2 9. sinif · mat-sit İş merkezi no:2/20 yenimahalle / ankara tel: 0 312 384 20 33 - 0 505 925 57...

2

9. SINIFBİYOLOJİ

EDİTÖRTurgut MEŞE

YAZARKomisyon

Bütün hakları Editör Yayınevine aittir. Yayıncının izni olmaksızın kitabın tümünün veya bir

kısmının elektronik, mekânik yolla ya da fotokopi yoluyla basımı, çoğaltılması ve dağıtımı yapılamaz.

ISBN / TARİH

978-605-280-260-1 / 01-06-20

SERTİFİKA NO16199

KAPAK TASARIMIEditör Yayınevi Dizgi Ekibi

SAYFA TASARIMIEditör Yayınevi Tasarım Ekibi

BASKI VE CİLTMelih Ambalaj

ANKARA

İLETİŞİMİvedik Organize Sanayi Matbaacılar Sitesi

1518 Sok. Mat-Sit İş Merkezi No:2/20

Yenimahalle / ANKARA

Tel: 0 312 384 20 33 - 0 505 925 57 81

Fax: 0312 342 23 58

www.editoryayinevi.com

Kitap hakkında görüş ve önerileriniz için

WhatsApp hattımız: 05422620337

3

İÇİNDEKİLER

1. ÜNITE: YAŞAM BILIMI BIYOLOJI

BİYOLOJİ VE CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ ....................................................5

CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN TEMEL BİLEŞİKLER ....................................10

TEST 1 �� 46

TEST 2 �� 49

TEST 3 �� 54

2. ÜNITE: HÜCRE

HÜCRE ...........................................................................................................................59

TEST 4 �� 89

TEST 5 �� 94

TEST 6 �� 100

3. ÜNITE: CANLILAR DÜNYASI

CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI ............................................105

CANLI ÂLEMLERİ VE ÖZELLİKLERİ ........................................................................ 111

TEST 7 �� 150

TEST 8 �� 154

CEVAP ANAHTARI ��160

5YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ

BİYOLOJİ VE CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

CANLILARIN ORTAK ÖZELLIKLERI

F Biyoloji, Yunanca yaşam anlamına gelen bios ve bilim anlamına gelen logos kelime-

lerinden oluşmuştur.

F Biyoloji canlıların yapısını, gelişimini, görevini, davranış şeklini birbirleriyle olan ilişki-

lerini, sınıflandırılmasını, cansız faktörlerle etkileşimini, coğrafi dağılımını inceleyen

bilim dalıdır.

FGelişen bilim ve teknoloji sayesinde canlılığın devam etmesini tehdit eden sorunların

çözümüne katkı sağlar.

FCanlı organizmaların cansız maddelerden ayırt eden bazı özellikler vardır.

F Tüm canlıların ortak özellikleri şunlardır:

Hücresel yapı

Büyüme ve gelişme

Hareket

Uyarılara tepki

Uyum (Adaptasyon)

Beslenme

Homeostazi

Solunum

Boşaltım

Üreme

Metabolizma

Organizasyon

Hücresel Yapı

F Hücre, canlının te-mel fonksiyonel ve yapısal birimidir.

F Tüm canlılar bir ya

da çok hücreden olu-şur.

F Canlılık birimi olan hücre kompleks ve organize olmuştur.

F Bir hücrenin varlığını sürdürebilmesi; besinini karşılayabilmesi, enerji üretebilme-si, kendine özgü maddeleri sentezleyebilmesi gibi birçok olayın gerçekleşmesine bağlıdır.

F Canlılığın devamını sağlayan bu olaylar hücrede yer alan özel yapılar ve kimyasal reaksiyonlar ile gerçekleştirilir.

Hücre zarı

Mitokondri

Koful

SentrozomGolgi

cisimciği

Lizozom

HAYVAN HÜCRESİ

Ribozom

Endoplazmik retikulum

Sitoplazma

Çekirdek

1. ÜNİTE

YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ6

Büyüme ve Gelişme

FCanlılar yaşamları boyunca doğar, büyür, gelişir ve ölür.

FHayvanlarda büyüme sınırlı iken, bitkilerde büyüme sınırsızdır. Gelişme, canlının yaşamı boyunca geçirdiği değişikliklerin tümünü içerir.

