Andrei Buinich

Nr albumu 313

UKAZANIE WARTOCI MORALNYCH

WE WADCY PIERCIENI J. R. R. TOLKIENA

Praca magisterska napisana

na Papieskim Wydziale Teologicznym

w Warszawie Sekcja w. Jana Chrzciciela

na seminarium z teologii moralnej

pod kierunkiem ks. dra Sawomira Mazura

WARSZAWA 2005

pawe

t.net

SPIS TRECI

WYKAZ SKRTW............................................................................................ IV BIBLIOGRAFIA................................................................................................... VI

I. rda........................................................................................................ VI

1. Dziea J. R. R. Tolkiena............................................................... VI

2. Nauczanie Kocioa...................................................................... VII

II. Opracowania............................................................................................ VII

III. Literatura pomocnicza........................................................................... IX

WSTP................................................................................................................... 1 ROZDZIA PIERWSZY

YCIE I PASJA TOLKIENA.............................................................................. 7

1. Wpyw rodziny na ksztatowanie charakteru Tolkiena.............................. 8

2. Rola T. C. B. S., zainteresowania Tolkiena i dowiadczenia wojenne...... 12

3. Oddziaywanie Lewisa i Inklingw na twrczo Tolkiena....................... 16

ROZDZIA DRUGI

TROSKA O WARTOCI MORALNE............................................................... 20

1. Frodo wybr i Przeznaczenie.................................................................. 21

2. Gandalf nauczyciel mioci..................................................................... 31

3. Aragorn krlewska uczciwo................................................................. 35

4. Jedyny Piercie a warto wiedzy............................................................ 37

ROZDZIA TRZECI

DRAMAT UPADKU............................................................................................. 40

1. Saruman zbkany mdrzec..................................................................... 41

2. Gollum dramat niespenionego nawrcenia............................................ 46

3. Denethor i Boromir skaeni polityk....................................................... 51

4. Trudny dar mierci...................................................................................... 54

ZAKOCZENIE................................................................................................... 58

ANEKS....................................................................................................................61

WYKAZ SKRTW

BF Breviarium fidei. Wybr doktrynalnych wypowiedzi Kocioa. Red.

Gowa S., Bieda I., Wyd IV, Pozna 1998.

DiM Jan Pawe II, Encyklika Dives in misericordia, 1980;

EBW ., :

. . . , 2004;

EV Jan Pawe II, Encyklika Evangelium vitae, 1995;

HV Pawe VI, Encyklika Humanae Vitae, 1968;

KDK Sobr Watykaski II, Konstytucja dogmatyczna o Kociele w wiecie

wspczesnym Gaudem et spes, 1965;

KKK Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna 2002;

KO Sobr Watykaski II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym

Dei verbum, 1965;

LC Carter L., Tolkien: wiat Wadcy Piercieni, Warszawa 2003;

Listy J. R. R. Tolkien, Listy; wybrane i opracowane przez Humphereya

Carpentera, przy wsppracy Christophera Tolkiena, tum. A.

Sylwanowicz, Pozna 2000;

Ph (The Lord of the Rings and

Philosophy edited by Gregory Bassham and Eric Bronson),

2005;

S Tolkien J. R. R., Silmarillion, tum. M. Skibniewska, Warszawa 1985;

VM Szyjewski A., Od Valinoru do Mordoru, Krakw 2004;

WP I-III Tolkien J. R. R., Wadca Piercieni, t. 1: Druyna Piercienia; t. 2:

Dwie wiee; t. 3: Powrt krla, tum. M. I C. Frc [i in.], Warszawa

2001-2002;

WP Tolkien J. R. R., Wadca Piercieni, tum. J. oziski, Pozna 2001;

ZBWP Bruner K., Ware J., Znale Boga we Wadcy Piercieni, Krakw 2003.

Skrty biblijne wedug Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z

jzykw oryginalnych. Opracowa zesp biblistw polskich z inicjatywy

benedyktynw tynieckich. Wyd. IV. Pozna 1996.

BIBLIOGRAFIA

I. rda

1. Dziea J. R. R. Tolkiena

Tolkien J. R. R., Wadca Piercieni, tum. J. oziski, Pozna 2001;

Tolkien J. R. R., Wadca Piercieni, t. 1: Druyna Piercienia; t. 2: Dwie wiee; t. 3:

Powrt krla, tum. M. I C. Frc [i in.], Warszawa 2001-2002;

Tolkien J. R. R., Listy; wybrane i opracowane przez Humphereya Carpentera, przy

wsppracy Christophera Tolkiena, tum. A. Sylwanowicz, Pozna 2000;

Tolkien J. R. R., O baniach, w: Potwory i krytycy i inne eseje, Pozna 2000;

Tolkien J. R. R., Silmarillion, tum. M. Skibniewska, Warszawa 1985;

2. Nauczanie Kocioa

Sobr Watykaski II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Boym Dei

verbum, Pozna 2002;

Sobr Watykaski II, Konstytucja dogmatyczna o Kociele w wiecie

wspczesnym Gaudem et spes, 1965;

Pawe VI, Encyklika Humanae Vitae, 1968;

Jan Pawe II, Encyklika Dives in misericordia, 1980;

Jan Pawe II, Encyklika Evangelium vitae, 1995;

Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna 2002;

Breviarium fidei. Wybr doktrynalnych wypowiedzi Kocioa. Red. Gowa S., Bieda I.,

Wyd IV, Pozna 1998.

II. Opracowania

Aldrich K., Poczucie czasu we Wadcy Piercieni Tolkiena, w: Tolkien. Ksiga

pamitkowa, Pozna 2003;

Bruner K., Ware J., Znale Boga we Wadcy Piercieni, Krakw 2003;

Caldecott S., Przez Szczeliny Ognia. Checijaski heroizm w Silmarillionie i Wadcy

Piercieni, w: Tolkien. Ksiga pamitkowa, Pozna 2003;

Caldecott S., Nad otchani ognia, Christianitas 11/12 (2002);

Carpenter H., J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, tum. A. Sylwanowicz, Warszawa

1997;

Carpenter H., Inklingowie; C. S. Lewis, J. R. R. Tolkien, Charles Williams i ich

przyjaciele, tum. Z. A. Krlicki, Pozna 1999;

Carter L., Tolkien: wiat Wadcy Piercieni, Warszawa 2003;

Grotta D., Tolkien. Twrca rdziemia; biografia, Warszawa 1998;

Gulisano P., Tolkien: mit i aska, Pozna 2002;

Gunton C., Daleki odbysk Evangelium. Zbawienie we Wadcy Piercieni Tolkiena,

w: Tolkien. Ksiga pamitkowa, Pozna 2003;

McGrath S., Pasja wedug Tolkiena, w: Tolkien. Ksiga pamitkowa, Pozna 2003;

., : . . .

, 2004;

Pearce J., Tolkien; czowiek i mit, Pozna 2001;

Sayer G., Wspomnienia o J. R. R. Tolkienie, w: Tolkien. Ksiga pamitkowa, Pozna

2003;

Shippey T. A., Droga do rdziemia, Pozna 2001;

Somka W., Opatrzno Boa, w: Leksykon duchowoci katolickiej. Red. M.

Chmielewski, Lublin Krakw 2002;

Szyjewski A., Od Valinoru do Mordoru, Krakw 2004;

(The Lord of the Rings and Philosophy edited by

Gregory Bassham and Eric Bronson), 2005;

Ziokowski A., J. R. R. Tolkien albo ba zrehabilitowana, Znak (1983) nr 9.

III. Literatura pomocnicza

Arystoteles, Etyka nikomachejska, Krakw 1956;

Balthasar H. U. von, Wyniesiony ponad wszelk wadz, Communio (1987) nr 1;

Balthasar H. U. von, Chrzecijanin i lk, Krakw 1997;

Bartnik Cz. S., Historia ludzka i Chrystus, Katowice 1987;

Bartnik Cz. S., Teologia historii, Lublin 1999;

Tillich P., Mstwo bycia, Paris 1983;

Szostek A., Pogadanki z etyki, Czstochowa 1998;

lipko T., Zarys etyki oglnej, Krakw 1984;

Zuccaro C., Teologia mierci, Krakw 2004;

WSTP

Mit Wadcy Piercieni przedstawia

dynamik tego fundamentalnego wyboru, by

odda ycie za wysze dobro, ktre stanowi

sedno ludzkiej etyki.

(Sean McGrath, Pasja wedug Tolkiena)

Ddzieo J. R. R. Tolkiena Wadca Piercieni wci jeszcze dla wielu ludzi

kojarzy si raczej z atw rozrywk, z czym niepowanym, ni z ukazywaniem jaki

tam wartoci moralnych. Samo postawienie tezy Ukazanie wartoci moralnych we

Wadcy Piercieni J. R. R. Tolkiena moe wydawa si niewaciwym, bowiem

czy nie jest strat czasu pisanie pracy majcej na celu ukazywanie wartoci moralnych

na przykad w Czerwonym Kapturku? Czy jest to sprawa godna uwagi teologii? Nie

da si uzyska odpowiedzi na to pytanie, zanim nie wyjani si, czym w rzeczywistoci

jest ba.

Do ukazania si Wadcy Piercieni ba uzyskaa i miaa status literatury

dziecicej. Degradacja ta wynika z przekonania, e rzekomo tylko dzieci s w stanie

uwierzy w bajki i bani, e wanie ich naiwna i bezkrytyczna wiara jest warunkiem

odebrania i akceptacji baniowego utworu. Lektura bani, wedug tego przekonania,

zakadaa obraz rozumu, bowiem wymagaa rzekomo wiadomej rezygnacji z

krytycyzmu, wmawianiu sobie nieistniejcych rzeczy. Sam Tolkien bardzo dobrze

rozumia, e wiele ludzi wczaj w pojcie bani rne gatunki opowieci, oraz

podzielaj ten bdny pogld na ba, jako na literatur dziecic. Podj si zatem

zadania sprecyzowania tego pojcia w swoim eseju O baniach (On Fairy-stories). W

nim szczegowo wyjania swoje pogldy dotyczce miejsca, ktre powinny wedug

niego zajmowa banie i mity wrd wytworw ludzkiej kultury. Podstawowa teza

Tolkiena polega na tym, e ba, majca jako gatunek literacki autonomi, naley

traktowa serio: nie odrzuca z lekcewaeniem jej treci, ani doszukiwa si w niej

drugiego dna ukrytego przed okiem profanw. Ba moe by mitem (wtedy to siga

szczytu swego gatunku), ale nigdy natrtn alegori1.

Odpierajc zarzut o tym, e w banie mamy do czynienie z rzeczami

nieistniejcymi, naley powiedzie, e nie jest to do koca prawda. Owszem, nie ma w

wiecie realnym magicznych artefaktw (na przykad palantrw), ale natomiast w

Krainie Czarw (Bani) s moralne prawa, ktre maj miejsce rwnie w naszym

wiecie. Wspczesna biblistyka stwierdza, e w Pimie witym mamy do czynienia z

rnymi gatunkami literatury2, w tym mitami. Jednak ten fakt oczywicie nie oznacza,

e Biblia mwi nieprawd (bowiem nie o historyczn prawd chodzi przede wszystkim

w Biblii), lecz to, e prawd o zbawieniu natchniony autor przekazuje jzykiem

mitologicznym. Wanie podobne stanowisko zajmowa Tolkien poprzez swoj

mitologi chcia przekaza czytelnikowi chrzecijask wiar. Bardzo dobrze

przygotowa si do tego zadania napisa teologiczno-historyczn podstaw Wadcy

Piercieni Silmarillion. Dziki niemu udao si Profesorowi zachowa swj

wymylony wiat w zgodzie z chrzecijask nauk3. Silmarillion jest ksig o

charakterze kosmologicznym, opisuje ona stworzenie przez Eru (Illuvatara, Jedynego,

Boga)4 wiata. Tolkien w tym wszystkim odgrywa rol skromnego stwrcy

wtrnego.

Pojcia subkreacji (wtr-stwarzania), stwrcy wtrnego stanowi jdro

Tolkienowskiej koncepcji bani. Tolkien nie daje jakiejkolwiek precyzyjnej cile

naukowej definicji subkreacji, wyjania za to pojcie w sposb opisowy w swoim eseju

O baniach, a take w niektrych swoich listach. W Silmarillionie Eru stwarza wiat 1

Por. A. Ziokowski, J. R. R. Tolkien albo ba zrehabilitowana, Znak (1983) nr 9, s. 1480-1482. 2 Por. KO 12. 3 Por. A. Ziokowski, J. R. R. Tolkien albo ba zrehabilitowana, s. 1489. 4 Por. Listy, s. 307.

za pomoc swoich aniow-Ainurow, zapraszajc do rozwoju objawionego przez

siebie tematu muzycznego. Wanie w sowach Iluvatara wypowiedzianych Ainurom

mona dostrzec wizj Tolkiena na temat subkreacji: Chc abycie z tego tematu, ktry

wam objawiem, rozwinli harmonijn Wielk Muzyk, a poniewa natchnem was

Niezniszczalnym Pomieniem, moecie, jeli chcecie, wzbogaci temat wasnymi

mylami i pomysami. A ja bd sucha i radowa si, e za wasz spraw wielkie

pikno wcieli si w pie5. Subkreacja to nic innego jak wczenie si w dzieo

stworzenia Boga, rwnie (nieco zawajc zakres pojcia) mona okreli j jako

zdolno tworzenia dzie artystycznych6. Tolkien okrela przymiotnikiem wtr-

stwrcza swoj wasn mitologi, bowiem jest ona niejako lustrem7 (akcentujcym lub

uwypuklajcym z osobliwej wyrazistoci wybrane prawdy) naszego wiata

rzeczywistego, take chrzecijaskiego Objawienia, a w szczeglnoci lustrem

jedynego prawdziwego Mitu, ktrym jest Ewangelia. W ten sposb Jedyny (Eru) nie

jest jakim tam bogiem, to nasz Bg chrzecijan, tak jak subkreowany przez Tolkiena

wiat Silmarillionu i Wadcy Piercieni jest naszym wiatem. Najazd

Numenoryjczykw na Valinor i zamanie przez nich Zakazu Valarw to Upadek

Czowieka, od ktrego Raj zostaje odsunity do koca czasw8.

