Autoreferat ZAŁĄCZNIK2

1. Imię i Nazwisko: lnga Berenika Gł uszek

2. Posiadane dyplomy. stopnie naukowel artystyczne - z podaniem nazwy, miejsca i roku ich

uzyskania oraz t l.tuł u rozprawT doktorskiej.

Nazwa ukończonej uczelni : Uniwersytet Mikoł aj a Koperrrika ł , Toruniu

. 2003. tytuł magistra. Instytut Archeologii, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersytet

Mikoł aja Kopernika. promotor: prof. dr hab. Mariusz Mielczarek; temat pracy magisterskiej:

Kratery z wyclbrazeniem Dionizosa odlrryte v, Nikonion. Studium z dziejów greckiego

mąlarshuct wazoweg0, ikonografii i religii.

. 2003-2008, studia doktoranckie Instytut Archeologii, WydziŃ Nauk Historycznych,

Uniwersylet Mikoł aja Kopernika w Toruniu

. 2008, stopień doktora, Instytut Archeologii, Wydział Nauk Historyczrrych, Uniwersytet

Mikoł aja Kopernika w Toruniu, promotor: prof. dr hab. Mariusz Mielczarek; temat pracy

doktorskiej: Kontakty handlowe miast greckich prił nocno-zachodniego wybrzeż a Morza

Czarnego (Histria, Tyras, Olbia, Nikonion)

3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach natrkowych/ arlystycznych.

. 2008 - obecnie. adiunkt w ZakŁadzie Archeologii Antycznej, Instltut Archeologii UMK"

Toruń; zakres obowiązków: praca naukowo-badawcza i d;rdaktyczna

. 2012 - obecnie, kurator Galerii Sztuki Staroż ltnej Muzeum Narodowego w Poznaniu;

zakres obowiązków: nadzór merytoryczny nad zabykami znajdującymi się w kolekc.| i,

opracow-anie naukowe zbiorów

4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnta 14 marca 2003 r. o

stopniaclr naukowych i tytule naukowym oTaz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U.

2016 t. poz, 882 ze zm. w Dz.U. z2016 r. poz. 13i 1.)

a) tytuł o siągni ęcia naukowe go/artystyc zne go

Dystrybucja importowanych naczyń stoł owych w oś rodkach greckich pół nocno-zachodniego

wybrzeż u Morza Czarnego

b) (autor/autorzy, tyuł / tyuł y publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa, recenzenci

wydawniczy)

1. Gł uszek I .2018. Studia nad ceramiką czarnopakostowanq z v,ykopalisk w Nikonion.

Dystrybucja naczyń czarnopokostowanych w oś rodkach greckich pół nocno-zachodniegcl

wybrzeza Morza Czarnego. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoł aja

Kopernika.308 s.

2. Gł uszek I . 2017. The Athenian red-figure pottery found in Nikonian during excavations of2007-201 2. Studięs in Ancient Ar1 and Civilization. z. 2I . s. 89-1 17.

3. Gł uszek I . 2015. The commercial networks in the Black Sea region and trade with Athens in

the classical period. Tibiscum. Serie nouó, vol. 5, s. 165- 1 76.

4. Gł uszek I . 2015. Ćernolakovaćj keramika iz raskopok Nikonid 2008-2011gg. Materialy po

arheologii Severnogo Prićernomor'Ą. vyp. 13, s.223-ż 28.

5. Gł uszek | .2014. Black-figured pottery from Tyritake. [w:] V. N. Ztn'ko (red.), pri uchastii:

A. V. Bujskih, 1. Gluszek, A.K. Kasparov, M.A. Kotina, A.C. Rusjaeva, T.N. Schevchenko,

Tiritaka, raskop XXVI . T. 2. Arheologićeskie kompleksy VI-V w. do n.ć. Simferopol',

Bosporskie I ssledovanid. Supplementum, Kerć ': BF "Demetra", s, 446-474.

6. Gł uszek I .2014. The collection of Black-figured pottery from Tyritake. [w:] Twardecki A.

(ed.), Tyritake: antique site at Cimmerian Bosporus. Warszawa: Muzeum Narodowe w

Warszawie, s. i57-178.

7. Gł uszek I . ż 013. Ceramika importowana z Aten znaleziona w Eltigen Zapadnoe na Krymie.

Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, z,33, s. 69-90.

c) omówienie celu naukow-egolartystycznego ww. ptacylprac i osiągniętych wyników wraz z

omówieniem ich ewentualnego wykorzystania

Zagadnienta dotyczące obecnoś ci Greków na pół nocnych wybrzeż achMorzaCzarnego

są przedmiotem wieloaspektowych badń. Gł ówne problemy toczące1 się dyskusji dotyczą

przyczynkolonizacji, rozwoju osadnictwa oraz charakteru kontaktów miast nadczarnomorskich

,ę

z oś rodkami ś ródziemnomorskimi, Poleis znajdujące się nad Morzem Czarnym z jednej strony

stanow-ią integralną częś ć ś wiata greckiego z drugiej" ze względu na uwarunkowania

geograficzne i kulturowe, są postrzegane jako odrębny obszar. Specyfika opisywanego regionu

wpł ywa na proces badawczy orazintetpretację otrzymywanych wyników badań.

Jako waż ny czynnik wpł ywający na rozwój kolonii podnoszone są aspekĘ dotyczące

potencjał u gospodarczego miast pontyjskich. Zgodnie z narracją historyczną terltoria

nadczarnomorskie zapewnił y miastom znadMorza Sródziemnego nowe ź ródł o pozyskiwania

metali szlachetnych, drewna, ryb, a przede wszystkim zboż a oraz niewolników (Strabon,

XI .2.3). Potencjał gospodarczy miast nadczarnomorskich, a zwł aszcza oferowane przez nie

zboż e miał o być powodem zawiązania ś cisł ych kontaktów ekonomicznych z Atenami

zwięńczonych wł ączeniem grupy miast pontyjskich do Związku Morskiego. Zagadnienia

związane z ronvojem handlu i charakterem kontaktów miast z pół nocno-zachodniego

wybrzeŻa Morza Czarnego z Atenami stanowią istotną częś ć mojej dział alnoś ci naukowo-

badawczej.

Wyróż niające się w ś wiecie greckim zasoby gospodarcze miast nadczarnomorskich

był y czynnikami stymulującymi rozwój wymiany handlowej z oś rodkami poł ozonymi poza

basenęm Motza Czamego. Zainicjowanę wraz z kolonizacją tego obszaru kontakty

ekonomiczne doprowadzlł y do powstania trwał ego systemu, w którym miasta pontyjskie był y

z jednej strony oferentem dóbr gospodarczych z drugiej stanowił y chł onny rynek zbytu dla

produktów wyspecj alizowanych warsztatów, w tym wyrobó w garnc arskich.

W swoich badaniach jako gł ówną dziedzinę okreś Iam studia nad importami

ceramiki z terenu Świata ś ródziemnomorskiego, przede wszystkim greckich naczyń

zdobionych, które zostaĘ pozyskane w trakcie badań archeologicznych na stanowiskach

pół nocno-zachodniego wybrzeż a Morza Czarnego. Przedmiotem moich szczegół owych

badań są znaleziskanaczyńattyckich zdobionych w technice cz;al: rro- i czerwonofigurowej oraz

ceramika czamopokostowana. Py,tania jakie stawiam w trakcie swoich badań dotyczą

produkcji, dystrybucji i konsumpcji - rozumianej jako sposób wykorzystania i uż ytkowania

naczyń greckich. Dane uzyskane podczas przeplowadzanychpod tym kątem analiz posł uzył y

mi do lepszego zrozumienia mechanizmow ł ączących oś rodki ś ródziemnomorskie i

pół nocnopontyjskie. Stał y się pomocne nie tylko w ogólnej interpretacji prawidł owoś ci

obserwowanych w danym okresię ale przede wszystkim pozwolił y okreś lić czynniki

pozwa| ającę na ztozumienie procesów ekonomicznych w skali mikroregionu pół nocno_

zachodnieg o wybrzeż a Morza Czamego.

,?

Jak już wspomniał am. w literaturze przedmiotu w kontekś cie nadczarnomorskiego

handlu dalekosięznego, podnoszone są przede wszystkim zasoby gospodarcze regionu

dostarczającego wyroby związane z rolnictwem i hodowlą. Natomiast takie produkty jak oliwa

i wino są wskazywane jako towary oferowane przez innę oś rodki greckie handlujące z

mieszkańcami poleis znadMorzaCzarnego. Natomiastnaczynia gliniane spychane są do roli

tow-arów,,wypeł niających przestrzeńł adowni", które nie przynosił y znaczącęgo zysku kupcom

morskim. Jednak jak zaobserwował am w trakcie swoich studiów iv,rykazał ampoprzez analizę

ź rodeł ceramika stoł owa, zwł aszcza naczynia attyckie zdobione dekoracją figurową oraz

naczynla czamopokostowane to gł ówne kategorie wyrobów rzemieś lniczych nieprzerwanie

importowane do miast greckich pół nocno-zachodniego vnrybtzeż aMorza Czarnego. Wskazuje

to, iż był to produkt nieustannie znajdujący wielu odbiorców wś ród mieszkańców miast

pół nocno-zachodniego vnrybrzeż a Morza Czarnego.

