunda yaklaşõk olarak 1milyar ABD dolarõna ulaşmõştõr. Halen fon kapsamõnda 2 milyardolarlõk kredi bulunmaktadõr. (8. 5 Yõllõk Kalkõnma PlanõBorçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, sf.78)

Dõş krediler kur farkõ fonu denetlenmediğinden fonla ilgili

detaylõ bilgi edinmek mümkün değildir. Fon kanalõyla özel

sektör kuruluşlarõna yapõlan transferden kimlerin yararlandõğõ

bilinmemektedir.

Dõş krediler kur farkõ fonu ileözel sektöre kaynakaktarõlmaktadõr.

Fon denetlenmediğinden fonkanalõyla özel sektörkuruluşlarõna yapõlantransferden kimlerinyararlandõğõ bilinmemektedir.


Sonuç, Etki

Bütçeden, adresi belli olmayan bir harcama yapõlmaktadõr.

Öneriler

Dõş Krediler Kur Farkõ Fonu Sayõştay tarafõndan denetlenmeli,

denetim sonuçlarõ Meclis�e raporlanmalõdõr.


3.2 İç Borçlar

3.2.1 İç Borçlarõn Artõşõ

Kriter

İç borçlanma gelir dağõlõmõnõ bozmamalõdõr.

İç borç stoku piyasa mekanizmasõnõ olumsuz etkilemeyecek

düzeyde tutulmalõdõr. (Dõşlanma etkisinin oluşmamasõ için)

Mevcut Durum

İç borç stoku hõzlõ bir şekilde artmaktadõr.

1999 yõlõ sonunda iç borç stokunun GSMH�ya oranõ %29�a

ulaşmõştõr. Bu oran 1980�de %10, 1990 yõlõnda %14, 1998

yõlõnda %22 seviyesinde gerçekleşmiştir.

Şekil 39: İç Borç Stokunun Milli Gelire Oranõ

İç borç stoku hõzlõ bir şekildeartmaktadõr. 1999 yõlõ sonunda iç borçstokunun GSMH�ya oranõ %29�aulaşmõştõr

%29,3

%0

%15

%30

1970

1975

1980

1985

1990

1995

Kaynak: ek tablolar 22 ve 26

İç borç yükünün artõşõnõn temel sebebi, sürekli kamu

açõklarõndan kaynaklanan finansman ihtiyacõdõr. Bunun

yanõnda, yüksek maliyetine rağmen iç borçlanmanõn dõş

borçlanmaya tercih edilmesi de iç borçlarõn artmasõna sebep

1999


olmaktadõr. (2000 yõlõnõn ilk aylarõndan itibaren bu eğilim

değişmeye başlamõştõr).

1998 yõlõna kadar iç borçlarõn içinde Hazine bonolarõnõn ağõrlõğõ

artmõştõr. Son dönemde değişken faizli tahviller büyük ölçüde

Hazine bonolarõnõn yerini almõştõr.

Şekil 40: İç Borçlarõn Yapõsõ (Tahvil, Bono, KVA)

1980�lerde iç borçlarõn üçte biridüzeyine ulaşmõş olan KVAkullanõmõna 1998�den itibaren sonverilmiştir. 1999 yõlõnda bonolarõnyerine büyük oranda değişken faizlitahviller ikame edilmiştir.

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1970

1975

1980

1985

1990

1995

Tahvil

Bono

KVA


Sonuç, Etki

İç borçlar gelir dağõlõmõnõn bozulmasõna sebep olmaktadõr.

Bütçe yoluyla büyük ölçüde cari ve transfer harcamalarõnõ

finanse etmekte kullanõlan iç borçlar, tasarruflarõn

tüketilmesine sebep olmaktadõr. Borçlanma ile elde edilen

kaynaklarõn yatõrõmlarda değerlendirilmemesi sonucunda

borçlanma, ülkenin gelecekteki refahõnõn azalmasõna sebep

olmaktadõr.

Borçlanma vergiye kõyasla toplam kullanõlabilir tasarruf hacminiazaltarak sermaye birikimi ve milli gelirin büyüme hõzõnõyavaşlatõr. Milli gelirde meydana gelen bu azalma, borçlanmanedeniyle gelecek nesle aktarõlan gerçek bir yüktür.Borçlar arttõkça, vergi gelirlerinden borç faizi ödemeleri içinkullanõlan kõsõm da artar. Bu vergiler kamu hizmetleri üretmekiçin değil sadece Hazine borçlarõnõn faizlerini ödemek için tahsiledilir. Böylece faiz servisi ödemeleri için alõnan vergilerkarşõlõğõnda toplum hiçbir yarar elde edemez ve net bir kaybauğrar. (Erpul, 1987, 23)

Bütçe yoluyla büyük ölçüdecari ve transfer harcamalarõnõfinanse etmekte kullanõlan içborçlar, tasarruflarõntüketilmesine sebepolmaktadõr.

1999


Devletin büyük ölçüde borçlanmaya gitmesi sonucunda mali

piyasalardaki fonlar kamu sektörüne kaymaktadõr. Bunun

sonucunda özel sektör fon temininde güçlük çekmektedir.

Ayrõca kamu kesiminin iç borçlanmada ödediği yüksek reel

faizler dolayõsõyla fon temininde özel sektörün kamu kesimi ile

rekabet etmesi zorlaşmaktadõr. Bu durum dõşlanma etkisi

olarak adlandõrõlõr.

Dõşlanma etkisi sebebiyle özel sektör dõş piyasalardan fon

teminine yönelmektedir. Özel sektörün dõş borçlarõndaki hõzlõ

artõş bunun bir göstergesidir. (1980'de 1,3 milyar dolar olan

özel sektörün dõş borçlarõ 1990 yõlõnda 10,5 milyar dolara,

1995 yõlõnda 22 milyar dolara, 1999 yõlõnda da 50 milyar

dolara ulaşmõştõr.)

Ancak özel sektörün dõş piyasalardan fon temini yatõrõma

dönük değildir. Bu fonlar büyük oranda Hazine�nin iç

borçlanma ihtiyacõnõ karşõlamak için kullanõlmaktadõr.

Normalde özel sektörün piyasadaki fonlarõ yatõrõma

dönüştürmek için kamu kesimi ile rekabet etmesi beklenirken,

bu ilişki özel sektörün kamu kesimine fon temin etmek için

aracõlõk etmesine dönüşmüştür. Bunun göstergesi özel

sektörün dõş borçlarõnõn 30 milyar dolarlõk kõsmõnõn kõsa vadeli

olmasõdõr.

Özel sektörün dõş piyasalardanfon temini yatõrõma dönükdeğildir. Bu fonlar büyükoranda Hazine�nin içborçlanma ihtiyacõnõkarşõlamak içinkullanõlmaktadõr.


Şekil 41: İç Borçlar

Borç stoku ağõr


Net Borçlanma Hasõlatõ



Uygun ve ekonomikolmayan borçlanma araçlarõtercih ediliyor İç borçlarda faiz yükü

artõyor

Dõş borçlar yüksek düzeyinikoruyor


Öngörülmeyen giderlerinfinansmanõ (nakit)

Hazinenin nakit giderlerininfinansmanõ

Hazinenin kayõt dõşõgiderlerinin finansmanõ(nakit dõşõ) Yurt içinde gelir dağõlõmõ

bozuluyor


3.2.2 Bütçe Finansmanõ Dõşõnda İhraç Edilen Senetler

Kriter

Hazine, bütçe finansmanõ dõşõndaki amaçlarla

borçlanmamalõdõr.

Bütçe dõşõ harcamalar bütçe kapsamõna alõnmalõdõr.

Mevcut Durum

Bütçe finansmanõ dõşõnda senetler ihraç edilmektedir. Bunlarla

finanse edilen bütçe dõşõ harcamalar mali sistemimizdeki

kontrol ve denetim mekanizmalarõnõn dõşõnda kalmaktadõr.

İkraz, tahkim, kur farklarõ, KVA, görev zararlarõ ve faiz

ödemeleri için bütçe finansmanõ dõşõnda özel tertip tahviller

ihraç edilmektedir. Bunlar yarõ-mali işlem niteliğindedir ve

nakit dõşõ iç borçlanma olarak da adlandõrõlmaktadõr. Bu

işlemler karşõlõğõnda gider kayõtlarõ yapõlmamakta, sonuçta

bütçe açõklarõ olduğundan az gösterilmektedir.56

Şekil 42: Bütçe Finansmanõ Dõşõnda İhraç Edilen Senetlerin İç Borçlara Oranõ

Bütçe finansmanõ dõşõnda ihraçedilen senetlerin 1993 yõlõndan buyana düşme eğilimi içinde olmasõolumlu bir göstergedir. Yine de busenetler hala iç borç stokunun%10�unu oluşturan birbüyüklüktedir.

%10,4

%0

%20

%40

%60

1985

1990

1995


56 Bkz. Bölüm 1.1.2 Kayõt Dõşõ Bütçe (Yarõ Mali İşlemler), sf. 10.

Bütçe finansmanõ dõşõndasenetler ihraç edilmektedir.Bunlarla finanse edilen bütçedõşõ harcamalar malisistemimizdeki kontrol vedenetim mekanizmalarõnõndõşõnda kalmaktadõr.

1999


Şekil 42�de de görüldüğü üzere, bütçe finansmanõ dõşõnda

ihraç edilen senetler iç borçlar içinde önemli bir yer

tutmaktadõr.

Bütçe dõşõ finansman işlemlerinin temel sebebi, kamu açõklarõnõ

gizleme ve sorumluluktan kaçõnma eğilimleridir. Bu eğilimlerin

etkisi altõnda yapõlandõrõlan mali sistemde mali disiplin eksikliği

baskõn unsur olmaktadõr.

KİT�lere kaynağõ olmaksõzõn harcama yaptõrõlmasõ bütçe dõşõ

finansman işlemlerine sõk sõk başvurulmasõna sebep

olmaktadõr.

Sonuç, Etki

Özel tertip tahvil uygulamalarõ ile borçlanma limitleri by-pass

edilmektedir.

Hazine ile kamu kuruluşlarõ arasõnda mali disiplini bozucu

ilişkiler gelişmektedir.

Kõsa vadede nakit imkanõ sağlamayan bütçe dõşõ finansman

usulünün kullanõlmasõ, kamu bankalarõnda nakit sõkõntõsõ, diğer

KİT�lerde zarar oluşmasõna sebep olmaktadõr.

Bunlar hükümetin içindeki borç işlemlerindenkaynaklanmaktadõr. Süregelen uygulama bu senetlerinfaizlerinin piyasa faizlerinin altõnda olmasõ şeklindedir. Sonuçtapiyasa faizleriyle karşõlaştõrõldõğõnda Hazine'nin faiz ödemeleritoplam olarak düşmektedir. Ancak, bu kazanç sadece biryanõlsamadõr; çünkü bu senetlerin alõcõsõ olan kamu kurumlarõkayba uğramaktadõr... Öneri: Burada oluşan zararlar konsolidebütçede yer almalõdõr. (Atiyas ve diğerleri, 1999, 8)

Bütçe dõşõ işlemlerden doğan borcun az bir kõsmõ senede

çevrilmiş durumdadõr. Kağõda bağlanmamõş borç miktarõ 2000

yõlõ başõnda 13 katrilyon lirayõ bulmuştur.57

57 Görünmeyen borçlar olarak adlandõrõlan bu borçlar için bkz. Bölüm 3.3, sf.125.

KİT�lere kaynağõ olmaksõzõnharcama yaptõrõlmasõ bütçedõşõ finansman işlemlerine sõksõk başvurulmasõna sebepolmaktadõr.


Öneriler

Özel tertip tahvillerle finanse edilen işler bütçe kapsamõna

alõnmalõdõr.

Tahkim yoluna gidildiğinde, bu, bütçe kapsamõnda

gerçekleştirilmelidir.

KİT�lerle Hazine ilişkileri bütçe çerçevesinde yürütülmeli ve

disiplin altõna alõnmalõdõr.

Piyasa koşullarõ dõşõnda finanse edilmesi istenen

işler/fonksiyonlar bütçe içine alõnmalõdõr.

Öneri: Kurlarõn serbestçe belirlendiği bir ortamda Hazine'ninMerkez Bankasõna neden hala kur farklarõna karşõlõk devletkağõdõ verdiği, yeniden sorgulanmasõ gereken bir konudur.Ayrõca, eğer bu uygulamaya devam edilecekse, bu kağõtlarõnbütçe dõşõnda olmasõnõn hiçbir nedeni yoktur. (Atiyas, Sayõn,1997, 70)


3.2.3 Değişken Faizli DİBS�ler

Kriter

Değişken faizli tahviller borç stokunun belli bir yüzdesini

geçmemelidir. Bu senetler için endeks, senedi elinde

tutanlarõn doğrudan etkileyemeyeceği şekilde belirlenmelidir.

Mevcut Durum

Değişken faizli devlet iç borçlanma senetleri enflasyonla

mücadele programõnõn önemli bir parçasõdõr, ancak, borç

stokunun faiz riskini artõrmaktadõr.

İç borçlanmada enflasyona endeksli senetler ve değişken faizli

tahviller kullanõlmaktadõr. Bu enstrümanlardan ikincisi

piyasada önemli ölçüde tutunmuştur.

Enflasyona endeksli senetlerin reel faizi diğer senetlere göre

düşüktür. Bu sebeple daha yüksek reel faiz elde edilebilen

senetlerle bu senetlerin rekabet etmesi mümkün olamamõştõr.

Bu senetlerin likiditesi düşük seviyede kalmõştõr.

Hazine değişken faizli tahvillerle borcun yenilenme riskini

azaltmakta, faiz riskini ise üstlenmektedir. Son zamanlarda

Hazine bonolarõ yerine değişken faizli tahviller ikame

edilmiştir. Hazine bonolarõnõn iç borç stoku içindeki payõ 1998

yõlõnda %50 iken 1999 sonunda %14�e düşmüştür. Bu durum

değişken faizli tahvillerin fiyat bakõmõndan bonolarla özdeş

olmasõndan kaynaklanmaktadõr. Bu senetlerin faizi, üç aylõk

dönemlerde yapõlan Hazine bonosu ihaleleri ile

belirlenmektedir.

Değişken faizli tahvillerin faizinin belirlenmesi amacõ ile yapõlan

bono ihalelerinde fiyatõn suni olarak yukarõ çekilmesinin

önlenmesi güç olabilir.

Enflasyonu düşürme programlarõnda enflasyona endeksli ya

da değişken faizli iç borçlanma senetlerinin kullanõmõ faiz

yükünün düşürülmesi için büyük önem taşõmaktadõr.

Değişken faizli devlet içborçlanma senetlerienflasyonla mücadeleprogramõnõn önemli birparçasõdõr, ancak, borçstokunun faiz riskiniartõrmaktadõr.


3.3 Görünmeyen Borçlar

Şekil 43: Görünmeyen Borçlar / Görev Zararõ Borçlarõ

KİT�lerle bütçe dõşõ ilişkilerkuruluyor

Maliye politikasõ etkinliğiniyitiriyor

Muhasebe düzenlemeleriyetersiz, fonksiyonunu icraetmiyor

Kamu bankalarõnõnalacaklarõna piyasakoşullarõnõn çok üzerindefaiz veriliyor Görünmeyen borçlar

oluşuyor

Kayõt dõşõ borçlanmayapõlõyor

Görev zararõ borçlarõ

Bütçe sürekli açõk veriyor

Bütçeleştirilmeyen işlemlerortaya çõkõyor

Kamu bankalarõnõnoperasyonel zararlarõ(verimsizlik, batõk kredilervs.)

İç borçlanmada yüksek reelfaiz ödeniyor

Kamu bankalarõnõn yükseknakit açõklarõ var

Kamu bankalarõ açõk veriyorDenetim ve denetimsonuçlarõnõn raporlanmasõyetersiz



3.3.1 Görev Zararõ Borçlarõ

Kriter

KİT�lere verilen görevlerin finansmanõ Hazine�ce sağlanmalõ,

uzun süreli bir borç ilişkisine dönüştürülmemelidir.

Mevcut Durum

Kamu kesiminin görev zararõndan kaynaklanan ve kağõda

bağlanmayan borçlarõ gösterilmemektedir.

KİT�lere verilen görevlerden doğan zararlar Hazine�ce

zamanõnda karşõlanmamaktadõr. Hazine, finansman yetersizliği

sebebiyle bir kõsõm KİT�leri giderleri finanse etmeye

zorlamakta, bu şekilde doğan görev zararõ ödemelerini de

zamanõnda yapmamaktadõr. Bu suretle KİT�ler bir finansman

aracõ olarak kullanõlmaktadõr. Bu borçlar, Hazine bonosu ya da

devlet tahvili şeklinde devlet iç borçlanma senetlerine

bağlanmadõklarõndan, iç borçlar arasõnda gösterilmemektedir.

(Karşõlõğõnda senet verilerek iç borca dönüştürülen görev

zararõ borçlarõ da, iç borçlar arasõnda gösterilmekte, görev

zararõ borçlarõ olarak değerlendirilmemektedir.)

Hazinenin görev zararõ yükümlülüklerinden doğan borçlarõ

giderek artmaktadõr. Bu borçlar, 1999 yõlõnda GSMH�nõn % 15�i

büyüklüğüne ulaşmõştõr (yaklaşõk 13 katrilyon lira).58 Borçlarõn

bu büyüklüğe ulaşmasõ sübvansiyonlarõn çokluğundan değil,

bu borçlara yer yer yõllõk % 300�ü bulan oranlarda faiz

yürütülmesindendir.59

Bütçe üzerindeki kõsõtlar ve kontrol arttõkça, transferharcamalarõnõn dolaylõ bir şekilde KİT'ler eliyle yapõlmasõ daartar. Devletin kamu bankalarõ eliyle geri ödeme riski yüksekgruplara hem de düşük faizli borç vermesi, bazõ KİT'ler eliyleyapõlan destekleme alõmlarõ, işletmeci KİT'lerin fiyat artõrmasõnõgeciktirerek zarara uğratõlmalarõ, v.s. gibi dolaylõ transferler

58 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ, Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisasKomisyonu Raporu, sf. 110.59 1997 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, sf. 80.

Kamu kesiminin görevzararõndan kaynaklanan vekağõda bağlanmayan borçlarõgösterilmemektedir.

KİT�lere verilen görevlerdendoğan zararlar Hazine�cezamanõndakarşõlanmamaktadõr.

Hazinenin görev zararõyükümlülüklerinden doğanborçlarõ giderek artmaktadõr.


denetlenebilirlikten uzak, saydam olmayan ve işlem maliyeti çokyüksek uygulamalardõr. (Atiyas, Sayõn, 1997, 70)

Tablo 14: Görev Zararõ Borçlarõnõn Tutarõ ve Milli Gelire Oranõ

Toplam Görev Zararõ Borçlarõ /GSMH

1996 842.000.000.000.000 %7

1997 1.911.000.000.000.000 %8

1998 4.954.000.000.000.000 %9

1999 13.000.000.000.000.000 %17

Kaynak: Hazine, yayõnlanmamõş geçici rakamlar

Mevcut görev zararõ borçlarõnõn bütçeden ödenerek

kapatõlmasõ imkansõz hale gelmiştir.

Neden

Görev zararõ işlemlerinin kesinleşmesi uzun vakit almaktadõr.

Bu, görev zararõ uygulamasõnõn bir borç ilişkisine dönüşmesine

yol açmaktadõr.

Görev zararõna ilişkin kararlarõn doğurduğu mali yük uzun bir

süre geçtikten sonra ortaya çõktõğõndan, kararlarõ alanlar bu

işlemlerin maliyetine katlanmamaktadõr. Bu nedenle

sorumluluk mekanizmasõ işlememekte ve gelecekte çok

önemli mali yükümlülüklere yol açabileceği bilindiği halde

görev zararõ kararlarõ alõnmaktadõr.

Kamu bankalarõna 233 sayõlõ KHK�ye aykõrõ olarak;

• Görev zararlarõnõ finanse etme görevi

verilmektedir.

• Görev zararõ alacaklarõ için faiz ödenmektedir. Bu

faiz piyasa faizinin çok üstünde olmaktadõr. (2000 yõlõnda

piyasa faizinin %35 üzerinde)

Görev zararõ borçlarõnõn gösterilmemesi, temel olarak kamu

açõklarõnõn gizlenmesi eğiliminden kaynaklanmaktadõr.

Sonuç, Etki

Kayõt dõşõ bütçe bölümünde izah edildiği üzere, hesap verme

sorumluluğunun tesis edilmemiş olmasõ, bu borçlarõn


gizlenmesine yol açan önemli bir etkendir.60

Görev zararlarõnõn finansmanõnõn kamu bankalarõna yõkõlmasõ

sonucunda bu bankalarõn nakit açõklarõ artmaktadõr.

Hazine�nin yaptõğõ görev zararõ ödemeleri destekleme

uygulamalarõnõ değil, kamu bankalarõnõn açõklarõnõ finanse

etmektedir.