F Bir hücrelilerde büyüme ve gelişme hacim ve kütle artışı ile olur.

FÇok hücreli canlılarda ise büyüme ve gelişme; çok sayıda hücre bölünmeleri ve farklılaşmalarıyla gerçekleşir.

FCanlı, türüne özgü biçimde büyür ve gelişir. Örneğin; insanda zigotun bölünme-ye başlamasından yetişkin bir birey olana kadar geçen süreçte milyarlarca hücre oluşur ve farklılaşır.

Hareket

FCanlılar âleminin bütün üyeleri hareket edebilir.

F Tek hücreliler silleriyle ve kamçılarıyla; bitkiler Güneş’e yönelmeleriyle; hayvanlar ise yer değiştirerek aktif hareket ederler.

Uyarılara Tepki

FCanlı varlıklar çevrelerinden gelecek uyarılara açıktırlar.

FCanlılar çevrelerindeki değişiklikleri algılar ve bunlara tepki gösterebilir. Bu tepkiyi oluşturabilme yeteneği çeşitli tipteki almaçlar ile kontrol edilir.

F Almaçlar çevredeki uyarıları algılamayı sağlayan özel yapıdadır. Bu algılama ve tepki oluşturabilme yeteneği organizmanın besin ve barınak bulmasında, kendisi-ni korumasında yardımcı olur.

FUyarılara verilen bu yanıtlar çoğunlukla organizmanın hareketi ile sonuçlanır. Uyarı oluşturan etkenler ışık, ses, sıcaklık, basınç, kimyasal maddeler olabilir.

F Bitkilerde uyarı oluşturan etkilerden biri dokunmadır. Örneğin; küstüm otunun do-kunmaya karşı yapraklarını büzmesi, dokunma uyarısına tepkisidir.

Uyum

FCanlılar yaşadıkları çevre koşullarına göre hayatta kalma ve üreme şansını artıran kalıtsal özelliklere adaptasyon denir.

FCanlılar yaşadığı ortamın koşullarına uyum sağlayabilecek yeteneğe sahiptir. Bu durum homeostatik (iç denge) tepki olarak bilinir.

FDeğişik koşulların bulunduğu ortamda en uygun yeri seçmeye çalışır; şayet tam anlamıyla uygun ortam bulamazsa, yapısal değişikliklerle (mutasyonların yardı-mıyla) bu uyum sağlanmaya çalışılır.

FCanlı, uyum sağlayabileceği oranda hayatta kalma şansına sahiptir. Bu oran ise kalıtsal yapı ile saptanmıştır. Bu sınırların dışındaki uyumlar ancak mutasyonlarla sağlanabilir.

YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ 7

Uyum

F Canlılar yaşadıkları çevre koşullarına göre hayatta kalma ve üreme şansını artıran

kalıtsal özelliklere adaptasyon denir.

F Canlılar yaşadığı ortamın koşullarına uyum sağlayabilecek yeteneğe sahiptir. Bu

durum homeostatik (iç denge) tepki olarak bilinir.

F Değişik koşulların bulunduğu ortamda en uygun yeri seçmeye çalışır; şayet tam

anlamıyla uygun ortam bulamazsa, yapısal değişikliklerle (mutasyonların yardı-

mıyla) bu uyum sağlanmaya çalışılır.

F Canlı, uyum sağlayabileceği oranda hayatta kalma şansına sahiptir. Bu oran ise

kalıtsal yapı ile saptanmıştır.

F Bu sınırların dışındaki uyumlar ancak mutasyonlarla sağlanabilir.

Beslenme

F Beslenme, canlılığın gereklerini yerine getirmek için gerekli olan maddeleri, canlı dışı ortamdan edinme faaliyetine verilen isimdir.

F Beslenme diğer deyişle metabolizma faaliyetlerini sürdürebilmek için gereken enerji-nin kaynağıdır.

F Bitkiler kendi besinlerini üretebilmek için topraktan ve çevrelerinden su, mineral, kar-bondioksit gibi gerekli olan maddeleri ve güneş ışığını alır.

F Bitkiler topraktan aldıkları su ve minerallerden enerji üretemezler.

F Bitkiler ışık enerjisi ile besin sentezi yaparlar. Bu tip beslenmeye ototrof (üretici); canlı enerji veren besinlerini dışarıdan hazır alıyorsa heterotrof (tüketici) beslenme denir.