Pomimo nagromadzenia ź ródel z wielu stanowisk archeologicznych jest to

zagadnienie sł abo rozpoznane w przypadku miast nadczarnomorskich, zwł aszcza

porównując stan wiedzy w tym zakresie z obszarami basenu N4'orza Śródziemnego.

W ramach moich zainteresowań badawczych pozostają zagadnienia związane z

dystrybucją naczyń pochodzących z warsztatów attyckich do miast pół nocno-zachodniego

wybrzeż a Morza Czamego od okresu archaicznego po hellenistyczny. Ceramika ta stanowi

przykł ad naczyń stoł owych wykonanych w technice czarno- i czerwonofigurowej. Są to

naczynia uzy.tkowe jednak często o specjalnym przeznaczeniu, wykorzystywane podczas

sympozjonów. Przedmiotem moich badań jest takze ceramika czamopokostowana, która

stanow-i przykł adnaczyń dekorowanych codziennego uzl.tku powszechnie wykorzystywanych

przęz mieszkańców miast greckich.

Odrębną dziedzinę moich zainteresowań stanowią studia nad ceramiką

czamopokostowaną z poleis pół nocno-zachodniego wbrzeż aMorzaCzarnego, która pochodzi

z innych warsztatów produkcyjnychniZ Ateny. Zasadniczo badania te odnoszą się do znalezisk

datowanych na okres hellenistyczny, jednak jak vykazńam w trakcie swoich studiów

zagadniente to mozna tozszerzyć takż ę na okres póź noklasyczny.

Zapr ezentow ane zagadni enia : dystrybucj a naczyń stoł owych w miastach sąsiaduj ących

ze sobą, pozyskujących ceramikę stoł ową z odległ ych oś rodków produkcyjnych, stanowi dla

mnię zarówno przedmiot badań szczegół owych polegających, na opracowaniu wybranej grupy

znalezisk, jak i syntetycznych odnoszących się do cał ego obszaru pół nocno-zachodniego

l.ł rybr zeż a Mor za Czarnego.

?

Moirrr osiągnięciem badawczym w zarysowanej powyż ej problenratyce są efekty

studiów, przedstawione w iormie monografii (poz.l ) dotyczącej dystrybr,rcji irrrportów ceramiki

czamopokostowanei na stanowiskach greckich usytuowanych na pół nocno-zachodnim

wybrzezu Morza Czamego. Realizując to zagadnienie badawcze dokonał am analizy cał ego

zespoł u naczyń czarnopokostowanych pochodzących zbadań archeologicznychprowadzonych

w mieś cie Nikonion znajdującym się nad dolnym Dniestrem. Stanowisko to do rriedawna był o

sł abo znane, a został o znacznię lepiej rozpoznane dzięki badaniorn wykopaliskowym polskich

archeologów. w których uczestniczył am w latach 2000-2012.

Zjawisko rozpowszechnienia ceramiki czarnopokostowanej mogł am również

zaobserwowaĆ prowadząc lub uczestnicząc w badaniach na takich stanowiskach

nadczarnomorskich jak Nikonion, Olbia, Histria i Tyritake, miał am również moż liwoś ć

studiowania zabytków z greckiego miasta Kallatisl.

Dogł ębne studia poptzedzlł y prace cząstkow-e, które pozwolił y mi zaznajomic się z

problematyką (poz. 2, 4). Swoje badania w tym zakresie rozszerzył am takż e na ź rodł a

pochodzące ze stanowisk greckich na Krymie, dokonując opracowania ceramiki stoł owej

czamo- i czerw-onofigurowej z badań prow-adzonych na stanowisku Tyritake oraz glupy

zabYków ceramiki stoł owej pochodzącychzbadańchory Nimfajonu (poz. 5, 6, 7), Dokonał am

równiez opracowań zabytków ceramiki stoł owej zkaż dego sezonu badań ekspedycji polskiej

prowadzącej wykopaliska na stanowisku Tyritake, które był y udostępniane w formie

intemetowej bazy danych związane1 z projektem oraz w formie publikacji dotyczących

znalezisk z polskich i ukraińskich badań (poz.5,6). Planował am kontynuację badań w zakresie

dystrybucji ceramiki czarnopokostowanej na stanowiskach z obszarów-Krymu. Niestety ze

względu na wydarzenia polityczne badania te nie mogł y być kontynuowane i rozwijane.

W odniesieniu do opisywanego zagadnienia. chcąc przedstawić problematykę

dystrybucji naczyń czanropokostowanych opisał am kontekst archeoł ogiczny I kulturowy

obszaru, którego dotyczą badania. Wskazał am zależ noś ci i powiązania pomiędzy miastami

greckimi regionu co stanowił o podstawę dalszych badań porównaw-czych materiał ów

zródł owych (,poz,I ,tozdz. r. N).

W celu przedstawienia zagadnienia dokonał am równiez analtzy rozpowszechnienia

naczyh omawianej kategorii w innych regionach powipanych pod względem ekonomiczno-

społ ecznym z obszarami pół nocnego-zachodniego wybrzeż a Pontu (poz. 1 rozdz. tI . 2).

l Florina Birzescu" Valeriu Sirbu, Inga Gł uszek, Catalogue of Greek Teracottas and Pottery in the Carol l Museumof Bróila. Muzeul Brailei "Carol I ", Descrierea ClP a Bibliotecii Nalionale a Rom6niei ISBN 978-606-654-224-1:w druku.

Przedstawiony przeze mnie stan wiedzy na temat znalezisk z terenów wysp egejskich,

Macedonii oraz Azji Mniejszej jest nie tylko gł osem w dyskusji dotyczącej dystrybucji i

wymiany handlowej cęramiki stoł owej powszechnego uż ytku ale sięga szerszego zagadnienia

związkow ekonomicznych budowanych przez miasta nadczamomorskie od póznego okresu

archaicznego po hellenistyczny (poz. I , rozdz.I I . 1). Stąd tez szczegół owej analizie poddał am

ź rodł a z oś rodków greckich, z którymi związki ekonomiczne poleis pół nocno-zachodniego

wybrzeż a Morza Czamego już zostńy wykazane jak Chios, Tazos, Samos i inne oś rodki

egejskie. Wnioskowaniu poddńam takż ę obszary, z którymi kontakty ekonomiczne nie

stanowił y jak dotąd przedmiotu szczegół owych badań. Jednak ze względu na bliskie poł oź enie

geograficzne, potwierdzone szlaki komunikacyjne oraz póź rliejsze nviązki polityczno-

ekonomiczne z pół nocnym Pontem zadecydował am o wł ączeniu cał ego obszaru v,rybrzeż a Azji

Mniejszej w tok prowadzonych badań.

Wykazane ptzęze mnie rozpowszechniente znalezisk ceramiki czamopokostowanej

Pochodzącej z Ąten w oś rodkach mńoazjatyckich nie tylko potwierdza jej rozwiniętą

dystrybucję i uż y,tkowanie ale również uprawdopodobnia poś redniczenie mieszkańców

wskazanych terenów w wymianie handlowej z terenami nadczamomorskimi. Aspekt bliskich

kontaktów ekonomiczno-społ ecznych pomiędzy obszarami pół nocno-zachodniego wybrzeż a

Motza Czarnego a oś rodkami ,rryrp egejskich i wrybrzeż y Azji Mniejszej podkreś lam równieź

w swoich badaniach dotyczących sfery ekonomicznej interesującego mnie regionu (poz. 3; pkt.

5.1 autoreferatu).

Moim osiągnięciem jest wskazanie wś ród znalezisk z Nikonion szerokiego spektrum

naczyńzwiązu^ tychzwarsztatami attyckimi w ujęciu typologicznym i chronologicznym co daje

obraz zapotrzebowania i zmian tych potrzeb w- odniesieniu do importowanych naczyń

stoł owych codziennego uż ytku przez mieszkańców miasta na przeskzeni od VI do I I w. p.n.e.

(poz. 1 " rozdz. I I I , IV).

Podjęty przeze mnie ś wiadomy szczegoł owy opis zródeł archeologicznych (poz. I

tozdz. I I I , IV) wynikał z koniecznoś ci przedstawienia charakterystyki i związanej z nią

chronologiiź ródęł opracowanej dlaznaleziskzAten - przypisanego im oś rodkaprodukcyjnego.

Był to istotny aspekt moich badań gdyż pozwolił na studia dotyczące dystrybucji naczyń

uwzględniający dystans pomiędzy Atenami a odległ ymi oś rodkami nadczamomorskimi i

wynikające z tego konsekwencje interpretacji danych chronologicznych (poz. I , rozdz. I I I .

1.6.2.1.),

W przypadku znalezisk ceramiki ateńskiej wskazał am najbardziej popularne w ujęciu

iloŚciowym grupy naczyń o sprecyzowanej chronologii okreś lając drugą poł owę V w. p.n.e.,

'ę

jako okres nąbardziej intensywnego importu naczyń czarnopokostowanych na stanowiska

pół nocno-zachodniego wllbrzeż a Morza Czarnego. Na uwagę zasł uguje fakt^ zę pomiędzy

przykł adami form, których produkcja był a szeroko rozpowszechniona znalazł y się takż e

przykł ady naczyń o kształ tach rzadziej reprezentowanych wś ród attyckich naczyh

czarnopokostowanych, których produkcja był a krotkotrwał a. Wniosek ten potwierdza stabilną

i dł ugoterminową dystrybucję (handel) cęramiki czarnopokostowanej produkowanej w

Atenach w miastach pół nocnopontyjskich w okresie klasycznym.