Jest jeszcze jedno przekonanie Tolkiena, o ktrym naley tu powiedzie. W ju

wspomnianym eseju on pisze: Niemal zaryzykowabym stwierdzenie, e kada ba

winna koczy si szczliwie. Okrelibym tragedi jako najwysz, prawdziw form

dramatu, a jej przeciwiestwo jako prawdziw form bani. Poniewa brak nam sowa

na okrelenie tego przeciwiestwa, bd je nazywa eukatastrophe [dos. szczliwe

rozwizanie]. Opowie prowadzca do eukatastrophe jest najdoskonalsz form bani

i jej najwysz form oddziaywania9. W szczliwym rozwizaniu autor eseju widzi

element wsplny rwnie Ewangelii: W eukatastrophe otrzymujemy sugesti wikszej

odpowiedzi dalekiego odbysku czy echa Evangelium w rzeczywistym wiecie10.

5 S, s. 11. 6 Por. Listy, s. 292, 220. 7 Tolkien sam uywa obraz lustra by w pokorze powiedzie o swoim dziele: Mog si oczywicie myli (w niektrych lub we wszystkich punktach): moje prawdy mog by nieprawdziwe lub znieksztacone, a lustro, ktre zrobiem, moe by zamglone i popkane. Jednak przed odwoaniem pewnych faktw czy napisaniem czegokolwiek na nowo musiabym by cakowicie pewien, e to, co sfaszowaem, jest rzeczywicie szkodliwe samo w sobie, a nie z powodu niezrozumienia (Listy, s. 291). 8 Por. A. Ziokowski, J. R. R. Tolkien albo ba zrehabilitowana, s. 1489. 9 J. R. R. Tolkien, O baniach, w: Potwory i krytycy i inne eseje, Pozna 2000, s. 197n. 10 Tame, s. 200; por. P. Gulisano, Tolkien: mit i aska, Pozna 2002, s. 19.

Tolkien widzi Dobr Nowin jako prawdziw ba, w ktrej to narodziny Chrystusa to

eukatastrophe historii czowieka, a Zmartwychwstanie eukatastrophe historii

Wcielenia11.

Wyej omwione cechy mitologii Tolkiena (szczeglnie wtr-stwrczo)

czyni moliwymi teologicznomoralne badania w stworzonym przez niego wiecie. W

jednym z swoich listw Tolkien zaznacza, i we Wadcy Piercieni czytelnik ma do

czynienia z monoteistycznym wiatem teologii naturalnej12. Nie ma precyzyjnego

okrelenia tego terminu. Naley go rozumie jak ju raz zaznaczyem wyej raczej

intuicyjnie jako prawa duchowe, ktre obowizuj w wiecie mitologii Tolkienia.

Historia Wadcy Piercieni ma si rozgrywa w czasach Starego wiata naszej

planety13. wiat Tolkiena, wedug myli samego autora, jest naszym wiatem. Pawe

Parfientjew, rosyjski badacz Tolkiena, jest zdania, e: Ju sam ten fakt zachca nas do

pilnego traktowania teologii, ktr s nasiknite jego ksiki. Przecie chodzi o t

sam rzeczywisto, do ktrej jestemy przynaleni. Mona przypuci, e czasowy

moment jest utworem fantazji, lecz w adnym wypadku wartoci i prawa wszechwiata

nie s owocem wyobrani...14. W ten oto sposb wszelkie problemy

teologicznomoralne postawione przez Tolkiena w jego dziele oraz ich rozwizanie s

jak najbardziej aktualne dla wspczesnej teologii moralnej.

Niniejsza praca ma za zadanie ukazanie wartoci moralnych we Wadcy

Piercieni J. R. R. Tolkiena. Takie postawienie problemu wynika std, e to dzieo

Tolkiena ma midzy innymi cel dydaktyczny. Sam autor bowiem pisze: moim celem

jest nawietlenie prawdy oraz zachta do praktykowania moralnoci w tym

prawdziwym wiecie, a cel ten zamierzam osign poprzez stary rodek zilustrowania

poj w nieznanych wcieleniach, ktre mog je uzmysowi15.

Przy pisaniu pracy zostao zastosowano nastpujce podejcie. Przede

wszystkim unikano alegorii, bowiem sam Tolkien wyznaje: Ale ja serdecznie nie

cierpi alegorii we wszystkich przejawach powiada w wstpie do Wadcy

Piercienia [] Myl, e wielu myli skojarzenia z alegori16. Chocia rwnie

nieco dalej przyznaje, e nie jest w stanie, jak i kady czowiek, uwolni si od

11 Por. tame. 12 Listy, s. 328. 13 Tame, s. 329. 14 EBW, s. 112. 15 Listy, s. 291. 16 WP I, s. 11.

wasnych dowiadcze. Mwi, e podczas procesu pisania zostaj w to wcignite

wasne gusta, pomysy i przekonania17. Mona stwierdzi, e w tej pracy zostaa

wykorzystana metoda analityczna, lecz z zastrzeeniem Gandalfa (jednego z bohaterw

Tolkiena), ktry ostrzega, e ten, ktry amie rzeczy, aby wejrze w ich istot, zbacza

ze cieki mdroci18. Starano si tu nie ama Wadcy Piercieni, a spojrze na

niego w miar moliwoci caociowo: zaznaczy pewne szlaki i tropy, pniej za

nimi i, aby zostaa naszkicowana pewna wizja dziea, ktra mogaby przekona

czytelnikw do powanego potraktowania twrczoci Tolkiena rwnie na paszczynie

teologii.

Praca skada si z trzech rozdziaw. Rozdzia pierwszy o charakterze

biograficznym skada si z trzech paragrafw i ma na celu naszkicowanie

chrzecijaskiego wiatopogldu oraz jego rde w yciu Tolkiena. Jest to wane, by

ukaza na zwizek, ktry jest midzy wiatopogldem autora Wadcy Piercieni a

jego twrczoci. W tym rozdziale ukazano szkice tych osb, ktrych istnienie dla

ksztatowania wiatopogldu Tolkiena byo decydujce. S to przede wszystkim jego

matka i opiekun (ojciec zmar, kiedy syn mia cztery lata), jego ona, a take

wychowawcy i przyjaciele. Nie bd tutaj przytoczone szczegowe biografie, lecz

wybrane fakty, ukazujce wpyw tych postaci na postaw Tolkiena.

Rozdzia drugi Troska o wartoci moralne skada si z czterech paragrafw i

zwraca si bezporednio do analizy treci Wadcy Piercieni. Ze wzgldu na jej

przejrzysto, w pierwszych trzech paragrafach zostay przeanalizowane moralno-

etyczne postawy poszczeglnych bohaterw. Takie podejcie po czci zdecydowao o

strukturze drugiego rozdziau. Motto, ktre zostao umieszczone na jego pocztku,

zwraca uwag na heroizm. Heroizm jest niezwykle zoon cnot moraln. Skada si

na ni wiele innych podstawowych (tak teologicznych, jak i kardynalnych) cnt, takich

na przykad jak nadzieja, mio, mstwo, roztropno itd. Taki kontekst pomoe w

zrozumieniu caociowego obrazu moralnoci wiata Tolkiena.

Rozdzia trzeci Dramat upadku posiada struktur analogiczn do rozdziau

drugiego, z tym e dotyczy badania nie cnoty, lecz procesu jej utracenia. Te posiada

cztery paragrafy, z ktrych pierwsze trzy zajmuj si analiz zachowania

poszczeglnych bohaterw, a czwarty paragraf, podobnie jak w rozdziale drugim, jest

17 Listy, s. 400. 18 Por. WP I, s. 248.

kolejnym fragmentem ta dla tej analizy. Jeli chodzi o bardziej szczegowe opisanie

paragrafw, to pierwszy paragraf Saruman zbkany mdrzec opowiada o historii

zdrady bohatera i o jej rdach upatrywanych w dzy wiedzy i wadzy. Drugi paragraf

Gollum dramat niespenionego nawrcenia opowiada kolejn histori upodlenia

osoby i utraconej moliwoci nawrcenia. Trzeci paragraf Denetor i Boromir skaeni

polityk opowiada o dumie, ktra sprowadza jednego bohatera do samobjstwa,

drugiego za do zdrady. Ukazuje rwnie nawrcenie tego ostatniego oraz warto

skruchy. Paragraf czwarty (o ktrym ju zostao powiedziano, e jest pewnego rodzaju

tem) zatytuowany Trudny dar mierci traktuje o akceptacji i odrzuceniu mierci

przez bohaterw oraz ukazuje wizj mierci wedug Tolkiena we Wadcy

Piercieni.

Trudno przeceni znaczenie dziea Tolkiena. Autor wyraa nadzieje, e praca ta

wniesie pewien wkad w dotychczasowe badania, wzbudzi zainteresowanie twrczoci

J. R. R. Tolkienem oraz przyczyni si do powanego traktowania jego spucizny

literackiej, zarwno w zakresie filozoficznym jak i teologicznym.

ROZDZIA PIERWSZY

YCIE I PASJA TOLKIENA

Ja w kadym razie jestem chrzecijaninem...

J. R. R. Tolkien19

Rozdzia pierwszy nosi charakter biograficzny. Skada si on z trzech

paragrafw i ma na celu naszkicowanie chrzecijaskiego wiatopogldu oraz jego

rde w yciu Tolkiena. Jest to wane ze wzgldu na zwizek, jaki zachodzi midzy

wiatopogldem autora Wadcy Piercieni a jego twrczoci. W tym rozdziale

zostan ukazane osoby, ktrych istnienie dla ksztatowania wiatopogldu Tolkiena

byo decydujce.

Paragraf pierwszy nosi tytu Wpyw rodziny na ksztatowanie charakteru

Tolkiena i opisuje wczesne lata ycia Tolkiena. Paragraf drugi Rola T. C. B. S.,

zainteresowania Tolkiena i dowiadczenia wojenne mwi o stowarzyszeniu

przyjaci Tolkiena nazwanym Klubem herbacianym (T. C. B. S.) i ich losach w czasie

19

Listy, s. 329.

pierwszej wojny wiatowej. Take zostaje naszkicowany rozwj zainteresowa

Tolkiena oraz dowiadczenie cierpienia w czasie wojny jako cech konstytuujcych jego

rozwj osobowy. W paragrafie trzecim Oddziaywanie Lewisa i Inklingw na

twrczo Tolkiena jest opisany wpyw przyjaciela C. S. Lewisa i literackiego klubu

The Inklings na postaw literacko-wiatopogldow Tolkiena.

1. Wpyw rodziny na ksztatowanie charakteru Tolkiena

Przysza matka Tolkiena Mabel Suffield bya pod wieloma wzgldami osob

niezwyk. Wychowaa si ona w rodzinie religijnej w Eversham, w hrabstwie

Warwick. Bya osob wyksztacon, kulturaln, arliwie religijn czonkini Kocioa

unitariaskiego. Jaki czas pracowaa jako guwernantka20. Ona i jej dwie siostry byy

misjonarkami w Afryce. Przez pewien okres Mabel Suffield prbowaa nawraca na

chrzecijastwo kobiety w haremie sutana Zanzibaru.