F Bazı canlılar hem ototrof hem de heterotrof olabilir. Böcek yiyen etçil bitkiler örnek verilebilir.

Homeostazi

F Vücudun fizyolojik koşullarınının çevrenin değişkenliğine rağmen sabit olması du-rumudur.

F Vücudun kararlı olması durumudur.

F Tüm canlılar değişen çevre koşullarına karşı iç ortamlarını belirli sınırlar içerisinde dengede tuttuklarında homeostazi sağlanmış olur.

F Canlılardaki tüm sistemler homeostaziyi korumak için belli şartlarda çalışırlar.


Solunum

FCanlılar, yaşamsal faaliyetlerini yerine getirebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar.

FCanlılar, enerjiyi solunum adı verilen ve hücre içerisinde gerçekleşen bir dizi kim-yasal reaksiyon sonucu besinlerden elde ederler.

F Solunumda, oksijen kullanıyorlarsa oksijenli (aerobik) solunum, kullanmıyorlarsa oksijensiz (aerobik) solunum yaparlar.

Boşaltım

F Enerji elde etme sürecinde meydana gelen atıkların canlı vücudundan dışarı atıl-ması gerekir.

F Atıkların hücre veya vücut dışına atılması işlemine boşaltım denir. Canlılar boşal-tım işlemini farklı yöntemlerle gerçekleştirir.

F Örneğin insanlar, vücutlarında oluşan katı atıkları sindirim sistemi, sıvı atıkları ter-leme ve boşaltım sistemi, gaz atıkları ise solunum sistemi yolu ile vücuttan dışarı atarlarken bitkiler yapraklarını dökerek, damlama veya terleme ile boşaltım yapar.

F Bir hücreliler ise atık maddelerini hücre zarından dışarı atar.

Üreme

F Canlıların kendilerine benzer yavrular oluşturabilme yeteneğidir. Canlıları cansız-lardan ayıran önemli bir özelliktir.

F Üreme; solunum, beslenme, boşaltım gibi yaşamsal olayların gerçekleşmesi için zorunlu değil soyun devamlılığı için gereklidir.

F Bazı canlılar kısa sürede, tek başına ve genetik yapılarını değiştirmeden ürerler. Bu olaya eşeysiz üreme denir. Yeni yavrular ana canlıya aynen benzer. Eşeysiz üremeye bir hücreli canlılar ve bazı omurgasız hayvanlar örnek olarak verilebilir.

F Anne ve babadan gelen hücrelerin birleşmesi sonucunda yavru birey veya birey-ler meydana gelir. Bu olaya da eşeyli üreme denir. Yavru bireyler anne ve babadan farklı kalıtsal özelliğe sahiptir.

Organizasyon

F Canlıdaki yapıların belirli görevleri yapmak üzere özelleşmesidir.

F Özelleşme sonucunda enerji ve madde kaybı azaltılır ve iş bölümü sağlanır.

F Çok hücreli canlılarda en küçük yapı taşı hücredir.

F Tek hücreli canlılarda organeller organize şekilde çalışır.


FÇok hücreli canlılarda organizasyon:Atom Molekül Organel Hücre Doku Organ Sistem Organizma

şeklinde çalışır.

Maddenin özellik-lerini yansıtan en küçük yapı taşıdır.

Atomlar bir araya gelerek molekülleri

oluşturur.

Birçok molekülün birlik-te iş birliği yapmasıdır. Kloroplast, mitokondri,

koful, ... gibiCanlının temel birimi olup can-lılık olaylarının sürdürülmesin-

de organeller rol oynar.

Çok hücreli canlılarda aynı kökten gelen ve aynı işi yapan hücrelerin oluşturduğu işlevsel

birimdir.

Dokuların bir araya gelerek uyumlu çalışmasıyla oluşur.

Tüm yapıların uyumlu düzenli çalışma faaliyetleridir.

Atom

Molekül Organel

Hücre

Doku

OrganOrganizma

Metabolizma

F Biyologlar, canlıların hücrelerinde meydana gelen sindirim, solunum ve boşaltım gibi yaşamsal reaksiyonların tümüne metabolizma adını verirler.