Uygulanan yüksek faizler bu borçlarda aşõrõ düzeyde bir artõşa

yol açmaktadõr. Hazine 1995 sonrasõnda ortalama %35

oranõnda reel faizle borçlanmõştõr. Böyle bir ortamda görev

zararõ borçlarõna uygulanacak faiz, güncel faizlerin üzerine

ayrõca 35 puan ilave edilerek belirlenmektedir. Bu, görev

zararõ borçlarõnõn çõğ gibi artmasõna neden olmuştur.

Görev zararlarõndan doğan borçlarõn gösterilmemesi

sonucunda kamunun toplam borç stoku gizlenmiş olmaktadõr.

Bunun sonucunda borç yükünün ağõrlõğõ gözden kaçõrõlmakta,

ekonomi ile ilgili veriler yanõltõcõ ve güvenilmez olmaktadõr.61

Öneriler

! Mevcut görev zararõ borçlarõnõn tam tutarõ bir an

önce tespit edilmelidir.

! Tespit edilen görev zararlarõ kurumlarla anlaşma

yapõlarak uygun şekilde tasfiye edilmelidir.

! Görev zararlarõ bütçeden karşõlanmalõ, bunlarõn

borca dönüşmesine meydan verilmemelidir.

! Yeni desteklemelerden doğan görev zararõ

ödemeleri avans olarak yapõlmalõdõr.

! Görev kararnamelerinde finansman kaynağõ ve

şekli gösterilmelidir.

Öneri: Görev zararõ yaratma yetkisi, bütçe kanunu çerçevesindeverilen ödeneklerle yõllõk limitlere bağlanmõştõr. Ancak buödenekler hem sürekli aşõlmakta hem de görev zararlarõ, yõlõ

60 Bkz. Bölüm 1.1.2 Kayõt Dõşõ Bütçe (Yarõ Maliİşlemler), sf. 10.61 Bkz. Bölüm 2.1.3 Kamu Borç Stoku, sf. 60.

Görev zararlarõndan doğanborçlarõn gösterilmemesisonucunda kamunun toplamborç stoku gizlenmişolmaktadõr.

Mevcut görev zararõborçlarõnõn tam tutarõ bir anönce tespit edilmelidir.

Tespit edilen görev zararlarõkurumlarla anlaşma yapõlarakuygun şekilde tasfiyeedilmelidir.

Yeni desteklemelerden doğangörev zararõ ödemeleri avansolarak yapõlmalõdõr.


içinde ödenmeyerek mali yükümlülükler ileriki yõllaraaktarõlmaktadõr. Bunun için getirilmesi gereken kural, görevzararõnõn tahmini bedelinin o yõlõn bütçesinden kuruluşa avansolarak verilmesi ve görev zararõ kesinleştikten sonra ortaya çõkanfarkõn en geç bir sonraki sene bütçesinden karşõlanmasõdõr.Görev zararlarõ tahvil olarak değil, nakit olarak verilmeli ve oyõlõn bütçesinde transfer harcamalarõ olarak gösterilmelidir.Öneri: Devlet bankalarõndan verilen kredilerden doğan görevzararlarõ, düşük faiz maliyeti, kredi programõnõn idari maliyeti vegeri dönmeyen krediler gibi sõnõflara ayrõlarak ortaya çõkarõlmalõve bunlarõ muhasebeleştirme ve bütçeleme yöntemleri üzerindeayrõ bir çalõşma yapõlmalõdõr.Öneri: Bütçe dõşõ ikraz yetkisi yasal olarak engellenmelidir.(Atiyas, Sayõn, 1997, 70)


Bir Görev Zararõ Uygulamasõ Örneği: Kütlü Pamuk

Destekleme Uygulamasõndan Doğan Hazine Borcu62

TC Ziraat Bankasõ, 1993 ve 1994 yõllarõnda üreticilere yaklaşõk

315 milyon dolara karşõlõk gelen tutarda kütlü pamuk

destekleme primi ödemiştir. Bunun karşõlõğõ Hazine tarafõndan

bankaya ödenmediği için, kalan borca faiz yürütülmeye

başlanmõştõr. Hazine 1997 yõlõnda bankaya yaklaşõk 712 milyon

dolar tutarõnda ödeme yapmõş, ancak, bu ödeme 315 milyon

dolarlõk borcun sadece 51 milyon dolarlõk kõsmõnõ tasfiye

edebilmiştir. Yani, 1993 yõlõndaki 1 dolarlõk destekleme primi

karşõlõğõnda 1997 yõlõnda bankaya 17 dolar ödenmiştir.

Şekil 44: Kütlü Pamuk Destekleme Uygulamasõ Dolayõsõyla Hazine�nin TCZB�ne Borcu63

1993 yõlõnda 315 milyon dolarakarşõlõk gelen borç, uygulananyüksek faizler nedeniyle 1999yõlõnda 11 milyar dolara ulaşmõştõr.

0

4.000

8.000

12.000

1993 1996 1997 1998 1999

Milyon $

Borc

un yõl

sonu

nda

ulaş

tõğõ m

ikta

r

Borc

un a

slõ:

Bank

anõn

öde

diği

prim

Kaynak: 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisasKomisyonu Raporu, sf. 113 (1999 gerçekleşmesi dikkate alõnmõştõr)

62 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisasKomisyonu Raporu, sf. 113�ten kõsmen değiştirilerek alõnmõştõr.63 Görev zararõ borçlarõna ilişkin rakamlar resmi borç istatistikleri arasõndayayõnlanmamaktadõr. Tabloda kullanõlan rakamlar Sayõştay 1997 Yõlõ Hazineİşlemleri Raporu, sf. 79-80�den ve Sayõştay yargõ raporlarõndan alõnmõştõr.


1998 yõlõ sonunda borç bakiyesi 7,4 milyar dolara ulaşmõştõr.

Bu, borcun aslõ ile kõyaslandõğõnda 1�e 28 demektir.

Bu borç birkaç yõl daha aynõ şekilde devam ederse ne

olur?

Son yõllardaki gibi artmaya devam etmesi durumunda, kütlü

pamuk destekleme priminden kaynaklanan bu borç, 2002

yõlõnda 34 milyar dolara ulaşacaktõr.64 Bunun diğer bir ifadesi,

1993 yõlõnda üreticiye ödenen 1 dolara karşõlõk, 9 yõl sonra TC

Ziraat Bankasõna (dolayõsõyla bankanõn fon sağladõğõ piyasaya)

158 dolar borçlu olmaktõr.

Şekil 45: Kütlü Pamuk Destekleme Uygulamasõ Borcunun Projeksiyonu

Mevcut eğilimle bu borç 2002yõlõnda 34 milyar dolara ulaşacaktõr.

0

12

24

36

1996 1997 1998 1999

Milyar USD

2002

Kaynak: şekil 44

64 Üstel eğilimle (y = 2E+09e0,3858 x, R2 = 0,9698).


3.3.2 Emanetler

Kriter

Kamu kesimi tarafõndan ödenmesi gereken emanetler alacaklõ

için bir yüke dönüştürülmemelidir. Bu yolla finansman

sağlama amacõ güdülmemelidir.

Mevcut Durum

Emanetlerin miktarõ çok büyüktür ve bu yolla finansman

sağlanmaktadõr.

Emanet hesaplarõnda büyük miktarda kaynak tutulmaktadõr.

Bunlar bir nevi borç niteliğindedir. 1997 yõlõnda genel bütçe

emanet hesaplarõnda tutulan miktar 480 trilyon liradõr65. Bu

miktar 1999 yõlõnda 1 katrilyon liraya ulaşmõştõr.

Tablo 15: Emanet Hesaplarõnõn Toplam Tutarõ

Toplam Tutar (TL) GSMH�ya Oran

1996 206.253.574.007.000 % 1,38

1997 480.255.511.894.000 % 1,63

1998 802.846.521.619.000 % 1,50

1999 970.981.710.507.000 % 1,24

Kaynak: Hazine Genel Hesaplarõ

Emanetten alacağõ olanlara faiz uygulanmamaktadõr.

� zaman zaman devlet müteahhitlere ve çeşitli kesimlereborcunu ödemez. Bunlar kõsa vadeli borç da olabilir. Bu noktadazaman zaman bono ve tahvil ile öder. Bono ve tahviledönüştürdüğü takdirde borca dönüşür, fakat bono ve tahvilvermediğiniz takdirde borç hesaplarõnõza girmez. Örneğin, 1993yõlõnda, hafõzam beni yanõltmõyorsa, müteahhitlerin alacağõ vebono verilmemiş miktar 16 trilyon lira... İhmal edilecek rakamdeğil. (Devlet Borç Yönetimi, Uluğbay, 1995, 19)

Sonuç, Etki

Emanetler yoluyla finansman sağlanmõş olmaktadõr.

65 Sayõştay 1997 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, Tablo 51.

Emanetlerin miktarõ çokbüyüktür ve bu yollafinansman sağlanmaktadõr.

Emanet hesaplarõnda tutulanmiktar 1999 yõlõnda 1 katrilyonliraya ulaşmõştõr.


Alacaklõlar aleyhine ciddi bir yük oluşmaktadõr. Emanetler

haksõz bir vergi niteliğine dönüşmektedir.

Emanetler dolayõsõyla bütçe açõklarõ olduğundan farklõ

gösterilmektedir.

Öneriler

Emanetler izlenmeli ve denetlenmeli, hesaplarda gerçekleşen

artõşõn sebepleri kesin hesap tasarõlarõnda açõklanmalõdõr.


3.3.3 Çalõşanlarõ Tasarrufa Teşvik Hesabõ

Mevcut Durum

Çalõşanlarõ Tasarrufa Teşvik Hesabõ (ÇTTH) devletin borcu

niteliğindedir.

... iç borç tanõmõnda Türkiye'de bir tanõm birliği yok. Meseladevletin çalõşanlardan kanun zoruyla kestiği tasarrufunu, gönüllütasarruf diyorlar bir yandan-sanki bunu isteyerek yapõyorsunuz-şimdi bu devlet borcu mudur değil midir? Rakamlarõmõzõnarasõnda devlet borcu olarak görülmüyor. Boyutu ne? 200 trilyoncivarõnda... (Devlet Borç Yönetimi, Uluğbay, 1995, 19)

Tasarruf kesintisi zorunlu olduğu halde, ÇTTH�nõn yönetimi ve

kullanõmõ şeffaf değildir, gerekli sorumluluk mekanizmalarõ

tesis edilmemiştir.

Bu hesap uzun süredir fonksiyonunu kaybettiği halde

uygulama devam etmektedir.

Bu hesaptan Hazine ile TCZB önemli miktarda finansman

sağlamaktadõr. Bu finansman ilişkisi izlenebilir nitelikte

değildir.

ÇTTH, devletin borcu niteliğinde olmakla birlikte, bu hesapta

bulunan meblağõn bir kõsmõ hesaba satõlan devlet kağõtlarõ

aracõlõğõ ile kullanõldõğõndan, bu tutarõn ayrõca devlet borcuna

eklenmesi bazõ borçlarõn mükerrer sayõlmasõna yol açacaktõr.

Sonuç, Etki

Hükümetlere olan güven zedelenmektedir.

Hesapta parasõ bulunanlar zarara uğramaktadõr.

Öneriler

ÇTTH işlemleri Sayõştay tarafõndan denetlenmeli ve Meclis�e

raporlanmalõdõr.

Bu hesap tasfiye edilmeli veya gönüllü ve şeffaf bir tasarruf

fonuna dönüştürülmelidir.

Çalõşanlarõ Tasarrufa TeşvikHesabõ (ÇTTH) devletin borcuniteliğindedir.


3.4 Yabancõ Sermaye HareketleriKriter

Yabancõ sermaye hareketleri ekonomiye zarar vermeyecek ve

krize yol açmayacak şekilde yönetilmelidir.

Tanõm

Yabancõ sermaye girişleri üç yolla olmaktadõr;

Doğrudan yatõrõmlar; bir yatõrõmcõnõn başka bir ülkede nispeten

uzun dönemde ticari faaliyette bulunmak, yatõrõm ve üretim

sürecini kontrol altõnda tutmak ve belli bir kar elde etmek gibi

amaçlarla, bir firma kurmasõ veya satõn almasõ veya mevcut

bir firmanõn sermayesine katõlmasõ şeklinde

gerçekleşmektedir.

Portföy yatõrõmlarõ; yatõrõmcõlarõn nispeten kõsa bir dönem için

faiz, temettü ve sermaye kazancõ elde etmek amacõyla diğer

bir ülkenin para ve sermaye piyasalarõndan finansal araç satõn

almalarõdõr.

Kredi ve mevduatlar ise yabancõlar tarafõndan açõlan ticari

krediler, uluslararasõ banka kredileri ve sendikasyon kredileri

ile yabancõlarõn yurt içi bankalara yatõrdõğõ mevduatlardan

oluşmaktadõr.

Yabancõ Sermaye Hareketlerinin Durumu

Kõsa vadeli yabancõ sermaye hareketleri krize neden

olabilmekte veya mevcut bir krizi ağõrlaştõrabilmektedir.

Türkiye�deki toplam yabancõ sermaye, dönemsel

dalgalanmalar olmakla birlikte uzun dönemde artmaktadõr.

Ancak bu hareketler kontrolsüzdür ve hareketlerin miktarõnõ

takipte güçlük vardõr. Yabancõ sermaye miktarõndaki artõş aynõ

zamanda giderek yükselen bir risk anlamõna gelmektedir.

Kõsa vadeli yabancõ sermayehareketleri krize nedenolabilmekte veya mevcut birkrizi ağõrlaştõrabilmektedir.


Şekil 46: Kõsa Vadeli Sermaye Hareketleri ve Portföy Yatõrõmlarõ

-2,4 -2,3

-11,8

-1,2

-12

-8

-4

0

4

1984

Q1

1986

Q1

1988

Q1

1990

Q1

1992

Q1

1994

Q1

1996

Q1

1998

Q1

2000

Q1

Milyar USD


... artõk, sermaye hareketliliğinin yüksek olduğu bir dünyada,spekülatif saldõrõlarõn önemli bir mesele haline geldiği, hatta bazõülkeler için temel mesele olduğu açõktõr. (Krugman, 1999, 31)

(Asya krizi hakkõnda) Bunalõmõn gelişmiş ülkelere sõçramasõşimdilik önlenmiş bulunmakla birlikte, hiçbir ülke mali işlemlerile reel ekonomi arasõnda büyüyen açõklõğõn kriz yaratõcõetkilerine karşõ kesin korunma düzeneklerine sahip bulunmuyor.(Oyan, 1999/I, 23)

Özel Sektörün Dõş Borçlarõ

Özel sektörün dõş borçlarõnda sürekli ve ciddi artõş vardõr. Özel

sektörün dõş borçlarõ faizi yüksek ve vadesi kõsa olduğu için

her zaman daha yüksek bir risk taşõmaktadõr. 1999 yõlõ sonu

itibariyle özel sektörün, 25 milyar dolarõ kõsa vadeli olan 50

milyar dolar dõş borcu bulunmaktadõr.66

66 Bkz. Bölüm 4.2.2 Özel Sektörün Dõş Borçlarõ, sf. 150.


Şekil 47: Özel Sektörün Dõş Borçlarõ

Özel sektörün dõş borçlarõ hõzlaartarak 50 milyar dolara ulaşmõştõr.

50,2

0

20

40

60

1980

1985

1990

1995

2000

Milyar USD

Kaynak: ek tablolar no 20 ve 21

Yabancõ Sermaye Hareketleri Neden Risklidir?

Yabancõ sermaye girişleri her zaman olumlu karşõlanmakta ve

teşvik edilmektedir.

Yüksek risk, sermaye hareketlerinin yapõsõndan

kaynaklanmaktadõr. Para piyasalarõnõn hareketi planlõ ve

mantõklõ değildir. Kõsa vadeli hareketler spekülatif amaçlõdõr.

Çõkõşlarda zincirleme etki doğmakta ve bu etki bulaşõcõ

olmaktadõr.

İç borçlanmada yüksek reel faiz verilmesi, kamunun dõş

borçlanmayõ sõnõrlõ tutmasõ sonucunda spekülatif amaçlarla dõş

kaynak akõşõnõ cazip hale getirmektedir. Özel sektörün

dõşarõdan kaynak temin ederek bu kaynaklarõ Hazinenin iç

borçlanmasõna yatõrmasõ avantajlõ olmaktadõr. Bu durum iç

borçlanmanõn özel sektörün dõş borçlanmasõ ile finanse

edilmesi olarak özetlenebilir.

... Türk Lirasõ kuvvetli yabancõ paralar karşõsõnda değerkaybetmeye devam etmekle birlikte, bu kayõp enflasyon oranõnõn(veya enflasyon farkõnõn) altõnda tutulduğundan gerçekte TL'ninreel olarak değer kazandõğõ bir döneme girilmiştir. Nitekim,1989-1993 arasõnda enflasyon ortalamasõ yõllõk yüzde 66,4mertebesinde bulunurken TL'nin dövize karşõ değer kaybõ yõllõkortalama yüzde 50,4 düzeyinde tutulmuştur. Bu politikaTürkiye'ye sõcak para (kõsa vadeli spekülatif sermaye) girişinin

Yüksek risk sermayehareketlerinin yapõsõndankaynaklanmaktadõr.


önkoşullarõnõ oluşturmuştur. Kuşkusuz kõsa vadeli sermayehareketlerine serbesti tanõnmamõş olsa, sadece döviz kurupolitikasõnda yapõlan bu türden bir değişiklik sõcak parahareketini başlatmak için yeterli olamazdõ. (Oyan, 1999/I, 32)

Sonuç, Etki

Portföy yatõrõmõ, mevduat ve kõsa vadeli kredi şeklinde

gerçekleşen yabancõ sermaye hareketleri kendi başõna krize

neden olabilmekte veya varolan bir krizi ağõrlaştõrabilmektedir.

Şekil 46'da görüldüğü üzere, Türkiye�de 1991, 1994 ve 1998

yõllarõnda yaşanan krizlerin yabancõ sermaye hareketleri ile çok

sõkõ bir bağlantõsõ vardõr.

Bir kriz durumunda özel sektörün kõsa vadeli dõş borçlarõnõn

kamu kesimi tarafõndan üstlenilmesi riski bulunmaktadõr.

Dõş borçlanmanõn doğrudan kamu kesimi tarafõndan

gerçekleştirilmesi yerine dolaylõ olarak özel sektör tarafõndan

yapõlmasõ Hazinenin hem iç, hem de dõş borçlanma maliyetini

artõrmaktadõr:

! İç piyasadaki fonlara olan talebin artmasõ

sebebiyle iç piyasadaki faizler yükselmektedir.

! Dõş piyasalarda özel sektör kamu kesiminden

daha yüksek faizlerle borçlanmaktadõr. Dõş piyasalarda ülke

riski bir bütün olarak değerlendirildiğinden, oluşan faiz düzeyi

Hazinenin borçlanmasõna da yansõmaktadõr.

Öneriler

Yabancõ sermaye hareketlerinin getirdiği riskler yakõndan takip

edilmeli, kontrol mekanizmalarõ kurulmalõdõr.

Kamu bankalarõnca özel sektörün borçlarõ için verilen teminat

mektuplarõ hacmi yakõndan takip edilmelidir.

Yabancõ sermayenin, ekonomiye zarar verecek şekilde kõsa

sürede ve büyük miktarlarda çõkõşõna izin verilmemelidir.

Sermaye girişi serbest, çõkõşõ kontrollü/kademeli olmalõdõr. Bu

konuda uluslararasõ alanda sermaye hareketlerinin kontrolünü

öngören mekanizmalara destek olunmalõdõr.

Krizle başa çõkmak için ... Diğer bir seçenek de, sermayehareketlerini kõsõtlamaya hazõr olmak ve bu şekilde mali çöküş

Bir kriz durumunda özelsektörün kõsa vadeli dõşborçlarõnõn kamu kesimitarafõndan üstlenilmesi riskibulunmaktadõr.

Dõş borçlanmanõn doğrudankamu kesimi tarafõndangerçekleştirilmesi yerinedolaylõ olarak özel sektörtarafõndan yapõlmasõ Hazineninhem iç, hem de dõş borçlanmamaliyetini artõrmaktadõr.


getirecek bir döngüye girilmesine imkan tanõmamaktõr. ...olağanüstü durumlarda sermaye hareketlerini kontrol etmekgereklidir. (Krugman, 1999, 43)

Gelişmekte olan ülkelerdeki bankalar iki riski dengelemekdurumundadõrlar. Bankalar sõklõkla küresel piyasalarda ABDdolarõ veya Japon yeni gibi bir döviz cinsinden kõsa vadeli fontoplayõp, bu para ile yerli piyasada daha uzun vadeli krediverirler. Bu bankalar, ilgili piyasalarõn �kurumasõ� durumundakõsa vadeli yabancõ para kaynaklarõnõ kaybetmek riski ile olduğukadar, döviz kurunun düşmesi sonucu aktif değerlerinin çoğunukaybetmek riski ile de karşõ karşõyadõrlar. Ülkeler bu riskleri birölçüye kadar dengeleyebilirler (�hedge�), ama her şeyden öncekõsa vadeli dõş borçlanma talebini makul düzeylere indirmeyeyönelik düzenlemeler gerekmektedir. Bu türden bir önlem,üretken fiziksel aktifler satõn alõnmasõ için gelmeyen tümyabancõ sermaye girişinin bir bölümünün belli bir süre için birkenara konmasõ zorunluluğu getirmek olabilir, ve bu şekilde yurtdõşõndan kõsa vadeli borçlanmanõn maliyeti yükseltilmiş olur.(Dünya Bankasõ, 1999, 7)

Ekonomide şeffaflõk artõrõlmalõ, sõcak para ile ilgili istatistikler

geliştirilmelidir. Şeffaflõk güven ortamõnõ oluşturarak yabancõ

sermayenin ani çõkõşlarõnõn yumuşatõlmasõna yardõmcõ olur.