Mabel miaa dwadziecia jeden lat, kiedy polubia o trzynacie lat starszego od

niej Arthura Tolkiena. Zwizek maeski zosta zawarty w katedrze kapsztadzkiej

(Kapsztad miasto portowe w Afryce) 6 kwietnia 1891 roku21. ycie maestwa nie

byo atwe. J.R.R. Tolkien urodzi si 3 stycznia 1892 roku, za jego jedyny brat Hilary

w lutym 1894. Dzieci bye sabowite. To zdecydowao, e maonkowie postanowili,

i Mabel zabierze chopcw z powrotem do Anglii. Rodzice chcieli, aby dzieci nabrali

si na tyle, by mogli powrci do suchego, gorcego klimatu Afryki. Brana bya

rwnie pod uwag moliwo, e ich ojciec wczeniej zrezygnuje z pracy w

Bloemfontein i doczy si do ony i dzieci22. Niestety, wkrtce po odjedzie rodziny w

lutym 1896 roku Arthur Tolkien zmar na ostre zapalenie otrzewnej23. Po mierci ma

Mabel Tolkien z dziemi na stale osiedlia si w Sarehole, maej wiosce na

20 Por. D. Grotta, Tolkien. Twrca rdziemia; biografia, Warszawa 1998, s. 26. 21 Por. tame, s. 23-24. 22 Tame. 23 Najwyraniej nabawi si lekkiej grypy, ktra, nie leczona, daa pocztek komplikacjom. William Cater, komentator londyskiego Sunday Times, by zapewne jedynym dziennikarzem, ktremu Tolkien zwierza si ze spraw rodzinnych. Wedle tego, co Cater wyczu podczas dugich lat ich przyjani, jest moliwe, i Tolkien wini siebie za mier ojca, poniewa to ze wzgldu na jego sabe zdrowie matka musiaa wrci do Anglii. Tolkien zdawa si sadzi, e gdyby zostali na miejscu, ojciec by y. Utrata ojca bya pierwsz z kilku tragedii we wczesnym okresie ycia Tolkiena (tame).

przedmieciach Birmingham. Sytuacja finansowa rodziny po mierci Arthura Tolkiena

pogorszya si24.

Mabel Tolkien bya bardzo uzdolnion osob, i to pozwolio jej zaj si

edukacj Ronalda25. Chciaa przygotowa syna do egzaminu, ktry dawa prawo do

stypendium w Szkole Krla Edwarda VI. Znajdowaa si ona w Birmingham i bya

najlepsz w caym regionie. Matka spodziewaa si, e ukoczenie tej szkoy pozwoli

synowi dosta si w przyszoci na uniwersytet26. Mabel Tolkien jako pierwsza

rozbudzia mio swojego syna do bani i opowieci, jak rwnie mio do przyrody,

do klasycznej mitologii i orkiestrowej muzyki marszowej27. Tolkien podziela jej

entuzjastyczne upodobanie do wit, parad, korowodw oraz pokazw ogni sztucznych,

jak rwnie do krlowej i kraju, chat krytych strzech, wieych pieczarek i, wreszcie,

religii28. Religia zawsze zajmowaa szczeglne miejsce w yciu Mabel. Ale i po latach

aktywnego religijnego ycia ona pozostawaa osob poszukujc. Inaczej jak wyjani

fakt jej przejcia od unitarizmu do anglikanizmu, a pniej w czerwcu 1900 roku do

Kocioa rzymskokatolickiego. Bya to do odwana deklaracja wiary, jako e Mabel

i jej synowie uzyskiwali od krewnych due wsparcie finansowe i moralne. Mabel

susznie przewidywaa, e jej decyzja o przejciu na katolicyzm urazi i rozgniewa

rodzin. Rzeczywicie, wkrtce potem kilku krewnych zarwno Suffieldw, jak i

Tolkienw cofno pomoc finansow29.

W 1903 roku Ronald Tolkien uzyska stypendium w Szkole Krla Edwarda30.

Rozpoczcie nauki w Birmingham oznaczao koniec idyllicznego ycia w Sarehole. W

latach 1900-1904 Tolkienowie mieszkali kolejno w kilku wynajtych domach, w 24 wydaje si jednak, e i tak yli lepiej ni wikszo mieszkacw Sarehole. W kadym razie owo agodne ubstwo nie wywaro raczej niekorzystnego wpywu na modego Tolkiena, chocia obawa przed brakiem pienidzy drczya go jeszcze dugo po przejciu na emerytur (tame, s. 25). 25 Szybko nauczya go czyta i pisa, a nastpnie przesza do aciny, greki, matematyki i literatury romantycznej. Taki zasb wiedzy przytoczyby kogo mniej utalentowanego, lecz Tolkien da sobie rad. Jak na ironi, by leniwym uczniem, lecz chwyta wszystko w mig i z tak atwoci, e wkrtce zacz czyta i uczy si samodzielnie (tame, s. 26-27); por. J. Pearce, Tolkien: czowiek i mit, Pozna 2001. 26 Por. D.Grotta, Tolkien. Twrca rdziemia, s. 26-27; Ze wzgldu na due koszty, chodzili Tolkienowie rwnie do innej placwki edukacyjnej. Bya to katolicka szkoa pod wezwaniem w. Filipa w Birmingham. Jest interesujcym faktem, i zaoycielem owej instytucji by kardyna John Henry Newman (tame, s. 28-29). 27 Por. tame, s. 2728. 28 Tame. 29 Tame. 30 Przystpowa do egzaminw, dajcych prawo do stypendium, w 1899 i 1900 roku, i chocia dwukrotnie nie udao mu si otrzyma stypendium, przeszed egzamin wstpny i zosta przyjty jako ucze paccy. Powodzenie przy trzecim egzaminie uwolnio Mabel Tolkien od niepokoju o pienidze na opaty za nauk (tame, s. 29).

samym miecie lub na jego obrzeach. Dla Ronalda i jego brata by to czas wkroczenia

w inn doros rzeczywisto. Nowa sytuacja za przynosia z sob rwnie niepewno

egzystencji.

W roku 1904 Mabel Tolkien, majc okoo 34 lat, zmara na cukrzyc. Bya to

druga tragedia w yciu modego Tolkiena31. Mia wtedy zaledwie dwanacie lat. Przed

mierci Mabel Tolkien, wiedzc, e nie zostao jej wiele ycia, zacza podejmowa

kroki prawne, ktre dotyczyy wyksztacenia i wychowania synw. Najbardziej

zaleao jej na tym, by zarwno Ronald, jak i Hilary pozostali przy religii katolickiej;

obawiaa si, e kiedy chopcy zostan oddani swym protestanckim dziadkom, bd

zmuszeni wyrzec si swojej wiary32. Mabel stana przed dylematem, gdy nie majc

wasnych pienidzy, nie bya w stanie zapewni dzieciom utrzymania po swojej mierci.

Postanowia poradzi si ojca Francisa Xaviera Morgana, ksidza zaprzyjanionego z

rodzin Tolkienw33.

Ojciec Morgan by w poowie Hiszpanem i mia w swojej rodzinie zamonych

handlarzy winem z Andaluzji34. By wysokim, siwym mczyzn; mia agodny, lecz

stanowczy sposb bycia, przenikliwy umys i niezwyk wraliwo w kontaktach z

dziemi35. Ojciec Francis36 bardzo polubi chopcw pani Tolkien i odegra wielk rol

w ich wychowaniu. W pewien sposb od samego pocztku zastpi im ojca. w

czowiek zaproponowa, e zostanie prawnym opiekunem chopcw i wemie na siebie

odpowiedzialno za ich wychowanie. Mabel chtnie si zgodzia byo to rozwizanie

wszystkich nurtujcych j problemw37. Po mierci Mabel Tolkien, ojciec Morgan

przej opiek nad chopcami i przekona sprzyjajc im ciotk, Beatrice Suffield, by

wzia ich do siebie. Ciotka Beatrice, w odrnieniu od innych krewnych, nie miaa nic

przeciwko nowej wierze chopcw i obiecaa, e nie bdzie przymusza ich, by wrcili

do protestantyzmu. Cztery lata pniej ojciec Morgan zaatwi im kwater na stancji

31 Tolkien mniema, e sprzeciw krewnych spowodowany przejciem na katolicyzm by przyczyn choroby i wczesnej mierci matki (por. Listy, s. 259; por. G. Sayer, Wspomnienia o J. R. R. Tolkienie, w: Tolkien. Ksiga pamitkowa, Pozna 2003, s. 23). 32 Tame, s. 31. 33 Por. tame. 34 Por. tame. 35 Tame. 36 Znany by jako ojciec Francis; tak nazywali go przyjaciele i koledzy, i tak bez wtpienia zwracali si do niego Tolkienowie (tame, s. 31). 37 Por. tame.

sierocica prowadzonego przez braci oratorianw, w dzielnicy Eddystone38. Ronald i

Hilary mieli tam odrbny pokj dla siebie na drugim pitrze39.

Tolkien nie mia chyba jeszcze ukoczonych szesnastu lat, kiedy zakocha si

pierwszy i jedyny raz w yciu40. Na stancji w Eddystone mieszkaa dziewczyna, sierota

tak jak i on41. Miaa na imi Edith Mary Bratt i pochodzia z tego samego rodowiska

spoecznego co i Ronald42. Rnica w wieku Edith miaa wtedy ju dziewitnacie lat

nie wpyna na rozkwitajc midzy nimi przyja43. Rwnie niewanym wydawao

si im to, e naleeli do odmiennych wyzna. Kwestia ta staa si pniej powodem

konfliktw pomidzy rodzin dziewczyny i Tolkienem, a wreszcie Edith Mary z

wahaniem przesza na katolicyzm44. Nie bya to prosta sprawa. Edith naleaa do

Kocioa anglikaskiego, bardzo si w nim angaowaa i miaa ju tam pewn

pozycj45. Baa si rwnie swego opiekuna Jessopa o postawie antykatolickiej, w

ktrego domu mieszkaa. Ojciec Francis, z swojej strony, te nie by zachwycony

miosnymi zmaganiami swego wychowanka46. Taka postawa przyczynia si do

napicia w ich relacjach, ale nigdy nie przerosa do powanego konfliktu47. Zwizek

oczywicie wyszed na jaw, a modzi zostali rozdzieleni z zakazem widywania si.

Zakaz ten zosta cofnity dopiero wtedy, gdy Tolkien zosta penoletnim48.

Nie da si przeceni znaczenia Mabel Tolkien w ksztatowaniu osobowoci i

wiatopogldu Johna Ronalda. Wszystkie jej zalety i cnoty mona uj w dwch

sowach: matka i chrzecijanka. W swoich poszukiwaniach Prawdy i Szczcia bya

wytrwa, a kiedy tego wymagaa sytuacja zdecydowan kobiet. Spotykajce j

cierpienie przyjmowaa mnie, a z dugich religijnych poszukiwa mona

wnioskowa, e bya wyczulona na ca Prawd. I chocia nie wiadomo, czy znaa ona

maksym w. Ignacego z Loyoli chwali Boga i Jemu suy, miao mona

38 Sam ojciec Morgan nalea do tego zgromadzenia zakonnego (tame, s. 31). 39 Por. tame, s. 32. 40 Por. tame, s. 35. 41 Por. tame. 42 Por. tame. 43 Por. tame. 44 Por. tame. 45 Por. H. Carpenter, J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, Warszawa 1997, s. 67. 46 D. Grotta, Tolkien. Twrca rdziemia, s. 35. 47 Pomimo to Tolkien kocha ojca Morgana: darzy kapana szczer sympati, a pragnc wyrazi swj szacunek i podziw dla niego, nauczy si samodzielnie czyta i pisa po hiszpasku. W nagrod za ukoczenie przez Ronalda ostatniej klasy z wyrnieniem, ojciec Morgan zorganizowa obu braciom wakacji w Szwajcarii. Bye one poczone z grsk wspinaczk i wywary na Tolkiena niezapomniane wraenia (por. tame s. 36-37). 48 Por. tame, s. 36.

stwierdzi, e wypeniaa j swoim yciem. Zdaje si by najbardziej poruszajcym ten

fakt, e zmara w do modym wieku i bya wiadoma prdko nadchodzcej mierci.

Podobna sytuacja wymaga od chrzecijanina wielkiego zaufania Bogu, stanowi

bohaterski uczynek i wspaniae wiadectwo wiary. Dla Tolkiena jego matka cae ycie

pozostawaa wzorem ycia i postpowania. wiadectwo matki sprawio, e by

praktykujcym chrzecijaninem i katolikiem.

2. Rola T. C. B. S.49 i dowiadczenia wojenne

Skoczywszy szesnacie lat, Tolkien by przystojnym, smukym, modziecem.

Nie mia ju kopotw ze zdrowiem i aktywnie uprawia sport50. wietny ucze, cho

jednoczenie niemiay, by bardzo lubiany przez swoich kolegw z klasy i z radoci

uczestniczy w sromnym yciu towarzyskim, jakie moga zapewni stancja dla sierot.

Mia kilku bardzo bliskich przyjaci. Jednym z nich by Wiseman, drugim Robert

Quilter Gilson, syn dyrektora szkoy. Razem z trzema czy czterema innymi chopcami z

tej samej klasy (Tolkien, Wiseman i Gilson) stworzyli paczk przyjaci rozmiowanych

we wszystkim, od sportu po nauk. Jak czsto si zdarza w tym wieku, wpadli oni na

pomys zaoy wasne stowarzyszenia. Z pocztku nazywali si Klubem Herbacianym

(Tea Club), potem jednak zmienili nazw na Stowarzyszenie Barrowiaskie (od

herbaciarni zwanej Barrows). Jeszcze pniej i ta nazwa zostaa zmieniona na T. C. B.

S., poniewa te poczone inicjay brzmiay tajemniczo i intrygujco w uszach

chopcw wyczulonych na punkcie swej pozycji spoecznej.