F Yaşamsal reaksiyonlardan bazıları; yeni bir ürün oluşturmak için (anabolizma) ya-pılırken diğer bir kısmı ise büyük molekülleri daha küçük moleküllere yıkmak için (katabolizma) gerçekleşir.

F Amino asitlerden protein sentezlenmesi, inorganik maddelerden fotosentez olay-ları sonucunda organik besin üretme anabolizma reaksiyonlarına örnektir.

F Sindirim reaksiyonları ile proteinlerin amino asitlere dönüşmesi, solunum reaksi-yonları katabolizma reaksiyonlarına örnektir.


CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN TEMEL BİLEŞİKLER

CANLILARIN YAPISINI OLUŞTURAN ORGANIK VE INORGANIK BILEŞIKLER

FDoğada bulunan elementlerden yaklaşık 26’sı canlıların yapısına katılır.

F Bu elementlerden insan vücudunda kütlece en fazla bulunanlar; hidrojen (H), oksijen (O), karbon (C), azot (N), fosfor (P) ve kükürt (S)’tür.

F Ayrıca klor, magnezyum, sodyum, potasyum ve iyot gibi az miktarda bulunun ele-mentler vücudumuzda büyük görevlere sahiptir. Örneğin; iyot insanlarda tiroit bezinin tiroksin hormonunu üretmesi için gereklidir.

FCanlılarda, elementlerden sonra bir üst organizasyon basamağı olan moleküler dü-zeyde bileşikler görev alır.

F Bir bileşik belirli oranda bir araya gelen ve iki ya da daha fazla farklı element içeren maddedir.

F Bileşikleri oluşturan elementlerin özelliği bileşiklerden farklıdır. Örneğin; yanıcı olan hidrojen ve yakıcı olan oksijenin birleşmesiyle söndürücü olan su oluşur.

FHücrelerin moleküler yapısını oluşturan bu bileşikler inorganik ve organik bileşikler olmak üzere ikiye ayrılır:

Canlıların Temel Bileşikleri

İnorganik Bileşenler

❍ Su

❍ Asitler ve Bazlar

❍ Tuzlar

❍ Mineraller

Organik Bileşenler ❍ Karbonhidratlar

❍ Lipitler (Yağlar)

❍ Proteinler

❍ Enzimler

❍ Vitaminler

❍ Hormonlar

❍ Nükleik Asitler

❍ ATP

CANLILARDAKI INORGANIK BILEŞIKLER

FCanlı bir bünyede sentezlenemeyip dışarıdan hazır alınan besinlerdir.

FGenellikle karbon atomu içermezler.

F Enerji vermezler.

F Küçük olduklarından sindirime uğramadan hücre zarından geçerler.

FHücrenin yapısına katılabilirler.

FMetabolik faaliyetlerin düzenlenmesinde görev alırlar.

F Yıpranan dokuların onarılmasında rol oynarlar.


A. SUYUN CANLILAR IÇIN ÖNEMI

FCanlıların temel maddelerinden olan su, hücrelerimizin büyük bir kısmını oluşturur.

FMiktarı canlıdan canlıya değişebileceği gibi aynı canlının farklı dokularında bile fark-lılık gösterebilir.

F İnsanlarda kan plazmasının %90’ı sudan oluşurken, kemik dokularında bu oran %2’lere kadar düşebilir.

F Su, iki hidrojen ve bir oksijen atomundan oluşur. (H2O)

Suyun Bazı Özellikleri ve Canlılar Için ÖnemiAdezyon - Kohezyon Kuvvetleri ve Yüzey Gerilimi

❍ Su molekülleri hidrojen bağları ile birbirine bağlanarak bir arada kalır. Bu durum

kohezyon kuvveti olarak adlandırılır.

❍ Suyun farklı bir moleküle tutun-

masına ise adezyon denir.

❍ Suyun kohezyonuyla bitkilerde

su molekülleri yükseklere kadar

taşınır. Suyun, bitkilerin odun bo-

rularının duvarlarına tutunması bir

adezyon örneğidir.

❍ Bitkiler suyun bu iki özelliğini

kullanarak topraktan aldığı suyu

yer çekimine zıt yönde taşıyarak

yapraklarına ulaştırır.

❍ Suyun yüzeyindeki hücreler

arasında oluşan kuvvete yüzey

gerilimi denir. Bazı böcekler suyun

bu özelliğini kullanarak su üzerinde

yürüyebilir.