Şekil 48: Yabancõ Sermaye Hareketleri

Ekonomide şeffaflõk artõrõlmalõ,sõcak para ile ilgili istatistiklergeliştirilmelidir.



Sõcak para

Uzun vadeli

Kõsa vadeli


Pozitif net transfer

Ödemeler dengesi

Dõşlanma etkisi:

Özel sektör parapiyasasõna giremiyor,kredi kullanamõyor,yatõrõm yapamõyor

Özel sektörün dõşborçlarõ


4 Mali RisklerKriter

Merkezi hükümetin muhtemel yükümlülükleri ve diğer mali

riskler Meclis�in iradesi ile gerçekleştirilmeli, kontrol altõnda

tutulmalõ ve uygun bir şekilde izlenmelidir.

Devletin borcu, alacağõ, ödemeye dönüşebilecek her türlüyükümlülükleri Hazine�ce izlenir ve yönetilir. (Eğilmez, 1997,14)

Tanõmlar

Muhtemel yükümlülükler, henüz devlet borcu niteliğinde

olmamakla birlikte, kamu kesiminin gelecekte borca

dönüşebilecek ve ödeme gerektirecek taahhüt ve

kefaletlerinden oluşmaktadõr. Muhtemel yükümlülük olarak

adlandõrõlan bir durumun gerçekleşmesi halinde devlet yeni bir

maliyet kalemi ile karşõ karşõya kalacaktõr.

Türkiye�de önemli muhtemel yükümlülük kalemleri şunlardõr:

a. Mevduat sigortasõ

b. Yap-İşlet-Devret (YİD) garantileri

c. Kesinleşmemiş görev zararõ borçlarõ

d. Garantili krediler

e. Özelleştirmeden kaynaklanan yükümlülükler

f. İç kefaletler

g. Sermaye taahhütleri

Özel Mali Riskler: Muhtemel yükümlülük tanõmõna tam

olarak uymamakla birlikte, uzun vadede kamuoyunun

beklentisi veya ahlaki sorumluluk sebebiyle devletin

yükümlülüklerini doğrudan veya dolaylõ şekilde artõran ya da

artõrmasõ muhtemel olan başka risk unsurlarõ da

Muhtemel yükümlülükler,henüz devlet borcu niteliğindeolmamakla birlikte, kamukesiminin gelecekte borcadönüşebilecek ve ödemegerektirecek taahhüt vekefaletlerinden oluşmaktadõr

Uzun vadede kamuoyununbeklentisi veya ahlakisorumluluk sebebiyle devletinyükümlülüklerini doğrudanveya dolaylõ şekilde artõran yada artõrmasõ muhtemel olanbaşka risk unsurlarõ dabulunmaktadõr.


bulunmaktadõr. Özel mali riskler olarak adlandõrõlan bu risklerin

bir kõsmõnõn mali etkileri tam olarak bilinememekte, ya da

gerçekleşmesinde belirsizlik olabilmektedir. Bu sebeple bu

risklerin, ekonominin geneli ile ilgili olarak yapõlan tahminlere

her zaman dahil edilmeleri mümkün olmamaktadõr.

Özel riskler başlõğõ altõnda, başka kategoriler altõnda

incelenemeyen, ancak, kamu kesiminin mali portresinin bir

bütün olarak görülebilmesi açõsõndan gözönünde

bulundurulmasõ gereken ve bazõlarõ harcama taahhütlerinden

oluşan özel mali durumlar da ele alõnmaktadõr. Bu risk

kalemlerinin takibi, makro düzeyde değerlendirmeler

yapõlabilmesi açõsõndan elzemdir.

Türkiye�de önemli görülen özel riskler şunlardõr:

a. Özel sektörün dõş borçlarõ

b. Kullanõlmamõş dõş krediler

c. Kamu yatõrõm stoku

Mevcut Durum

Kamu kesimini etkilemesi muhtemel olan muhtelif mali

yükümlülükler ve riskler tanõmlanmamakta, miktarõ

bilinmemekte ve izlenememektedir.

Merkezi hükümet çeşitli şekillerde mali yükümlülükler ve

riskler üstlenmektedir. Ancak bunlar tanõmlanmamakta ve

izlenmemektedir.

Halihazõrdaki uygulamada mali risklerle ilgili olarak sadece

garantili borçlar yakõndan takip edilmektedir. Ancak, diğer risk

unsurlarõna kõyasla garantili borçlarõn tutarõ azdõr ve bunlar

gecikme faizi ile birlikte kuruluşlardan geri tahsil

edilebilmektedir. Oysa mali risk kapsamõna giren bir çok

kefalet, Hazine�ye doğrudan geri dönüşü olmayan ödeme

yükümlülüğü getirebilmektedir.

Kamu kesimini etkilemesimuhtemel olan muhtelif maliyükümlülükler ve risklertanõmlanmamakta, miktarõbilinmemekte veizlenememektedir.


Tablo 16: Mali Riskler Tablosu

Muhtemel YükümlülüklerNiteliği Miktarõ Risk Durumu

Mevduat Sigortasõ 53 katrilyon (1) (Son banka operasyonlarõ)

YİD Projeleri 3,9 milyar USD(2) İzmit Yuvacõk Barajõnda Hazine ağõr ödeme yükümlülüğü ilekarşõlaşmõştõr

Yİ Projeleri 3,8 milyar USD(3)

Garantili Dõş Krediler 6 milyar USD(4) Garantili kredilerden ne kadar alacaklõ olduğumuz tam olarak takipedilememektedir

Sermaye Taahhütleri 1 katrilyon TL(5) Kuruluşlarõn nakit ihtiyaçlarõ sermaye ödemeleri ile karşõlanmaktadõr

Kesinleşmemiş Görev Zararlarõ 13 katrilyon TL(6) Bunlar kesinleştikten sonra yüksek faizli devlet borcunadönüşmektedir.

Özel Mali RisklerNiteliği Miktarõ Risk Durumu

Henüz Kullanõlmayan Dõş Krediler 4,6 katrilyon TL(7) Bu miktar kullanõm gerçekleştikçe dõş borç stokuna yansõyacaktõr

Özel Sektörün Dõş Borçlarõ 50,5 milyar USD(8) 1980�lerde Türkiye�de Hazine özel sektörün bir kõsõm borçlarõnõüstlenmiştir.

Asya krizinde devletler özel sektörün dõş borçlarõnõ üstlenmekdurumunda kalmõşlardõr.

Dõş Krediler Kur Farkõ Fonu kanalõyla özel sektöre ait olan 1 milyardolar tutarõndaki dõş borç Hazine tarafõndan ödenmiştir.

Bu kredilere karşõlõk olarak kamu bankalarõndan tutarõ tam olarakbilinemeyen teminat mektuplarõ alõnmõştõr.

Kamu Yatõrõm Stoku 151 milyar USD(9) Gerçekleşme tutarõ tahminen 355 milyar USD olacaktõr.

Notlar. (1) Mayõs 2000 itibarõyla sigorta kapsamõndaki mevduat

(2) (3) (4) (8) Hazine İnternet Sitesi, 1999 sonu itibarõyla(5) Hazine İç Ödemeler Saymanlõğõ 1999 yõlõ kayõtlarõ(6) Hazine, yayõnlanmamõş geçici veriler

(7) Hazine Devlet Borçlarõ Saymanlõğõ 1999 yõlõ kayõtlarõ(9) 2000 Yõlõ Yatõrõm Programõ

Mali Riskler Niçin İzlenmiyor?

Devletin muhtemel yükümlülüklerinin ve özel risklerinin

izlenmemesinin nedeni, kamu kesiminde hesap verme

bilincinin gelişmemesi ve bunu sağlayacak sağlõklõ kontrol

araçlarõnõn oluşmamõş olmasõdõr.

Muhasebe sisteminin yetersizliği ve devletin varlõk ve

yükümlülüklerini karşõlõklõ olarak gösterip izleyecek bir devlet

bilançosu oluşturulmamõş olmasõ, bu tür riskleri izlemeyi

zorlaştõrmaktadõr. Mevcut devlet muhasebesi sisteminde, mali

riskleri sayõsallaştõracak hesaplar ve izleme yöntemleri

oluşturulmamõştõr. Bu nedenle, mali risklerle ilgili sağlõklõ

verilere ulaşõlamamakta, ne kadar bir mali yükümlülük altõna

girildiği bilinememektedir.

Devletin muhtemelyükümlülüklerinin ve özelrisklerinin izlenmemesininnedeni, kamu kesiminde hesapverme bilincinin gelişmemesive bunu sağlayacak sağlõklõkontrol araçlarõnõn oluşmamõşolmasõdõr.


Diğer yandan mali risk getiren işlemler yakõn zamanlarda

önem kazanmõştõr. Bu tür işlemlerin ortaya çõkmasõ çoğunlukla

1990 sonrasõ döneme, yoğunlaşmasõ ise 1995 sonrasõ döneme

rastlar.

Çeşitli yasal düzenlemelerle Sayõştay�õn borçlanma işlemlerini

izlemesini öngören mekanizmalar ihdas edilmiştir. Ancak bu

düzenlemeler borçlanmalar konusunda yeterli şekilde

çalõştõrõlamamõş, çeşitli şekillerde ortaya çõkan hazine

garantileri bu izleme mekanizmasõnõn kapsamõ içine

alõnamamõştõr.67

Sonuç, Etki

Yöneticiler kamu fonlarõnõ aşõrõ risk alarak yönetebilmekte ve

kullanabilmektedir. Mali yükümlülük riski olan işlemlerde karar

verenlerin mali sorumluluğunun olmamasõ bunun temel

sebebidir. Karar verenler bu işlemlerin sonuçlarõna

katlanmamaktadõr.

Garantilerin gerçekleşmesi durumunda öngörülemeyen mali

yükler ortaya çõkmaktadõr.

Öneriler

Devletin garanti verme koşullarõ kanunla belirlenmelidir.

Devletin varlõklarõ ve kaynaklarõ ile, borçlarõ ve diğer

yükümlülükleri karşõlõklõ olarak açõk bir şekilde tanõmlanmalõdõr.

Bir bütün olarak borçlar ve muhtemel yükümlülükler için

sõnõrlar belirlenmelidir. Kamu kesiminin hangi koşullar altõnda

yeni mali riskler üstlenebileceğini belirleyen standartlar

geliştirilmelidir. Sayõsallaştõrõlmasõ mümkün olan riskler ile ilgili

limitler ihdas edilmeli, bu şekilde, risklerin gerçekleşmesi

durumunda kamu kesiminin altõndan kalkõlamayacak yüklerle

karşõ karşõya kalmasõ önlenmelidir.

67 Sayõştay�õn bu konuda yasal izleme görevini yerine getirilmek amacõylaHazine Müsteşarlõğõna 1998 yõlõndan itibaren yazdõğõ yazõlar sonuçsuzkalmõştõr. Hazine, devlet adõna üstlendiği taahhütler ve verdiği garantileriSayõştaya bildirmeme konusunda õsrarlõ davranõşõnõ sürdürmektedir.

Garantilerin gerçekleşmesidurumunda öngörülemeyenmali yükler ortaya çõkmaktadõr.

Devletin varlõklarõ vekaynaklarõ ile, borçlarõ ve diğeryükümlülükleri karşõlõklõ olarakaçõk bir şekildetanõmlanmalõdõr.


Mali risklerin açõklanmasõ kanunen zorunlu hale getirilmelidir.

Risklerin açõklanmasõnõn uygun olmayacağõ istisnai durumlar

yine kanunla belirlenmelidir.

Mali risklerin açõkça tanõmlanmasõ, izlenmesi ve raporlanmasõ

için Sayõştay bünyesinde bir izleme mekanizmasõ

geliştirilmelidir.

Muhtemel yükümlülüklerin tespiti ile, hükümetlerin herhangi

bir şekilde bir yükümlülük altõna girmeleri durumunda,

bunlarõn hem bir liste halinde hem de mali portreye

getirecekleri yük bakõmõndan ortaya konmasõ sağlanmõş

olacaktõr. Bu, gerek siyasi yapõnõn, gerekse kamuoyunun, nasõl

bir mali yapõyla karşõ karşõya olduklarõ konusunda yeterli bilgi

sahibi olmalarõnõ sağlayacaktõr.


4.1 Muhtemel Yükümlülükler68

4.1.1 Mevduat SigortasõÜlkemizde 1994 yõlõnda meydana gelen finansal kriz

neticesinde üç bankanõn sistem dõşõna çõkarõlmasõndan sonra

tasarruf mevduatõnõn tamamõ devlet güvencesi kapsamõna

alõnarak sisteme olan güven yeniden tesis edilmeye çalõşõlmõş

ve oluşabilecek bir panik ortamõnõn önüne geçilmiştir.

Türkiye�de faaliyet gösteren ve mevduat kabulüne yetkili olan

bankalarõn yurtiçi şubelerinde gerçek kişiler tarafõndan açõlmõş

olan TL cinsinden tasarruf mevduatõ ile Türkiye�de yerleşik

kişilere ait tasarruf mevduatõ niteliğini haiz Döviz Tevdiat

Hesaplarõnõn tamamõ mevduat sigortasõna tabidir. 2000 yõlõ

Mayõs sonu itibariyle sigorta kapsamõndaki mevduat tutarõ

yaklaşõk 53 katrilyon liraya ulaşmõştõr.

4.1.2 Yap-İşlet-Devret ProjeleriYİD modeli çerçevesinde Hazine, şirketlere belirli ödeme

garantileri vererek, asgari bir performans garantisi

sağlamaktadõr. Bu güne kadar YİD modeli ile gerçekleştirilen

enerji projeleri için Hazine aşağõdaki garantileri vermiştir:69

! Üretilen enerjinin TEAŞ veya TEDAŞ tarafõndan

satõn alõnmasõ garantisi,

! Enerji üretimi için gerekli olan girdi garantisi,

68 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ, Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisasKomisyonu Raporu sf. 157-160�dan eklentilerle alõnmõştõr.69 Bu güne kadar gerçekleştirilen YİD ve Yİ projelerinin listesi için bkz.Sayõştay, 1999 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, sf. 43-44.


! Yatõrõm süresince kõsa süreli ek kredilere

gereksinim olmasõ ve anõlan kredilerin Enerji Fonundan veya

yabancõ kaynaklardan sağlanamamasõ halinde kredi garantisi,

! Enerji Fonunun, anlaşmada tesisin idareye

devredilmesini öngören maddeleri nedeniyle yapacağõ

ödemelere karşõ garanti,

! Enerji Fonunun yapacağõ diğer ödemelere karşõ

garanti.

YİD projelerinin en önemli riski, projelerin işletme döneminde,

önceden verilmiş olan ödeme garantilerinin kamu kesimini,

projelerin YİD modeli ile gerçekleştirilmesi suretiyle elde

edilen avantajõ aşacak bir ödeme yükümlülüğü altõna sokmasõ

tehlikesidir. Bu risk, İzmit Yuvacõk Barajõ Projesinde

gerçekleşmiş, garantiler dolayõsõyla yapõlan ödemelerin

büyüklüğü, tesislerin kamu kesimi tarafõndan geri alõnmasõnõ

gerektirecek hacme erişmiştir. Hazine vermiş olduğu garanti

çerçevesinde sadece 1999 yõlõnda 61,5 trilyon lira tutarõnda su

bedelini İzmit Su A.Ş. ne ödemek zorunda kalmõştõr. Bu

ödeme 14 yõl boyunca artan tutarlarda devam edecektir.70

Öneriler

YİD projelerinde kamu kesimi tarafõndan verilen ödeme

garantileri sayõsallaştõrõlmalõ, fiyatlarla ilgili trendler de

gözönünde bulundurularak altõna girilen risk hesaplanmalõ, bu

hesaplar her yõl revize edilmelidir.

Her projede, verilen garantiler dolayõsõyla altõna girilebilecek

risk tavanõ belirlenmelidir. Anlaşmalara, yapõm veya uygulama

safhasõnda bu risk tavanõnõn aşõlmasõ durumunda işletmenin

kamu kesimi tarafõndan devralõnmasõna, anlaşmanõn tadiline

veya feshine imkan tanõyan hükümler konulmalõdõr.



4.1.3 Garantili KredilerGarantili kredilerin kullanõcõ kuruluşlar tarafõndan ödenmemesi

durumunda borç ödemeleri Hazinenin üstünde kalmakta ve

Hazine, kuruluşlardan alacaklõ duruma geçmektedir. Hazinenin

garantili kredilerden dolayõ kamu kurumlarõndan alacağõ, tam

olarak tespit edilememekle birlikte 1999 yõl sonu itibariyle 1,6

katrilyon lira civarõna ulaşmõştõr.71

Son yõllarda, bütçe kanunlarõnda Hazinenin dõş borçlarda

garantörlüğünün sõnõrlandõrõlmasõna ilişkin yeni düzenlemeler

yapõlmõştõr. Bu şekilde muhtemel ödeme yükümlülüğünün

azaltõlmasõ amaçlanmaktadõr.

Öneriler

Kredilere hangi şartlarda devlet garantisi verileceğini

belirleyen kriterler geliştirilmeli ve uygulanmalõdõr.

4.1.4 İç Kefaletlerİç kefaletler, Hazinenin, kamu kuruluşlarõnõn iç

borçlanmalarõna kefaletinden kaynaklanõr. Özellikle TMO�nun

alõmlarõnda gereken finansmanõ temin edebilmesi için bu yola

başvurulmaktadõr. İlgili kuruluş, borcunu vadesinde

ödeyemediği takdirde Hazine kefil olarak bu borcu

ödemektedir. İç kefaletler, devlet muhasebesinde özel bir

hesapta izlenmektedir.

4.1.5 Sermaye TaahhütleriHazinenin KİT�lere ve uluslararasõ kuruluşlara olan sermaye

taahhütlerinden henüz yerine getirilmemiş olanlar, kamu

kesiminin ifa tarihi belirli olmayan yükümlülükleri arasõndadõr.



Mevcut muhasebe sisteminde sadece ödenmiş sermaye

izlenmekte olup, henüz yerine getirilmemiş sermaye

taahhütleri görülememektedir.

Tablo 17: Hazinenin KİT�lere Taahhüt Ettiği (Henüz Ödenmeyen) Sermaye

Hazine�nin KİT�lere Sermaye Taahhüdünden Ödenmeyen

1997 60.141.510.109.910

1998 824.048.930.721.592

1999 1.025.174.927.580.410

Kaynak: Hazine Müsteşarlõğõ, KİT Sermaye Tablolarõ

4.1.6 Henüz Kesinleşmemiş Görev ZararlarõKİT�lere verilen görevler dolayõsõyla oluşacak olan görev

zararlarõnõn tam tutarõ önceden bilinememektedir. Bu

ödemelerle ilgili öngörüler, önemli oranda sapmaya maruz

kalabilmektedir.

Görev zararlarõnõn dayanağõnõ oluşturan kararnamelerde

toplam ödemeye ilişkin limitler belirlenmemekte, zarar, üretim

veya hizmet miktarõna göre oluşmaktadõr. Zararlar oluştuktan

sonra, bunlarõn ödenebilir hale gelmesi bir inceleme sürecini

gerektirdiğinden ödemeler genellikle zararõn oluştuğu yõlda

yapõlamamaktadõr. Ödemesi geciken zararlara, mevzuata

uygun olmamakla birlikte yüksek oranda faiz yürütülmektedir.

Öneriler

Görev zararõ uygulamalarõndan kaynaklanan ve henüz yerine

getirilmemiş olan yükümlülükler geçici hesaplamalara, alacaklõ

kurum bilgilerine veya belli kurallar çerçevesinde yapõlacak

projeksiyonlara istinaden sayõsallaştõrõlarak izlenmelidir.


4.1.7 Özelleştirme Dolayõsõyla Yüklenilen TaahhütlerÖzelleştirme uygulamalarõ sebebiyle kamu kesimi tarafõndan

yapõlan taahhütlerin ve bunlarõn getireceği mali yüklerin takip

edilmesi gereklidir.