W tym miejscu wypada powiedzie nieco bardziej szczegowo o liderach tego

nieoficjalnego stowarzyszenia. Robert Quilter Gilson (R. Q.) charakteryzowa si

yw mimik i bystrym umysem. Mwi cicho, lecz dowcipnie, lubi malarstwo

renesansowe i wiek XVIII. Wykazywa talent w rysowaniu i projektowaniu. W tych

49 Tea Club Barrovian Society. 50 Ronald spdza wiele popoudni na botnistym szkolnym boisku przy Eastern Road, skd do domu trzeba byo dugo jecha na rowerze, czsto po ciemku z lampk naftow wiecc z tyu. Rugby byo czasami przyczyn urazw podczas pewnego meczu zama nos, ktry nigdy ju w peni nie odzyska poprzedniego ksztatu, kiedy indziej rozci sobie jzyk i chocia rana dobrze si zagoia, pniej Tolkien w duym stopniu na ni zrzuca win za sw niewyran wymow. (W rzeczywistoci niewyranie mwi jeszcze przed skaleczeniem jzyka, a brao si to raczej z tego, e mia za wiele do powiedzenia, a nie z jakiej fizycznej wady. Potrafi recytowa poezj ze wspania dykcj.) (H. Carpenter, J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, s. 51).

sprawach jego gusta i znajomo rzeczy byy inne ni dwch jego kolegw. Wiseman

mia spor wiedz w dziedzinie nauk przyrodniczych i muzyki, zosta wybitnym

matematykiem i kompozytorem-amatorem. John Ronald, jak nazywali Tolkiena

koledzy, by biegy w jzykach germaskich i filologii. Jednak wszyscy ci modzi

ludzie doskonale znali literatur rzymsk i greck; na tej rwnowadze podobnych i

odmiennych zainteresowa, wsplnej i osobistej wiedzy opieraa si ich przyja.

Wkad Tolkiena w prace T.C.B.S. odzwierciedla szeroki zakres jego lektur.

Bawi przyjaci recytacj fragmentw Beowulfa, poematw Peari i Sir Gawain and the

Green Knight, opowiada im straszne epizody z nordyckiej Volsungasaga51. Nieco

pniej do grona zaoycieli doczy si czwarty czonek. By to Geoffrey Bache

Smith, o rok modszy od Gilsona, a prawie o trzy od Tolkiena. Nie by klasykiem jak

pozostali, lecz wybra nowoytny profil nauczania. Mieszka z bratem i owdowia

matk, i charakteryzowa si tym, e zna literatur angielsk, szczeglnie poezj, i sam

by do zdolnym poet. Pod wpywem G.B.S. T.C.B.S. zaczo uwiadamia sobie

znaczenie poezji do czego Tolkien dochodzi ju od pewnego czasu samodzielnie.

T.C.B.S. miao ogromny wpyw na ycie Tolkiena. Pozwolio mu prowadzi

eksperymenty i badania filologiczne, jak rwnie podj pierwsze prby samodzielnego

pisania. Stowarzyszenie byo take niewtpliwie szko relacji midzyludzkich. Oto jak

Wiseman 64 lata pniej opowiada o jego pocztkach: Wszystko zaczo si w

semestrze letnim dziki duej dozie miaoci. Egzaminy trway sze tygodni i jeli

niczego si nie zdawao, to naprawd nie miao si nic do roboty. Zaczlimy wic pi

herbat w szkolnej bibliotece. Ludzie zaczli przynosi swoje wkady: pamitam, jak

kto przynis konserw rybn, a poniewa nie mielimy na ni ochoty, odstawilimy j

na pk, na jakie ksiki, gdzie odkryto j dopiero po duszym czasie! Gotowalimy

wod w czajniku na maszynce elektrycznej, ale duym problemem byy fusy.

Posiedzenia Tea Club czsto odbyway si po lekcjach, kiedy ju przychodziy

sprztaczki ze cierkami, wiadrami i szczotkami. Posypyway podog trocinami i

wszystko zamiatay, wic wrzucalimy herbaciane fusy do ich wiader. Te pierwsze

herbatki odbyway si pocztkowo w bibliotecznej pakamerze. Pniej, poniewa

koczy si semestr letni, wychodzilimy ze szkoy i pilimy herbat w Barrow's Stores

przy Corporation Street. W tamtejszej herbaciarni by jakby przedzia, do

odosobniony stolik na sze osb midzy dwiema duymi awami; byo to znane jako 51 Literatura mitologiczna (przypis autora).

Wagon Kolejowy. Stao si naszym ulubionym miejscem; zmienilimy nasz nazw na

Barrovian Society od Barrow's Stores. Pniej zostaem redaktorem Kroniki

Szkolnej i musiaem wydrukowa list osb, ktre otrzymay jakie wyrnienie, wic

obok nazwisk naszych czonkw umieciem gwiazdk, a na dole strony daem przypis:

Take czonkowie T.C., B.S. itp. Wszyscy si dziwili, co to za skrty!52

Tylko dwaj nauczyciele w Szkole Krla Edwarda prbowali powanie naucza

literatury angielskiej. Jednym z nich by Georgie Brewerton, a drugim R.W. Reynolds.

Reynold, byy krytyk literacki pewnego londyskiego czasopisma, prbowa zaszczepi

u swoich uczniw pojcie smaku i stylu. Niezbyt mu si to udao w wypadku Ronalda

Tolkiena, ktry od Miltona i Keatsa wola poezj rzymsk i greck. By moe jednak

lekcje Reynoldsa miay co wsplnego z faktem, e w wieku osiemnastu lat Tolkien

zacz niemiao pisa wiersze.

W kwietniu 1910 roku Tolkien zobaczy w jednym z teatrw Birmingham

Piotrusia Pana i napisa w swoim dzienniku: Nie da si tego opisa, ale nie zapomn

przedstawienia do koca ycia. auj, e nie byo ze mn E. [Edith]. By moe jednak

waniejszy by entuzjazm, jaki ywi dla katolickiego poety Francisa Thompsona. Pod

koniec nauki w szkole Tolkien dobrze orientowa si w jego poezji, pniej za sta si

jej znawc. Tak jeden z pierwszych wierszy Tolkiena Wood-sunshine wyranie

przypomina fragment z pierwszej czci Sister Songs Thompsona. Poza tymi

zainteresowaniami, spdza take duo czasu studiujc jzyki zarwno historyczne, jak i

przez siebie wymylone53. A w 1910 roku Tolkien by zajty przygotowaniem si do

drugiej prby zdobycia oksfordzkiego stypendium, co ostatecznie udao si mu.

Pod koniec lata 1914 roku, Anglia wypowiedziaa wojn Niemcom. Tysice

modych ludzi odpowiadajc na apel o nowych onierzy zacigali si do wojska.

Tolkien nie podziela tego zapau, chcia bowiem najpierw zdoby stopie naukowy na

uniwersytecie w Oksfordzie. Sdzi, e jeli nie zdobdzie dyplomu, nie bdzie mg

zaoy rodzin. Zapisa si wic na kurs szkolenia wojskowego, ktry pozwala mu

pozosta na uniwersytecie i odoy mobilizacj a do uzyskania stopnia naukowego.

W tym czasie starzy szkolni przyjaciele pisz do siebie listy, i nawet jednego razu

spotykaj si w Londynie w domu rodziny Wismanw. W czerwcu 1915 roku Tolkien

zdaje egzamin na stopie (pierwsza lokata) i obejmuje stanowisko podporucznika w

52 Por. H. Carpenter, J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, s. 49. 53 Por. tame.

puku Strzelcw z Lancashire. Ma nadzieje, e bdzie suy razem z swoim

przyjacielem G.B. Smithem, ale zostaje przedzielony do innego batalionu. Po

skrconym miesicu miodowym54 John doczy si do swojego puku, ktry w czerwcu

1916 roku wysano do Francji. Nieco pniej, w lipcu, Tolkien otrzyma od G.B.

Smitha list, w ktrym tamten pisa: Mj drogi Johnie Ronaldzie! Przeczytaem dzisiaj

rano w gazecie, e zosta zabity Rob. Mnie nic nie grozi, ale jakie to ma znaczenie?

Prosz Ci, nie opuszczajcie mnie z Christopherem. Jestem bardzo zmczony i

straszliwie przygnbiony t wiadomoci, najgorsz z moliwych. Teraz, w chwili

rozpaczy, czowiek zdaje sobie spraw, czym naprawd byo T.C.B.S. O, mj drogi

Johnie Ronaldzie, co my poczniemy?55.

Rob Gilson zgin pod La Boiselle, prowadzc swych podkomendnych do walki

pierwszego dnia bitwy. Tolkien napisa do Smitha: Nie czuj si ju jak czonek

kompletnego ciaa. Jestem gboko przekonany, e to koniec T.C.B.S.. Smith jednak

odpisa: T.C.B.S. si nie skoczyo i nigdy si nie skoczy56. Tolkien i G. B. Smith

znw si spotkali, tym razem pod Acheux. Rozmawiali i kontaktowali si jeszcze przez

kilka dni. Podczas ostatniego spotkania zjedli wsplny posiek w Bouzincourt; znaleli

si wwczas pod ostrzaem, aden jednak nie zosta ranny. Potem Tolkien wrci do

okopw. Chocia walki nie byy tak zacite, jak w pierwszych dniach bitwy nad

Somm, Brytyjczycy nadal ponosili powane straty i zgino wielu onierzy z

batalionu Tolkiena. On sam nie odnis adnej rany, lecz im duej przebywa w

okopach, tym bardziej grozio mu, e zostanie jedn z ofiar. Urlop cigle by bliski, lecz

nigdy nie zosta mu udzielony. Jego wybawicielk okazaa si gorczka nieznanego

pochodzenia, jak nazywali j lekarze wojskowi. Dla onierzy bya to po prostu

gorczka okopowa. Choroba ta, przenoszona przez wszy, dawaa o sobie zna wysok

temperatur oraz innymi symptomami. Zapaday na ni tysice onierzy, a oto przysza

kolej Tolkiena. Stacjonowa wtedy w Beauval, 20 km za lini frontu. Kiedy zachorowa,

zosta przewieziony do pobliskiego szpitala. Nastpnego dnia znalaz si w pocigu

wiozcym chorych na wybrzee, a w niedziel wieczorem znaleziono dla niego ko w

szpitalu w Le Touquet, gdzie lea przez tydzie57. Gorczka jednak nie opadaa i w

listopadzie tego roku Tolkien zosta umieszczony na statku odpywajcym do Anglii.

54 22 ma ja 1916 odby si lub z Edith. 55 H. Carpenter, J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, s. 84. 56 Tame, s. 85. 57 Tame.

Po przybyciu na Wysp pojecha pocigiem do szpitala w Birmingham. W ten sposb w

cigu kilku dni porzuci groz okopw i znalaz si w czystym pokoju z widokiem na

miasto, ktre zna tak dobrze. Odwiedzia go Edith. W trzecim tygodniu grudnia, gdy

Tolkien czu si dostatecznie zdrowy, by mc opuci szpital, pojecha do Great

Haywood, by razem z ni spdzi wita Boego Narodzenia. Tam otrzyma list od

Christophera Wisemana, ktry suy w marynarce wojennej: Wanie otrzymaem z

domu wiadomo o G.B.S., ktry 3 grudnia zmar z obrae spowodowanych

wybuchem pocisku. Nie potrafi teraz o tym mwi. Pokornie modl si do Boga

Wszechmogcego, abym okaza si go godzien58.

Smith szed drog przez wie za lini frontu, kiedy tu obok niego rozerwa si

pocisk. Zosta ranny w praw rk i udo. Prbowano przeprowadzi operacj, lecz

wdaa si zgorzel gazowa. Zosta pochowany na cmentarzu brytyjskim w Warlencourt.

Niedugo przedtem tak pisa do Tolkiena: Moj gwn pociech jest to, e jeli dzi w

nocy zgin a za kilka minut zaczynam sub to zostanie jeszcze jeden czonek

wielkiego T.C.B.S., ktry wypowie to, o czym marzyem i z czym wszyscy si

zgadzalimy. mier bowiem jednego z jego czonkw nie moe, o czym jestem

gboko przekonany, rozwiza T.C.B.S. mier moe nas uczyni wstrtnymi i

bezradnymi jako jednostki, nie jest jednak w stanie pooy kresu niemiertelnej

czwrce! Odkrycie to zamierzam oznajmi Robowi przed pjciem na sub. Napisz

take o tym Christopherowi. Niech Bg Ci bogosawi, mj drogi Johnie Ronaldzie, i

oby dane Ci byo mwi o sprawach, o ktrych ja prbowaem powiedzie, jeszcze

dugo po tym, gdy mnie zabraknie jeli taki przypadnie mi los59.

3. Oddziaywanie Lewisa i Inklingw na twrczo Tolkiena

W roku 1925, kiedy Tolkien wrci do Oksfordu, w jego yciu ju nie byo jego

przyjaci, a razem z nimi znikno i T.C.B.S. Oprcz niego przey wojn jeszcze

jeden czonek Tea Club Christophor Wisemanem, lecz tamten mia ju inne

obowizki, tak, e nie wiele mieli sobie do powiedzenia60. Ale Boa opatrzno, ktra

odebraa mu wszystkich przyjaci, wrcia swj dug, dajc Tolkienowi nowych 58 Tame, s. 86. 59 Tame. 60 Por. tame, s. 134.

przyjaci. Tworzyli oni klub literacki The Coalbiters (ci, ktrzy gryz wgiel), ktry

wedug Coghilla by baz dla literackiego klubu The Inklings, poniewa oba miay

wiele wsplnych czonkw; wedug Tolkiena za The Inklings powstali zupenie w

innych okolicznociach61.