Öz Isısının Yüksek Olması

❍ Su sıcak havadaki ısıyı soğurur ve kendi içinde depolanmış ısıyı daha soğuk olan

havaya verir. Bu özelliği sayesinde su, hava sıcaklıklarını kararlı hale getirir.

❍ İnsan vücudunun sıcaklığının belirli sınırlar içinde sabit kalmasında suyun bu özelliği

önemli görev yapar.

Su molekülü ve su molekülleri arasındaki hidrojen bağları

Böcekler, sudaki yüzey gerilimi sayesinde su yüzeyinde durabilir.


Buharlaşma Özelliği

❍ Suyun sıvı hâlden gaz hâline geçmesi buharlaşma olarak adlandırılır.

❍ Suyun buharlaşabilmesi için belirli miktarda ısıyı soğurması gerekir. Bu nedenle terleme vücuttan su ile beraber bir miktar ısıyı da uzaklaştırır.

❍ Böylece vücut ısısının yükselmesi engellenmiş olur.

Çözücü Özelliği

❍ Su, kanda madde taşınımı, metabolik atıkların seyreltilmesi ve atılması için gereklidir.

Donma Özelliği

❍ Soğuk havalarda göl gibi su kütlelerinin yüzeyleri donar.

❍ Buzun yoğunluğu suya göre az olduğundan buz dibe batmaz ve suyun yüzeyinde kalır.

❍ Yüzen buz kütleleri alttaki suyu yalıtarak onun donmasını önler.

❍ Böylece donan su yüzeyinin altında canlıların yaşaması mümkün olur.

Metabolizma İçin Gereklidir

❍ Enzimlerin çalışması için gereklidir.

❍ Sindirimin gerçekleşmesi için gereklidir.

Fotosentez İçin Gereklidir

Fotosentez reaksiyonu: CO2 + H2O Işık enerjisi

Glikoz + O2

Su fotosentezde harcanır, solunumda ise oluşur.

B. ASIT VE BAZLARIN CANLILAR IÇIN ÖNEMI

F Sulu çözeltilerine hidrojen iyonu (H+) veren bileşikleri asit, hidroksit iyonu (OH-) veren bileşiklere baz denir.

Mideasidi

Limon

Hidroklorikasit

SirkeMuz

Asidik BazikNötr

Domates

Karbonat Sabun

Çamaşırsuyu

Sodyumhidroksit

Temizleyici

Brokoli

Elma Süt

Saf su

Kan

Dişmacunu


F Sulu çözeltilerin H+ veya OH- iyonu derişimini göstermek amacıyla pH cetvelinden yararlanılır.

F pH cetveli 0-14 arasındadır. pH = 7 çözeltinin nötr olduğunu ifade eder.

F pH cetvelinde 7’den 0’a gidildikçe asitlik artar, 7’den 14’e gidildikçe baziklik artar.

Mide asidi

Limon Domates

Asidik özellik artar. Bazik özellik artar.

Süt Su Sabun Çamaşırsuyu

Karabartmatozu

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

FÇözeltide H+ = OH- ise çözelti nötrdür. pH = 7

FÇözeltide H+ > OH- ise çözelti asidiktir. pH < 7

FÇözeltide H+ < OH- ise çözelti baziktir. pH > 7

F Canlılarda bulunan metobolik sıvıların belirli bir pH değeri vardır. Kanın pH değeri 7,4’tür. Kanın pH’ı, 7,1'in altına düşerse veya 7,5 üzerine çıkarsa hayati tehlikeler olu-şur.

F Tüketilen besinlerin pH değeri vücudumuz için çok önemlidir. Asitli besinleri fazla tüketen biri mide pH'ını düşürerek mide dokusu zarar görebilir.

F Topraktaki pH değerinin yüksek olması bitkinin sararıp solmasına neden olur.

Formik asit (HCOOH)

❍ Bakterilere küf ve mayalara etki eder.

❍ Mikrobik bozunmayı önlemek için gıdalarda koruyucu olarak kullanılır.

❍ Karınca salgısında bol miktarda bulunur.

Asetik asit (CH3COOH)

❍ Sirke asidi olarak bilinir.