4.2 Özel Mali Riskler72

4.2.1 Henüz Kullanõlmayan Dõş KredilerDõş kredi anlaşmalarõ ile sağlanan proje kredileri, kullanõldõkça

borç stokuna dahil olmaktadõr. Kredilerin henüz kullanõlmamõş

olan kõsmõ ise borç niteliğini kazanmamõştõr. Kreditör bu

miktarõ kullanõma hazõr tutmayõ taahhüt etmiş, kamu kesimi de

bu tutarõ harcama yönünde irade beyanõnda bulunmuştur.

Henüz kullanõlmayan dõş krediler, muhtemel bir harcama ve

aynõ zamanda finansman kalemi olarak izlenmelidir.

4.2.2 Özel Sektörün Dõş BorçlarõÖzel sektörün kullandõğõ dõş krediler kural olarak kamunun

garantisi altõnda olmamakla birlikte kriz dönemlerinde kamu

kesimi bu borçlarõ üstlenmek durumunda kalabilmektedir. Bu

olgu, 1980�li yõllarõn başõnda Türkiye�de, yakõn zamanda da

Doğu Asya ülkelerinde yaşanmõştõr.

Eğer kişiler bir mali kriz beklentisine girerse, kõsa vadeli iç borçsenetlerini ellerinde tutanlar bunu yenilemeye yanaşmazlar, buşekilde yerel paranõn değeri düşer ve firmalar, döviz cinsindenborçlarõ uzun vadeli olsa bile iflas ederler.Öyleyse, uygun olan politika nedir? Bu modelin verdiği cevap,vadesi ne olursa olsun her halükarda firmalarõ, yabancõ paracinsinden borçlanmaktan vazgeçirmek olarak görünmektedir.Kabaca söylemek gerekirse, yabancõ para birimlerindenborçlanmanõn bir tür dõşsal verimsizliği bulunmaktadõr. Çünkübu tür borçlanmalar, zõt şoklarõn döviz kurlarõnõn reel değeriüzerindeki etkisini artõrmaktadõr. Ve reel değer kaybõ sermayepiyasalarõnõn düzensizliği ile etkileşerek ekonomi üzerinde baskõoluşturduğundan, herhangi bir firmanõn dolar cinsindenborçlanmasõ, ekonominin geri kalanõ (tamamõ) üzerine baskõoluşturmaktadõr. (Krugman, 1999, 42)

72 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ, Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisasKomisyonu Raporu sf. 160-161�den eklentilerle alõnmõştõr.


Tablo 18: Özel Sektörün Dõş Borçlarõ

Milyar USD

1970 1980 1990 2000

Özel Sektörün Dõş Borçlarõ 89 1.330 10.443 50.517

Kaynak: Hazine Müsteşarlõğõ İnternet Sitesi

Özel sektörün dõş piyasalardan borçlanmasõnda kamu

bankalarõ tarafõndan verilen teminat mektuplarõ, bir kriz

anõnda bu borçlarõn geri ödenememesi durumunda kamu

kesimini doğrudan yükümlülük altõna sokacaktõr. Özel sektöre

dõş borçlar için verilen teminat mektuplarõ hacminin yakõndan

izlenmesi gereklidir.

4.2.3 Kamu Yatõrõm StokuYatõrõm programõna giren yatõrõm projeleri, devletin bir

taahhüdü niteliğindedir. Bunlarõn önemli bir kõsmõ sözleşmeye

bağlanmõştõr. Yatõrõm stoku, devletin harcama taahhütlerini ve

uzun vadeli kaynak ihtiyacõnõ göstermesi bakõmõndan

izlenmelidir.

Kamu yatõrõm stoku, yani Devlet Planlama Teşkilatõ (DPT)

tarafõndan hazõrlanan yatõrõm programõnda yer alan ve henüz

tamamlanmamõş yatõrõmlarõn toplam tutarõ 2000 yõlõ Yatõrõm

Programõna göre 151 milyar dolardõr. Stokta 5.321 adet kamu

yatõrõmõ bulunmaktadõr. Ancak, yatõrõm stokunun bugünkü

değeri hesaplanõrken, maliyetlerin hesaplanmasõndaki zaaflar

göz önünde bulundurulmalõdõr. DPT verilerine göre, maliyeti

100 lira olarak planlanan bir yatõrõm ortalama olarak reel

fiyatlar üzerinden 235 liraya tamamlanabilmektedir. Bu artõş,

enflasyondan arõndõrõlmõş, reel maliyet artõşõnõ ifade eder.

Dolayõsõyla mevcut yatõrõm stoku 355 milyar dolara

tamamlanabilecektir (151 X 2,35).73

73 Kamu Yatõrõmlarõ Proje Stokuyla İlgili Genel Değerlendirmeler, DPT, Ekim1998, sf. 20-21.


Yõllara sari mali yükümlülüklerin yaratõlmasõnõn en önemliaraçlarõndan biri taahhütlerdir. Taahhütler hem cariharcamalardan hem de yatõrõm harcamalarõndan doğar, ancakmiktar olarak önemli olanõ yatõrõmlardõr. Yatõrõm Programõndahalen altõ bin proje olduğu söylenmektedir. Bu projelerin birçoğunun ihalesi yapõlmõş, işe başlanmõş ancak sonraki yõllardayeterli ödenek ayrõlamadõğõ için iş programõndan sapõlmõş veprojeler durma noktasõna gelmiştir. Hükümetler, bu altõ binprojeyi bir öncelik sõrasõna koyup, projelerin bir bölümünüeleyerek kõt kaynaklarõ öncelikli projelere yönlendirmek yerine,yatõrõmlara yeni projeler eklemişlerdir.Öneri: Meclisin hükümetten bir devlet bilançosu ekindeTaahhütler Tablosu istemesi, devletin içinde bulunduğutaahhüdü sistemli bir şekilde ortaya koyacaktõr.Öneri: Hükümetin ve Meclisin mevcut proje stokundan eşitmiktarda kesinti yapmadan yeni taahhütlere girememesi, bütçesürecinin bir kuralõ olarak benimsenebilir. (Atiyas, Sayõn, 1997,71)


Ek TablolarTablo 19: 1970-1999 Yõllarõ Arasõnda Kamu Dõş Borçlarõ

Milyon USD

Kullanõm Anapara Net Akõm Faiz Borç Servisi Net Transfer Kümülatif Stok

A B A-B C B+C A-(B+C) Net Transfer

1970 1.844

1971 401 109 292 53 162 239 239 2.224

1972 337 157 180 63 220 117 356 2.454

1973 415 126 289 80 206 209 565 2.866

1974 326 147 179 92 239 87 652 3.136

1975 293 156 137 106 262 31 683 3.182

1976 583 165 418 145 310 273 956 3.619

1977 849 196 653 168 364 485 1.441 4.438

1978 1.259 289 970 176 465 794 2.235 6.464

1979 4.410 445 3.965 266 711 3.699 5.934 11.030

1980 2.400 564 1.836 486 1.050 1.350 7.284 15.007

1981 1.887 768 1.119 960 1.728 159 7.443 15.241

1982 2.050 1.154 896 1.137 2.291 -241 7.202 16.066

1983 1.577 1.114 463 1.194 2.308 -731 6.471 16.042

1984 2.435 1.125 1.310 1.138 2.263 172 6.643 16.541

1985 2.745 2.229 516 1.295 3.524 -779 5.864 19.539

1986 3.553 1.916 1.637 1.461 3.377 176 6.040 24.291

1987 4.324 2.772 1.552 1.851 4.623 -299 5.741 31.541

1988 7.199 3.762 3.437 2.386 6.148 1.051 6.792 33.563

1989 4.465 3.503 962 2.593 6.096 -1.631 5.161 34.859

1990 4.634 3.664 970 2.816 6.480 -1.846 3.315 38.684

1991 5.307 4.242 1.065 2.735 6.977 -1.670 1.645 39.703

1992 6.214 4.600 1.614 2.865 7.465 -1.251 394 40.360

1993 7.069 3.987 3.082 3.004 6.991 78 472 44.259

1994 4.122 4.727 -605 2.882 7.609 -3.487 -3.015 48.519

1995 4.487 6.063 -1.576 2.916 8.979 -4.492 -7.507 49.958

1996 5.974 4.794 1.180 2.318 7.112 -1.138 -8.645 52.070

1997 6.407 4.530 1.877 2.066 6.596 -189 -8.834 50.165

1998 53.491

1999 52.540

Toplam 85.722 57.304 28.418 37.252 94.556 -8.834

Kaynak: 1970-1994 yõllarõ: Dünya Bankasõ World Debt Tables, çeşitli yõllar; 1996-1999 yõllarõ stok: Hazine MüsteşarlõğõNot: 1998 ve 1999 yõllarõ kamu dõş borcuna ait kullanõm ve borç servisi rakamlarõ temin edilememiştir.


Tablo 20: Borçlulara Göre Dõş Borç Stoku (1964-1983 Yõllõk Dönemler)

Milyon USD1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983

Orta-Uzun Vade 964 1.051 1.149 1.286 1.502 1.678 1.891 2.177 2.291 2.654 2.901 3.256 4.214 4.819 6.749 9.883 13.229 14.448 16.093 16.957 Konsolide Bütçe 522 677 813 971 1.236 1.439 1.606 1.866 2.052 2.307 2.456 2.786 3.239 3.448 5.184 5.510 7.466 8.572 9.927 10.616 Hazine Borçlarõ 432 558 669 765 952 1.061 1.151 1.270 1.371 1.500 1.525 1.744 2.044 2.070 3.503 3.558 5.293 5.720 6.704 7.409 Devirli Krediler 63 92 107 156 189 256 316 426 477 574 672 773 907 1.059 1.311 1.522 1.808 2.285 2.677 2.428 Katma Bütçe 28 27 38 51 95 122 139 170 205 233 259 269 288 319 370 430 365 567 546 779 Diğer Kamu Sektörü 389 305 267 248 205 178 196 212 105 158 209 191 586 736 806 3.630 4.443 4.705 5.260 5.581 TCMB 265 215 185 180 141 101 122 105 16 5 5 5 5 5 6 2.845 3.229 3.337 3.485 3.867 (Kredi Mek.DTH) - - - - - - - - - - 0 0 0 0 0 0 0 0 0 (400) K.İ.T.'ler 124 90 83 68 64 77 74 106 90 153 203 186 580 731 799 784 1.204 1.367 1.774 1.700 FON'lar - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Mahalli İdareler - - - - - - - - - - 0 0 0 0 0 86 43 0 0 14 Üniversiteler - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Özel Sektör 53 68 69 67 61 61 89 99 133 189 237 279 390 635 759 742 1.330 1.172 906 760Kısa Vade - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 2.281 TCMB - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1.369 (Kredi Mek.DTH) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (400) Ticari Bankalar - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 83 Diğer Sektörler - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 829Kaynak: 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ, Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ek TablolarHazine Müsteşarlõğõndan alõnan geçici veriler


Tablo 21: Borçlulara Göre Dõş Borç Stoku (1984-1999 Yõllõk Dönemler)

Milyon USD1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999Q2

Orta-Uzun Vade 17.643 20.901 25.857 32.703 34.305 36.006 39.535 41.372 42.932 48.823 54.291 57.577 59.231 68.474 76.720 72.154 Konsolide Bütçe 10.833 12.557 15.489 19.161 20.745 21.212 23.659 25.134 25.798 28.336 30.416 31.095 30.230 31.547 32.895 30.802

Hazine Borçlarõ 7.490 7.961 8.954 10.412 11.756 12.230 13.219 14.599 16.145 19.335 21.108 22.215 16.941 17.268 17.869 17.782

Devirli Krediler 2.518 3.298 4.283 5.579 5.510 5.650 6.795 7.086 6.646 6.366 6.727 6.557 10.795 11.980 12.622 10.746

Katma Bütçe 825 1.298 2.252 3.170 3.479 3.332 3.645 3.449 3.007 2.635 2.581 2.323 2.494 2.299 2.403 2.274.

Diğer Kamu Sektörü 6.040 7.450 9.417 12.269 12.035 13.188 14.078 13.986 13.950 14.519 17.731 18.863 18.585 18.492 19.690 17.692

TCMB 4.442 5.036 5.860 7.090 6.546 6.975 7.321 6.530 6.150 6.618 8.597 10.486 10.728 10.273 11.685 10.445

(Kredi Mek.Döviz Tev.Hes.) (1.326) (1.858) (3.069) (4.569) (4.723) (5.500) (6.255) (5.713) (5.771) (6.282) (8.308) (10.397) (10.720) (10.267) (11.681) (10.442)

K.İ.T.'ler 1.586 2.387 3.232 3.947 3.988 4.392 4.785 5.185 5.135 5.439 5.483 4.811 4.369 4.455 4.353. 3.873

FON'lar 0 0 146 836 988 822 939 1.103 949 836 1.045 1.127 1.237 978 804 692

Mahalli İdareler 12 27 179 396 512 998 1.032 1.159 1.695 1.602 2.549 2.414 2.236 2.776 2.838 2.675

Üniversiteler 0 0 0 0 1 1 1 9 21 24 57 25 15 8 10 7

Özel Sektör 770 894 951 1.273 1.525 1.606 1.798 2.252 3.184 5.968 6.144 7.619 10.416 18.434 24.134 23.660

Kısa Vade 3.180 4.759 6.349 7.623 6.417 5.745 9.500 9.117 12.660 18.533 11.310 15.701 20.517 22.634 27.236 27.902

TCMB 1.125 1.646 1.757 2.539 1.830 799 855 557 572 667 828 993 984 889 905 778

(Kredi Mek.Döviz Tev.Hes.) (452) (820) (730) (871) (747) (733) (695) (553) (569) (666) (823) (973) (942) (859) (898) (765)

Ticari Bankalar 544 1.021 1.937 2.873 2.767 3.118 5.373 5.216 7.157 11.127 4.684 6.659 8.419 8.503 11.159 10.873

Diğer Sektörler 1.511 2.092 2.655 2.211 1.820 1.828 3.272 3.344 4.931 6.739 5.798 8.049 11.114 13.242 15.172 16.251

Kaynak: 8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ, Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ek TablolarHazine Müsteşarlõğõndan alõnan geçici veriler


Tablo 22: 1970-1999 Yõllarõ İç Borç Stok Rakamlarõ

TL

Tahvil Bono KVA Toplam İç Borç Stoku

1970 17.346.297.193 1.087.315.603 3.846.400.000 22.280.012.797

1971 21.532.444.122 2.413.246.166 6.885.100.000 30.830.790.288

1972 25.129.566.411 1.495.324.973 7.553.400.000 34.178.291.384

1973 23.939.326.224 660.426.866 7.932.200.000 32.531.953.091

1974 26.036.813.263 1.985.889.049 11.874.700.000 39.897.402.312

1975 44.660.344.535 1.610.889.049 16.597.300.000 62.868.533.584

1976 64.855.072.348 2.012.889.048 23.546.000.000 90.413.961.396

1977 87.082.973.924 8.329.760.678 46.912.200.000 142.324.934.602

1978 145.082.934.885 5.205.839.062 62.501.708.873 212.790.482.820

1979 230.851.435.575 9.137.412.495 92.036.056.603 332.024.904.673

1980 273.940.187.042 48.713.879.443 195.182.656.603 517.836.723.088

1981 594.549.509.234 88.028.897.429 233.783.156.603 916.361.563.266

1982 754.161.234.452 152.490.417.295 266.199.556.603 1.172.851.208.350

1983 1.099.655.582.080 56.216.231.439 338.453.624.615 1.494.325.438.134

1984 2.633.478.019.360 339.954.028.600 528.186.607.522 3.501.618.655.482

1985 3.670.503.919.751 571.268.935.656 794.382.607.522 5.036.155.462.929

1986 6.416.785.363.541 1.239.496.521.281 1.051.382.807.522 8.707.664.692.344

1987 9.672.580.071.044 2.152.750.143.785 1.406.438.807.522 13.231.769.022.351

1988 23.839.307.038.575 2.541.980.518.260 2.081.766.307.522 28.463.053.864.357

1989 35.896.591.135.476 3.537.343.517.120 2.538.772.307.522 41.972.706.960.118

1990 47.514.715.001.396 6.799.371.212.596 2.869.994.307.522 57.184.080.521.514

1991 61.795.445.306.700 18.258.138.893.100 755.520.400 80.054.339.720.200

1992 108.562.949.497.000 42.236.191.259.000 30.982.903.307.000 181.782.044.063.000

1993 221.645.731.810.000 64.488.191.627.000 70.420.791.307.000 356.554.714.744.000

1994 239.113.829.553.000 302.246.166.431.000 122.277.838.307.000 663.637.834.291.000

1995 537.709.421.346.000 631.572.800.629.000 191.999.837.307.000 1.361.282.059.282.000

1996 1.222.885.495.549.000 1.526.975.072.912.000 370.952.877.000.000 3.120.813.445.461.000

1997 3.490.781.950.616.000 2.374.990.466.080.000 337.623.165.018.000 6.203.395.581.714.000

1998 5.771.979.697.329.000 5.840.905.478.032.000 0 11.612.885.175.361.000

1999 19.683.392.034.951.000 3.236.753.520.048.000 0 22.920.145.554.999.000

Kaynak: 1970-1996 Yõllarõ Hazine Genel Hesaplarõ 1997-1999 Yõllarõ Devlet Borçlarõ Saymanlõğõ İdare Hesabõ Cetvelleri


Tablo 23: 1970-1999 Yõllarõnda Devlet Tahvili Borçlanma, Geri Ödeme ve Net BorçlanmaHasõlatõ

TL

Tahvil Borçlanmasõ Tahvil Anapara Geri Ödemesi Tahvil Faiz Ödemesi Net Borçlanma Hasõlatõ*

1970 17.658.217.667 311.920.473 473.313.103 -

1971 22.888.196.000 1.355.751.877 742.206.393 4.186.146.929

1972 27.213.444.581 2.083.878.170 823.990.254 3.597.122.289

1973 25.159.004.707 1.219.678.483 1.230.536.046 -1.190.240.187

1974 27.532.993.683 1.496.180.420 1.440.358.277 2.097.487.039

1975 46.424.867.792 1.764.523.257 2.156.425.808 18.623.531.272

1976 66.884.477.090 2.029.404.742 2.240.394.747 20.194.727.813

1977 89.927.029.643 2.844.055.719 3.225.589.975 22.227.901.576

1978 149.282.541.799 4.199.606.914 4.555.880.003 57.999.960.961

1979 236.060.562.846 5.209.127.271 9.873.343.710 85.768.500.690

1980 280.882.537.102 6.942.350.060 18.837.300.000 43.088.751.467

1981 629.562.420.357 35.012.911.123 33.160.694.637 320.609.322.192

1982 788.541.924.676 34.380.690.234 24.165.321.291 159.611.725.218

1983 1.136.892.761.271 37.237.179.191 49.834.000.000 345.494.347.628

1984 3.579.365.689.118 945.887.669.758 110.956.641.133 1.533.822.437.280

1985 3.842.667.403.492 172.163.483.741 168.197.558.702 1.037.025.900.391

1986 7.209.395.104.696 792.609.741.155 398.653.000.000 2.746.281.443.790

1987 11.912.598.470.366 2.240.018.399.322 908.500.000.000 3.255.794.707.503

1988 25.222.596.328.554 1.383.289.289.979 1.558.340.240.672 14.166.726.967.531

1989 38.897.549.569.123 3.000.958.433.647 3.034.800.000.000 12.057.284.096.901

1990 55.321.839.679.037 7.807.124.677.641 8.131.021.057.432 11.618.123.865.920

1991 71.052.098.702.500 9.256.653.395.800 11.468.174.337.300 14.280.730.305.304

1992 133.409.570.463.000 24.846.620.966.000 17.256.107.499.000 46.767.504.190.300

1993 278.786.448.523.000 57.140.716.713.000 45.092.004.329.000 113.082.782.313.000

1994 445.132.452.209.000 206.018.622.656.000 112.467.423.704.000 17.468.097.743.000

1995 832.798.504.022.000 295.089.082.676.000 110.705.248.682.000 298.595.591.793.000

1996 1.822.115.441.576.000 599.229.946.027.000 327.770.000.000.000 685.176.074.203.000

1997 4.480.092.331.439.000 989.310.380.823.000 1.170.556.931.935.000 2.267.896.455.067.000

1998 8.671.801.571.661.000 2.899.821.874.332.000 2.587.440.785.887.000 2.281.197.746.713.000

1999 25.848.622.071.700.000 6.165.270.036.749.000 4.814.053.440.445.000 13.911.412.337.622.000

Kaynak: 1970-1996 Yõllarõ Hazine Genel Hesaplarõ1997-1999 Yõllarõ Devlet Borçlarõ Saymanlõğõ İdare Hesabõ CetvelleriNot: Faiz ödemeleri yeniden kağõt vermek suretiyle ödenen faizleri göstermemektedir. Bu tutarlar için bkz. Tablo 3, sf 44.* İki yõl stoku arasõndaki fark


Tablo 24: 1970-1999 Yõllarõnda Hazine Bonosu Borçlanma, Geri Ödeme ve Net BorçlanmaHasõlatõ

TL

Bono Borçlanmasõ Bono Anapara Geri Ödemesi Bono Faiz Ödemesi (**) Net Borçlanma Hasõlatõ