W tym samym okresie Tolkien zapozna si z najbardziej znanym swoim

przyjacielem Clive'em Staplesem Lewisem. Na pocztku by midzy nimi pewny

dystans, bo mieli co do siebie pewne uprzedzenia. Lewis by le nastawiony do

katolikw, podobnie wielu pochodzcym z rodzin anglikaskich, natomiast Tolkien

mg widzie w nim potencjalnego rywala, poniewa nalea do frakcji zwolennikw

innego programu nauczania na uniwersytecie, ni Tolkien62. W swojej autobiografii

Surprised by joy (Zaskoczony radoci), Lewis napisa: Przy moim przyjciu na

wiat ostrzeono mnie (porednio), bym nigdy nie ufa katolikowi, a przy wejciu w

wiat angielskiej profesury (bezporednio), bym nigdy nie ufa filologowi. Tolkien by

jednym i drugim63. Ale bez wzgldu na te okolicznoci bratnie dusze si spotkay. W

maju 1927 roku Tolkien zaprosi Lewisa do klubu The Coalbiters, chcc zainteresowa

go islandzkimi sagami, w ten sposb zacza si ich duga i zoona przyja64.

Nie bez udziau Tolkiena Lewis powrci do chrzecijastwa65. Oto sowa, ktre

przyszy autor rdziemia mia powiedzie Przemysawowi Mroczkowskiemu:

Przecignem go od ateizmu a do Kocioa anglikaskiego rzek tonem

przechwaki, dajc do zrozumienia, e chciaby nawrci Lewisa na katolicyzm66. Sam

Lewis napisa do Arthura Greevesa: Wanie przeszedem od wiary w Boga do

zdecydowanej wiary w Chrystusa w chrzecijastwo. Sprbuj Ci to wyjani kiedy

indziej. Miaa z tym wiele wsplnego moja duga nocna rozmowa z Dysonem i

Tolkienem67. Pniej Lewis, podobnie jak Tolkien, zosta jednym z tak zwanych

oksfordskich chrzecijan, i jest teraz znany przede wszystkim jak autor wielkiej

liczby prac z dziedziny teologii chrzecijaskiej. Sta si w swoim czasie popularny w

caej Wielkiej Brytanii take dziki swoim cotygodniowym audycjom radiowym,

ksikom dla dzieci i artykuom publikowanym w czasopismach.

61 Por. D. Grotta, Tolkien. Twrca rdziemia, s. 97. 62 Por. H. Carpenter, J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, s. 129. 63 D. Grotta, Tolkien. Twrca rdziemia, s. 112. 64 Por. H.Carpenter, J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, s. 135. 65 Por. H. Carpenter, Inklingowie; C. S. Lewis, J. R. R. Tolkien, Charles Williams i ich przyjaciele, s. 63n. 66 D. Grotta, Tolkien. Twrca rdziemia, s. 99. 67 H. Carpenter, J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, s. 139.

Nie tylko Tolkien oddziaywa na Lewisa, ale i Lewis, bez wtpienia wywar

olbrzymi wpyw na Tolkiena. Ten ostatni tak napisa w swoim dzienniku: Przyja z

Lewisem wiele mi wynagradza, bdc rdem nieustannej przyjemnoci i pociechy.

Duo dobrego przynis mi kontakt z czowiekiem uczciwym, poet i filozofem oraz

ktry po dugiej pielgrzymce ukocha naszego Pana68. Lecz nie tylko przyjemno i

pociech dostarcza Lewis Tolkienowi, ale i wielk zacht do realizowania

wszystkich jego pisarskich zamiarw: Niespacalny dug, jaki mam wzgldem niego,

nie dotyczy wpywu w potocznym rozumieniu, lecz samej zachty. Przez dugi czas

by moj jedyn publicznoci. To wanie on podsun mi myl, e moje pisanie moe

by czym wicej ni osobistym hobby69.

Bardzo wan rol w yciu Tolkiena odegraa grupa The Inklings. Bya ona

poniekd ucielenieniem wizji o instynkcie klubowym70, ktry John Ronald

odczuwa od czasw modoci71. Pomijajc szczegy historii powstania, krtko naley

opisa co z siebie owy klub przedstawia. Bya to nieformalna grupa oksfordzkich

pisarzy i poetw, ktrzy spotykali si w pomieszczeniach kolegiw lub pubach, by

odczytywa sobie wasne prace. Wedug Lewisa, dyskutowano o wszystkim: od piwa

po Beowulfa, histori tortur, Tertuliana, przerne nudziarstwa, kontraktow teori

redniowiecznej wadzy krlewskiej oraz dziwne nazwy miejscowoci72. Przy tym

mieli bardzo wyjtkow cech, ktra wyrniaa ich wrd innych podobnych

towarzystw byli oni wiadomymi chrzecijanami.

Interesujc jest reakcja Tolkiena na pojawienie si w klubie The Inklings

nowego czonka Charlesa Williamsa, ktry by powieciopisarzem, poet, teologiem i

krytykiem. Wydaje si, e przyszy mitotwrca by nieco zazdrosny uwag, ktr

zwrci na Williamsa jego przyjaciel Lewis73. Stosunki midzy Tolkienem a Lewisem

ochodziy si na tyle, e Humpherey Carpenter pisze nawet o trzeciej fazie

przyjani74. Bez wtpienia ochodzenie to miao korzenie nie tylko w zazdroci

Tolkiena do Williamsa, ale i w pewnym alu. al ten by zwizany z tym, e reputacja

68 Tame. 69 Tame, s. 139-140. 70 Por. tame, s. 140. 71 Por. tame. 72 D. Grotta, Tolkien. Twrca rdziemia, s. 112. 73 Z ca pewnoci Tolkien nie bez przyczyny odczuwa nieco zazdroci lub niechci, poniewa entuzjazm Lewisa w sposb niezauwaalny skierowany by teraz nie na jego osob, lecz na Williamsa (H. Carpenter, J. R. R. Tolkien, wizjoner i marzyciel, s. 142). 74 Por. tame.

Lewisa jako chrzecijaskiego apologety rosa75 i Tolkien odegra w tym nie ma rol

ale Jack (tak nazywali Lewisa przyjaciele (uwaga autora)) nie zosta katolikiem jak

on, lecz powrci do Kocioa anglikaskiego. Wydaje si, e mona zrozumie tak

reakcj Tolkiena, biorc pod uwag jego mio do Kocioa katolickiego, wicej

wydaje si, e ta reakcja bya normaln, ludzk, tym bardziej, e wci ywi do swego

przyjaciela najlepsze uczucia.

Grupa The Inklings istniaa przez wier stulecia. Czy mona mwi o jej

wpywie na Tolkiena? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Na przykad

Lewis by przekonany: Nikt nigdy nie wywar wpywu na Tolkiena rwnie dobrze

mona by prbowa wywrze wpyw na banderzwierza (Banderzwierz potwr z

wiersza Lewisa Carolla (uwaga autora))76. Oprcz tego Lewis twierdzi, e Tolkien

dwojako reaguje na krytyk: albo wcale nie zwraca uwag, albo zaczyna ca spraw od

pocztku77. Sam Tolkien za pisze o tym tak: Mia on [Lewis] zwyczaj nalega, ebym

odczytywa na gos dopiero co ukoczone fragmenty, po czym wygasza swoje uwagi.

By wcieky, kiedy nie przyjmowaem ich do wiadomoci. Kiedy powiedzia: Nie ma

sensu prba wywierania na ciebie wpywu. Jeste cakowicie na to niepodatny. Ale nie

bya to do koca prawda. Kiedykolwiek mwi: Moesz zrobi to lepiej. Postaraj si,

Tolkien, prosz staraem si speni jego prob78.

Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o wpyw The Inklings na

Tolkiena. Z wyej przedstawionych faktw wida, e wiele zaley od ich interpretacji.

Wydaje si jednak, e Tolkien jako pisarz i czowiek rozwija si pod wzgldem tak

literackim, jak i ludzkim dziki relacjom, ktre utrzymywa z czonkami The Inklings

razem bd osobno. Na pewno, jeli nawet i nie byo wielkiego bezporedniego

wpywu, to bez wtpienia by wpyw poredni, chociaby poprzez jego przyjaciela

Lewisa, ktry by przecie te czonkiem klubu.

75 By moe, obserwujc rosnc saw przyjaciela, Tolkien mia wraenie, jakby ucze szybko przers mistrza, osigajc prawie niezasuon saw. Okreli kiedy Lewisa pochlebnym mianem teologa dla kadego (tame, s. 142-143). 76 D. Grotta, Tolkien. Twrca rdziemia, s. 121. 77 Por. tame, s. 121. 78 Tame.

ROZDZIA DRUGI

TROSKA O WARTOCI MORALNE

Heroizm we Wadcy Piercieni jest

heroizmem dostpnym nie tylko wielkim i

mocnym, lecz, rwnie w nie mniejszym

stopniu, maym i pokornym w tym jest

jego odmienno od pogaskiej wizji

heroizmu.

(Pawe Parfientjew, Echo Blagoj

Wiesti: Christianskije motiwy)

Na pocztku drugiego rozdziau naley w ramach wprowadzenia w fabu

Wadcy Piercieni przytoczy kilka istotnych informacji. Historia powieci

Wadcy Piercieni jest nastpujca: w rdziemiu Trzecia Era przechodzi w Czwart,

i wczeniej pokonany Sauron (zy duch) odzyskuje swoje siy. Chce on zniewoli cay

wiat brakuje mu do tego tylko Jedynego Piercienia Wadzy. W pewien sposb ten

Piercie trafia do rk maej i sabej istoty, hobbita o imieniu Frodo. Wkrtce Frodo

dowiaduje si, e jedynym sposobem uratowania rdziemie jest wdrwka do Gry

Przeznaczenia i wrzucenie do niej niebezpiecznego przedmiotu. Na tym polega jego

misja Froda, w ktrej pomagaj mu jego przyjaciele. W cigu wyprawy ma miejsce

(poprzez pokonanie rnych trudnoci) uszlachetnianie poszczeglnych bohaterw.

Piercie zostaje wrzucony do Gry przeznaczenia, ale wiat ju nie bdzie takim,

jakim by wczeniej.

Pierwszy paragraf w rozdziale drugim Frodo wybr i Przeznaczenie traktuje

o moralnym wyborze i Opatrznoci. Drugi za Gandalf nauczyciel mioci o

nauce miosierdzia we Wadcy Piercieni. Trzeci Aragorn krlewska uczciwo

mwi o cnotach, ktre reprezentuje sob krl Aragorn. Paragraf trzeci Jedyny

Piercie a warto wiedzy zarysowuje fragment ta, na ktrym wystpuj bohaterowie

Wadcy Piercieni, opowiadajc o zwizku wiedzy i wadzy.

1. Frodo wybr i przeznaczenie

Historia powoania Froda zaczyna si ostatnim rozdziaem historii Bilba, jego

wuja. Frodo po odejciu Bilba niespodziewanie dziedziczy jego najwikszy skarb

Piercie Wadzy. Piercie jest sprawc wszystkich nieszcz Froda, przecie z jego

powodu musi podj pen rnych niebezpieczestw Wypraw. Wywouje ona

skojarzenie z pojciem drogi krzyowej, ktr idzie kady chrzecijanin za przykadem

Jezusa Chrystusa. Z caego kontekstu wida, e Wyprawa ta jest czym bardzo cennym.

Wanie podczas niej w Frodo dokonuj si wewntrzne zmiany, ktre decyduj o tym,

e nie jest on ju tym, kim by na pocztku. W tym wanie momencie porzdek rzeczy

jakby si odwraca: Piercie, ktry by powodem nieszczcia, staje si przyczyn

aski..Sean McGrath uj to nastpujce: W bolesnym pielgrzymowaniu Froda do

Mordoru i Szczelin Zagady gbia naszej ofiary jest przynajmniej odpowiednio

sportretowana. Gdy kiedy Bg prosi nas o przekroczenie naszego obecnego status quo,

to prosi nas, abymy przeamali si i wyczerpali tak jak Frodo, ktry caego siebie

oddaje swemu zadaniu79.

79

S. McGrath, Pasja wedug Tolkiena, w: Tolkien. Ksiga pamitkowa, Pozna 2003, s. 167.

Misja, czy nawet wszystko co si odbywa w rdziemiu, rozwija si w tle

pewnej rzeczywistoci. Rzeczywisto ta okrela si pojciem Przeznaczenia. Wanie

to pojcie sprawia, e Wadca Piercieni jest ksika religijn80. Ono daje

czytelnikowi moliwo spostrzeenia, i w ostatecznoci Wadc Piercienia jest tak

naprawd nie Sauron, lecz Jedyny81 (Na pocztku by Eru, Jedyny, ktrego na obszarze

Ardy nazywaj Iluvatarem...82). Temat Przeznaczenia we Wadcy Piercieni jest

bardzo szczegowo rozwinity przez Andrzeja Szyjewskiego w jego arcydziele Od

Valinoru do Mordoru. Uywa on tego pojcia zamiennie wyraeniem Opatrznoci83.