❍ Asetik asidin % 5–8'lik çözeltisi sirke olarak kullanılır. Asetik

asit birçok ilaç ve endüstri maddesinin hazırlanmasında

kullanılır.

❍ Tahriş edici kokuya sahip bir sıvıdır.

❍ Alüminyum asetat tuzu, taze kesilmiş yaralarda kan dindirici

olarak kullanılır.

Sorbik asit (C6H8O2)

❍ Küf ve mayaların gelişmesine engel olur. Bu özelliğinden

dolayı yiyeceklerde antimikrobik koruyucu olarak kullanılır.

❍ Kokusu, lezzeti yoktur.


Folik asit

❍ Folik asit en çok koyu yeşil yapraklı sebzeler ve gıda olarak kullanılan hayvanların böbrek ve karaciğerinde bulunur.

❍ Biftek, hububat, sebzeler, domates, peynir ve sütte az miktarda bulunur.

❍ Folik asit eksikliğinde vücutta anemi (kansızlık) ortaya çıkar.

❍ Çözündüklerinde suya hidrojen iyonu (H+) veren bileşiklerdir.

❍ Mavi turnusol kağıdını kırmızıya çevirirler.

❍ Hidroklorik asit (HCl) inorganik asitlere, laktik asit organik asitlere örnektir.

❍ Tatları ekşidir.

❍ 0-7 pH aralığı asit olarak değerlen-dirilir.

Asitler

❍ Çözündüklerinde suya hidroksit iyonu (OH-) veren bileşiklerdir.

❍ Kırmızı turnusol kağıdını maviye çevirirler.

❍ Ele kayganlık hissi verir.

❍ Tatları acıdır.

❍ 7 - 14 pH aralığı baz olarak değer-lendirilir.

Bazlar

C. TUZLARIN CANLILAR IÇIN ÖNEMI

F Bir asidin anyonu ile bir bazın katyonunun reaksiyona girmesi sonucu oluşan mad-

delere tuz denir.

FÖrneğin; NaOH’ın Na+ katyonu ile HCl’nin Cl- anyonu reaksiyona girerek NaCl (sofra

tuzu) meydana gelir. NaOH + HCl → NaCl + H2O

(Baz) (Asit) (Tuz) (Su)

F Tuzlar çözeltilerde iyonlaşarak “+” ve “ - “ yüklü iyonlar halinde bulunur.

F Vücutta tuz oranı belirli seviyede olmalıdır. Sodyum, magnezyum, kalsiyum, potas-

yum en önemli tuzlardır.

FHücrenin asit - baz dengesinin sağlanması için hücrede su alışverişini düzenler.

F Tuzun fazla tüketilmesi tansiyon, kalp ve böbrek rahatsızlıklarına, az tüketilmesi kan

şekerinin yükselmesine neden olur.


D. MINERALLERIN CANLILAR IÇIN ÖNEMI

MinerallerEtkili Olduğu Olaylar ya da Katıldığı Yapı

Bol Bulunduğu Besinler

Eksikliğinde Oluşacak Hastalıklar

Kalsiyum (Ca)

Kemik ve dişlerin yapısı, kas kasılması, kanın

pıhtılaşması, enzimlerin aktivasyonu

Lahana, tere, mayda-noz, zeytin, kereviz, süt, peynir, yumurta, deniz

ürünleri

Raşitizm (kemik eğriliği), osteomalazi (kemik

erimesi)

Demir (Fe)

Alyuvarların (hemoglo-bin) yapısı, bazı enzim-lerin aktivasyonu, kas

proteininin (miyoglobin) yapısı

Baklagiller, pekmez, yeşil sebzeler, kuru

meyveler, balık, kırmızı ve beyaz et, yumurta

Anemi (kansızlık)

Fosfor (P)

ATP, nükleik asit, kemik ve dişlerin yapısı, enzim-lerin aktivasyonu, organ ve sistemlerin çalışması

Tahıllar, baklagiller, fın-dık, ceviz, badem, süt, peynir, yumurta, kırmızı

et, beyaz et

Kolay kırılan kemik ve dişler

Magnezyum (Mg)

Kemiklerin yapısı, sinir ve kasların çalışması, enerji üretimi, klorofilin

yapısı

Yeşil yapraklı sebzeler, tahıllar, baklagiller, so-

ğan, ceviz, süt, yumurta, balık, kırmızı et

Sinirlilik, uyuşukluk hissi, kas krampları

Sodyum (Na)