1970 3.072.331.206 1.985.015.603 93.599.208 -

1971 5.047.049.756 2.633.803.590 100.000.000 1.325.930.562

1972 8.044.767.737 6.549.442.764 322.549.177 -917.921.192

1973 3.192.978.589 2.532.551.723 163.508.146 -834.898.107

1974 2.880.918.117 859.029.068 161.679.003 1.325.462.182

1975 5.858.667.146 4.247.778.098 249.408.073 -375.000.000

1976 8.317.278.096 6.304.389.048 381.291.319 401.999.999

1977 21.580.922.739 13.251.162.061 267.535.243 6.316.871.630

1978 24.855.863.403 19.650.024.341 445.532.338 -3.123.921.616

1979 22.287.131.477 13.149.718.982 2.850.000.000 3.931.573.433

1980 69.135.196.545 20.421.317.102 3.325.000.000 39.576.466.948

1981 214.619.670.644 126.590.773.215 7.906.200.000 39.315.017.986

1982 345.640.558.246 193.150.140.951 10.000.000.000 64.461.519.866

1983(*) 152.490.417.295 96.274.185.856 30.000.000.000 -96.274.185.856

1984(*) 339.954.028.600 0 65.500.000.000 283.737.797.161

1985 1.557.560.978.120 986.292.042.464 79.000.000.000 231.314.907.056

1986 2.355.407.277.699 1.115.910.756.418 250.000.000.000 668.227.585.625

1987 5.216.483.356.456 3.063.733.212.671 350.000.000.000 913.253.622.504

1988 7.267.683.402.847 4.725.702.884.587 1.600.000.000.000 389.230.374.475

1989 10.176.275.971.791 6.638.932.454.671 2.067.000.000.000 995.362.998.860

1990 13.966.893.432.946 7.167.522.220.350 1.484.090.942.568 3.262.027.695.476

1991 41.076.717.579.200 22.818.578.681.100 5.457.465.000.000 11.458.767.680.504

1992 98.176.020.262.000 55.939.829.003.000 13.258.999.999.000 23.978.052.365.900

1993 221.401.327.059.000 156.913.135.432.000 46.775.000.000.000 22.252.000.368.000

1994 681.627.359.718.000 379.381.193.287.000 119.750.000.000.000 237.757.974.804.000

1995 1.518.806.023.749.000 887.233.223.120.000 361.500.000.000.000 329.326.634.198.000

1996 4.916.443.924.575.000 3.389.468.851.663.000 998.005.080.777.000 895.402.272.283.000

1997 4.614.101.396.354.000 2.239.110.921.709.000 1.099.250.000.000.000 848.015.393.168.000

1998 11.821.446.665.512.000 5.980.541.187.480.000 3.036.323.002.621.000 3.465.915.011.952.000

1999 12.646.474.364.394.000 9.409.720.844.346.000 5.004.946.559.555.000 -2.604.151.957.984.000

* Hazine Genel Hesaplarõndaki veriler eksiktir.** Faiz giderleri Hazine Genel Hesaplarõnda Faiz, Acyo ve Kur Farklarõ kalemi altõnda yer almaktadõr. Toplam rakamõn içinde faiz dõşõndaki giderlerçok küçük miktarlardadõr (% 1�den küçük)Kaynak: 1970-1996 Yõllarõ Hazine Genel Hesaplarõ1997-1999 Yõllarõ Devlet Borçlarõ Saymanlõğõ İdare Hesabõ CetvelleriNot: Faiz ödemeleri yeniden kağõt vermek suretiyle ödenen faizleri göstermemektedir.


Tablo 25: 1970-2000 Yõllarõ Genel Bütçe Rakamlarõ ve Katma Bütçe Özkaynağõ

TL

Bütçe Gideri Bütçe Geliri Katma Bütçe

Ödenek Gerçekleşme Tahmin Gerçekleşme Özkaynak

1970 28.860.265.467 33.522.307.141 28.260.265.467 33.776.738.976 1.142.108.582

1971 37.092.900.305 47.585.077.987 36.292.900.305 41.530.085.709 1.207.943.548

1972 50.312.079.043 53.091.733.236 50.312.079.043 52.706.477.591 1.303.494.435

1973 61.023.303.956 67.305.855.975 57.023.303.956 63.926.242.745 1.382.300.000

1974 81.657.576.903 81.372.025.194 75.657.576.903 76.666.108.711 1.700.200.000

1975 106.888.231.296 118.297.246.930 97.888.231.296 116.897.343.234 2.248.100.000

1976 151.519.980.124 160.107.261.700 139.719.980.124 155.793.888.607 3.079.700.000

1977 222.949.003.512 256.799.876.025 203.449.003.512 232.005.703.024 4.122.500.000

1978 262.753.177.598 358.553.237.177 247.253.177.598 332.294.543.100 5.224.100.000

1979 397.309.378.950 627.822.009.128 372.309.378.950 562.891.655.664 10.160.800.000

1980 756.687.182.000 1.133.706.599.034 706.687.182.000 974.650.044.159 13.576.600.000

1981 1.540.965.037.000 1.612.511.103.643 1.480.965.037.000 1.511.648.444.037 24.799.500.000

1982 1.780.640.059.000 1.739.440.580.298 1.715.640.059.000 1.591.042.665.516 31.123.400.000

1983 2.558.902.500.000 2.912.853.332.977 2.408.902.500.000 2.634.902.248.269 63.058.300.000

1984 3.211.982.000.000 4.173.599.753.222 2.911.982.000.000 3.693.097.652.255 76.864.600.000

1985 5.412.082.049.000 6.272.649.743.939 4.912.082.049.000 5.753.919.713.758 226.227.600.000

1986 7.104.111.000.000 7.844.080.558.180 6.600.000.000.000 6.629.710.457.541 523.892.000.000

1987 10.885.686.000.000 12.276.018.111.486 9.955.000.000.000 9.894.322.342.717 550.308.000.000

1988 20.706.923.000.000 20.538.795.879.797 18.254.481.000.000 16.813.269.774.717 774.058.000.000

1989 32.733.446.000.000 37.750.235.744.699 28.256.276.000.000 30.209.733.073.149 1.158.898.000.000

1990 63.925.354.000.000 66.820.002.339.166 53.385.000.000.000 55.066.933.303.630 1.505.633.000.000

1991 105.217.150.000.000 129.235.752.263.100 83.360.000.000.000 96.372.524.988.200 2.597.415.801.050

1992 207.545.328.000.000 221.214.880.420.000 174.880.000.000.000 174.150.045.957.000 3.876.904.787.000

1993 398.710.000.000.000 514.127.867.775.000 342.400.000.000.000 350.879.588.621.000 6.442.045.332.000

1994 823.396.307.000.000 890.425.204.016.000 624.000.000.000.000 742.499.135.024.000 8.976.973.171.000

1995 1.335.978.053.000.000 1.704.845.121.341.000 1.127.000.000.000.000 1.387.759.990.286.000 21.206.729.878.000

1996 3.558.506.822.000.000 3.916.254.059.336.000 2.640.000.000.000.000 2.684.968.309.588.000 42.579.516.583.000

1997 6.344.685.500.000.000 7.981.731.653.222.000 6.237.920.926.000.000 5.726.931.736.223.000 86.856.844.554.000

1998 14.749.475.000.000.000 15.614.441.000.000.000 10.760.000.000.000.000 11.811.065.000.000.000 175.454.000.000.000

1999 27.186.600.000.000.000 28.084.685.000.000.000 17.950.000.000.000.000 18.933.065.000.000.000 275.388.000.000.000

2000* 46.702.436.000.000.000 25.273.274.000.000.000 32.460.000.000.000.000 18.175.850.000.000.000(*) Temmuz itibarõyla geçici verilerKaynaklar;1970-1996; Hazine Genel Hesaplarõ1997; Sayõştay Genel Uygunluk Bildirimi1998-1999; Kesin Hesap Rakamlarõ2000; Maliye Bakanlõğõ İnternet Sitesi,


Tablo 26: 1970-1999 Yõllarõnda Gayri Safi Milli Hasõla (GSMH)

TLGSMH GSMH GSMH

1970 207.814.800.000 1980 5.303.010.200.000 1990 397.177.547.400.000

1971 261.072.600.000 1981 8.022.745.300.000 1991 634.392.841.100.000

1972 314.139.600.000 1982 10.611.859.200.000 1992 1.103.604.908.900.000

1973 399.088.600.000 1983 13.933.008.100.000 1993 1.997.332.597.400.000

1974 537.677.600.000 1984 22.167.739.900.000 1994 3.887.902.916.500.000

1975 690.900.800.000 1985 35.350.318.400.000 1995 7.854.887.000.000.000

1976 868.065.800.000 1986 51.184.759.300.000 1996 14.978.067.300.000.000

1977 1.108.270.700.000 1987 75.019.388.000.000 1997 29.393.262.100.000.000

1978 1.645.968.500.000 1988 129.175.103.700.000 1998 53.518.331.600.000.000

1979 2.876.522.900.000 1989 230.369.937.100.000 1999 78.242.496.000.000.000

Kaynaklar: 1970-1994: DİE İstatistik Göstergeler 1923-1995,1995-1999: TCMB Veri Dağõtõm Sistemi, (23.8.2000 itibarõyla)(http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cgi-bin/famecgi)

Tablo 27: 1975-2000 Yõllarõnda Kamu Kesimi Borçlanma Gereğinin Milli Gelire Oranõ

KKBG / GSMH KKBG / GSMH KKBG / GSMH KKBG / GSMH

1975 %4,7388 1982 %3,5249 1989 %5,3318 1996 %8,9515

1976 %6,7431 1983 %4,9426 1990 %7,4094 1997 %7,9000

1977 %8,1593 1984 %5,3878 1991 %10,1623 1998 %10,1000

1978 %3,2500 1985 %3,5829 1992 %10,5727 1999* %14,3000

1979 %7,1846 1986 %3,6520 1993 %12,0057 2000** %15,20001980 %8,7694 1987 %6,0826 1994 %7,89471981 %3,9766 1988 %4,8270 1995 %5,1976

*Gerçekleşme tahmini**ProgramKaynaklar: 1975-1996: DPT Ekonomik ve Sosyal Göstergeler 1950-1998, Tablo 5.1 Kamu Kesimi Genel Dengesi (23.08.2000 itibarõyla)(http://www.dpt.gov.tr/dptweb/esg/esgx.html)1997-2000: 2000Yõlõ Programõ, Tablo III.24


Tablo 28: 1971-1999 Yõllarõnda Merkez Bankasõ USD Alõş Kuru

USD Döviz Alõş USD Döviz Alõş USD Döviz Alõş USD Döviz Alõş

1970 14,85 1978 25,00 1986 755,90 1994 38.418,00

1971 14,00 1979 35,00 1987 1.018,35 1995 59.501,00

1972 14,00 1980 89,25 1988 1.813,02 1996 107.505,00

1973 14,00 1981 132,30 1989 2.311,37 1997 205.110,00

1974 13,85 1982 184,90 1990 2.927,13 1998 313.707,00

1975 15,00 1983 280,00 1991 5.074,83 1999 540.098,001976 16,50 1984 442,50 1992 8.555,851977 19,25 1985 574,00 1993 14.458,03

Not: Yõl sonu rakamlarõKaynak: 1970-1996 TCMB Üç Aylõk Bültenler1997-1999 TCMB İnternet Sitesi (http://tcmb.gov.tr/) 23.08.2000

Tablo 29: 1971-1999 Yõllarõnda Kamu Kesimi Net Borçlanma Hasõlatõ

Kamu Kesimi Net Borçlanma Hasõlatõ Kamu Kesimi Net Borçlanma Hasõlatõ

TL USD TL USD

1971 13.870.777.491 990.769.821 1986 7.263.546.029.415 9.609.136.168

1972 6.567.501.096 469.107.221 1987 11.907.141.830.007 11.692.582.933

1973 4.121.661.706 294.404.408 1988 18.897.211.282.006 10.423.057.265

1974 11.104.949.221 801.801.388 1989 16.505.188.615.761 7.140.868.236

1975 23.661.131.272 1.577.408.751 1990 26.407.645.811.396 9.021.685.341

1976 34.755.927.812 2.106.419.867 1991 28.041.510.968.686 5.525.605.975

1977 67.676.723.206 3.515.673.933 1992 107.348.897.792.800 12.546.841.961

1978 121.115.548.218 4.844.621.929 1993 231.144.529.651.000 15.987.276.942

1979 279.044.421.853 7.972.697.767 1994 470.743.799.547.000 12.253.209.421

1980 540.759.068.415 6.058.925.136 1995 783.266.163.991.000 13.163.915.968

1981 429.483.040.178 3.246.281.483 1996 1.986.581.946.179.000 18.478.972.570

1982 409.032.145.084 2.212.180.341 1997 2.691.847.586.253.000 13.123.921.731

1983 314.754.229.784 1.124.122.249 1998 6.452.908.285.690.040 20.569.857.497

1984 2.228.100.717.348 5.035.255.858 1999 10.793.576.891.763.000 19.984.478.542

1985 3.255.388.807.447 5.671.409.072

Kaynak: ek tablolar no 19, 22, 26 ve 28


Tablo 30: 1975-1999 Yõllarõnda Harcama Kalemlerinin Konsolide Bütçe Giderlerine Oranõ (%)

Toplam Cari Personel Diğer Cari Yatırım Toplam Transfer Faiz Ödemeleri

1975 51,7 38,0 13,7 19,8 28,5 3,0

1976 47,0 37,0 10,0 22,1 30,9 2,5

1977 44,2 34,8 9,4 22,9 33,0 2,3

1978 45,4 35,3 10,2 20,4 34,2 2,2

1979 44,1 35,7 8,4 16,4 39,5 3,0

1980 45,9 31,7 14,2 17,2 36,9 2,9

1981 42,1 26,2 15,8 20,2 37,7 5,0

1982* 45,0 27,6 17,4 20,8 34,2 5,5

1983 40,9 25,7 15,2 18,1 41,0 8,1

1984 39,4 23,7 15,7 18,3 42,4 11,6

1985 39,4 24,0 15,4 19,4 41,2 12,7

1986 37,4 22,5 14,8 19,9 42,7 16,3

1987 38,2 26,1 12,1 15,6 46,2 17,8

1988 37,5 26,1 11,4 12,9 49,6 23,7

1989 46,8 36,1 10,7 10,2 43,0 21,7

1990 52,8 42,5 10,3 10,1 37,1 20,8

1991 50,5 42,0 8,5 9,0 40,5 18,5

1992 56,1 47,1 9,1 8,6 35,3 18,2

1993 45,6 38,4 7,3 7,5 46,8 24,0

1994 41,1 32,9 8,2 5,6 53,3 33,2

1995 37,7 29,4 8,3 5,4 57,0 33,7

1996 32,6 24,7 7,8 6,0 61,4 38,0

1997 34,8 26,1 8,8 7,3 57,9 31,8

1998 33,4 25,1 8,3 5,7 60,8 39,1

1999 32,7 24,9 7,8 5,0 62,2 37,8

2000** 52,3

* 1982 Yõlõ 10 aylõktõr.**2000 Yõlõ Temmuz ayõ rakamlarõKaynak: DPT İnternet Sitesi Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-1998), TABLO:5.7 Konsolide Bütçe Gelir ve Harcamalarõnõn Yüzde Dağõlõmõhttp://www.dpt.gov.tr/dptweb/esg/esgx.html (23.08.2000)1997-1999: Muhasebat Genel Müdürlüğü Kamu Hesaplarõ Bülteni, http://www.muhasebat.gov.tr/mmturk.htm (23.08.2000)

Tablo 31: 1989-1999 Yõllarõ İhracatõ

USD

İhracat İhracat İhracat

1989 11.624.692.000 1993 15.345.067.000 1997 26.261.072.000

1990 12.959.289.000 1994 18.105.873.000 1998 26.973.951.000

1991 13.593.463.000 1995 21.637.043.000 1999 26.214.180.000

1992 14.714.628.000 1996 23.224.466.000

Kaynak: TCMB Elektronik Veri Dağõtõm Sistemi (06.09.2000)


Tablo 32: 1982-2000 Yõllarõnda Aylõk TEFE1987=100

TEFE TEFE TEFE TEFE TEFE01.1982 18,00 10.1985 62,40 07.1989 288,00 04.1993 1.543,60 01.1997 16.423,4002.1982 18,70 11.1985 64,20 08.1989 295,50 05.1993 1.588,00 02.1997 17.425,5003.1982 19,30 12.1985 65,60 09.1989 303,00 06.1993 1.625,20 03.1997 18.363,9004.1982 19,60 01.1986 68,40 10.1989 311,40 07.1993 1.702,30 04.1997 19.329,4005.1982 19,80 02.1986 70,10 11.1989 324,40 08.1993 1.766,20 05.1997 20.311,6006.1982 20,10 03.1986 71,00 12.1989 340,20 09.1993 1.837,10 06.1997 20.969,9007.1982 20,50 04.1986 72,50 01.1990 355,30 10.1993 1.902,60 07.1997 22.166,3008.1982 21,00 05.1986 73,70 02.1990 371,70 11.1993 2.023,50 08.1997 23.523,9009.1982 21,20 06.1986 74,50 03.1990 387,20 12.1993 2.082,20 09.1997 24.959,9010.1982 21,30 07.1986 75,60 04.1990 396,50 01.1994 2.192,30 10.1997 26.654,8011.1982 21,60 08.1986 75,90 05.1990 402,60 02.1994 2.412,70 11.1997 28.205,8012.1982 21,70 09.1986 77,50 06.1990 408,50 03.1994 2.617,50 12.1997 29.698,4001.1983 23,70 10.1986 80,30 07.1990 415,40 04.1994 3.477,30 01.1998 31.520,4002.1983 24,30 11.1986 81,50 08.1990 433,80 05.1994 3.789,60 02.1998 32.870,6003.1983 24,60 12.1986 82,30 09.1990 458,80 06.1994 3.861,10 03.1998 34.072,3004.1983 25,10 01.1987 85,30 10.1990 480,00 07.1994 3.894,80 04.1998 35.367,4005.1983 25,50 02.1987 88,50 11.1990 493,30 08.1994 4.001,10 05.1998 36.573,7006.1983 26,00 03.1987 91,50 12.1990 505,60 09.1994 4.217,40 06.1998 37.080,4007.1983 26,20 04.1987 95,30 01.1991 528,80 10.1994 4.507,40 07.1998 37.858,5008.1983 26,80 05.1987 100,70 02.1991 556,60 11.1994 4.795,90 08.1998 38.914,9009.1983 27,40 06.1987 96,30 03.1991 583,60 12.1994 5.196,30 09.1998 40.923,2010.1983 28,10 07.1987 96,50 04.1991 615,00 01.1995 5.630,30 10.1998 42.335,5011.1983 29,20 08.1987 99,50 05.1991 632,90 02.1995 6.026,30 11.1998 43.772,2012.1983 30,40 09.1987 103,40 06.1991 641,50 03.1995 6.395,40 12.1998 44.970,0001.1984 32,10 10.1987 107,10 07.1991 655,90 04.1995 6.647,60 01.1999 46.526,9002.1984 33,10 11.1987 111,30 08.1991 686,90 05.1995 6.759,00 02.1999 47.974,3003.1984 34,10 12.1987 124,80 09.1991 717,00 06.1995 6.845,40 03.1999 49.964,5004.1984 36,30 01.1988 135,30 10.1991 742,20 07.1995 7.009,10 04.1999 52.616,8005.1984 38,60 02.1988 143,70 11.1991 770,80 08.1995 7.214,90 05.1999 54.581,1006.1984 40,60 03.1988 153,60 12.1991 805,00 09.1995 7.558,80 06.1999 55.797,1007.1984 40,60 04.1988 160,50 01.1992 893,80 10.1995 7.890,20 07.1999 58.313,2008.1984 41,90 05.1988 162,60 02.1992 940,70 11.1995 8.232,10 08.1999 60.379,1009.1984 43,00 06.1988 163,90 03.1992 981,00 12.1995 8.567,10 09.1999 63.798,4010.1984 44,30 07.1988 168,30 04.1992 1.002,50 01.1996 9.262,10 10.1999 66.833,0011.1984 45,90 08.1988 174,00 05.1992 1.009,50 02.1996 9.776,40 11.1999 69.874,6012.1984 46,70 09.1988 182,00 06.1992 1.012,00 03.1996 10.426,50 12.1999 74.860,0001.1985 49,10 10.1988 190,80 07.1992 1.030,60 04.1996 11.349,70 01.2000 78.790,9002.1985 51,40 11.1988 201,30 08.1992 1.080,40 05.1996 11.805,60 02.2000 81.843,1003.1985 53,70 12.1988 209,60 09.1992 1.148,10 06.1996 12.070,80 03.2000 84.234,5004.1985 55,30 01.1989 224,60 10.1992 1.211,80 07.1996 12.328,10 04.2000 86.374,9005.1985 57,00 02.1989 232,80 11.1992 1.254,10 08.1996 12.762,90 05.2000 88.029,9006.1985 56,80 03.1989 241,30 12.1992 1.299,30 09.1996 13.474,60 06.2000 88.422,8007.1985 57,30 04.1989 254,00 01.1993 1.364,80 10.1996 14.211,90 07.2000 89.328,2008.1985 58,40 05.1989 265,30 02.1993 1.436,00 11.1996 14.997,8009.1985 59,80 06.1989 273,90 03.1993 1.504,30 12.1996 15.582,30