Zagadntenia występowania naczyń czamopokostowanych na stanowiskach

nadczarnomorskich doĘczą takż e okresu hellenistycznego. Studia nad ceramiką

hellenistyczną, w tym naczyniami czamopokostowanymi, to dziedzina dynamicznie

rozwijąąca się w ostatnich dziesięcioleciach, Szczegół owe analizy zna\ezisk pozwolił y

okreś lić cechy charakterystyczne dla naczyń pochodzących z roż nych miast greckich

lokowanych w Azji Mniejszej (Knidos, Efez), na obszatze Morza Sródziemnego i Egejskiego

(Tazos, Rodos). Jednak jest to dziedzina i okręs w dziejach greckiego garncarstwa, który

wymaga dalszych badań stąd też w wielu przypadkach oś rodki produkcyjne nadal nie są jasno

sprecyzowane (np. warsź at macedońskt, mał oazjatycki) lub wstępne zńoż ęnta pozwalają

jedynie na rozpoznanie danej grupy naczyńjako przykł adu niezidentyfikowanego warsztatu

lokalnego o zasięgu regionalnym.

W ś wietle dostępnej wiedzy dotyczącej naczyń czamopokostowanych z okresu

klasycznego i hellenistycznego zabytki został y równiez zidentyfikowane i przyporządkowane

odpowiedniej grupie technologicznej rozumianej jako zespół o tozsamych cechach gliny i

pokostu. W przypadku znalezisk z Nikonion wyodrębnił am 11 takich grup przy czry grupa l

to najbardziej liczny zbiór ceramiki pochodzącej z Aten. Kolejne grupy zostaĘ rozpoznanę

jako przykł ady innych warsztatów produkcyjnych: ceramika kampańska A, prawdopodobne

ptzykł ady naczyn z Rodos, pozostał e grupy to ceramika z warsztatów mał oazjatyckich oraz

regionalnych. Na tym etapie badań przyjęł am, iż grupy regionalne mogą reprezentowac takż e

wyroby z bliż ej nieokreś lonych warsztatow nadczarnomorskich. I ch identyfikacja wymaga

dalszych badań.

W odniesieniu do zabYków pochodzących z warsztatów produkcyjnych poł oż onych

poza Atenami porównał am wyodrębnione grupy technologiczt| ę z opracowanym w podobny

sposób zespoł em cęramiki z Olbii. Naleź y podkreś lić , iż na obecnym etapie badań poza

sąsiednią Olbią, Apollonią Pontyjską oraz stanowiskiem Panskoye takie badania nie był y

przeprowadzone dla ż adnego stanowiska w regionie. Jednak w przypadku Olbii analizy dotyczą

tylko grupy zaby{ ków z badań wykopaliskowych tzw. dolnego miasta (sektor NGS)

?

przeprowadzonych pTzez grupę specjalistow zDanii i Ukrainy (S. Handberg, J. H. Petersen, P.

G. Bilde, L. M. Hojberg Bjerg, T, L. Samojlova). Natomiast opracowanie znalezisk z Apolonii

Pontyjskiej pozbawione jest tak peł nej analizy. podobnie znalęziska z Panskoye został y

opracowane pod względem form i chronologii a nie-attyckie pochodzęnie zabyków został o

j edynie zasy gnaltzowane.

Przeprowadzonę prze mnie badania ź rodęł archeologicznych z.jednego stanowiska i

otrzymane rezultaty pozwolił y na porównania znalezisk z zespoł ami z innych nriast regionu.

Wskazanie toż samych grup ceramiki czamopokostowanej zidentyfikowanej pod względem

miejsca produkcji, bądź okreś lonej jako produkt regionalny lub lokalny dał o podstawy do

dalszej charakterystyki dystrybucji naczyń w ujęciu pół nocno-zachodniego wybrzeż aMorza

Czarnego.

Zgromadzone wyniki stanowią takż e w moich badaniach przyczynek do dalszych

interpretacji na temat dystrybucji naczyń czamopokostowanych na cał ym obszarzę pół nocnego

Wbrzeż a Pontu Euksyńskiego (poz. 1, rozdz.I I . 3, 4; rczdz.IY),

I stotnym osiągnięciem naukowym stał o się ziden§fikowanie w opracowanym przezę

mnie zespole przykł adów czarnopokostowanych gł ębokich naczyń do picia o

charakterystycznej stoż kowatej formie, z dwoma pionowymi imadł ami, nie znajdujących pod

względem fo* y i cech technologicznych analogii wś ród naczyń attyckich. Badania

porównawcze z zabytkami z Olbii pozwolił y datowac znalęziska na drugą poł owę V w. p.n.e.

Ceramika ta ze względu na kształ t naczyń powiązana jest z warsztatami egejskimi. Dzięki

szczegół ov,rym studiom naczyń z Nikonion zwrócił am uwagę na fakt, iż pomimo podobnego

kształ tu należ ą one do roż nych warsź atów produkcyjnych. W tym miejscu podnoszę takż e

postulat koniecznoś ci przebadania pod tym względem podobnych zabytków z Olbii (poz. 1

rozdz.I l. 4; rozdz. IV. 3).

Wyszczególnienie przez mnie importowanej ceramiki czarnopokostowanej,

wyprodukowanej poza Atenami, datowanej na okres klasyczny przeł amuje powszechny osąd o

monopolizacji rynków nadczarnomorskich ptzęz produkty attyckie w tym okresie. Ponadto

stanowi gł os w dyskusji dotyczącej systemu związkow handlowych ł ączących miasta

nadczatnomorskie z oś rodkami greckimi z wysp egejskich i AĄi Mniejszej.

W konsekwencji dalszych badań porównawczych, które objęł y cał y obszar pół nocnego

wybrzeż a Morza Czarnego, wl,kazńam rozpowszechnienie opisanych uyż ej kubków

wlł vodzących się pod względem kształ tu z egzemplarzy znanych ze stanowisk pół nocno-

zachodniego Pontu. W tym przypadku charakterystyczny ksztńt i ograniczony zasięg

występowania, w mojej opinii, wskazują na ich lokalną produkcję. W swoim opracowaniu

8

Ł

podkreś lam, ż e opisywane naczynia to kategoria ceramiki czarnopokostowanej, w przypadku

której po raz pierwszy moż na jednoznacznię wskazać lokalną (pół nocnopontyjską) produkcję.

Znaleziska te pochodzącę zę stanowisk poł oż onych na zachodnim i wschodnim odcinku

pół nocnego Pontu, nie rczpoznane wś ród naczyń z Nikonion, datowane są na IV w. p.n.e.

Biorąc pod uwagę, ż e jak dotąd ceramika czamopokostowana z roż nych warsź atów

produkcyjnych był a wskazywana w materiał ach pół nocnopontyjskich dopiero w okresie

hellenistycznym a forma naczyńnie wpisuje się w schemattzw. ceramiki atĘcyzującejŻ znanej

ze stanowisk mał oazjatyckich, datowanej na okres póź noklasyczny, znaleziska te wyznaczĄą

nowy nurt badań w odniesieniu do produkcji i dystrybucji naczyń czarnopokostowanych w

oś rodkach pół nocnopontyj skich.

W przypadku naczyń z Nikonion i szerzej w- odniesieniu do pół nocno-zachodniego

regionu Pontu dlaznalręzisk z okresu hellenistycznego potw-ierdził am regres iloś ciowy attyckiej

ceramiki czarnopokostowanej i jednoczesne pojawienie się naczyń pochodzących z wielu

innych warsztatów produkcyjnych. Kolejna zmiana zaobserwowana wś ród zabyków z

Nikonion ale wskazana również w materiał ach z innych stanowisk, dotyczy rozpowszechnienia

naczyń ze względu ich formę i centrum produkcji. W przypadku ceramiki attyckiej dobrze

reprezentowane są naczynia do picia - gł ównie czartbęz nóż ki - otaz inne uż ytkowe jak misy

i talerze. W odniesieniu do ceramiki z innych oś rodków produkcyjnych najliczniej

reprezentowane są przykł ady naczyń do picia, gł ównie kantarosy przybterające kształ ty znanę

z warsztatow attyckich oraz przybierające formy charakterystyczne dla danego warsztatu lub

regionu produkcyjnego.

Wskazana przęze mnie róznorodnoś ć ceramiki czarnopokostowanej ze względu na jej

centrum produkcji charakterystyczna dla okresu hellenistycznego pokazuje równięż zł ozonoś ć

systemu dystrybucji naczyń czarnopokostowanych w regionie w okresie hellenistycznym (poz.

I , tozdz.I l. 4; rozdz. I I J. ż ; rozdz.IV. 3).

Wnioski wypł ywające z przeanalizowanych ptzęzę mnie znalezisk ceramiki

czarnopokostowanej potwierdzaj ą zm:ranę w systemie ekonomicznym miast na pół nocno-

zachodnim vnrybtzeż u Morza Czarnego, zarysowaną w literaturze przedmiotu, a wrńnięudowodnio ną papr zez opracowan y przeze mnie mater iŃ ź r ó dł ov,ly .

2 Naś ladownictwa naczyń attyckich przęz lokalne warsztaty gamcarskie prodŃujące ceramikęczarnopokostowaną, polegające na odwzorowywaniu kształ tów naczyń attyckich i podobnym zdobięniu naczyń(por. A.M. Berlin, K, Lynch. 2002. Going Greek: Atticizlng Pottery in the Achaemenid World. Studia Troica 12,

s. 167-ł 8). '?