Hücrelerin su alışverişi (osmotik denge), sinir ve

kasların çalışması

Ekmek, zeytin, ıspanak, yemek tuzu, süt, peynir,

yumurta, kırmızı ve beyaz et

Uyuklama hali, zor hatırlama, kas ağrıları

ve bayılmalar

Potasyum (K)

Hücre sıvısının oluşma-sı, protein ve glikojen sentezi, hücrenin su

alışverişi, kas ve sinir sistemlerinin çalışması

Buğday, baklagiller, havuç, enginar, zeytin,

süt, yumurta, balık, kırmızı et

İştahsızlık, hâlsizlik, kas yorgunluğu, kalp atımın-

da sorunlar

Flor (F)

Dişlerin oluşması ve güçlenmesi

Taze meyve ve sebzeler, içme suyu, kırmızı et,

karaciğer, süt, yumurta

Az alınırsa dişlerde çürüme, çok alınırsa

dişlerde sararma

İyot (I)

Tiroksin hormonu üretimi

İyotlu yemek tuzu, balık, karides, ıstakoz gibi

deniz ürünleri

Eksikliğinde guatr hastalığı

Klor (Cl)

Mide öz suyunun yapı-sında, sinirlerin impuls

iletiminde

Sofra tuzu, maden suyu, domates, zeytin

İdrarla potasyum atılır. Vücut sıvıları bazikleşir.

Kükürt(S)

Bazı amino asitlerin yapısında katılır.

Kırmızı ve beyaz et, yumurta, havuç, soğan,

sarımsak

Deride renk bozukluğu, saçlarda zayıflık, tırnak-

larda kırılma

Çinko(Zn)

Bağışıklık sisteminin güçlenmesinde

Buğday, kuru yemiş, yumurta, süt ve süt

ürünleri

Saç dökülmesi, tırnak-larda şekil bozukluğu,

algıda eksiklik, yaraların geç iyileşmesi


FMineraller; ❍ Hücrenin yapısına katılırlar.

❍ Düzenleyici olarak kullanılabilirler.

❍ Kas kasılmasında ve sinirsel iletimde görevlidir.

❍ Canlı vücudunda sentezlenemezler.

❍ Tüm canlılar mineral ihtiyacını doğadan karşılar.

❍ Eksikliklerinde birtakım rahatsızlıklar görülür.

❍ Bir mineralin eksikliği başka bir mineralle giderilemez.

❍ Kofaktör olarak enzimlerin yapısına katılırlar.

❍ Vitamin ve hormonların yapısına katılırlar.

CANLILARDAKI ORGANIK BILEŞIKLER

FOrganik bileşikler yaşamımızın sürdürülmesinde en temel maddelerden biridir.

FHücrelerde metabolik olayların gerçekleşmesi, temel besin kaynaklarında ve günlük hayatta kullanılan birçok materyallerde, ısınmada kullanılan doğal gaz ve araba yakıtı olan benzin gibi maddeler organik kökenlidir.

FOrganizmaların temel yapıları, canlılık için gerekli olan enerji ve metabolik tepkimeler organik moleküllerin varlığında gerçekleşir.

FCanlılarda genetik özelliklerin aktarılması, bireyin kendine özgü davranışlar göster-mesi, bireyle ilgili her türlü bilginin depolanmasında bazı organik moleküller rol oynar.

F Karbonhidratlar, yağlar, proteinler, enzimler, vitaminler, hormonlar, nükleik asitler ve ATP canlının yapısına katılan organik bileşiklerdir.

FOrganik bileşiklerin yapı taşlarına monomer denir. Benzer yapıdaki çok sayıda mono-merden oluşan büyük moleküllere polimer denir.

FMonomerden polimer oluşmasına polimerleşme (polimerizasyon) denir. Bu olayda enerji harcanır.

F Besin gruplarının yapısında bulunan monomerler üretici canlıların gerçekleştirdiği fo-tosentez ve kemosentez sonucu üretilir.

FMonomerler hücre zarından geçebilecek büyüklüktedir.

FMonomerler sindirim ile parçalanamazlar.

FMonomerler arasında kimyasal bağlar kurularak polimerler üretilir.