Kaynak: TCMB Veri Dağõtõm Sistemi (30.08.2000)


Tablo 33: 1995-1999 Yõllarõ İç Borç İhaleleri ve Faizler

İhale Ay İhraç Vade Kabul Yõllõk Faiz Ort. % Bileşik Faiz % Vade İhraç Tarihi TEFE TEFE Fark Reel Faiz

No Tarihi Tarihi Edilen (Nom) Brüt Net Brüt Net TEFE'si TEFE'si Fark Yõllõk

781 3 04.01.1995 05.04.1995 5.087.005 114.24 114.24 173,16 173.16 6647,6 5630,3 0,18 94,32710128 40,57

782 3 13.01.1995 14.04.1995 46.236.415 113.56 113.56 171,72 171.72 6647,6 5630,3 0,18 94,32710128 39,83

783 6 18.01.1995 19.04.1995 49.155.300 111.24 111.24 166,84 166.84 6647,6 5630,3 0,18 39,40125583 91,42

784 3 26.01.1995 27.04.1995 12.949.045 108.08 108.08 160,30 160.30 6647,6 5630,3 0,18 94,32710128 33,95

785 6 08.02.1995 09.08.1995 13.054.575 127.98 127.98 168,92 168.92 7214,9 6026,3 0,20 43,33727258 87,61

786 6 15.02.1995 16.08.1995 42.169.890 119.24 119.24 154,78 154.78 7214,9 6026,3 0,20 43,33727258 77,75

787 6 17.02.1995 18.08.1995 29.779.500 113.36 113.36 145,48 145.48 7214,9 6026,3 0,20 43,33727258 71,26

788 6 22.02.1995 01.09.1995 32.884.095 107.42 107.42 134,42 134.42 7558,8 6026,3 0,25 57,32734478 49,00

789 7 23.02.1995 21.09.1995 43.371.145 101.98 101.98 123,01 123.01 7558,8 6026,3 0,25 47,46512576 51,23

790 7 02.03.1995 28.09.1995 17.284.655 101.88 101.88 122,86 122.86 7558,8 6395,4 0,18 33,17774949 67,34

791 9 08.03.1995 06.12.1995 51.257.850 109.80 109.80 122,77 122.77 8567,1 6395,4 0,34 47,66860252 50,86

792 9 16.03.1995 14.12.1995 45.432.725 107.72 107.72 120,24 120.24 8567,1 6395,4 0,34 47,66860252 49,14

793 12 22.03.1995 20.03.1996 37.191.835 125.50 125.50 125,49 125.49 10426,5 6395,4 0,63 63,0312412 38,31

794 12 24.03.1995 22.03.1996 53.372.600 121.81 121.81 121,80 121.80 10426,5 6395,4 0,63 63,0312412 36,05

795 9 31.03.1995 29.12.1995 47.157.855 98.52 98.52 109,10 109.10 8567,1 6395,4 0,34 47,66860252 41,60

796 12 05.04.1995 03.04.1996 69.856.600 99.42 99.42 99,41 99.41 11349,7 6647,6 0,71 70,73379866 16,80

797 6 14.04.1995 13.10.1995 42.545.650 80.62 80.62 96,86 96.86 7890,2 6647,6 0,19 40,87900165 39,74

798 9 18.04.1995 16.01.1996 64.653.480 86.09 86.09 94,29 94.29 9262,1 6647,6 0,39 55,61786354 24,85

799 12 19.04.1995 17.04.1996 47.893.740 95.65 95.65 95,64 95.64 11349,7 6647,6 0,71 70,73379866 14,59

800 12 27.04.1995 25.04.1996 3.126.000 101.88 101.88 101,87 101.87 11349,7 6647,6 0,71 70,73379866 18,24

801 3 27.04.1995 27.07.1995 18.281.235 77.36 77.36 102,83 102.83 7009,1 6647,6 0,05 23,59175752 64,11

802 6 03.05.1995 01.11.1995 37.883.105 89.64 89.64 109,72 109.72 8232,1 6759 0,22 48,3393535 41,38

803 9 17.05.1995 14.02.1996 18.736.980 100.68 100.68 111,70 111.70 9776,4 6759 0,45 63,579429 29,42

804 12 23.05.1995 21.05.1996 10.395.680 115.82 115.82 115,81 115.81 11805,6 6759 0,75 74,66489126 23,56

805 3 30.05.1995 29.08.1995 21.796.150 80.92 80.92 108,95 108.95 7214,9 6759 0,07 29,83490917 60,94




806 6 08.06.1995 07.12.1995 1.545.030 99.16 99.16 123,74 123.74 8567,1 6845,4 0,25 56,62821966 42,85

807 3 20.06.1995 19.09.1995 7.618.350 71.92 71.92 93,74 93.74 7558,8 6845,4 0,10 48,66751957 30,32

808 6 28.06.1995 05.01.1996 11.775.500 84.23 84.23 100,88 100.88 9262,1 6845,4 0,35 83,07172353 9,73

809 12 05.07.1995 03.07.1996 7.232.465 104.89 104.89 104,88 104.88 12328,1 7009,1 0,76 75,88706111 16,48

810 3 14.07.1995 13.10.1995 21.498.935 69.00 69.00 88,99 88.99 7890,2 7009,1 0,13 60,58427765 17,69

811 7 18.07.1995 13.02.1996 7.876.050 84.91 84.91 99,59 99.59 9776,4 7009,1 0,39 76,90614748 12,82

812 12 27.07.1995 25.07.1996 20.513.600 105.13 105.13 105,12 105.12 12328,1 7009,1 0,76 75,88706111 16,62

813 3 04.08.1995 03.11.1995 20.376.665 66.96 66.96 85,72 85.72 8232,1 7214,9 0,14 69,48110441 9,58

814 7 10.08.1995 07.03.1996 52.660.570 80.98 80.98 94,34 94.34 10426,5 7214,9 0,45 87,9872509 3,38

815 9 16.08.1995 15.05.1996 76.034.650 83.22 83.22 90,92 90.92 11805,6 7214,9 0,64 92,81626424 -0,98

816 12 22.08.1995 20.08.1996 15.170.500 99.83 99.83 99,82 99.82 12762,9 7214,9 0,77 76,89642268 12,96

817 3 29.08.1995 28.11.1995 21.307.805 70.00 70.00 90,61 90.61 8232,1 7214,9 0,14 69,48110441 12,47

818 7 05.09.1995 02.04.1996 3.010.850 83.89 83.89 98,22 98.22 11349,7 7558,8 0,50 100,7360973 -1,25

819 5 21.09.1995 21.02.1996 27.636.725 89.00 89.00 112,98 112.98 9776,4 7558,8 0,29 85,41405803 14,87

820 4 28.09.1995 07.02.1996 23.436.205 92.70 92.70 122,38 122.38 9776,4 7558,8 0,29 116,3606731 2,78

821 7 13.10.1995 03.05.1996 2.261.850 108.73 108.73 133,94 133.94 11805,6 7890,2 0,50 99,52627282 17,25

822 5 13.10.1995 28.02.1996 28.691.680 101.55 101.55 136,10 136.10 9776,4 7890,2 0,24 67,27008644 41,15

823 4 13.10.1995 01.02.1996 52.519.385 94.14 94.14 128,79 128.79 9776,4 7890,2 0,24 90,22730346 20,27

824 3 19.10.1995 23.01.1996 36.529.875 92.25 92.25 128,34 128.34 9262,1 7890,2 0,17 89,88288225 20,25

825 5 26.10.1995 27.03.1996 2.057.645 99.46 99.46 129,57 129.57 10426,5 7890,2 0,32 95,21864131 17,60

826 3 01.11.1995 09.02.1996 49.654.525 94.13 94.13 130,98 130.98 9776,4 8232,1 0,19 98,91764081 16,12

827 5 03.11.1995 27.03.1996 816.420 102.89 102.89 136,87 136.87 10426,5 8232,1 0,27 76,32219529 34,34

828 3 09.11.1995 29.01.1996 14.384.255 92.52 92.52 131,95 131.95 9262,1 8232,1 0,13 60,24899439 44,74

829 4 20.11.1995 11.03.1996 10.014.580 97.66 97.66 134,88 134.88 10426,5 8232,1 0,27 103,181298 15,60

830 5 22.11.1995 05.04.1996 3.282.935 103.40 103.40 139,95 139.95 11349,7 8232,1 0,38 116,140916 11,02

831 5 28.11.1995 28.02.1996 9.566.590 98.00 98.00 140,02 140.02 9776,4 8232,1 0,19 51,07895768 58,87

832 3 06.12.1995 19.02.1996 13.049.015 108.32 108.32 165,86 165.86 9776,4 8567,1 0,14 69,58229344 56,77




833 2 06.12.1995 25.01.1996 4.869.145 105.99 105.99 169,00 169.00 9262,1 8567,1 0,08 59,68119578 68,46

834 3 14.12.1995 14.03.1996 27.021.760 112.72 112.72 169,94 169.94 10426,5 8567,1 0,22 119,391019 23,04

835 3 29.12.1995 29.03.1996 24.339.115 129.00 129.00 205,90 205.90 10426,5 8567,1 0,22 119,391019 39,43

836 3 02.01.1996 11.04.1996 2.391.735 145.60 145.60 240,33 240.33 11349,7 9262,1 0,23 125,4756598 50,94

837 3 10.01.1996 24.04.1996 128.000.465 138.90 138.90 221,61 221.61 11349,7 9262,1 0,23 125,4756598 42,64

838 4 16.01.1996 29.05.1996 79.521.890 148.01 148.01 225,93 225.93 11805,6 9262,1 0,27 107,0788745 57,39

839 5 23.01.1996 19.06.1996 115.737.010 133.99 133.99 191,42 191.42 12070,8 9262,1 0,30 88,82687794 54,33

840 3 25.01.1996 08.05.1996 66.360.130 112.00 112.00 164,24 164.24 11805,6 9262,1 0,27 163,9455805 0,11

841 4 01.02.1996 05.06.1996 54.372.545 125.53 125.53 183,99 183.99 12070,8 9776,4 0,23 88,22238646 50,88

842 5 09.02.1996 10.07.1996 86.080.240 117.62 117.62 160,35 160.35 12328,1 9776,4 0,26 74,47019514 49,22

843 4 14.02.1996 12.06.1996 88.900.125 104.61 104.61 145,90 145.90 12070,8 9776,4 0,23 88,22238646 30,64

844 5 23.02.1996 16.07.1996 59.113.340 111.85 111.85 152,46 152.46 12328,1 9776,4 0,26 74,47019514 44,70

845 5 28.02.1996 31.07.1996 103.522.080 104.82 104.82 138,12 138.12 12328,1 9776,4 0,26 74,47019514 36,48

846 4 07.03.1996 26.06.1996 82.077.050 84.83 84.83 112,65 112.65 12070,8 10426,5 0,16 55,16455488 37,05

847 5 14.03.1996 07.08.1996 68.868.730 100.64 100.64 132,90 132.90 12762,9 10426,5 0,22 62,45981912 43,36

848 6 20.03.1996 04.09.1996 83.046.600 103.22 103.22 132,59 132.59 13474,6 10426,5 0,29 67,01468873 39,26

849 4 29.03.1996 25.07.1996 13.368.790 103.61 103.61 144,33 144.33 12328,1 10426,5 0,18 65,29998071 47,81

850 7 03.04.1996 30.10.1996 124.308.270 112.99 112.99 138,69 138.69 14211,9 11349,7 0,25 47,03829122 62,33

851 6 11.04.1996 09.10.1996 141.470.795 98.40 98.40 122,77 122.77 14211,9 11349,7 0,25 56,79619577 42,08

852 7 17.04.1996 13.11.1996 110.573.730 103.04 103.04 124,49 124.49 14997,8 11349,7 0,32 61,25106319 39,22

853 5 24.04.1996 25.09.1996 126.435.510 95.37 95.37 122,82 122.82 13474,6 11349,7 0,19 50,96476629 47,60

854 6 08.05.1996 06.11.1996 85.749.010 97.42 97.42 121,14 121.14 14997,8 11805,6 0,27 61,39087909 37,02

855 3 15.05.1996 14.08.1996 86.459.790 79.40 79.40 106,32 106.32 12762,9 11805,6 0,08 36,59827304 51,04

856 3 29.05.1996 28.08.1996 49.708.930 85.68 85.68 117,35 117.35 12762,9 11805,6 0,08 36,59827304 59,12

857 3 05.06.1996 11.09.1996 41.134.905 90.33 90.33 124,46 124.46 13474,6 12070,8 0,12 55,28135441 44,55

858 4 12.06.1996 02.10.1996 93.588.545 93.08 93.08 126,71 126.71 14211,9 12070,8 0,18 63,21056429 38,91

859 5 19.06.1996 20.11.1996 135.596.270 98.35 98.35 127,57 127.57 14997,8 12070,8 0,24 68,38352959 35,15




860 6 26.06.1996 08.01.1997 155.691.500 101.14 101.14 124,21 124.21 16423,4 12070,8 0,36 85,12029452 21,12

861 6 10.07.1996 22.01.1997 94.062.400 103.20 103.20 127,21 127.21 16423,4 12328,1 0,33 77,47363472 28,02

862 7 16.07.1996 05.02.1997 16.393.035 112.51 112.51 139,27 139.27 17425,5 12328,1 0,41 80,98328091 32,21

863 5 25.07.1996 18.12.1996 48.796.605 98.65 98.65 129,60 129.60 15582,3 12328,1 0,26 75,45469374 30,86

864 4 31.07.1996 04.12.1996 154.228.825 95.56 95.56 128,32 128.32 15582,3 12328,1 0,26 101,9325077 13,07

865 6 07.08.1996 12.02.1997 105.348.185 99.89 99.89 123,61 123.61 17425,5 12762,9 0,37 86,41109772 19,96

866 7 14.08.1996 26.02.1997 155.053.305 101.36 101.36 124,53 124.53 17425,5 12762,9 0,37 70,54262386 31,66

867 7 20.08.1996 19.03.1997 43.201.880 106.31 106.31 128,94 128.94 18363,9 12762,9 0,44 86,58804083 22,70

868 6 28.08.1996 05.03.1997 36.166.650 107.54 107.54 135,00 135.00 18363,9 12762,9 0,44 107,0289624 13,51

869 4 04.09.1996 25.12.1996 133.878.575 87.78 87.78 117,50 117.50 15582,3 13474,6 0,16 54,64897247 40,64

871 6 18.09.1996 26.03.1997 176.771.350 101.26 101.26 125,63 125.63 18363,9 13474,6 0,36 85,73684951 21,48

872 7 25.09.1996 09.04.1997 199.012.140 103.72 103.72 127,97 127.97 19329,4 13474,6 0,43 85,62345107 22,81

873 7 02.10.1996 07.05.1997 108.641.945 108.71 108.71 131,19 131.19 20311,6 14211,9 0,43 84,44716604 25,34

874 8 09.10.1996 04.06.1997 288.209.215 111.25 111.25 130,71 130.71 20969,9 14211,9 0,48 79,2323193 28,72

875 12 30.10.1996 30.10.1997 311.136.900 121.93 121.93 121,77 121.77 26654,8 14211,9 0,88 87,55268472 18,24

876 9 06.11.1996 06.08.1997 39.233.000 106.49 94.79 118,75 104.63 23523,9 14997,8 0,57 82,23943303 20,03

877 6 13.11.1996 14.05.1997 69.625.985 106.70 94.96 135,16 117.50 20311,6 14997,8 0,35 83,41428405 28,21

878 6 20.11.1996 21.05.1997 51.499.030 113.00 100.56 144,92 125.84 20311,6 14997,8 0,35 83,41428405 33,53

879 9 04.12.1996 03.09.1997 100.022.560 120.80 107.51 136,32 119.98 24959,9 15582,3 0,60 87,41961419 26,09

880 13 18.12.1996 14.01.1998 181.343.360 128.10 114.00 123,66 110.38 31520,4 15582,3 1,02 91,61290797 16,72

881 13 25.12.1996 21.01.1998 69.275.815 130.00 115.70 125,45 111.98 31520,4 15582,3 1,02 91,61290797 17,66

882 13 08.01.1997 11.02.1998 373.395.750 117.12 101.67 112,42 98.00 32870,6 16423,4 1,00 89,74232163 11,95

883 13 22.01.1997 25.02.1998 200.355.000 103.00 89.39 99,25 86.47 32870,6 16423,4 1,00 89,74232163 5,01

884 10 05.02.1997 19.11.1997 196.449.065 89.17 77.40 96,46 82.98 28205,8 17425,5 0,62 78,23123173 10,23

885 10 12.02.1997 26.11.1997 125.683.065 95.20 82.63 103,44 88.94 28205,8 17425,5 0,62 78,23123173 14,14

886 10 26.02.1997 10.12.1997 380.164.765 103.28 89.64 112,87 97.00 29698,4 17425,5 0,70 89,60830886 12,27

888 12 12.03.1997 11.03.1998 217.722.920 109.02 94.63 109,02 94.62 34072,3 18363,9 0,86 85,53956404 12,66




889 13 19.03.1997 22.04.1998 217.407.685 111.05 96.39 106,77 93.05 35367,4 18363,9 0,93 83,12303089 12,91

890 13 26.03.1997 29.04.1998 344.503.120 119.58 103.80 114,71 99.99 35367,4 18363,9 0,93 83,12303089 17,25

898 6 25.06.1997 24.12.1997 76.233.235 96.24 83.54 119,40 100.98 29698,4 20969,9 0,42 100,5734228 9,39

899 9 02.07.1997 01.04.1998 290.270.600 111.19 96.51 124,47 106.69 35367,4 22166,3 0,60 86,44320934 20,40

900 10 09.07.1997 13.05.1998 229.125.050 116.61 101.22 125,08 107.75 36573,7 22166,3 0,65 82,37732011 23,41

901 11 16.07.1997 10.06.1998 280.014.050 115.34 100.12 120,37 104.01 37080,4 22166,3 0,67 75,29315167 25,72

902 11 06.08.1997 29.07.1998 351.671.230 135.92 117.99 137,22 118.99 37858,5 23523,9 0,61 68,05088833 41,16

903 11 13.08.1997 05.08.1998 259.960.000 137.06 118.97 138,37 119.99 38914,9 23523,9 0,65 73,17289647 37,65

904 10 20.08.1997 10.12.1997 45.479.930 94.48 78.36 129,18 101.78 29698,4 23523,9 0,26 32,27216845 73,26

905 11 20.08.1997 12.08.1998 257.858.350 137.06 118.97 138,38 119.99 38914,9 23523,9 0,65 73,17289647 37,65

906 6 03.09.1997 04.03.1998 244.395.885 111.16 96.48 142,05 119.75 34072,3 24959,9 0,37 86,34477497 29,89

908 12 17.09.1997 16.09.1998 255.893.750 129.10 112.06 129,10 112.05 40923,2 24959,9 0,64 63,95578508 39,73

909 8 08.10.1997 27.05.1998 313.234.170 103.61 89.93 121,72 103.70 36573,7 26654,8 0,37 60,72750569 37,95

910 4 30.10.1997 18.02.1998 322.962.400 98.67 85.66 136,94 114.05 32870,6 26654,8 0,23 87,54116515 26,34

911 7 19.11.1997 04.06.1998 409.528.800 109.00 94.62 135,55 114.68 37080,4 28205,8 0,31 59,83335236 47,37

913 3 10.12.1997 18.03.1998 524.648.175 102.81 89.25 147,84 122.52 34072,3 29698,4 0,15 73,25014008 43,05

915 6 14.01.1998 15.07.1998 490.472.810 103.48 96.64 130,25 119.98 37858,5 31520,4 0,20 44,25914873 59,61

917 3 11.02.1998 20.05.1998 522.323.740 99.32 92.78 141,13 128.91 36573,7 32870,6 0,11 53,2657331 57,33

918 6 18.02.1998 19.08.1998 565.400.610 106.34 99.32 134,61 123.98 38914,9 32870,6 0,18 40,15757494 67,39

920 6 04.03.1998 02.09.1998 485.831.415 101.90 95.18 127,86 117.82 40923,2 34072,3 0,20 44,25679209 57,95

921 8 11.03.1998 04.11.1998 362.301.940 106.77 99.73 124,75 115.50 43772,2 34072,3 0,28 45,61140283 54,35

922 3 18.03.1998 17.06.1998 631.402.750 89.16 83.28 123,65 113.08 37080,4 34072,3 0,09 40,27227406 59,44

924 6 01.04.1998 30.09.1998 401.572.175 93.80 87.62 115,80 106.81 40923,2 35367,4 0,16 33,88530238 61,18