W skutek studiów nad ceramiką czarnopokostowaną z Nikonion, jednego z mniejszych

oś rodków miejskich na obszarze pół nocnego v,rybrzeż aMorza Czarnego, zwrócił am uwagę na

brak i pa| ącą potrzebę badań hellenistycznej ceramiki czarnopokostowanej ze stanowisk

nadczamomorskich. Wskazał am równiez, iz dogł ębne alallzy są również konieczne w

odniesieniu do znalezisk z okresu klasycznego.

Prowadzone przęze mnie badania, których punktem wyjś cia był zbtór ł aczyń o

okreś lonym kontekś cie archeologicznym i chronologicznym, miał y charakter kompleksowy.

Rezultaty przeprowadzonych studiów uzupeł nił am o dostępną wiedzę pochodzącą z badań

wł asnych, a takż ę z publikacji na temat znalęzisk z innych stanowisk regionu pół nocno-

zachodniego wybrzeż a Ponfu oraz w szęrszym ujęciu cał ego pół nocnego wybrzeż a Morza

Czarnego. Dał o to mi moż liwoś ć oceny znaczęnia ź rodeł i ich dystrybucji w oś rodkach

pół nocno-zachodniego v,rybtzeż aMorza Czamego. Przeprowadząąc badania porównawcze, w

ramach dostępnej bazy ź ródł owej wskazał am analogie ukazując prawidł owoś ci skł adające się

na system dystrybucji naczyń stoł owych w miastach opisył vanego regionu; dokonał am również

nowych identyfikacji dlajuż opublikowanych zabytków z innych stanowisk, których okreś lenia

typologiczne i chronologiczne nie był y precyzyjne (p:oz. I rozdz.I I .1,2).

W rezultacie przeprowadzonych przeze mnie studiów naczyń pochodzących ze

stanowisk wchodzących w skł ad strefy pólnocno-zachodniej oralz miast greckich

poł oż onych na innych odcinkach pół nocnego wybrzeż a Morza Czarnego udowodnił am,

ż e ceramika ta byla istotnym przedmiotem handlu morskiego. W trakcie swoich badań

podkreś lilam jak duż eznaczenie ma fakt,,ńzdobiona ceramika stoł owa stanowi prryklad

pierwszych przedmiotów importowanych z oś rodków greckich spoza Morza Czarnego do

miast pół nocnego Pontu. 'Wykazał am,

ż e nieprzerwana dystrybucja ceramiki atfyckiej

oraz intensywny import naczyń czarnopokostowanych ś wiadczą, ń był to staĘ element

handlu morskiego. Podkreś lił am, wnioskując na podstawie obecnego stanu badań, ż e brak

na stanowiskach nadczarnomorskich w okresie klasycznym dowodów na wykształ cenie

się lokalnych warsztatów garncarskich produkujących naczynia zdobione, dowodzi żbyĘ to przedmioĘ wyjątkowe dla Greków pontyjskich, bo niedostępne w lokalnych

warsztatach rzemieś lniczych. Jednak wykazał am, ż e produkcja naczyń

czarnopokostowanych nie był a zupeł nie otrca rzemieś lnikom nadczarnomorskich a

nacrynia te mogĘ być wytwarzane w warsztatach nadczarnomorskich już we wczesnym

okresie hellenistycznym. Dowoł lzitorż e ceramika stoł owa nie Ęlko naczynia czarno- lub

czerwonofigurowe ale takż e czarnopokostowane stanowĘ istotny przedmiot handlu

morskiego, angaż ającego miasta pół nocno-zachodniego wybrzeż aMorza Czarnego oraz

Ł

oś rodki ś ródziemnomorskie. StanowiĘ również przedmiot wymiany regionalnej w

okresie hellenisĘczny m.

5. Omowienie pozostał ych osiągnięć naukowo - badawczych (artystycznych).

1. Rozwój kontaktów handlowych miast greckich pół nocno-zachodniego wybrzeż a Morza

Czarnego.

I stotna częś ć moich zainteresowań badawczych dotyczy handlu i dystrybucji dóbr w

miastach pół nocno-zachodniego wybrzeż a Morza Czamego. Zagadntenie to stanowił o

przedmiot moich studiów ze względu na problematykę związanąbezpoś rednio z handlem i

systemem powiąń ekonomicznych, które rozpatruje w kontekś cie syfuacji społ ecznej i

politycznej mieszkańców miast greckich pół nocno-zachodniej strefy Morza Czamego. Związkl

ekonomiczne i społ eczne poleis pół nocnopontyjskich to niezwykle wazne zagadnienie (o czym

ś wiadczy bogata literatura, którą uzupeł nił y moje studia), gdzie walory gospodarcze regionu

podnoszone są jako czynnik ksztahujący rozwój miast greckich nad Morzem Czamym.

Jak to juZ zaznaczył am w pierwszym punkcie autoreferatu miasta pół nocnego vllbrzeż a

MorzaCzarnego oceniane są gł ównie pod kątem ich mozliwoś ci dostarczanla Grekom z miast

ś ródziemnomorskich niezbędnych surowców naturalnych, produktów gospodarczych oraz

niewolników. W5.ł nienione dobra miał y być powodem rozwoju handlu, w Ltórym Grecy znad

Morza Czamego otrzymywali w zamian oliwę i wino. Dokonana przez badaczy wysoka

oceniona potencjał u rolniczego, zwŁaszcza uprawy zboż a, poparta informacjami zę ź rodęł

historycznych wskazał a miasta nadczarnomorskie jako teren atrakcyjny dla Greków z miast

ś ródziemnomorskich. Tereny nad Morzem Czarnym miał y przede wszystkim przyciągnąc

uwagę Aten, których ograniczony potencjał rolniczy, skł aniał do zabezpieczenia dostaw zboż a

z obszatow zewnętrznych. W tym ujęciu zainteresowanie Aten skutkował o zawtązaniem

ś cisł ych kontaktów z miastami pół nocnego wybrzeż a Morza Czamego oraz daleko idącą

ingerencją polis ateńskiej w sprawy polityczne miast poł udniowego i pół nocnego Pontu.

Jednoznacznym w} Tazem znaczęnia terenów nadczarnomorskich miał o być wł ączente

wybranych poleis znadMorzaCzamego do Związku Morskiego,

Studia, które rozwinęł am nad zagadnieniami związkow oś rodków greckich z

pół nocnych v"rybtzeż y Morua Czamego z Atenami był y konsekwencją szerszego problemu

badawczego podjętego przezę mnie w ramach dysertacji dotyczącej handlu miast

r

pół nocnopontyjskich poczynaJąc od czasu zał oż enta kolonii do wczesnego okresu

hellenistycznego.

W monograftt Pontus Euxinus i Ateny. Zwiqzki społ eczno-gospodarcze miast greckich

pół nocno-zachodniego wybrzeza Morza Czarnego i ich kontakty , Atenami v, okresie

klasycznym (poz. I I B.1) skoncentrował am się jedynie na zbadaniu problematyki relacji

wybranych miast pontyjskich z Atenami; oceny charakteru tych kontaktów otaz anaiizie roli

jaką dominujący oś rodek polityczny Zwiagku Morskiego mógł odegrać w zakresie zagadnień

dotyczących komunikacji, handlu i wymiany ekonomicznej z mtęszkańcami miast greckich

p ół no cno -zacho dni e go wryb r zeż a Mor za C zame go .

Problem badawczy, który postawił am w pracy opierał się na wnioskach pł ynących z

moich studiów nad zabYkami z badań archeologicznych stanowisk pół nocno-zachodniego

lł ybrzeż a Pontu. W podjęĘm przeze mnie zagadnieniu badawczym skonfrontował am

często podkreś lane w literatarze przedmiotu kontakĘ miast nadczarnomorskich z

Atenami z przesł ankami opar§mi na analŁie ź ródeł archeologicznych wskazujących na

wyraź ne rwiązki miasta z oś rodkami wschodniogreckimi.

Podjęte zagadnienie był o rozpatrywane przęzę mnie na kilku pł aszczyznach.

Szczegół owo przedstawił am sytuację społ eczno-polityczną miast pół nocno-zachodniego

wrybrzeż a Morza Czarnego potwierdzając poprzez analizę ź ródeł archeologicznych,

numizmatycznych i epigraficznych istnienie wspólnej strefy ekonomicznej miast greckich

(Histria, Tyras, Nikonion, Olbia) tego odcinkaMorza Czamego (poz. I I B.7,rozdz.I ). I stnienie

tej strefu był o już podnoszone w literaturze ale opierał o się gł ównie na przesł ankach

numizmatycznych w odniesieniu do okręsu ąrchaicznego. W swoich badaniach wykazał am

cechy wspólne i integralnoś ć strefy w okresie klasycznym opierając swoje badania na

kompleksowej analizie wszystkich dostępny ch ż rodeł .