Przeznaczenie i Opatrzno s synonimami, na co wskazuj take nastpne

sowa Iluvatara, ktre wypowiedzia Melkorowi: Ty, za Melkorze, przekonasz si, e

nie mona wprowadzi do symfonii adnego tematu, ktry by w swej istocie nie mia

swego rda we mnie i e nie uda ci si zmieni tej muzyki na przekr mojej woli. Kto

si o to pokusi, okae si w kocu tylko narzdziem moich planw [...]84. Mona

wnioskowa z tego, e nie wolno narzuci swojej woli Jedynego lub zmieni jego

planw wbrew jego woli. Jeli za kto sprzeciwia si i idzie na przekr jemu, wszystko

jedno nie moe zaszkodzi Twrcy zostaje bowiem tylko narzdziem jego planw85.

Take wida tu tak cech Eru, jak wszechobecno wszystko ma swoj rdo w

nim. Taka charakterystyka jak wszechmocno (zawsze dzieje si wola Jedynego) i

wszechobecno rwnie wskazuje na tosamo Przeznaczenia i Opatrznoci,

poniewa pojcie Opatrznoci zawsze pojawia si w kadym systemie religijno-

filozoficznym, uznajcym transcendentno Boga86.

Szyjewski o Przeznaczeniu w ujciu Tolkiena pisze: Sind. Sowo Amarth

(quen. Ambar-Umbar) Przeznaczenie, Los, dotyczy zarwno przeznaczenia

kosmicznego, jak i losu ludzkiego. Wywodzi si w tolkienowskiej etymologii ze

zoenia am przed, na [up], i mbarat przyszo, w sensie ustalenia,

posadowienia (od mbar pomieszkanie). [...] Sposb, w jaki biec maj dzieje wiata,

zosta bowiem ustalony niejako z gry w czasie jego tworzenia poprzez Pie Ainurw

80 Por. VM, s. 83. 81 Jedyny, Eru, Illuvatar to Twrca, absolut, Bg w mitologii Tolkiena (uwaga autora). 82 S, s. 11. 83 Por. VM, s. 82. 84 S, s. 13. 85 Por. Cz. S. Bartnik, Historia ludzka i Chrystus, Katowice 1987, s. 251. 86 Por. W. Somka, Opatrzno Boa, w: Leksykon duchowoci katolickiej. Red. M. Chmielewski, Lublin Krakw 2002, s. 610; KKK 302-321.

Ainulindal87. Jeszcze wczeniej temat Pieni zosta zainspirowany przez Eru: A

wreszcie Iluvatar zgromadzi wszystkich Ainurw i objawi im potny temat,

odsaniajc rzeczy wiksze i wspanialsze ni te, ktre im przedtem da pozna, a blask

pocztku i wspaniao zakoczenia tak olniy Ainurw, e pokonili si Iluvatarowi w

milczeniu88. A wic los Frodo jest w pewien sposb wpisany w harmonijn Wielk

Muzyk, wpisany w temat muzyczny samego Jedynego. Jednoczenie trzeba

zaznaczy, wida to z caego dziea Wadcy Piercienia, e w los nie jest

lepym, czy pozbawiajcym wyboru, zniewalajcym89. Nie moe by takim, skoro

jest dzieem rozumnego Eru90.

Warto spojrze na Przeznaczenie w kontekcie misji Froda. Moe tu nasuwa

si pytanie: przez kogo on zosta wybrany? Jeden z gwnych bohaterw wyraa t

myl nastpujco: W t gr wczy si jeszcze jeden czynnik, nieprzewidywalny przez

twrc Piercienia. Nie mog wyoy tego prociej, jak tylko mwic, e znalezienie

Piercienia pisane byo nie jego stwrcy, tylko Bilbowi. Z tego wynika, e jego

posiadanie jest take twoim przeznaczeniem91. Inny za bohater mwi o tym tak:

Przybylicie i spotkalicie si tutaj, w sam por i jakby przypadkiem. Jednak to nie

przypadek. Ju z gry zostao postanowione, ebymy tutaj zgromadzeni zaradzili

niebezpieczestwu grocemu wiatu92. Z caoci lektury Wadcy Piercieni wida,

e przypadek czy zbieg okolicznoci w rdziemiu nie istniej.

Pawe Parfientjew podkrela, e temat Opatrznoci w teologii organicznie czy

si z tematem wolnoci oraz aski93, i dalej w swoim dziele pokazuje, e podobnie jest

na terenie teologii naturalnej Wadcy Piercieni. Jeli chodzi o wolno, to atwo

zobaczy, e polega ona w tym dziele przede wszystkim na osobistym wyborze, aska

za na rzekomych zbiegach okolicznoci. Wanie te zbiegi okolicznoci zarzucali

niektrzy krytycy Tolkienowi, twierdzc, i idzie on na rk (pomaga) swoim

87 VM, s. 79; por. S, s. 79. 88 Tame, s. 11. 89 Por. EBW, s. 205. 90 Dawne potgi wiata i historii (Konieczno, Los, Przypadek, Fortuna, Przeznaczenie, Prawo i aska) s poddane zasadzie Opatrznoci Stwrcy i Pana dziejw(Cz. S. Bartnik, Teologia historii, Lublin 1999, s. 312). 91 WP I, s. 66. 92 Tame, s. 233. 93 Por. EBW, s. 119.

bohaterem94. Profesor natomiast mia na ten temat jednoznaczne zdanie: Frodo

narzdzie Opatrznoci95.

Jak ju wczeniej byo wspomniane o Frodo nie mia on szczeglnych zalet,

by zwykym hobbitem. Sam Tolkien pisze o hobbitach tak: S cakowicie pozbawieni

ponadludzkich mocy, lecz zostali przedstawieni jako istoty utrzymujce silniejszy

kontakt z przyrod (ziemi oraz innymi ywymi istotami, rolinami i zwierztami) i, co

nie spotykane u ludzi, pozbawieni ambicji czy dzy bogactw. Zostali ukazani jako

osoby niedue (osigajce niewiele wicej ni poow wzrostu czowieka, malejce z

biegiem lat) czciowo po to, by podkreli maostkowo zwykego, pozbawionego

wyobrani czowieka z prowincji cho nie cechujcego si maoci czy dzikoci jak

u Swifta96. W ten sposb, chocia Frodo jest niewtpliwie szczeglnym hobbitem, on

by tylko hobbitem. Chodzio Tolkienowi gwnie o to, by pokaza w istotach o

niewielkiej sile fizycznej zdumiewajcy i nieoczekiwany heroizm osb znajdujcych si

w nagej potrzebie97.

Piercie, ktry nieoczekiwanie okazuje si u Frodo, jest bardzo niebezpieczny.

Posiadajc go nie wolno mu zaniecha dziaania, poniewa Piercie oddziaywa w

sposb magiczny na waciciela. Ju samo posiadanie go wymaga pewnych decyzji.

Gandalf bowiem stwierdza: Piercienia nie da si dugo ukrywa w Shire i dla

wasnego dobra, jak te dla dobra innych, bdziesz musia odej98. Frodo, jak wida,

znajduje si w trudnej sytuacji. Nagle staje przed nim zadanie bardzo go przerastajce.

Mona nawet powiedzie, e wanie w tym momencie uwiadamia sobie swoje

powoanie: Naprawd chc go zniszczy! zapewni Frodo. A raczej chc, by zosta

zniszczony. Sam nie jestem stworzony do takich niebezpiecznych misji. auj, e w

ogle zobaczyem Piercie! Czemu to mnie spotkao? Czemu zostaem wybrany?99.

Na t reakcj Froda Gandalf reaguje nastpujco: Na takie pytania nie ma

odpowiedzi. Moesz by pewien, e wybr pad na ciebie nie z powodu jakich

szczeglnych zalet. Zostae jednak wybrany i dlatego nie wolno ci skpi si100.

94 Por. tame, s. 203. 95 Por. Listy, s. 488. 96 Listy, s. 237. 97 Por. tame. 98 WP I, s. 71. 99 Tame, s. 70. 100 Tame.

Reakcja Powiernika Piercienia jest podobna101 do reakcji wielkich biblijnych prorokw

w momencie powoywania ich przez Boga. Mona porwna t sytuacj z powoaniem

Jeremiasza, kiedy ten sprzeciwia si Bogu: I rzekem: Ach, Panie Boe, przecie nie

umiem mwi, bo jestem modziecem!. Pan za odpowiedzia mi: Nie mw: Jestem

modziecem, gdy pjdziesz, do kogokolwiek ci pol, i bdziesz mwi, cokolwiek

tobie polec. [] (Jr 1,7n). Nie chodzi oczywicie Jeremiaszowi o wiek ludzki, lecz o

pewn dojrzao do misji proroka, wybranego. W takim kontekcie jeszcze bardziej

wida podobiestwo zachowania Froda do proroka, kiedy ten pierwszy narzeka, e nie

jest stworzony do takich niebezpiecznych misji102.

Mogoby si wydawa, e Frodo nie ma wyboru, jest wrcz zdeterminowany do

wyruszenia w podr. Gandalf, wierny przyjaciel i nauczyciel Froda, nieustannie

przypomina mu, e: decyzja naley do ciebie (rzeczywicie ma wybr: moe nic nie

robi, co przecie te jest wyborem). Gandalf pyta Frodo o decyzj i to pytanie brzmi

podobnie, jak dyskretna propozycja Boga skadana Izajaszowi: Kogo mam posa? Kto

by Nam poszed? (Iz 6,8a). Jeszcze zanim hobbit podejmie decyzj, zostan

wypowiedziane sowa wyej ju przytoczone: Naprawd chc go zniszczy!.

Podsumowujc, mona stwierdzi, e Frodowi w jego objciu misji, cigle

towarzyszy wolny wybr. Taki wanie wybr jest niezbdny na paszczynie

moralnoci chrzecijaskiej. Wybr Froda jest wielkoduszny, nie egoistyczny. Robi to

nie tylko dla wasnego dobra, ale i dla dobra innych103. Wic decyzja, ktr podj

hobbit, jest ju sama z siebie uczynkiem bohaterskim i czynem spoecznym. Decyzja ta

nie jest aktem jednorazowym musi je cigle odnawia. Kwestia wyboru (przede

wszystkim moralnego) bdzie towarzyszya Powiernikowi Piercienia do koca jego

misji.

Frodo nie jest hollywoodzkim supermanem, zachowujcym zimn krew nawet

w przeraajcych sytuacjach. Frodo ma zupenie normalne reakcje, jakie w podobnej

sytuacji posiada zwyky czowiek. Wanie one okazuj prawdziwe czowieczestwo

hobbita. Elementem tego czowieczestwa Froda s pokusy, trudnoci, ktrych

dowiadcza w skrajnych sytuacjach. Nkaj go przez ca drog do Mordoru pokusy,

ktre s zwizane z posiadaniem Piercienia Wadzy. Tak na przykad przy ataku

101 Nie chodzi tu o podobiestwo jako alegorii, tylko jako o skojarzenie, pewien punkt odniesienia (uwaga autora). 102 Por. ZBWP, s. 29. 103 Por. WP I, s. 71.

nazgulw na Wichrowy Czub: Frodo by niemniej przeraony od swoich towarzyszy:

trzs si, jakby przemarz do szpiku koci, i poczu nag ch naoenia Piercienia.

Pragnienie to byo tak silne, e nie mg myle o niczym innym. Nie zapomnia o

przestrogach Gandalfa, ale co zmuszao go zlekcewaenia ostrzee. Nie dlatego, e

chcia si uratowa lub dokona czego: po prostu czu, e musi zapa Piercie i

wsun go na palec. [] zamkn oczy, prbowa jeszcze walczy ze sob, lecz opr na

nic si nie zda. Wreszcie powoli wycign acuszek i wsun Piercie na palec

wskazujcy lewej rki104.

Tolkien daje kunsztowny opis, po mistrzowsku pokazujc irracjonalno za:

po prostu czu, e musi zapa Piercie. Zo oddziaywuje na Frodo irracjonalnie, ale

ostatnie sowo naley do hobbita: W tej samej chwili Frodo pad twarz na ziemi i

usysza wasny krzyk: O, Elbereth! Gilthoniel! Wwczas ci mieczem po nogach

wroga. [] Ostatnim wysikiem, rzuciwszy miecz, Frodo zsun Piercie z palca i

zacisn go mocno w doni105. Cho odnosi ran yje; wierno samemu sobie, dobro

i mstwo zwyciaj106.