926 9 29.04.1998 27.01.1999 626.857.450 100.88 94.21 111,95 103.93 46526,9 35367,4 0,32 44,1455736 47,04

927 12 13.05.1998 12.05.1999 437.515.000 97.97 91.50 97,97 91.49 54581,1 36573,7 0,49 49,23592636 32,66

928 9 20.05.1998 17.02.1999 750.296.400 91.15 85.13 100,29 93.16 47974,3 36573,7 0,31 43,58850193 39,49

930 6 04.06.1998 02.12.1998 602.038.400 81.35 75.98 98,00 90.51 44970 37080,4 0,21 47,08112882 34,62




931 9 10.06.1998 10.03.1999 572.381.600 85.51 79.85 93,61 86.96 49964,5 37080,4 0,35 48,82966829 30,09

933 12 17.06.1998 16.06.1999 527.611.300 106.27 99.25 106,27 99.24 55797,1 37080,4 0,50 50,47599271 37,08

934 6 08.07.1998 06.01.1999 329.441.000 65.50 61.18 76,23 70.53 46526,9 37858,5 0,23 51,03633171 16,68

935 9 15.07.1998 14.04.1999 450.039.275 74.40 69.49 80,62 74.94 52616,8 37858,5 0,39 55,10103853 16,45

937 12 29.07.1998 28.07.1999 395.066.700 92.70 86.58 92,70 86.57 58313,2 37858,5 0,54 54,02934612 25,11

938 6 05.08.1998 03.02.1999 507.268.600 78.62 73.42 94,07 86.89 47974,3 38914,9 0,23 51,97965547 27,69

939 9 12.08.1998 12.05.1999 50.441.000 93.75 87.56 103,39 96.03 54581,1 38914,9 0,40 57,00078369 29,55

941 3 19.08.1998 18.11.1998 313.365.075 81.00 75.64 109,09 99.92 43772,2 38914,9 0,12 60,07732726 30,62

942 4 02.09.1998 13.01.1999 354.140.430 112.48 105.07 156,59 143.32 46526,9 40923,2 0,14 46,96150587 74,60

943 6 16.09.1998 17.03.1999 587.437.515 110.96 103.64 141,74 130.49 49964,5 40923,2 0,22 49,06782649 62,17

945 7 30.09.1998 28.04.1999 670.838.535 119.96 112.06 148,85 137.34 52616,8 40923,2 0,29 53,8588893 61,74

946 7 07.10.1998 05.05.1999 81.054.675 116.53 116.53 143,82 143.82 54581,1 42335,5 0,29 54,57887967 57,73

947 9 21.10.1998 21.07.1999 189.317.600 123.40 123.40 139,55 139.55 58313,2 42335,5 0,38 53,25556075 56,31

948 7 04.11.1998 05.05.1999 662.959.415 113.46 113.46 145,64 145.64 54581,1 43772,2 0,25 45,98352432 68,27

949 10 11.11.1998 06.10.1999 175.006.940 126.41 126.41 132,35 132.35 66833 43772,2 0,53 66,16941753 39,83

950 9 18.11.1998 21.07.1999 605.611.300 125.05 125.05 147,76 147.76 58313,2 43772,2 0,33 46,58560802 69,02

951 10 02.12.1998 06.10.1999 1.096.766.270 137.78 137.78 149,25 149.25 66833 44970 0,49 60,87245237 54,94

952 9 09.12.1998 21.07.1999 547.742.755 121.71 121.71 148,05 148.05 58313,2 44970 0,30 41,40300835 75,42

953 14 16.12.1998 09.02.2000 244.608.295 137.89 137.89 128,21 128.21 81843,1 44970 0,82 67,07361571 36,59

954 7 23.12.1998 05.05.1999 238.595.050 101.26 101.26 136,69 136.69 54581,1 44970 0,21 39,38135415 69,81

956 14 13.01.1999 09.02.2000 1.230.698.500 122.33 122.33 118,24 118.24 81843,1 46526,9 0,76 62,27000368 34,49

957 14 22.01.1999 15.03.2000 293.276.300 150.87 150.87 139,97 139.97 84234,5 46526,9 0,81 66,32568856 44,28

958 5 27.01.1999 23.06.1999 906.707.170 106.85 106.85 143,09 143.09 55797,1 46526,9 0,20 54,66000665 57,18

959 14 03.02.1999 09.02.2000 1.458.649.000 131.51 131.51 130,32 130.32 81843,1 47974,3 0,71 58,06450795 45,71

960 14 17.02.1999 15.03.2000 721.588.815 127.37 127.37 122,98 122.98 84234,5 47974,3 0,76 62,01508305 37,63

961 6 17.02.1999 18.08.1999 729.905.020 96.58 96.58 119,90 119.90 60379,1 47974,3 0,26 58,40029178 38,83

962 14 24.02.1999 19.04.2000 688.868.495 132.11 132.11 123,12 123.12 86374,9 47974,3 0,80 65,53743038 34,79




964 14 10.03.1999 15.03.2000 1.227.181.100 100.74 100.74 100,00 100.00 84234,5 49964,5 0,69 56,46758927 27,82

965 6 17.03.1999 15.09.1999 380.958.660 90.10 90.10 110,40 110.40 63798,4 49964,5 0,28 63,04086955 29,05

966 14 17.03.1999 19.04.2000 833.506.000 112.34 112.34 107,97 107.97 86374,9 49964,5 0,73 59,86932931 30,09

967 14 24.03.1999 17.05.2000 559.920.320 106.68 106.68 100,45 100.45 88029,9 49964,5 0,76 62,49136328 23,36

970 14 14.04.1999 19.04.2000 1.241.137.870 107.90 107.90 107,06 107.06 86374,9 52616,8 0,64 52,93653644 35,39

971 14 21.04.1999 17.05.2000 746.790.000 94.33 94.33 91,74 91.74 88029,9 52616,8 0,67 55,44486493 23,35

972 6 28.04.1999 15.09.1999 907.209.000 77.85 77.85 97,57 97.57 63798,4 52616,8 0,21 47,01806767 34,38

973 6 05.05.1999 03.11.1999 500.638.975 86.08 86.08 104,60 104.60 69874,6 54581,1 0,28 63,89062128 24,84

974 14 05.05.1999 07.06.2000 1.120.448.105 100.56 100.56 96,96 96.96 88422,8 54581,1 0,62 51,2133963 30,25

975 14 12.05.1999 17.05.2000 1.028.346.500 94.35 94.35 93,68 93.68 88029,9 54581,1 0,61 50,63729441 28,57

977 14 04.06.1999 07.06.2000 808.482.930 104.67 104.67 104,10 104.10 88422,8 55797,1 0,58 48,38430724 37,55

979 6 16.06.1999 03.11.1999 194.714.000 86.79 86.79 111,46 111.46 69874,6 55797,1 0,25 56,82504273 34,84

981 7 23.06.1999 19.01.2000 1.117.573.510 98.09 98.09 117,57 117.57 78790,9 55797,1 0,41 80,68015645 20,42

984 7 21.07.1999 19.01.2000 969.929.000 80.14 80.14 96,20 96.20 78790,9 58313,2 0,35 67,5224021 17,12

986 3 28.07.1999 27.10.1999 382.000.000 75.06 75.06 98,96 98.96 66833 58313,2 0,15 72,54259557 15,31

988 14 04.08.1999 23.08.2000 424.409.560 97.66 97.66 95,58 95.58 89328,2 60379,1 0,48 39,89483147 39,81

989 3 18.08.1999 17.11.1999 240.000.000 75.56 75.56 99,79 99.79 69874,6 60379,1 0,16 79,36214878 11,39

992 6 15.09.1999 15.03.2000 828.633.810 81.90 81.90 98,67 98.67 84234,5 63798,4 0,32 74,32530361 13,97

996 7 06.10.1999 24.05.2000 575.206.045 89.68 89.68 103,38 103.38 88029,9 66833 0,32 60,35993116 26,83

998 3 27.10.1999 26.01.2000 344.000.000 73.08 73.08 95,65 95.65 78790,9 66833 0,18 93,17032945 1,28

1001 3 17.11.1999 16.02.2000 396.000.000 71.66 71.66 93,32 93.32 81843,1 69874,6 0,17 88,21357533 2,71Not: Reel faiz, gerçekleşen TEFE oranlarõ esas alõnarak hesaplanmõştõr. İhraç ile vade tarihleri arasõndaki TEFE değişimi hesaplanarak yõllõk baza getirilmiş, ardõndan ihalede gerçekleşen yõllõk bileşik faiz burakama bölünmek suretiyle reel faiz bulunmuştur. Değişken faizli kağõtlar reel faiz hesabõnda dikkate alõnmamõştõr.


Tablo 34: Kamu Dõş Borçlarõnda Faiz ve Diğer Maliyetler

USD

Faiz Faiz Oranõ Kur Farkõ* Kur Farkõ Oranõ Toplam Maliyet Toplam Maliyet Oranõ

1971 53.000.000 2,38% -62.000.000 -2,79% -9.000.000 -0,40%

1972 63.000.000 2,57% 232.000.000 9,45% 295.000.000 12,02%

1973 80.000.000 2,79% -19.000.000 -0,66% 61.000.000 2,13%

1974 92.000.000 2,93% -133.000.000 -4,24% -41.000.000 -1,31%

1975 106.000.000 3,33% 300.000.000 9,43% 406.000.000 12,76%

1976 145.000.000 4,01% 401.000.000 11,08% 546.000.000 15,09%

1977 168.000.000 3,79% 1.373.000.000 30,94% 1.541.000.000 34,72%

1978 176.000.000 2,72% 3.596.000.000 55,63% 3.772.000.000 58,35%

1979 266.000.000 2,41% 12.000.000 0,11% 278.000.000 2,52%

1980 486.000.000 3,24% -1.602.000.000 -10,68% -1.116.000.000 -7,44%

1981 960.000.000 6,30% -294.000.000 -1,93% 666.000.000 4,37%

1982 1.137.000.000 7,08% -920.000.000 -5,73% 217.000.000 1,35%

1983 1.194.000.000 7,44% 36.000.000 0,22% 1.230.000.000 7,67%

1984 1.138.000.000 6,88% 1.688.000.000 10,20% 2.826.000.000 17,08%

1985 1.295.000.000 6,63% 4.236.000.000 21,68% 5.531.000.000 28,31%

1986 1.461.000.000 6,01% 5.613.000.000 23,11% 7.074.000.000 29,12%

1987 1.851.000.000 5,87% 470.000.000 1,49% 2.321.000.000 7,36%

1988 2.386.000.000 7,11% -2.141.000.000 -6,38% 245.000.000 0,73%

1989 2.593.000.000 7,44% 2.863.000.000 8,21% 5.456.000.000 15,65%

1990 2.816.000.000 7,28% 49.000.000 0,13% 2.865.000.000 7,41%

1991 2.735.000.000 6,89% -408.000.000 -1,03% 2.327.000.000 5,86%

1992 2.865.000.000 7,10% 2.285.000.000 5,66% 5.150.000.000 12,76%

1993 3.004.000.000 6,79% 1.178.000.000 2,66% 4.182.000.000 9,45%

1994 2.882.000.000 5,94% 2.044.000.000 4,21% 4.926.000.000 10,15%

1995 2.916.000.000 5,84% 3.688.000.000 7,38% 6.604.000.000 13,22%

1996 2.318.000.000 4,45% -3.085.000.000 -5,92% -767.000.000 -1,47%

1997 2.066.000.000 4,12% 1.449.093.113 2,89% 3.515.093.113 7,01%

Genel Ortalama 10,87%*Stok artõşlarõndan hesaplanmõştõrKaynak: ek tablolar no 19


Tablo 35: Türkiye�nin Toplam Dõş Borç Yükü ile İlgili Göstergeler

Dõş Borç Servisi / İhracat Toplam Dõş Borç / GSMH Toplam Dõş Borç / İhracat Dõş Borç Faiz Servisi / İhracat

1970 - %13,5127 - -

1971 - %11,6688 - -

1972 - %10,2146 - -

1973 - %9,3102 - -

1974 - %7,4727 - -

1975 - %7,0690 - -

1976 - %8,0099 - -

1977 - %8,3703 - -

1978 - %10,2493 - -

1979 - %12,1273 - -

1980 %95,0000 %22,3369 %541,0000 %39,0000

1981 %58,0000 %23,8256 %345,0000 %31,0000

1982 %54,0000 %28,0385 %303,0000 %27,0000

1983 %62,0000 %38,6610 %319,0000 %26,0000

1984 %47,0000 %41,5657 %282,0000 %21,0000

1985 %48,0000 %41,6654 %311,0000 %21,0000

1986 %57,0000 %47,5620 %425,0000 %28,0000

1987 %49,0000 %54,7405 %391,0000 %23,0000

1988 %56,0000 %57,1548 %341,0000 %23,0000

1989 %59,0000 %41,8900 %359,1579 %25,0000

1990 %55,0000 %36,1379 %378,3772 %25,0000

1991 %55,0000 %40,3887 %371,4212 %25,0000

1992 %56,0000 %43,0985 %377,8009 %23,0000

1993 %51,0000 %48,7568 %438,9424 %23,0000

1994 %51,0000 %64,8231 %362,3189 %21,0000

1995 %45,0000 %55,5083 %338,6692 %20,0000

1996 %31,0000 %57,2391 %343,3793 %13,0000

1997 %40,0000 %63,5767 %346,9339 %17,0000

1998 %42,0000 %60,9358 %385,3955 %15,0000

1999 %55,0000 %70,2574 %388,2631 %19,0000

2000 - - - %21,0000


Tablo 36: 1984-2000 Yõllarõnda Yabancõ Sermaye Hareketleri ve Dõş Ticaret Dengesi

Milyon USD

SermayeHareketleri(Toplam)

A. DoğrudanYatõrõmlar

B. PortföyYatõrõmlarõ

C. Diğer uzunvadeli sermaye

hareketleri

D. Kõsa vadelisermaye

hareketleriDõş TicaretDengesi

1984Q1 586.000 30.000 0 444.000 112.000 -191.000

1984Q2 -85.000 35.000 0 -103.000 -17.000 -807.000

1984Q3 -417.000 28.000 0 105.000 -550.000 -963.000

1984Q4 -11.000 20.000 0 166.000 -197.000 -981.000

1985Q1 -78.000 36.000 0 -308.000 194.000 -518.000

1985Q2 113.000 12.000 0 -41.000 142.000 -589.000

1985Q3 694.000 17.000 0 -139.000 816.000 -753.000

1985Q4 336.000 34.000 0 -25.000 327.000 -1.115.000

1986Q1 877.000 31.000 86.000 -36.000 796.000 -808.000

1986Q2 704.000 44.000 60.000 495.000 105.000 -807.000

1986Q3 367.000 24.000 0 152.000 191.000 -844.000

1986Q4 176.000 26.000 0 430.000 -280.000 -622.000

1987Q1 750.000 13.000 116.000 69.000 552.000 -685.000

1987Q2 178.000 74.000 67.000 431.000 -394.000 -627.000

1987Q3 -107.000 21.000 -13.000 182.000 -297.000 -706.000

1987Q4 1.070.000 -2.000 112.000 771.000 189.000 -1.211.000

1988Q1 265.000 31.000 375.000 -247.000 106.000 -484.000

1988Q2 17.000 47.000 378.000 -82.000 -326.000 -814.000

1988Q3 -765.000 118.000 2.000 -87.000 -798.000 -462.000

1988Q4 -475.000 158.000 423.000 207.000 -1.263.000 -17.000

1989Q1 -718.000 94.000 70.000 -234.000 -648.000 -297.000

1989Q2 612.000 142.000 440.000 53.000 -23.000 -1.188.000

1989Q3 146.000 138.000 561.000 -663.000 110.000 -1.704.000

1989Q4 740.000 289.000 315.000 159.000 -23.000 -1.030.000

1990Q1 1.089.000 122.000 167.000 -139.000 939.000 -1.629.000

1990Q2 1.213.000 275.000 260.000 -270.000 948.000 -2.204.000

1990Q3 775.000 174.000 84.000 3.000 514.000 -2.855.000

1990Q4 960.000 129.000 36.000 196.000 599.000 -2.867.000

1991Q1 -1.710.000 129.000 28.000 -614.000 -1.253.000 -1.342.000

1991Q2 413.000 133.000 214.000 187.000 -121.000 -1.677.000

1991Q3 -932.000 260.000 76.000 -70.000 -1.198.000 -2.308.000

1991Q4 -168.000 261.000 305.000 -286.000 -448.000 -2.013.000

1992Q1 28.000 165.000 224.000 106.000 -467.000 -1.291.000

1992Q2 1.603.000 194.000 930.000 -575.000 1.054.000 -2.133.000

1992Q3 938.000 254.000 569.000 -236.000 351.000 -2.460.000

1992Q4 1.079.000 166.000 688.000 -233.000 458.000 -2.306.000

1993Q1 2.827.000 94.000 1.028.000 198.000 1.507.000 -2.207.000

1993Q2 2.215.000 200.000 367.000 471.000 1.177.000 -4.243.000

1993Q3 2.093.000 135.000 741.000 466.000 751.000 -4.319.000

1993Q4 1.828.000 193.000 1.781.000 235.000 -381.000 -3.391.000


Milyon USD

SermayeHareketleri(Toplam)

A. DoğrudanYatõrõmlar

B. PortföyYatõrõmlarõ

C. Diğer uzunvadeli sermaye

hareketleri

D. Kõsa vadelisermaye

hareketleriDõş TicaretDengesi

1994Q1 835.000 51.000 1.410.000 75.000 -701.000 -1.799.000

1994Q2 -2.463.000 119.000 -58.000 -224.000 -2.300.000 -821.000

1994Q3 -2.374.000 132.000 -290.000 -576.000 -1.640.000 -504.000

1994Q4 -192.000 257.000 96.000 -59.000 -486.000 -1.092.000

1995Q1 2.874.000 126.000 -844.000 -360.000 3.952.000 -1.801.000

1995Q2 1.693.000 123.000 -324.000 373.000 1.521.000 -3.116.000

1995Q3 1.932.000 159.000 1.377.000 -162.000 558.000 -3.957.000

1995Q4 -1.856.000 364.000 28.000 70.000 -2.318.000 -4.338.000

1996Q1 2.305.000 212.000 798.000 -327.000 1.622.000 -2.357.000

1996Q2 2.797.000 93.000 842.000 30.000 1.832.000 -3.269.000

1996Q3 1.699.000 136.000 -370.000 826.000 1.107.000 -2.238.000

1996Q4 1.962.000 171.000 -700.000 1.107.000 1.384.000 -2.718.000

1997Q1 1.582.000 127.000 891.000 729.000 -165.000 -2.763.000

1997Q2 3.443.000 129.000 261.000 1.005.000 2.048.000 -3.953.000

1997Q3 3.008.000 112.000 792.000 1.545.000 559.000 -4.527.000

1997Q4 704.000 186.000 -310.000 1.509.000 -681.000 -4.115.000

1998Q1 3.711.000 83.000 946.000 366.000 2.316.000 -3.106.000

1998Q2 3.936.000 137.000 474.000 2.240.000 1.085.000 -4.020.000

1998Q3 -10.559.000 155.000 -7.021.000 1.054.000 -4.747.000 -4.012.000

1998Q4 3.360.000 198.000 -1.110.000 325.000 3.947.000 -3.082.000

1999Q1 1.119.000 91.000 1.182.000 -367.000 213.000 -831.000

1999Q2 215.000 182.000 619.000 -594.000 8.000 -3.263.000

1999Q3 596.000 -192.000 -72.000 461.000 399.000 -3.121.000

1999Q4 2.741.000 57.000 1.700.000 845.000 139.000 -3.232.000

2000Q1 3.503.000 -20.000 2.091.000 248.000 1.184.000 -3.839.000

2000Q2 1.947.000 -79.000 480.000 753.000 793.000 -3.821.000

Kaynak: TCMB İnternet Sitesi Veri Dağõtõm Sistemi

Tablo 37: Türkiye�nin Uluslararasõ Rezervleri ve Kõsa Vadeli Dõş Borçlar

USD

Net UluslararasõRezervler

Kõsa Vadeli DõşBorçlar

Kõsa VadeliBorçlar/

UluslararasõRezervler





1983Q4 2.281.000.000 2.088.500.000 %91,6 1993Q1 12.596.000.000 14.795.600.000 %117,5

1984Q4 3.180.000.000 3.482.000.000 %109,5 1993Q2 14.485.000.000 15.182.300.000 %104,8

1985Q4 4.759.000.000 3.279.000.000 %68,9 1993Q3 16.543.000.000 16.507.700.000 %99,8

1986Q4 6.349.000.000 4.346.900.000 %68,5 1993Q4 18.533.000.000 17.761.400.000 %95,8

1987Q4 7.623.000.000 5.212.100.000 %68,4 1994Q1 15.891.000.000 12.995.900.000 %81,8

1988Q4 6.417.000.000 6.428.400.000 %100,2 1994Q2 13.221.000.000 13.836.800.000 %104,7

1989Q4 5.745.000.000 9.283.200.000 %161,6 1994Q3 12.154.000.000 16.623.200.000 %136,8


USD









1990Q4 9.500.000.000 11.387.100.000 %119,9 1994Q4 11.310.000.000 16.514.300.000 %146,0

1991Q1 9.179.000.000 9.726.500.000 %106,0 1995Q3 15.586.000.000 24.901.400.000 %159,8

1991Q2 8.822.000.000 10.917.900.000 %123,8 1995Q4 15.701.000.000 23.316.800.000 %148,5

1991Q3 8.641.000.000 11.576.800.000 %134,0 1996Q1 15.144.000.000 22.863.900.000 %151,0

1991Q4 9.117.000.000 12.250.100.000 %134,4 1996Q2 18.519.000.000 24.696.300.000 %133,4

1992Q1 10.203.000.000 11.152.200.000 %109,3 1996Q3 19.234.000.000 25.997.700.000 %135,2

1992Q2 8.819.000.000 12.345.400.000 %140,0 1996Q4 20.536.000.000 24.965.900.000 %121,6

1992Q3 11.701.000.000 14.661.000.000 %125,3 1997* 27.138.100.000 22.634.000.000 %83,40

1992Q4 12.660.000.000 15.252.200.000 %120,5 1998* 29.498.600.000 27.236.000.000 %92,33

1995Q1 13.166.000.000 19.413.000.000 %147,4 1999* 34.127.500.000 27.902.000.000 %81,76

1995Q2 14.227.000.000 21.215.100.000 %149,1

Kaynak: TCMB Veri Dağõtõm Sistemi

*Yõllõk Veriler

Tablo 38: 1985-1999 Yõllarõnda İhraç Edilen Nakit Dõşõ İç Borçlanma Senetleri ve Toplam İçBorca Oranõ