Waż nym osiągnięciem podjętychptzeze mnie studiów stał o się skorelowanie procesów

ekonomicznych, które mozna zaobserwować w miastach pół nocno-zachodniej strefu Morza

Czarnego i ujęcie ich w szerokim kontekś cie kontaktów dalekosięż nych, które mają zarov,mo

wymiar ekonomiczny jak i społ eczny. Waż kim aspektem moich badań stał a się konfrontacja

poglądów dotyczących relacji miast z Atenami, często wskazywanych jako waż ny partner

ekonomiczny i poliĘczny miast nadczamomorskich z artalizą ź ródeł archeologicznych,

epigraficznych i historycznych. W swoich badaniach v,ykazńam również jak istotna w podjętej

problematyce był a ocena moź liwoś ci Zeglugi, komunikacji i transportu na dł ugich i krótszych

dystansach pomiędzy Morzem Śródziemnym a Morzem Czarnym. Nie mniej waż nym

osiągnięciem podjętego tematu stał o się wskazanie systemu zeglugi i komunikacji wewnątrz

"fr

basenu Morza Czarnego. Skorelowanie tej wiedzy ze ź rodł amt archeologicznymt z miast

pół nocno-zachodniego Wbrzeż a Pontu uwypuklił o rolę oś rodków z poł udniowego wybrzeż a

MotzaCzamego w organizacji handlu zarówno w ujęciu regionu pontyjskiego jak i w systemie

wymiany dalekosięż nej z oś rodkami ś ródziemnomorskimi, w tym Atenami.

W trakcie prowadzonych przeze mnie studiów udowodnił am jak istotnym aspektem

badań nad zagadnieniami związanymi z handlem i dystrybucją jest analiza warunków

komunikacyjnych i umiejętnoś ci ż eglugowych starozltnych Greków. Problematyka ta

rozpŃrywana zarówno w kontekś cie komunikacji na dł ugich dystansach pomiędzy Morzem

Sródziemnym a basenem Morza Czamego, jak i umiejętnoś ciach komunikacji morskiej na

wodach wewnętrznych Morza Czamego stanowi wńny czynnik determinujący mozliwoś ci

pozyskania i dystrybucji dóbr w miastach nadczarnomorskich (poz. I I B.7, rozdz.I I ). Uzyskane

wyniki wykorzystał am do krytycznej oceny mozliwoś ci sprawnej komunikacji, a co za tym

idzie transportu dóbr, pomiędzy oś rodkami greckimi na obszarze Pontu oraz terenach

poł ozonych poza basenem Morza Czamego. Posł uż ył y one takż e do oceny korzyś ci i potencjał u

oś rodków zautgaż owanych w taką wymianę.

W swoich badaniach poddał am w wątpliwoś ć opł acalnoś ć i sens angazowania się

kupców rozpoczynĄących swoją podroż z potlu w Pireusie w dł ugą i niebezpieczną podroż

morską do miast nadczarnomorskich. Jednocześ nie v,ykazaŁam zasadnoś ć dalszego rozwoju

poł ączeń morskich pomiędzy oś rodkami egejskimi a Morzem Czamym, sieci komunikacyjnej

zapoczątkowanej juz w dobie kolonizacji wybrzeż y Morza Czamego, Konfrontując to

zał oż ęnię z wnioskami wynikającym| z anallzy zabyków archeologicznych pochodzących z

miast pół nocno-zachodniego wybrzeż a Morza Czarnego, wykazał am zasadnoś ć zał oż ęnia

przyjmującego kontynuację eksploatacji tej sieci szlaków morskich takż e w okresie

klasycznym.

W konsekwencji tych badań w-skazał am funkcjonowanie rynku poś redniczącego w

handlu ponadregionalnym pomiędzy miastami pół nocno-zachodniego Pontu a oś rodkami

lokowanymi na Morzu Śródziemnym. Bazując na andrizię ż ródeł archeologicznych z

uwzględnieniem danych epigraficznych, wskazał am oś rodki greckie na Tazos, Chios, Samos i

Lesbos jako zaangazowane w taką wymianę. Wszystkie wymienione oś rodki egejskie

powiązane był y ekonomicznie z miastami pół nocno-zachodniego wybrzeż aMorza Czarnego

juź w okręsie archaicznym. W trakcie swoich badań zwrócił am równiez uwagę, iZnie mniejszą

rolę w tym zakresie odgrywał Milet - miasto, które na podstawie ź ródeł historycznyclr

wskazywane jest jako gł ówny kolonizator v,ybrzeż y cał ego basenu Morza Czarnego (Strabon,

XIV.1.6). W rysujący się system komunikacyjno-handlowy pomiędzy Morzem Czamym a

'1?

Morzem Egejskim i Sródziemnym vńączyŁam takż e oś rodki z v,ybrzeż y Propontydy jak

Kizykos i Bizantion. Niezwykle istotne dla badanego zagadrrienia stał o się okreś lenie systemu

związków ekonomicznych pomiędzy miastami rozwijającymi się w samej strefie basenu Morza

Czamego. Prześ ledził am zmiany następujące w tym zakręsie pomiędzy V a IV w. p.n.e., co

pozwolił o mi wyjaś nic zasady dystrybucji i system ekonomiczny w miastach greckich nad

Morzem Czamym. W trakcie swoich badań zaproponował am również jak mógł rozwijać się

taki systemu wymiany handlowej wewnątrz basenu Morza Czarnego, podkreś lając zwlązkl

pomiędzy pół nocno-zachodnimi miastami z poleis poł oż onymi na poł udniowym wybrzeż u

Pontu (poz. I I B.I ,rozdz.I I ).

Postawienie hipotezy badawczej o kluczowej roli miast egejskich jako poś redników w

handlu nadczarnomorskim nie tylko w okresie archatcznym ale takze klasyeznym pociągnęł o

za sobą krytyczną ocenę otaz ponowną charakterystykę kontaktów miast pół nocno-

zachodniego Wbrzęż aMorza Czarnego z Atenami. W tej częś ci realizowanego zagadnienia

badawczego oszacowaniu poddał am potencjał gospodarczy Aten i zaplecza rolniczego miast

nadczarnomorskich. Dokonał am syntezy w-iedzy na temat zasobów ludnoś ciowych i potencjał u

produkcyjnego Attyki, czynników warunkując "vchzapotrzebowanie polis na dostawy ż ywnoś ci

z zewnątrz; ocenił am również moż liwoś ci miast pół nocno-zachodniego Pontu w zakresie

produkcji nadwyż ek zboż a wykorzystanych w handlu morskim (poz. I I B.I .rozdz. I I ). Na

podstawie ana| izy zgromadzonych danych zarysował am potrzeby ż ył noś ciowe mieszkańcow

Aten, zwrocił am takż ę uwagę na rolę nastawienia społ ecznego obywateli polis,

manifestowanego poprzez ź ródł a epigraficzne i historyczne, gdzie wyrź nie zaznacza się

potrzeba zabezpieczania miasta niezalęż nymi dostawami ż ywnoś ci spoza Attyki. Był toczynnik niewątpliwie determinujący poczynania polityczne i ękonomiczne lidera Zwlązku

Morskiego. Jednak zwtoclł am w tym miejscu uwagę, iż należ y ten problem rozpatrywac z

punktu widzenia inicjatora tych dzińań czyli Aten jako odbiorcy dóbr gospodarczych znad,

Morza Czamego. W tym ujęciu wykazał am,ż e dlapodejmowanychprzezAteńczyków dział ań

najbardziej istotna był a opł acalnoś ci i skutecznoś ci realizowanego przedsięwzięcia co nie

musiał o oznaczać kontaktów bezpoś redntch z miastami z pół nocno-zachodniego Pontu.

Ponadto zwrócił am uwagę) na zgodnoś ć slormuł owanej hipotezy z argumentacją dotyczącą

dział ań Ateńczyków w basenie Morza Egejskiego koncentrujących swoje dzińania w tym

regionie na zwiększeniu i umocnieniu swoich wpł ywów politycznych i ekonomicznych (poz.

I I B.1 ,rozdz,I I ,I I I ) 3.

3 Niezaprzeczalnie gł ównym powodem dział ańAteńczyków { t Związku Morskiego) w basenie Morza Egejskiegobył o neutralizowanie wpł ywów Perskich, jednak dodatkowe korzyś ci ekonomiczre pł ynące z podporządkowaniar

Dokonał am równiez krytycznej oceny poglądów na temat bezpoś rednich zwiayzkow

miast pontyjskich z Atenami i dział alnoś ct Ateńczyków nad Morzem Czamym zarysowanych

w literaturze na podstawie ź rodęł historycznych i epigraficznych. Wykazał am brak zasadnoś ci

argumentacj l Łączącej ż rodł a historyczne z wybranymi ź ródł ami archeologicznymi, zvńaszcza

ceramiką attycką importowaną do miast pół nocno-zachodniego v,rybrzeż aMorza Czarnego, w

celu uwiarygodnienia hipotezy o bezpoś rednich lub bardzo silnych zwiagkach pomiędzy tak

oddalonymi od siebie oś rodkami greckimi. W swoich badaniach przyjęł am postępowanie

zakł adające, ż e obecnoś ć produktów rzemiosł a danego oś rodka greckiego nie powinna być

interpretowana jako jednoznaczny dowód bezpoś rednich kontaktów handlowych.

?oprzez podjęte postępowanie wskazał am koniecznoś ć badań szerszego kontekstu

uwzględniającego crynniki spoleczne, polityczne i przyrodnicze.

W przypadku zagadnierua dotyczącego rekonstrukcji sieci handlowej miast pół nocno-

zachodniego wybrzeż a Morza Czarnego i ich kontaktów z Atenami zwrócił am uwagę na

koniecmoś ó rozpatrywania tego zagadnienia w kontekś cie wszystkich kategorii importów

znanychz miast strefy z okresu klasycznego. Ponadto udowodnił am,iż takie badania wymagają

uwzględnienia innych czynników jak warunki ż eglugi oraz potencjał rclniczy regionu, które

miaĘ niewątpliwy wpł yw na rozwój badanego zagadnienia (poz.I I B.1, rczdz.I I I ). Dopiero

tak przeprowadzona analiza moż e potwierdzić bliskie zwiEzki ekonomiczne lub pozwolić

zaproponować inny system wymiany i dystrybucji pomiędzy poszczególnymi oś rodkami.