Ta rana jest czym, co zmienia Froda: Cho w Rivendell uleczono go po ciosie

zadanym noem, rana pozostawia pewne niezatarte lady. Zmysy mu si wyostrzyy i

wyczuwa niewidzialne rzeczy. Zasza w nim przemiana, a jedn z najwczeniej

wykrytych jej oznak byo to, e w ciemnoci widzia lepiej od swoich towarzyszy,

wyjwszy moe Gandalfa. Poza tym to on by Powiernikiem Piercienia, ktry na

acuszku wisia na jego piersi i czasami ogromnie mu ciy. Hobbit wyczuwa

cignce trop w trop za nim niebezpieczestwo, ale nic nie mwi. ciska tylko

mocniej rkoje miecza i z uporem szed dalej107. Nowe zdolnoci, ukryte cierpienia

zwizane z Piercieniem niejako oddzielaj Frodo od przyjaci, bo to s rzeczy,

ktrych do koca nie rozumiej, nie potrafi dzieli z nim tego trudu bo, przeznaczony

jest on tylko dla Powiernika Piercienia.

W Rivendell Frodo musi jeszcze raz podj decyzj, tym razem bardziej

wiadomie wyraa zgod na swoj misj. Rada na czele z Elrondem decyduje, e

Piercie musi by zniszczony, ale kto bdzie wykonawc tego postanowienia? Nie

zgosi si aden ochotnik, ale nie z tego powodu, e nikt nie chcia bra na siebie

104 WP I, s. 191. 105 Tame. 106 Por. A. Szostek, Pogadanki z etyki, Czstochowa 1998, s. 174. 107 WP I, s. 296.

odpowiedzialnoci, lecz dlatego, e kady wiedzia, kto ma by tym ochotnikiem. Tak

samo kady rozumia, e nikt nie moe hobbita zmusi do tego wyboru. Tolkien

kunsztownie opisuje atmosfer napicia i strach, jaki ogarn Froda. Pomimo strachu

Powiernik Piercienia zdobdzie si na wysiek i sowa zgoszenia bd zaskoczeniem

dla niego samego. Profesor kilkakrotnie podkrela w tym miejscu dobrowolno

wyboru Froda: Jednak to cikie brzemi. Tak cikie, e nie mona nim nikogo

obarczy. Skoro bierzesz je z wasnej woli, powiem ci, e dokonae susznego wyboru

powiedzia Gandalf108. Wida z tego, e dla Mithrandira (szary pielgrzym, elficka

nazwa Gandalfa) suszny wybr w cale nie musi by atwym wyborem. Wrcz

przeciwnie: podjcie si ciaru odpowiedzialnoci jest wezwaniem, stanowi wybr

prawdziwy i przewysza, w jego ocenie, swoj wartoci wybory atwe. Cae

rozwaania o zadaniu Frodo mona podsumowa, przytaczajc sowa Tolkiena: Frodo

podj si swojej misji z mioci aby wasnym kosztem ocali [] wiat od katastrofy,

jeli tylko mu si to uda; a take z cakowit pokor, przyznajc, e zupenie si nie

nadaje do tego zadania109.

Na pocztku Wadcy Piercieni znajduje si na pierwszy rzut oka

niepozorny dialog Frodo z Gandalfem110. Jest to jednak moment niemal najwaniejszy

w caym dziele. Moment, ktry decyduje o rozwoju fabuy i jej zakoczeniu. Jest to

dialog, w ktrym Gandalf przekonuje Frodo o potrzebie miosierdzia111. Trzeba usilnie

podkreli, e taki miosierny pocztek Wadcy Piercieni to nie przypadek. Tak

samo uwaa i Pawe Parfientjew, piszc: Nie przypadek, e ta myl Tolkiena, []

odnosi si do miosierdzia w ogle moralne zasady tolkienowskiej historii s

rzeczywiste i pozostaj niezmienne to co dobre i to co ze pozostaje tym samym czy

to w Trzeciej Epoce rdziemia, czy te tu i teraz. Warto miosierdzia nie jest obca

rwnie pogastwu, lecz dla chrzecijanina nabiera ona szczeglnego znaczenia.

Chrzecijanin w Chrystusie ma wzr miosierdzia i ofiary i to wanie na nowo

objawia mu peniejszy sens znanych ju cnt, ta hojno, o ktrej mwi Tolkien jest

fundamentem chrzecijaskiej drogi duchowej: Poniewa kto daje ten otrzymuje; kto

innym wybacza temu bdzie wybaczone (w. Franciszek z Asyu)112.

108 Tame. 109 Listy, s. 489. 110 Bardziej szczegowa analiza tego dialogu znajduje si w trzecim paragrafie obecnego rozdziau (uwaga autora). 111 WP I, s. 68n. 112 Por. EBW, s. 254.

Majc ju za sob pewne dowiadczenie drogi, Frodo trafia na sytuacj

kracow, w ktrej musi dokona wyboru. Jest ona nastpujca: hobbitw tropi

podstpny Gollum, chcc ich zabi i zabra im Piercie. Jednak Frodo i Sam chwytaj

go, i teraz mody Baggins musi zdecydowa, co z nim robi. Faktycznie jest on

postawiony przed wyborem: okaza miosierdzie, czy okaza si bezpiecznym (to

oznacza zabjstwo Golluma). W tym momencie w jego gowie dokonuje si anamneza

przypomnienie sw Gandalfa, ich niepozornego dialogu113. Wtedy Frodo wykaza

al, e Bilbo nie zadga tego nikczemnika Golluma, kiedy mia okazj. Gandalf za

wyoy mu nauk o litoci i miosierdziu, o tym, e nikt nie moe wiedzie

wszystkiego, a wic i szafowa mierci. Dzi on, Frodo Baggins, ma tak sam okazj,

jak niegdy jego wuj Bilbo, ale jakiego dokona wyboru? Nauka Gandalfa nie zostaa

zmarnowana: Dobrze odpowiedzia na gos, opuszczajc miecz. Nadal si boj, ale

nie tkn tego stwora. Zrobio mi si go al114.

W sowniku Tolkiena sowo lito (Zrobio mi si go al) nie oznacza

litowania si bogacza nad ebrakiem115. Wskazuje na to rwnie fakt, e Frodo

przyznaje si do strachu (Nadal si boj), a wic nie uwaa, e jest absolutnym panem

sytuacji i e ma ycie Golluma cakowicie w swoich rkach (chocia, obiektywnie

mwic, moe go zabi i ma do tego pewne prawo moralne, poniewa mona

interpretowa t sytuacj jako obron konieczn). Ma na tyle pokory, aby przypomnie

sobie sowa Gandalfa i uwierzy im. Tylko t wiar mona wytumaczy postpowanie

Froda, ktry dajc szans Gollumowi, zapomina o sobie116. Liczy si bowiem z

ryzykiem, e ten moe udusi go we nie, czy zdradzi i obrabowa117. Ma jednak

nadziej, e Gollum rozpozna jego wspaniaomylno i nawrci si ku dobru (robi to

rwnie dlatego, e widzi w Gollumie samego siebie; siebie, jakim mgby by, jeli by

uleg sile Piercienia118). Podejmuje on ryzyko, ktre jak wida z perspektywy caoci

ksiki jest jedynym prawidowym rozwizaniem. Dziki niemu zostaa uratowana

113 Por. Ph, s. 232. 114 WP II, s. 208. 115 Por. Listy, s. 487. 116 Okaza mu miosierdzie, powstrzyma si od zabicia go byo szalestwem czy te aktem mistycznej wiary w ostateczn warto miosierdzia i wielkodusznoci, nawet jeli w wietle czasu byo to katastrofalne (tame, s. 351). 117 Por. tame, s. 350n. 118 W kategoriach Jungowskich Gollum stanowi cie Sama (i Froda) (S. Caldecott, Przez Szczeliny Ognia. Chrzecijaski heroizm w Silmarillionie i Wadcy Piercieni, w: Tolkien. Ksiga pamitkowa, Pozna 2003, s. 39).

caa Wyprawa. To Przeznaczenie sprawio, e zo wyrzdzone przez Golluma, obraca

si w dobro, a on sam staje si jego narzdziem119.

Parfientjew tak komentuje ten fragment: Ten przejaw miosiernoci, ten wybr,

ostatecznie okazuje si powizany z Losem. Wanie dziki niemu misja Frodo zostaje

wypeniona. U Sammath Naur on rezygnuje ze zniszczenia Piercienia: Dotarem na

miejsce rzek. Nie zamierzam jednak uczyni tego, po co tu przyszedem. Nie

wykonam zadania. Piercie naley do mnie! I nagle wsun Piercie na palec,

znikajc Samowi z oczu120. Z dalszego cigu historii wida, e jeliby Gollum nie

pozosta przy yciu, to misja zakoczyaby si niepowodzeniem, poniewa Frodo

dobrowolnie nie wyrzuciby Piercienia. Jeli nie byoby wtedy przy nim Golluma,

ktry mu ten Piercie odgryz razem z palcem i wpad do Gry Przeznaczenia (na tym

polegaa misja, eby wrzuci piercie do gry, w ktrej zostanie on zniszczony), to

wiat by nie zosta uratowany121.

Takie, a nie inne wypenienie misji przez Powiernika Piercienia zaskoczyo, a

nawet zgorszyo wielu czytelnikw. Wielu z nich w rozwizaniu fabuy Wadcy

Piercieni widziao klsk Frodo122. Niektrzy wrcz doszukiwali si w nim fatalizmu.

Frodo wedug nich powinien oprze si pokusie do koca i samodzielnie wrzuci

Piercie do Ognia. W ich mniemaniu gwny bohater ponosi klsk, przegrywa. Sam

Autor za z przekonaniem twierdzi, e ma ono [poniesienie klski] zasadnicze

znaczenie dla caej teorii prawdziwej szlachetnoci i bohaterstwa, przedstawionej w

powieci123. Nie sdzi on, i Frodo ponis klsk moraln124, poniewa zrobi

wszystko, co mg. A jakby nawet i ponis klsk w pewnym sensie, to jego pokora,

cierpienia, a w sposb szczeglny miosierdzie, ktre okaza Gollumowi, naprawiy

j125. Tak pisze w jednym z swoich listw: Naprawd nie uwaam, by zaamanie jego

umysu i woli pod demonicznym naciskiem oraz po katuszach stanowio wiksz klsk

moraln, ni byoby ni zniszczenie jego ciaa powiedzmy, gdyby udusi go Gullum

119 Przypominasz sobie moe sowa Gandalfa: Nawet Gollum moe mie jeszcze swoje zadanie do spenienia? Gdyby nie on, nie zniszczybym Piercienia. Nasza wyprawa byaby daremna. Przebaczmy mu zatem! Osignlimy cel, wszystko skoczone. Ciesz si, e jeste tutaj ze mn. Tutaj gdzie wszystko si koczy (WP III, s. 202). 120 Tame, s. 200n. 121 Por. EBW, s. 255. 122 Wida to z tego, e Tolkien nie w jednym ze swoich listw musi cierpliwie wyjania swoj wizj (por. Listy, s. 349, 376-379, 487-489 itd.). 123 Tame, s. 487. 124 Wyraz, ktry pojawia si w listach Tolkiena (por. tame). 125 Por. tame, s. 488; EBW, s. 268.

(czyli Gollum w przekadzie Sylwanowicza, ktry ma miejsce w Listach uwaga

autora) czy zmiady spadajcy gaz126.

Klska Frodo jest tak naprawd tym, co zasadniczo odrnia mitologi

Tolkiena od mitologii przedtolkienowskiej. Nie znajdziemy, np. w mitologii greckiej,

takiego pozornego pomieszania: w mitach greckich bohater zwycia dziki wasnej

sile i umiejtnoci, a jeli przegrywa, to przegrywa z powodu wasnych niedocigni

i bdw. Aby by bohaterem mitologii greckiej i odnie zwycistwo naley by

doskonaym. Mitologia tolkienowska tym si wanie rni, e heroizm w niej

przedstawiony jest heroizmem dostpnym nie tylko wielkim i mocnym, lecz rwnie

w nie mniejszym stopniu, maym i pokornym w tym jest jego odmienno od

pogaskiej wizji heroizmu127. Pojcie heroizmu jest niezwykle skomplikowane.

Niewtpliwie mona stwierdzi, e jest to cnota zoona. Heroizm bohaterw Wadcy

Piercieni jest heroizmem chrzecijaskim, poniewa skada si na niego wiele po

chrzecijasku pojmowanych cnt takich, jak mio, ofiarno, wierno i to

wszystko w kontekcie aski prezentowanej przez Przeznaczenie.

Zniszczeniem piercienia koczy si misja Froda, lecz nie nauka o Miosierdziu.

Hobbici powracaj do Shire, gdzie Frodo zostaje nauczycielem swoich przyjaci w

okazywaniu litoci. Rzecz w tym, e w czasie nieobecnoci Froda rzdy w Shire

przejmuje czarnoksinik Saruman (szczegowo o nim w rozdziale trzecim, paragrafie

1). Przed przyjacimi perspektywa stoczenia walki z porkami i bandytami. Frodo

przypomina gwn zasad: Pamitaj jednak: nie wolno nam walczy z hobbitami,

nawet, gdyby opowiedzieli si po przeciwnej stronie to znaczy zdradzili naprawd, a

nie suchali bandytw ze strachu. aden hobbit nigdy nie zabi umylnie drugiego

hobbita i oby tak si nie stao. W ogle nikogo nie naley zabija, jeli mona tego

unikn. Panujcie nad swoim temperamentem i tylko w ostatecznoci sigajcie po

bro128. W ten sposb Frodo przenosi walk z paszczyzny materialnej na paszczyzn

duchow: Nie toczymy bowiem walki przeciw krwi i ciau, lecz przeciw Wadzom,

przeciw rzdcom wiata tych ciemnoci, przeciw pierwiastkom duchowym za na

wyynach niebieskich (Ef 6, 12).