TL

Tahvil Bono Toplam Nakit Dõşõ / İç Borç

1985 2.640.962.000.000 0 2.640.962.000.000 % 52,44

1986 2.829.924.000.000 0 2.829.924.000.000 % 32,50

1987 2.960.350.000.000 0 2.960.350.000.000 % 22,37

1988 2.960.800.000.000 0 2.960.800.000.000 % 10,40

1989 4.037.984.000.000 0 4.037.984.000.000 % 9,62

1990 3.721.480.000.000 0 3.721.480.000.000 % 6,51

1991 9.508.170.000.000 0 9.508.170.000.000 % 11,88

1992 45.299.600.000.000 0 45.299.600.000.000 % 24,92

1993 117.603.992.000.000 0 117.603.992.000.000 % 32,98

1994 205.348.100.000.000 0 205.348.100.000.000 % 30,94

1995 290.813.800.000.000 119.000.000.000.000 409.813.800.000.000 % 30,10

1996 646.668.700.000.000 207.494.600.000.000 854.163.300.000.000 % 27,37

1997 1.302.918.100.000.000 0 1.302.918.100.000.000 % 21,00

1998 1.956.136.500.000.000 144.963.500.000.000 2.101.100.000.000.000 % 18,09

1999 2.385.487.117.550.000 72.000.000 2.385.487.189.550.000 % 10,41

Kaynak: Hazine Müsteşarlõğõ


İlgili Kaynaklar8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ - Borçlanma ve Borç Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT,

2000

8. 5 Yõllõk Kalkõnma Planõ - Kamu Mali Yönetiminin Yeniden Yapõlandõrõlmasõ ve Mali Saydamlõk

Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT, 2000

Alba, Pedro, Amar Bhattacharya, Stijn Claessens, Swati Ghosh, Leonardo Herandez, Volatility

and Contagion in a Financially-Integrated World: Lessons From East Asia's Recent Experience,

paper presented at PAFTA 24 of "Asia Pacific Financial Liberalization and Reform", May 20-22

1998

Akademik Yorum, AİTİA ve GÜİİBF Mezunlarõ Eğitim Kültür Sağlõk ve Sosyal Dayanõşma Vakfõ,

Ankara, Ekim 1999

Atiyas, İzak, Şerif Sayõn. Siyasi Sorumluluk, Yönetsel Sorumluluk ve Bütçe Sistemi: Bir yeniden

Yapõlanma Önerisine Doğru, TESEV, 1997

Atiyas, İzak, Yasemin Bal Gündüz, Ferhat Emil, Can Memduh Erdem, Didem Bahar Özgün.

Fiscal Adjustment in Turkey: The Role of Quasi-Fiscal Activities and Institutional Reform,

Hazine Müsteşarlõğõ, Ankara, 1999

Bailey, Stephen, J., Public Sector Economics: Theory, Policy and Practice, MacMillan, Great

Britain, 1995

Bal, Harun, Gelişme Sürecinde Dõş Finansman Kullanõmõ ve Türkiye, Hazine Müsteşarlõğõ

Ekonomik Araştõrmalar Genel Müdürlüğü Araştõrma ve İnceleme Dizisi - 16, Ocak 1998

Bal, Yrd. Doç. Dr. Harun. Uluslararasõ Finansman, Dõş Borç Yönetimi ve Türkiye, Cumhuriyet

Üniversitesi İİBF, 1999

Brixi, Hanna Polackova, Hafez Ghanem, Roumeen Islam, Fiscal Adjustment and Contingent

Government Liabilities: Case Studies of the Czech Republic and Macedonia

Brixi, Hanna Polackova, Anita Papp, Allen Schick, Fiscal Risks and the Quality of Fiscal

Adjustment in Hungary, World Bank, December 1999

Brixi, Hanna Polackova, Government Contingent Liabilities: A Hidden Risk to Fiscal Stability,

World Bank, 1998


Brixi, Hanna Polackova, Sergei Shatalov, Leila Zlaui, Managing Fiscal Risk in Bulgaria, World

Bank, January 1999

Cangöz, Coşkun. Türkiye�de Borç Sorunu: Borçlanma Stratejileri ve Borç Yönetimi (Yüksek

Lisans Tezi), Hazine Müsteşarlõğõ

Devlet Borç Yönetimi, Devlet Bütçe Uzmanlarõ Derneği Yayõnlarõ, No: 2, Ankara, 1995

Dünya Bankasõ, World Development Report 1999/2000, August 1999

Eğilmez, Dr. A. Mahfi. Hazine, Diyalog Yayõnlarõ, İstanbul 1997

Ekonomik Kavramlar ve Göstergeler: Reel Ekonomi, Hazine Müsteşarlõğõ Ekonomik

Araştõrmalar Genel Müdürlüğü, 1997

Ekonomik Kavramlar ve Göstergeler: Kamu Maliyesi, Hazine Müsteşarlõğõ Ekonomik


Ekonomik Kavramlar ve Göstergeler: Mali Sistem, Hazine Müsteşarlõğõ Ekonomik Araştõrmalar

Genel Müdürlüğü, 1997

Ekonomik Kavramlar ve Göstergeler: Ödemeler Dengesi, Hazine Müsteşarlõğõ Ekonomik


Erpul, Turgay. Planlõ Dönemde Türkiye'de Kamu Harcamalarõnõn Yükü (1963-1985), Maliye ve

Gümrük Bakanlõğõ, BÜMKO, Ankara, 1987

Evgin, Tülay. Dünden Bugüne Dõş Borçlarõmõz, Hazine Müsteşarlõğõ, Ankara, 2000

Evgin, Tülay. Son Yõllarda Bütçe ve Bütçe Açõğõnõn Finansmanõ, Hazine Müsteşarlõğõ, Ankara,

1998

Evgin, Tülay, Türkiye'de Konsolide Bütçe Uygulamalarõ Genel Değerlendirmesi (1980-1997),

Hazine Müsteşarlõğõ Ekonomik Araştõrmalar Genel Müdürlüğü Araştõrma ve İnceleme Dizisi - 5,

Ekim 1997

GAO, Federal Debt: Answers to Frequently Asked Questions, GAO/AIMD-97-12, November

1996

Gönül, Ayşenur, Devlet İç Borçlanma Senetlerinin Yatõrõmcõlarõna Göre Değerlendirilmesi ve

Vergilendirilmesi, Devlet Planlama Teşkilatõ Yõllõk Programlar ve Konjonktür Değerlendirme

Genel Müdürlüğü, Çalõşma Raporlarõ 1998-02, Aralõk 1998

Gürler, A. Sema, Devlet İç Borç Yönetimi, OECD Ülkeleri ve Türkiye Uygulamasõ, Devlet

Planlama Teşkilatõ Yõllõk Programlar ve Konjonktür Değerlendirme Genel Müdürlüğü, DPT

Uzmanlõk Tezleri, Ağustos 1998


Kamu Yatõrõmlarõ Proje Stokuyla İlgili Genel Değerlendirme, Devlet Planlama Teşkilatõ İktisadi

Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü Proje, Yatõrõmlarõ Değerlendirme ve Analiz Dairesi

Başkanlõğõ, Ekim 1998

Kamu Yatõrõmlarõ Raporu (1995 Haziran Sonu), Devlet Planlama Teşkilatõ İktisadi Sektörler ve

Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Aralõk 1995

Karacan, Ali İhsan, Finans, Ekonomi ve Politika, Creative Yayõncõlõk, Ankara, Kasõm 1997

Karacan, Ali İhsan, İktisat Yazõlarõ, Creative Yayõncõlõk, Ankara, 1997

Krugman, Paul. "Balance Sheets, The Transfer Problem, and Financial Crises", International

Finance and Financial Crises, Essays in Honor of Robert P. Flood, Jr., Kluwer Academic

Publishers, IMF, Washington, 1999

Miskin, Frederic S. �Global Financial Instability: Framework, Events, Issues�, Journal of

Economic Perspectives, Volume 13, Number 4, Fall 1999, pages 3-20

Oyan, Prof. Dr. Oğuz. 1980 Sonrasõnõn Neo-Liberal Politikalarõnõn Değerlendirilmesi, I. Yeni

Birikim Modelinin Dönüm Noktalarõ, Türk-İş Yõllõğõ 1999, 1. Cilt "1997'den 1999'a Değişimin

Dinamikleri", Ankara, 1999

Oyan, Prof. Dr. Oğuz. Kamu Maliyesi: Tõkanma mõ? I. Bütçelerin İşlevsizleştirilmesi, Türk-İş

Yõllõğõ 1999, 1. Cilt "1997'den 1999'a Değişimin Dinamikleri", Ankara, 1999

Para ve Finans Ansiklopedisi, Creative Yayõncõlõk, İstanbul, 1996

Sayõştay, 1995 Yõlõ Hazine İşlemleri Raporu, Sayõştay Başkanlõğõ, Ankara, 1996





Sayõştay, Devlet Borçlarõ Saymanlõğõ 1995 Yõlõ Dõş Borçlar Hesabõ Kur Farkõ Kaydõna İlişkin

İzleme Raporu, Sayõştay Başkanlõğõ, Ankara, 1997

Sayõştay, Hazine Müsteşarlõğõ Devlet Borçlarõ Saymanlõğõ Dõş Borçlar Hesabõ Uygunluk

Bildirimine İlişkin 1998 Yõlõ İzleme Raporu, Sayõştay Başkanlõğõ, Ankara, 1998

Sayõştay, Hazine Hesaplarõ 1999 Yõlõ İzleme Raporu, Sayõştay Başkanlõğõ, Ankara, 1999

Sayõştay, Hazine Hesaplarõ 2000 Yõlõ İzleme Raporu, Sayõştay Başkanlõğõ, Ankara, 2000


Sebastian, Edward. �How Effective are Capital Controls?�, Journal of Economic Perspectives,

Volume 13, Number 4, Fall 1999

Seyidoğlu, Halil. Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, Güzem Yayõnlarõ, Ankara, 1992

Taşdelen, Servet, Mali Sektörlerle İlgili Kararlar ve Olaylar Dizini (1980-1994), Hazine

Müsteşarlõğõ Ekonomik Araştõrmalar Genel Müdürlüğü Araştõrma ve İnceleme Dizisi - 1, Aralõk

1995

TBMM 10/24,57 esas numaralõ (İç ve Dõş Borçlarla İlgili) Meclis Araştõrmasõ Komisyonu Raporu,

Ankara, 1999

Türk-İş Yõllõğõ 1999, 1. Cilt "1997'den 1999'a Değişimin Dinamikleri", Ankara, 1999

Türkiye Ekonomisi: Sektörel Analiz, Türk Ekonomi Kurumu, Turhan Kitabevi, Ankara, 1998

Türkiye'nin Kamu Finansmanõ Sorunlarõ: Gelişmeler, Kõrõlma Noktalarõ ve Çözüm Önerileri,

Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt XXIII, Sayõ 215

Yükseler, Zafer, Bütçe Kanunlarõ ve İç Borçlanma Politikasõ, Devlet Planlama Teşkilatõ Yõllõk

Programlar ve Konjonktür Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Aralõk 1995

İstatistiki Verilerin Derlendiği Kaynaklar

1923-1995 İstatistiki Veriler, DİE

5 Yõllõk Kalkõnma Planlarõ, DPT Müsteşarlõğõ

Bütçe Kanunlarõ

Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü internet sitesi, http://www.bumko.gov.tr

Devlet Borçlarõ Saymanlõğõ İdare Hesaplarõ

Devlet İstatistik Enstitüsü internet sitesi, http://www.die.gov.tr

Devlet Planlama Teşkilatõ internet sitesi, http://www.dpt.gov.tr

Dõş Borçlar Bülteni (Üç Aylõk), Hazine Müsteşarlõğõ

Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ internet sitesi, http://www.dtm.gov.tr/

Ekonomik Göstergeler, Hazine Müsteşarlõğõ

Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 1950-1998, DPT Müsteşarlõğõ

Hazine Aylõk İstatistikleri, Hazine Müsteşarlõğõ

Hazine Garantili Borçlar Bülteni (Altõ Aylõk), Hazine Müsteşarlõğõ


Hazine Genel Hesaplarõ

Hazine İç Ödemeler Saymanlõğõ İdare Hesaplarõ

Hazine İstatistikleri 1980 - 1998, Hazine Müsteşarlõğõ

Hazine Müsteşarlõğõ internet sitesi, http://www.hazine.gov.tr/

Hazine�den Sorumlu Devlet Bakanlõğõ internet sitesi, http://www.ekonomi.gov.tr/

Maliye Bakanlõğõ internet sitesi, http://www.maliye.gov.tr/

Muhasebat Genel Müdürlüğü internet sitesi, http://www.muhasebat.gov.tr

T.C. Merkez Bankasõ internet sitesi, http://www.tcmb.gov.tr/

Temel Ekonomik Göstergeler, DPT Müsteşarlõğõ

Türk Mali Sisteminin Temel Göstergeleri (Üç Aylõk) ), Hazine Müsteşarlõğõ

Üç Aylõk Bülten, TCMB

Yatõrõm Programlarõ, DPT Müsteşarlõğõ

Yõllõk Programlar, DPT Müsteşarlõğõ

Yõllõk Rapor, TCMB


Şekil 49: Mali Sorunlara İlişkin Genel Şema

N et B orçla nma Ha sõlatõ

Kamu bankalarõn õn yüksek nakit açõklarõ var

Önemli transfer giderleri (faiz ve görev zararõ d õşõnda)

Kamu açõklar õnõ gizleme eğ ilimi

var

Sorumluluktan kaçma eğilimi

K amu açõğ õ

Borç stoku ağõr


KİT�ler le bütçe dõşõ ilişkiler kuruluyor

İç borçlanmada yüksek reel faiz ödeniyor

Maliye politikasõ etkinliğini yitiriyor

Borçlanma, ülkenin gelecekteki refah õn õn azalmasõna yol açõyor

Denetim ve denetim sonuçlarõnõn raporlanmasõ yetersiz

Uluslararasõ alanda güvenilirliğimiz zedeleniyor

Bütçe ve Kesin Hesap süreci etkin değ il

Meclis denetimi devre dõşõ kalõyor

Kamunun toplam borç stoku gösterilmiyor

Borçlar la ilgili kayõt ve takip sistemleri yetersiz

Ekonomi ile ilgili veriler yanõltõcõ ve güvenilmez hale geliyor

Ekonomi ile ilgili kararlar olumsuz etkileniyor

Borç yükünün ağõrlõğõ gözden kaçõrõlõyor


Bilgileri aşõrõ karmaşõklaştõrma eğilimi varVeriler le ilgili

açõklamalar (raporlama) yetersiz

Muhasebe düzenlemeleri yetersiz, fonksiyonunu icra etmiyor

Dõşlanma etkisi:Özel sektör para piyasasõna giremiyor, kredi kullanamõyor, yatõrõm yapamõyor

Faizler ve mevduat üzerindeki kamusal yükümlülükler faize yansõyor

Mevduat sigortasõ yüksek faize güvence getir iyor

İç borçlanma piyasasõ oligopolistik yapõda

Hazine borçlanmasõnõn piyasa içindeki yeri büyük

Enflasyon

Belirsizlik primi yüksek

Piyasa küçük

Kuruluşlar yanlõş bilgilendir iliyor

Borçlanma hasõlatõ yatõrõm d õşõ alanlarda kullan õlõyor

Yatõrõmlar verimsiz

Borçlar, geri ödeme kapasitesi oluşturmayacak şekilde kullan õlõyor

Borç yönetimi araçlarõnõ spekülatif amaçlarla kullanma eğilimi var

Dünya Bankasõ ve benzeri kurumlarõn maliyet artõrõcõ politikalarõ var

Yasal düzenlemeler borç yönetimi yap õlmasõna imkan vermiyor

Kur farklarõ dõş borç yükünü ağõrlaştõr õyor

Borç yönetimi araçlarõ kullan õlõyor

Borç yönetimi araçlarõnõn kullanõm õ gizleniyor

Dõş borçlarõn gerçek maliyeti faizlerin üzerinde

Kamu kurumlarõ borçlar õ etkin kullanmada yetersiz

Dõş borçlar planland õğõ şekilde kullanõlamõyor

Kamuoyu kendini ilgilendiren konularda apolitize oluyor

Kamu dõş borçlarõnda net transfer yap õlõyor

Merkez Bankasõ ile ilişkiler katõ kurallar çerçevesinde yürütülüyor

Dõş borçlarõn faiz dõşõ maliyetleri gösterilmiyor

Kamu bankalarõ açõk veriyor

Kamu bankalarõn õn alacaklarõna piyasa koşullarõnõn çok üzerinde faiz veriliyor

Tasarruflar verimli alanlar yerine cari ve transfer harcamalarõna gidiyor

Faiz dõşõ harcama kalemleri üzerinde baskõ oluşuyor

Uygun ve ekonomik olmayan borçlanma araçlarõ tercih ediliyor

Spekülatif amaçlarla dõş kaynak akõşõ cazip hale geliyor

Özel sektörün d õş borçlar õ

Sõcak para

KVA kullan õm õ durduruldu

Anaparanõn bir kõsm õ faiz içinde ödeniyor

Kamu bankalarõn õn operasyonel zararlarõ (verimsizlik, batõk krediler vs.)

Yurt içinde gelir dağõlõm õ bozuluyor

Yurt dõşõna kaynak aktarõlõyor

Uzun vadeli

Kõsa vadeli

Dõş borçlanmada kõsa vade yüksek faiz. Hazinenin borçlanmasõ zorlaşõyor.

Pozitif net transferÖdemeler dengesi

Dõş ticaret açõğõ

İç borçlarda faiz yükü artõyor

Faiz dõşõ fazla yanõltõcõ oluyor

Gelirler giderleri

karşõlamõyor

Kaynaklarõ aşan taahhüt ve harcama

yapma eğ ilimi

Hazine gereğinden fazla güçleniyor

Görünmeyen borçlar oluşuyorKayõt dõşõ borçlanma yap õlõyor

Görev zararõ borçlarõ

Yatõrõm programõ, bütçe ödenekleri, bütçe tahminleri gerçekçi değil

Mali disipline aykõrõ yasal düzenlemeler var

Bütçe ve planlar bütüncül bir yaklaşõmla hazõrlanmõyor

Uzun vadeli harcama planõ yok

Performans bütçe uygulamasõ yok

Borçlanma ile ilgili limit ve yetki düzenlemeleri fonksiyonel değ ilBorçlanma limitler i hedeflerle tutarlõ değil

Bütçenin önemi ve etkisi azalõyor

Borçlanma hasõlatõ bütçe açõğõndan fazla


Dõş borçlar yüksek düzeyini koruyor

Öngörülmeyen nakit finansman ihtiyacõ

Hazinenin nakit finansman ihtiyacõ

Hazinenin nakit dõşõ finansman ihtiyacõ

Bütçe sürekli açõk veriyor

Bütçeleştirilmeyen işlemler ortaya çõkõyor

Öngörülemeyen bütçe açõklarõ oluşuyorEk Bütçe/Tamamlayõcõ Ödenek

Yarõ-mali işlemlerDiğerler i

Diğer kamu açõğõ

2000 yılı - wordpress.comsayiŞtay - 2000 yili malİ raporu iii ... sorumsuz harcama ve işlemler...

Documents