NaleĘ podkreś lić , ż moje dalsze badania w zakresie studiów nad impońami

ceramiki attyckiej, ujęte w szerokim kontekś cie pół nocnego vlybrzeż aMorza Czarnego i

obszarów nł iązanych z pół nocnym Pontem, jak wyspy egejskie ivł rybrzeż a Azji Mniejszej,

wykazaĘ, iż ź ródel Ęch nie należ y traktować jako dowodu bezpoś rednich kontaktów

pomiędzy Ateńczykami ^

mieszkańcami miast pół nocno-zachodniej strefy

nadczarnomorskiej.

Przeprowadzone przezę mnie studia doprowadził y do porównania moż liwoś ci rozwoju

handlu poleis pół nocno-zachodniego wybrzeż a Morza Czarnego na kilku pł aszczyznach.

Rekonstruowany przezbadaczy system szlaków handlowych analizuję zarówno w wymiarze

ponadregionalnym (kontakty z miastami ś ródziemnomorskimi, w tym Atenami, w kontekś cie

handlu morskiego), w ujęciu wewnątrzpontyjskim (pomiędzy miastami oddalonymi od siebie

ale nadal znajdującymi się na wybrzeż ach Morza Czamego) oraz regionalnym (pomiędzy

sąsiadującymize sobą miastami). Rezultatem moich badań stał a się propozycjarozwoju handlu

sobie miast egejskich, związanych z miastami nadczarnomorskimi oraz dobrze prosperującą siecią handlową,

równięz odegrĄ rolę w podejmowanych dział aniach.

,Ł

ponadregionalnego, w której skł aniam się do niebezpoś redniego charakteru kontaktów miast

nadczarnomorskich z Atenami w okresie klasycznym (zwtraszczaw V w. p.n.e.). Poprzez swoje

badania wskazał am istnienie portów i kupców poś redniczących w tej wymianie związanych z

oś rodkami egejskimi. Jako dowód istnienia tak dobrze zotganizowanego systemu wymiany

handlowej o zasięgu ponadregionalnym, anguż lgącym oś rodki egejskie, mał oazjatyckie i

nadczamomorskie wskazał am takż e znaleziska monet elektronowych z Kizykos.

Przeprowadzonaprzezę mnie analizaź rodł a epigraficznego z Nikonion potwierdza, ż e monety

z Kizykos peł nił y funkcję pieniądza ponadregionalnego, a co za tym idzię ich

rozpowszechnienie udowadnia funkcjonowanie dobrze zorganlzowanĄ sieci wymiany

handlowej (poz. I I B.8 oraz poz. I .B.3).

W wyniku oceny ż ródęł okreś lił am, iz wpł ył vy ateńskie manifestowanę w miastach

pół nocno-zachodniego wybrzeż a Pontu wynikają z uwarunkowań społ eczno-politycznych i

ekonomicznych, jakim uległ y miasta egejskie znajdujące się pod wpł ywem najsilniejszej polis

Związku Morskiego. W póznym okresie klasycznym, w ś wietle przeprowadzonych ptzeze

mnie badań, doszł o do reorganizacji ukł adu sił ekonomicznych w basenie MotzaCzamego. Jest

to konsekwencją zmiany sytuacji politycznej Aten i miast egejskich (czł onków Związku

Morskiego) po przegranej Wojnie Peloponeskiej. W moim pojęciu nowa sytuacja społ eczno-

polityczna doprowadził a do wykrystalizowania się trwał ej sieci wymiany handlowej

(pociągającej za sobą związkt społ eczne) wewnątrz basenu Morza Czarnego. I stotną rolę

zaczęli odgrywać w niej kupcy miast z poł udniowego wybrzęż a Pontu Euksyńskiego oraz

Grecy z Królestwa Bosporańskiego, przejmujący inicjatyrvę rozbudowy handlu morskiego

zarówno z Atenami jak i oś rodkami na v,ybrzeż achAzji Mniejszej i wyspach egejskich.

Dzięki wyjątkowym zabytkom epigraficznym pochodzącym z badan archeologicznycll

w Nikonion przeprowadzlł am również studia nad systemem handlu w skali mikroregionu

ograniczonego do pojedynczego oś rodka, j"go chory oraz oś rodków miejskich znajdujących

się w jego bliskim sąsiedztwie (poz. I I B.8).

Nalery podkreś lić , ż zagadnienia nł iązane z handlem morskim i wymianą

gospodarcząoraz rolą Aten w systemie ekonomicznym, który rekonstruował am dla miast

pół nocno-zachodniego vlybrzeż a Nl.orza Czarnego koresponduje z moim gł ównym

osiągnięciem naukowym: studiami związanymi z produkcją i dystrybucją naczyń

stoł owych importowanych do miast pontyjskich z Aten i innych oś rodków greckich.

2. Badaria osadnictwa greckiego na pół nocnym wybrzeż uMorza Czamego.

"Ł

Zagadnteniem powiązanym z prezentowanym osiągnięciem naukowym są studia nad

rozwojem przestrzennym miast greckich pół nocnego wabrzeż a Morza Czarnego, rozwijane

p1zęzę mnie w ramach uczestnictwa i prowadzęniabadań archeologicznych. Od 2000 roku

uczestniczę w badaniach archeologicznych nad Morzem Czamym na stanowisku Nikonion, na

którym w latach 2009-ż 012 kierow,ał am pracami wykopaliskowymi. Badania te doprowadził y

do odsł onięcia wielofazowego kompleksu mieszkalnego w nieeksplorowanej wcześ niej częś ci

miasta. Opublikowane ptzeze mnie rezultaty badań w postaci komunikatów i odczytów na

konferenciach naukowych zorganizowanych w kraju iza granica w duzym stopniu poszerzył y

wiedzę na temat tego sł abo tozpoznanego oś rodka w póznym okresie klasycznym i wczesnym

hellenistycznym. Dzięki rezultatom badań archeologicznymprzeprowadzonym w latach 2a02-

20a3, w ktorych uczestniczył am i kolejn} ryn placom wykopaliskowym obejmującym kapanie

archeologicznę ż 009-ż 012, którymi kierował am, wskazał am istnienie regularnej zabudowy i

rozbudowanychzał oż eńmieszalnych, w jak się uważ a schył kowej fazie funkcjonowaniapolis.

Prowadzone przęzę mnie prace wykopaliskowe poza lozszęrzeniem w,iedzy o tozwiązaniach

architektonicznych i urbanistyce miasta przyniosł y interesujące zna| ęziska epigraftczne tj. dwa

fragmenty listu prywatnego. Przeprowadzona przeze mnie analiza i interpretacja treś ci listu

przyniosł a wiele informacji dotyczących ż ycia codziennego mieszkańców- Nikoniona.

Pozyskane informacje, które opublikował am w formie arlykuł u poszerĄy wiedzę w zakresie

lokalnej aktl.wnoś ci ekonomicznej w rejonie polis (poz. I I .B.8). Swoje zainteresowania

rozwojem osadnictwa greckiego na abszarze pół nocnego vł ybrzeż y Morza Czarnego

poszerzał amtakź e uczestnicząc w badaniach na stanowisku Tyritakę otaz opracowując ź rodŁa

archeologic znę ze stanowiska Eltigem Zapadnoe na Krymie. Badania te pozwolił y mi poznać

specyfikę zespoł ów ceramiki stoł owej z odmiennej stre§ społ eczno-gospodarczej pół nocnego

vrrybrzeż aPontu. Podczas prowadzonych badań miał am okazję opracować znaleziska ceramiki

czalrno- i czerwonofigurowej ze stanowiska Tyritake, rozpoczęł am takż e opracowanie

zabytków ceramiki czamopokostowanej. Badania te został y przerwanę ze względu na

wydarzenia polityczne, które uniemozliwił y dalsze studia w tym zakresie. Tym niemniej

umozliwił y mi uzyskanie nowych fuódeł ś wiadczących o dystrybucji naczyń stoł owych,

gł ownie produkcji ateńskiej, na obszarze miast greckich, których rozwoj ptzebtegń w inny

sposób niz oś rodków poł oż onych na pół nocnego-zachodnim odciŃu Wbrzęż a M,orza

Czamego. Dał y takż e moź liwoś ć rozpoznanla ź rodeł ze stanowisk peł niących roż ną funkcję;

! AnaI iza dokonana na podstawie tł umaczenia treś ci lisfu opublikowan ego przęz B. Awianowicz,2009. Hellenistic

Ostraconfrom Nikonion, Zeitschrift fiir Papy,ologie und Epigraphik, l68, s, 196-198.

pozuralając zarówno na studia nad ceramiką z duż ego oś rodka jak Tyńtakę oraz mniejszego

stanowiska o charakterze gospodarczym- Eltigen Zapadnoe, wchodzącego w przestrzeń chory

Nymfajonu.