Szczyt dojrzaoci ducha pokazuje Frodo w sytuacji, kiedy zosta zaatakowany

przez Sarumana. Saruman podstpnie zadaje cios noem, Frodo ratuje kolczuga. 126 Listy, s. 489. 127 EBW, s. 276. 128 WP, s. 258.

Powiernik Piercienia zatrzymuje natychmiast Sama, ktry wyciga miecz, aby dokona

odpaty: Nie! Samie! krzykn Frodo. Nie zabijaj go nawet teraz. Nic mi nie zrobi.

A w kadym razie nie chc, eby go zabi w gniewie. Kiedy nalea do najwikszych,

najszlachetniejszych istot, na ktre tacy jak my nie mieliby nawet podnie rki. Upad

nisko, ale oszczdz go. Moe sam odnajdzie jeszcze waciw drog129.

Obok Froda naley wymieni jeszcze jednego bohatera, ktrego niektrzy

krytycy wrcz uwaaj za najwaniejszego w historii Piercienia130. Jest to Sam. Zdanie

o jego wanoci jest raczej nieco wyolbrzymione, ale jednoczenie nie wolno pomin

jego rzeczywistego znaczenia. W zwizku z powyszym moe powsta pytanie: kim

jest Sam? Ot Sam jest wcieleniem wszystkiego tego, czym jest Shire. Nie przypadek,

e na kartach Wadcy Piercieni rwnolegle dokonuje si dojrzewanie Sama i rozwj

Shire. Ten hobbit jest archetypem wiernego sugi bez pretensji i ambicji. Najwiksz

jego pasj jest chyba tylko nieszkodliwe ogrodnictwo, stanowice szczyt jego marze.

Sam opuszcza Shire z powodu mioci do swego pana, Frodo. Nie jest to atwy

krokiem z jego strony, poniewa w zwierciadle Galadrieli widzi zagroenie caego

sensu swego ycia Shire. Tym wiksz skada ofiar, wiadomie i dobrowolnie udajc

si za Powiernikiem Piercienia i towarzyszc mu a do koca. Nie raz troch gupi,

czasami naiwny, ale zawsze roztropny i praktyczny, Sam w swojej prostocie jest

poyteczny w najbardziej decydujcych momentach. W Mordorze on ofiarnie rezygnuje

ze swojej porcji wody, ogrzewa Froda wasnym ciaem. Cho ma wtpliwoci, czy da

rad doj do Gry Przeznaczenia, nie wycofuje si: Dojd tam, chobym mia

porzuci wszystko orzek Sam. I zanios tam te pana Froda, choby mi mia pkn

grzbiet131. Rzeczywicie, kiedy Powiernik Piercienia nie jest w stanie i, Sam niesie

go.

Dzielny Sam nis nie tylko Powiernika Piercienia, ale przecie i sam Piercie

(byo to po ataku Sheloby i porwaniu Frodo przez orkw). Nie obchodz Sama plany

Mdrcw i los rdziemia, lecz doskonale wie, e do niego naley troszczy si o

swego pana. Ta wierno swoim maym zadaniom sprawia, e Sam dorasta,

dojrzewa: przechodzi od niedojrzaej niewinnoci do niewinnoci dojrzaej. Przejawia

si to rwnie na zewntrz: z ogrodnika zostaje burmistrzem Shire132.

129 Tame, s. 270. 130 Por. S. Caldecott, Nad otchani ognia, Christianitas 11/12 (2002), s. 48. 131 WP III, s. 195. 132 Por. S. Caldecott, Przez Szczeliny Ognia, s. 38n.

32. Gandalf nauczyciel mioci

Kim waciwie jest Gandalf133? Sam Tolkien mwi o nim tak: G[andalf] nie

jest, oczywicie, istot ludzk (czowiekiem czy hobbitem). Naturalnie, nie istniej

precyzyjne wspczesne terminy na oznaczenie tego, czym by. Zaryzykowabym

stwierdzenie, i by wcielonym anioem dokadnie : to znaczy, e wraz z

innymi Istari, czarodziejami, tymi, ktrzy wiedz, by wysannikiem Wadcw

Zachodu do rdziemia w czasach, gdy na horyzoncie czaio si wielkie zagroenie ze

strony Saurona134.

Istari (wrd nich by, zanim zdradzi, Saruman) maj za zadanie jak o tym

podaje Silmarillion si przeciwstawi wadzy Saurona, gdyby Nieprzyjaciel znw

podnis gow, a take pobudza elfw, ludzi i wszelkie istoty dobrej woli do mnych

czynw135. Dalej mona znale opis ich zewntrznego wygldu: przypominali ludzi,

krzepkich starcw, i prawie si nie zmieniali z biegiem czasu, starzeli si bardzo

powoli, chocia dwigali cikie troski; byli obdarzeni niezwyk mdroci, a take

cudown moc, zarwno umysu, jak i rk. Odbywali dugie, dalekie podre wrd

elfw i ludzi, rozmawiali ze zwierztami i ptakami136.

Oto pierwsza i najwaniejsza lekcja z etyki, ktr daje Gandalf Frodowi. W

trakcie opowiadania przez niego historii Piercienia, kiedy dochodzi do osoby Golluma,

Frodo nie wytrzymuje: Szkoda, e Bilbo nie zadga tego nikczemnika, kiedy mia

okazj! W odpowiedzi syszy: Szkoda? To wanie lito i miosierdzie powstrzymay

jego rk. I zosta za to nagrodzony. Zo wyrzdzio mu niewielk krzywd i uciek

przed nim w kocu, poniewa okaza niegdy miosierdzie137. Frodo nie chce zgodzi

si z Gandalfem: nie czuje do Golluma litoci, wicej, uwaa, e zasuguje on na

mier. Gandalf widzi spraw inaczej: Zasuguje! Wielu z tych, ktrzy yj, zasuguje

na mier, a niektrzy z tych, co pomarli, zasuguj na ycie. Czy moesz im je

zwrci? Nie szafuj wic mierci, gdy nawet najmdrszy nie moe wiedzie

133 Gandalf (Szary), stnor. Gandlfr elf z lask (WP III, s. 387); por. T. A. Shippey, Droga do rdziemia, Pozna 2001, s. 122. 134 Listy, s. 302. 135 S, s. 365. 136 Tame. 137 WP I, s. 68n.

wszystkiego. Nie ywi wielkiej nadziei, e Gollum zostanie uleczony przed mierci,

ale nie jest to wykluczone138.

Przesanie tego fragmentu jest uderzajco ewangeliczne, a zwaszcza w czasach

dzisiejszych, kiedy Koci w szczeglny sposb akcentuje Boe Miosierdzie139. U

Tolkiena pojcie miosierdzia kryje si nieraz jak ju mona byo zauway wyej

pod sowem lito140. Profesor wkada w usta Gandalfa sowa, ktre s rad, jak

unikn za i uzyska miosierdzia dla siebie: uciek przed nim [zem uwaga autora]

w kocu, poniewa okaza niegdy miosierdzie141.

Gandalf w tym samym miejscu wskazuje na to, e nikt nie moe wiedzie

wszystkiego, czyli czowiek, bdc istot ograniczon, nie jest w stanie da

obiektywnego osdu, tym bardziej w kwestii postpowania moralnego, czy kto

zasuguje na mier, czy nie. Frodo na swj sposb stara si by sprawiedliwym,

ale jake sprawiedliwo Gandalfa rni si od jego sprawiedliwoci! Nie chodzi tu o

relatywizm Piata (C to jest prawda? (J 18, 38)), ale o to, e lito i miosierdzie jest

ponad sprawiedliwoci, co stanowi zasadnicz cech dobra w chrzecijaskim

rozumieniu. I dlatego mona znale w tym samym fragmencie sowa wskazujce na

moliwo uleczenia Golluma przed mierci. Tu Tolkien zblia si do tajemnicy

Boego miosierdzia. Zatrzymuje si jednak w pewnym momencie, wiadomy tego, e

nie wszystko moemy po ludzku wyjani: Nie chciabym si zagbia w ostateczny

osd Golluma. Byoby to wkraczanie w prywatno Boga, jak mawiali ludzie

redniowiecza142.

Gandalf jest osob pokorn. wiadczy o tym, e nie poddaje si pokusie wzicia

Piercienia, kiedy Frodo sam mu to proponuje: Czemu sam nie wemiesz Piercienia,

skoro jeste taki mdry i potny? W adnym wypadku! zawoa Gandalf, zrywajc

si na nogi. Z jego potg zyskabym moc zbyt wielk i straszliw, a Piercie

zyskaby nade mn wadz tym wiksz i bardziej zabjcz. Jego oczy bysny, a

twarz zapona od wewntrznego ognia. Nie ku mnie! Nie chciabym sta si

podobny Mrocznemu Wadcy. Nie wd mnie na pokuszenie! Nie miem go wzi,

nawet gdybym mia schowa go w bezpiecznym miejscu i nie uywa. Brakoby mi si,

eby powstrzyma si od wzicia go w rce. Tak bardzo byby mnie potrzebny... 138 Tame. 139 Por. DiM 1-3. 140 Por. EBW, s. 253. 141 WP I, s. 68n. 142 Listy, s. 351.

Czekaj mnie wielkie niebezpieczestwa143. Ten dynamiczny opis wskazuje, jak

mocn pokus by dla Gandalfa Piercie. Wida tu, jednoczenie, z jakim

radykalizmem Mithrandir od tej pokusy si odcina.

Miosierdzie i pokora id w parze. Miosierdzie bez pokory jest tylko wyniosym

rzucaniem jamuny, pokora bez miosierdzia za tylko obud. Gandalf jest pokorny

na rnych paszczyznach. Nie poddaje si pokusie przywaszczenia Piercienia, nie

wynosi si swoj wiedz i mdroci. Jego wiedza i mdro, a take on sam cakowicie

oddany jest na sub swoim innym ludziom, szczeglnie przyjacioom144. Pokora

poprzez sub posuwa si a do ofiary zoonej z siebie, ofiary, ktr Jezus Chrystus

nazwa najwyszym przejawem mioci: Nikt nie ma wikszej mioci od tej, gdy kto

ycie swoje oddaje za przyjaci swoich (J 15, 13).

Parfientjew mwi o duchu autentycznej samoofiarnoci, ktry jest waciwy

dla wielu bohaterw Wadcy Piercienia145. Co za do Gandalfa, to nie waha si

odda swojego ycia w walce z Balrogiem (demon mocy)146 na Mocie. Jest wiadom

tego, e tylko on moe stawi czoo demonowi147. Zdaje rwnie sobie spraw, e jest

jedynym, kto posiada wiedz, by walczy przeciwko Sauronowi. Tolkien tak komentuje

mier czarodzieja: Gandalf zwycisko przechodzi wszystkie prby, a w kadym

razie na paszczynie moralnej (popenia bdy w ocenie). W jego sytuacji bowiem

mier na Mocie w obronie towarzyszy stanowi ofiar, moe mniejsz ni dla

miertelnego czowieka czy hobbita, gdy jego wewntrzna moc bya ogromna; ale i

zarazem wiksza, poniewa byo to upokorzenie si i wyrzeczenie samego siebie

zgodnie z Zasadami. Z tego, co wiedzia w tamtej chwili, by jedyn osob, mogc

skutecznie pokierowa walk przeciw Sauronowi, i caa jego misja sza na marne148. Z

tego wida, e ofiar Mithrandira stanowi przede wszystkim upokorzenie,

zrezygnowanie z swoich ambicji poprowadzi dalej swoj misj. W akcie tej ofiary

rwnie jest zawarty akt zaufania Jedynemu, temu, przez ktrego zosta wysany na

walk z Sauronem.

Gandalf doskonale spenia swoj misj pobudzania elfw, ludzi i wszelkich

istot dobrej woli do mnych czynw. Jest optymist, zawsze zachca, a zarazem 143 WP I, s. 70. 144 EBV, s. 269. 145 Por. tame, s. 270. 146 Najstraszliwsze duchy pord jego sug (Morgota uwaga autora), Valaraukarowie, plagi ognia, znani byli w rdziemiu pod imieniem Balrogw, demonw grozy (S, s. 31). 147 Por. WP I, 312. 148 Listy, s. 303.

wychowuje: N nie tkn twego serca, przeszy tylko rami, a stao si tak dziki

temu, e do koca stawiae opr, Wadca wystawia do walki ca sw potg. Mimo

to rzek, wstajc nagle i wysuwajc szczk, a broda mu si nastroszya jak druciana

szczotka nie wolno nam traci odwagi149. I przestrzega: To robota Wroga!

wykrzykn Gandalf. Uwielbia takie sytuacje, kiedy przyjaciel skacze do garda

przyjacielowi, nie mogc si zdecydowa, komu suy150.

Podsumowujc cae etyczn