Badania w Olbii w których uczestniczył am i poł ączone z nimt badania studyjne

pozwolił y na zdobycie wiedzy praktycznej w odniesieniu do stanowiska niezmiernie istotnego

dla regionu, który stanow,i gł ówny obszar moich studiów. Związki społ eczno-ekonomiczne

pomiędzy Nikonion a Olbią potwierdzają ż ródł a archeologiczn.e już w okresie archaicznym;

moż liwoś ć badań porównawczych materiał ów z wykopalisk w Olbii pozwolił a mi na

weryfikację hipotez badawczych opracowanych na bazie moich wcześ niejszych analiz

znalezisk ceramiki stoł owej z Nikonion. Poszerzył o to i ugruntował o moją wiedzę

umoż liwiaj ąc zrealizowanie gł owne go o siągnięcia badawcze go.

Kontynuując moje zainteresowania rozwojem osadnictwa greckiego na vurybrzeż u

Morza Czamego uczestniczę w badaniach archeologicznych na stanowisku Histria, które poza

Borystenesem. jest najstarszą kolonią grecką w stręfie pół nocno-zachodniego wybrzeż a Pontu.

Nalezy podkreś lić , iZ Histria wskazywana jest również przęz częś ć badaczy jako metropolia

miasta Nikonion. RealŁowany przeze mnie projekt badawczy rwiązany z tym

stanowiskiem zaklada opracowanie zatlytków ceramiki czarnopokostowanej ze

stanowiska co stanowi kolejny etap ł ladań nad dystrybucją ceramiki stoł owej w

omawianej strefie. Naczynia czamopokostowane z Histrii, poza wybraną grupą zna| ęzisk

ceramiki ateńskiej z okresu klasycznego, nie był y jak dotąd przedmiotem peł nego,

kompleksowe go opracowania.

Moż liwoś ć prowadzenia badań na róż nych stanowiskach poł oż onych zarówno na

zachodnim jak i wschodnim krańcu pół nocnego wybrzeż a Morza Czarnego dał o mi

okazję do szerokiego rozpoznania problemów badawczych nł iązanych z odrębnymi pod

względem gospodarczym, politycznym i społ ecznym oś rodkami greckimi. Stał o się takż e

doskonał ą okazją do rczpoznania specyfiki rozwoju modelu osadniczego badanych stanowisk

i zapoznania się z repetluarem ź todeł pozyskiwanych na stanowiskach w trakcie badań

archeologicznych,

3. Opracowanie i publikacja zabylków antycznych ze zbiorów muzeów polskich.

Osiągnięciem wypł ywającym z moich zainteresowań ceramiką grecką są publikacje

dotyczące zabYków pozostających w kolekcjach muzeow polskich. W tym zakresie przedmiot

18

moich badań stanowią zarówno naczynia wykonane w warsztatach greckich jak i ceramika

charakterystyczna dla innych kręgów kulturowych, rozwijająca się pod wpł ywem warsztatów

greckich lub rozwijających się równolegle do nich - naczynta z Etrurii, Cypru i Karlaginy.

Zabyk| które stanowią przedmiot moich badań często pochodzą z kolekcji prywatnych,

które ostatecznie znalazĘ się w zbiorach muzealnych. W tym ujęciu stanowią one ś wiadectwo

aktywnej dział alnoś ci kolekcjonerskiej rozwijającej się w Polsce od XVI I w,, gdzie

przedmiotem zainteresowań stał o się również rzemiosł o artystyczne kultur starozytnych.

Kolekcje, o których mowa był y w duzej mierzę dzlęł ami arystokratów polskich aktywnych w

XVI I I i XIX wieku. W ten sposób zbiory te wpasowują się w ogólny nurt kolekcjonerstwa

europejskiego. który dał początek naukom specjalistycznym między innymi archeologii. Ze

względu na sposób pozyskania zabltków w większoś ci przypadków artefakty te pozbawione

są kontekstu archeologlcznego, stądteż ich interpretailamoż e ograniczac się do studiów cech

samego ź rodł a bez uwzględnienia proweniencji zabYku. W swoich badaniach 7f,^ ł tacamuwagę

na jak najbańztej szczegół owe tozpoznanie artefaktów. Poprzez wieloaspektowe studia

obejmujące analizę formalną zabYku, nowoczesne badania specjalistyczne oraz studia

archiwalne dotyczące historii kolekcji, dokonuję nie tylko opracowania zabYku jako obiektu

muzealnego, ale również poznaję jego historię, jako przedmiotu kolekcji. Jeś ii jest to moż liwe

definiuję zabyek jako ź ródł o archeologiczne. W wybranych przypadkach, gdy umoż liwia mi

to zgromadzona baza danych tozszerzam studia na kwerendę archiwalną dotyczącą historii

badań stanowiska, z klórego jak przypuszczam pochodzi przedmiot moich dociekań.

Jedno z opracowań, którego jestem gł ównym współ autorem, wydane w formie katalogu

z szerokim komentarzem dotyczącym kolekcji i przedstawieniem t ł a kulturowego, z jakiego

wywodzą się zabytkt, dotyczy zbiorów z Muzeum Uniwersy.tetu Mikoł aja Kopemika w

Toruniu (poz. I I B.2). Stwotzony przezę mnie zespół opracował róż norodny zbtór zabYków

skł adający się z naczyń antycznych pochodzących z Cypru z okresu epoki btązu, ceramiki z

warsztatów greckich, naczyń datowanych na okres rzymski o nieustalonej proweniencji atakż e

zabytków szklanych oTaz lampek oliwnych. Opracowane ptzeze mnie wprowadzenie

merytoryczne do katalogu zaznajamta odbiorcę ze specyfiką kolekcji i ukazuje tł o kulturowe z

jakim zwlązan7e są zabytki; biorąc pod uwagę, iż wiele artefaktów zę zbioru pochodzi z Cypru

komentarz ten stał się uzupeł nienięm szerszego nurtu aktywnoś ci badaczy polskich związanych

ze studiami nad dziejami wyspy.

W swoich dztał aniaęh skoncentrował am się takż e na oplacowaniu zespoł u naczyń

czamopokostowanych pozbawionych szczegół owego kontekstu archeologicznego,

pochodzących ze zborów Muzeum Narodowego w Poznaniu. W toku badań archiwalnych

I9

Ę

zdoł ał am w wybranych przypadkach wskazać miejsce pochodzenia ceramiki oraz

uszczegoł owić historię zabytków wchodzących w skł ad kolekcji. Dalsza analiza formalna i

porównawczapozwolił a mi na okreś lenie warsztatów, typów naczyń i ich chronologii. W toku

przeprowadzonych badań zidentyfikował am w zbiorzę zarówno zńYki reprezentujące

warsztaty attyckie jak i poł udniowoitalskie (poz.I I A. 1).

Moim duzym osiągnięciem w zakręsie publikacji zabytków antycznych pozostających

w kolekcjach muzealnych są publikacje i dział alnoś ć naukowa związana z Kolekcją

Goł uchowską. W podejmowanych dział aniach swoją uwagę koncentruję wokół tej częś ci

kolekcji, ktora znĄduje się w Muzeum Zamek w Goł uchowie, Oddział Muzeum Narodowego

w Poznaniu. Moje badania na tym polu mają róż norodny charakter, dotyczą opracowania

historii kolekcji, ponownęgo merltorycznego opracowania zabytkow otaz ztękonstruowania

historii wybranych artefaktów. Kolekcja był a już badana przez Johna Beazleyas, Kazimietza

Bulasa6, wybrane zabltki opracował a takż e prof. Evdoxia Papuci-Wł adyka7 jednak cał oś ć

zbiorów wymaga ponownych studiów w duchu nowych metod wykorzystywanych w badaniach

nad ceramiką i greckim malarstwem wazowym.

Dzięki poł ączeniu w swoich badaniach wyników analiz roż nych metod badawczych,

przede wszystkim; analtzy specjalistycznej skł adu jakoś ciowego materiał u z jakiego jest

wykonany zablĄek, analtzy typologicznej oraz badań archiwów, moziiwe był o

uszczegół owienie wiedzy na temat pochodzenia i chronologii artefaktów znajdujących się w

kolekcji. Moim osiągnięciem na tym polu stał o się uś ciś lenie chronologii i proweniencji naczyń

z Kartaginy (:poz.I I B. 5, 7). Dzięki zainicjowanej przeze mnie współ pracy ze specjalistami

moż liwe był o zastosowanie nowoczesnych, nieinwazyjnych, a co za tym idzie bezpiecznych

dla obiektu muzealnego metod, które pozwolił y uzyskać dane uł atwiające rozpoznante

technologiczne zabYków, Wł ączenie w tok studiów badań archiwalnych pozwolił o mi na

odtworzenie kontekstu archeologicznego zabytków wskazując z duZymprawdopodobieństwem

stanowisko archeologiczne (nekropola z Douimes, Kartagina), z którego pochodzą naczynia

orczbadacza odpowiedzialnego zaich odkrycie (ojciec Alfred Louis Delattre). Ponadto dzięki

przeprowadzonym studiom ź ródęł archiwalnych odtworzył am historię zabl.tków od momentu

ich pozyskania w trakcie badań archeologicznych po historię najnowszą. Badania archiwalne

związane z opracowaniem zbiorów przeprowadzlł am w Bibliotece Polskiej w Paryzu,

5 Beazley J. D. 1928. Greekvases in Poland, Oxford.6 Bulanda E. (red.), K. Bulas. 193 l. Corpus Vasorum Antiquorum, Pologne l, Musće Czartoryski, GoluchówMusće Czartoryski, red. E. Bulanda, Varsovie, Cracovie.7 Papuci-Wł adyka E. 2000. An Eąst Greek Plastic Vąse in Goluchow. [ in: ] Les civilisations du bassinMęditerraneen. Hommages ż Joachim Śliwa, K. M. Ciał owicz, J. Ostrowski (eds.), Kraków, s. ż 87-292.

20

Bibliotece w Kórniku, Bibliotece Czartoryskich w Krakowie oraz archiwach w Poznaniu oraz

Warszawie. Wyniki badań, które przedstawił am w serii artykuł ów wpasowują się w nurt, który

rozwija się wś ród specjalistów zajmujących się opracowaniem zaby,tków z kolekcji

muzealnych powstał ych na przestrzeni XVI il i XIX wieku. Szczegół owa analiza zabytków a

takż e kwerenda archiwaln^ oraz wł ączenie w proces poznawczy nowoczesnych metod

pozwolił o mi na poszerzenie wiedzy o zbiorach, umoż liwiając interpretację zabytków nie

§lko jako przedmiotów kolekcji ale takż e jako ź ródeł archeologicznych (poz. I I A. 2; I I .B.

4, 5, 7). Dzięki przeprowadzonym badaniom i towarzyszącym im publikacjom ponownie

zwroctŁam uwagę na twórców kolekcji nie §lko na jej gł ówną inicjatorkę I zabelę z

CzartoryskichDzińyńską ale przede wszystkim na Jana Dział yńskiego. W swoich artykuł ach

vrykazńam,ż eto wł aś nie jego dział alnoś cikolekcja goł uchowskazawdzięczatakbogaty zbiór

zabytków antycznych a przede wszystkim znakomitych przykł adów malarstwa wazowego

(poz. I I B. 5, 7).

Wypracowana metoda ł ącząca studia ikonograficzne oTaz archiwalne został a przezę

mnie wykorzystana takż e w odniesieniu do innych zbiorów nruzealnych przynosząc nowe

ustalenia dotyczące autentycznoś ci zabYkow. Pozwolił a wskazać falsyfikaty wraz z

warsztatem, w ktorym dany zńyek zostń wykonany. Wykazane przeze mnie i

współ pracujących ze mną mł odych badaczy bł ędy technologiczne oraz epigraficzne dał y

moż liwoś ć podważ enia autentycznoś ć zabytków, zastosowane dalsze szczegoł owe anallzy

ikonograficzne zaprzeczył y logice kompozycji i pozwolił y ostatecznie udowodnić nowozltne

pochodzenie badanych zabytków muzealnych (poz. I I .A. 3; I I B. 6).

4. Scenariusz i organizacja wystawy pt.: Zycie sztuką. Goł uchów lzabeli z Czartoryskich

Dział yńskiei.

Niewątpliwym sukcesem związanymze studiami zabytków z kolekcji muzealnych stał o

się opracowanie scenariusza i zręaltzowanie wl,stawy, której był am gł ównym kuratorem8

dotyczącej postaci kolekcjonerki, a w odniesieniu do zabltków staroż l.tnych zdecydowanie

kolekcjonerów I zabeli i Jana Dział yńskich. Moim duzym osiągnięciem w ramach

realizowanego projektu stał o się ponowne zgromadzenie wybranych zabytkow z rozproszonej

dziś po kilku muzeach Kolekcji Goł uchowskiej na jednej ekspozycji. Wystawa pt.: Zycie

sztukq. Goł uchów Izabeli z Czartoryskich Dział yńskiej zostŃa zorganizow-ana w Muzeum

Narodowym w Poznaniu w terminie 27 mĄa- 19 sierpntaZ} I8 roku.

8 Drugim kuratorem wystawy zorganizowanej w Muzeum Narodowym w Poznaniu był a pani Paulina Vogt-Wawrzyniak, kierownik Muzeum Zamek w Goł uchowie, Oddział Muzeum Narodowego w Pomaniu.

'Ł

Okreś lonym przeze mnie celem wystawy był o przedstawienie charakteru kolekcji

zgromadzonej przez I zabelę z Czartotyskich Dział yńską na zamku w Goł uchowie. Hrabina

Dział yńska - j edna z naj wybitniej szych kolekcj onerek drugiej poł owy XIX wieku , zgromadztł a

kolekcję dzieł sztuki dorównującąrangą największym zbiorom europejskim, prezentowanym

w ówczesnych muzeach publicznych i kolekcjach prywatnych we Francji, Wł oszech oraz

Wielkiej Brytanii. Kolekcja hrabiny Dział yńskiej jest niezwykle róznorodna i znalazł y się w

niei zarówno zabytki archeologiczne z czasów antycznych, dzięł a ś redniowieczne jak ernalie i

rzeź by drewniane atakż ę przykŁady malarstwa, grafiki oraz sztuki uż ltkowej od renesansu po

okres nowoż ylny.Szczególną uwagę w organizowanej wystawie zwrócił am na moż liwie jak

najszersze zaptezentowanie zbiorów dotyczących kultur starozytnych znajdujących się niegdyś

w kolekcji. Dzięki zaprezettowaniu na wystawie zabytków malarstwa wazowego, terakot,

bizuterii egipskiej i rzpnskiej, zabYków epigraficznych,tzeź b, reliefow orazprzedmiotów ze

szkł a wskazał am niezwykle istoty wkł ad Jana Dział yńskiego w powstanie Kolekcji

Goł uchowskiej oraz podkreś lił am dział ania I zabeli DziĄńskiej w tym zakresie. W tej częś ci

wystawy szczególny nacisk poł oż yŁam na przedstawienie zabytków znajdujących się obecnie

pod opieką roż nychmuzeów, do których artefakty traf* y po I I wojnie ś wiatowej.

Moim duzym osiągnięciem bylo nie tylko ukazanie na wystawie zabytków

znajdujących się obecnie w zbiorach róż nych ins§tucji, ale takż e w wyniku

przeprowadzonych przed rea| Łacją wystawy studiów, zidenĘfikowanie zabytków

uważ anych dotychczas za zaginione. Wystawie towarzyszył a obszeraa publikacja pod moją

redakcją, w której przedstawiono wyniki badań, rezultŃy nowych identyfikacji oraz ponowne

opracowania wybranych zabYków (poz. I I C. 2). W publikacji tej zarysował am sylwetkę

hrabiny I zabęli z Czaftoryskich Dział yńskiej. szczegół owo przedstawił am równięż dzińalnoś c

kolekcjonerską obojga DziaĘńskich dotyczącą zabltków starozytnych. Dzięki

przeprowadzonym badaniom ź ródeŁ historycznychukazńam sylwetkę JanaDział yńskiego nie

tylko jako wybitnego znawcy i kolekcjonera zabytków antycznych ale zwrócił am również

uwagę na jego dokonania na polu badań archeologicznych (I I A. 2;I IB.3,4).

Nalery podkreś lić iż w wielu prrypadkach dział ania związane z wystawą i

publikacją staĘ się impulsem do rozwinięcia ponownych badań w zakresie róż nych

dział ów sztuki reprezentowanych pvł ez zabytki znajdujące się w kolekcji.

5. Studia nad ikonografią grecką.

Osobną grupę badań stanowią studia ikonograficzne zab7lków archeologicznych, gdzie

anal'iza przedstawienia zdobiącego zabytek pozwala na okreś lenie proweniencji i chronologii,

"ą

aw plzypadku zabytków z kolekcji muzealnych, jest często pomocna w procesie potwierdzenia

autentycznoś ci obiektu.

Badania ikonograficzne koncentrował am na analizie tematu przedstawienia

rozw-ijającego się w ramach wybranej kategorii zabyków jak dekoracja figurowa naczynla,

innego przedmiotu uż ltkowego lub sprzętuzwtązanego z ku| turą duchową. Przedmiotem mojej

analizy był wybrany temat wykorzystywany w malarstw-ie wazowym, jak historia mitologiczna

związanaz Ariadnąlub Dionizosem, którego zmlany analizował am w kontekś cie zmianzasobu

pojęciowego przedstawienia podporządkowanego wymogom religijnym i społ ecznym (poz. I I

B.9, 10).

Zagadntenie rozpatrywńam takż ę w odniesieniu do ikonografii znajdującej się na

monetach greckich wykazując związekpomiędzy tematem przedstawienia, miejscem ich emisji

a wymiarem treś ci symbolicznych, których monety te stawał y się noś nikiem (poz. I I B. 11).

Studiom ikonograficznym poddawał am również pojedyncze przedstawienia, gdzie

szczegół owa analiza dekoracji pozwalńa mi odczytać temat i zrozumteć treś ci symboliczne,

które został y wyrazonę poprzez kompozycję (poz.I I A. 3, 4; I I .B. 6, 9, 10). Przeprowadzone

wnioskowanie dał o mi również moż liwoś ć datowania badanego zabytku oraz pozwolił o

powiązac kompozycję z innymi analogicznymi przedstawieniami; umozliwił o również

przeprowadzenie szerszej interpretacji dekoracji uw-zględniającej sposób przedstawiania

tematu na innych zabytkach rzemiosł a ańystycznego. Metoda ana| tzy ikonograficznej był a

takż e wykorzystywana w procesie potwierdzania autentycznoś ci zabYków pochodzących z

kolekcji muzealnych o nierozpoznanym pochodzeniu (poz. I I A. 3, 4; I I B. 6).

cf />

W d,usł efu

/ -J