FMonomerler arasında kurulan bağ sayısı kadar su açığa çıkar. Bu reaksiyonlara de-hidrasyon reaksiyonu denir.

Monomer Polimer

Kimyasal Bağ

Monomer ve Polimerin gösterilişi


A. KARBONHIDRATLAR

F Karbonhidratlar canlının yaşamını devam ettirebilmesi için gereksinim duyduğu ener-jiyi elde ettiği organik bileşiklerdir.

FÖncelikle hücrenin bir çeşit yakıt maddesi işlevini görmelerinin yanında karbonhidrat-lar yapı maddesi olarak da önemlidirler.

F Karbonhidratlar genellikle unlu ve şekerli yiyeceklerde bulunur.

F Yapılarında az sayıda hidrojen bulunduğundan proteinler ve yağlara oranla daha az enerji verirler.

F Karbonhidratlar; proteinlere ve yağlara oranla daha az yapıya katılırlar.

Karbonhidratların Görevleri ❍ Nükleik asitlerin (DNA-deoksiribonükleik asit, RNA-ribonükleik asit),

F ATP (adenozin trifosfat)’nin,

F Yağ ve proteinlerle birleşerek hücre zarının,

F Bitkilerde hücre çeperinin,

F Böceklerde dış iskeletin yapısına katılır.

FCanlılarda birincil enerji kaynağıdır.

F Karbonhidratlar yapılarında karbon (C), hid-rojen (H) ve oksijen (O) atomu bulunduran organik bileşiklerdir.

FGenel olarak karbonhidratların formülü (CH2O)n ile gösterilir.

F Yapılarındaki karbon, hidrojen ve oksijen sayısı değişebilir. Bu farklılık karbonhidrat-ların çeşitlenmesini sağlar.

F Karbonhidratlar şeker sayısına göre monosakkaritler, disakkaritler ve polisakkaritler olmak üzere üç gruba ayrılır.

Monosakkaritler (Tek Şekerliler)

❍ Basit şekerler olarak adlandırılan monosakkaritler karbonhidratların en küçük

birimidir.

❍ Sindirimle daha küçük birimlere parçalanamaz. Karbon sayısı 3 ile 8 arasında

değişir.

❍ Biyolojik açıdan önemli monosakkaritler yapısal olarak 5C’lu (pentoz) ya da 6C’lu

(heksoz) olabilir.

❍ Bunlardan deoksiriboz ve riboz 5C’lulara; glikoz, galaktoz fruktoz ise 6C’lulara örnek-

tir. Riboz ve deoksiriboz şekerleri disakkarit veya polisakkarit oluşum reaksiyonlarına

katılmaz.


❍ Riboz RNA’nın ve ATP’nin, deoksiriboz ise DNA’nın yapısına katılır. Bu monosakka-

ritler hücrede enerji verici olarak kullanılmaz.

❍ Monosakkaritler biyolojik açıdan önemli karbonhidratlardır.

❍ Monosakkaritler suda çözünür ve tatlıdır.

❍ Hücre zarından geçebilecek büyüklüktedir.

❍ Canlılarda enerji ihtiyacının karşılanmasında birincil olarak kullanılan monosakkarit

glikozdur.

❍ Vücuda glikoz dışında alınan fruktoz ve galaktoz karaciğerde glikoza çevrilir ve kana

karışır. Glikoz memelilerin kanında bulunması gereken bir maddedir. İnsan kanında

100 mL’de yaklaşık 90 mg glikoz bulunur.

❍ Glikoz kan şekeri veya üzüm şekeri olarak bilinir.

❍ Fruktoz, meyve şekeri olarak bilinir, bitkisel özelliktedir. Glikoza göre daha tatlıdır.

❍ Galaktoz, süt şekeri olarak bilinir. Hayvansal kaynaklıdır.

❍ Galaktozu bazı bakteriler sentezleyebilir.

❍ Beslenme yoluyla vücuda alınan glikozun ince bağırsaklardaki emilimi en hızlı, sonra

galaktoz, en yavaş ise fruktozdur.

FruktozGlikoz Galaktoz

Disakkaritler (Çift Şekerliler)

❍ İki molekül monosakkaritin birleşmesi sonucu

disakkaritler meydana gelir. Bu birleşme sırasında

bir molekül su açığa çıkar.

❍ Disakkaritlerin oluşumu da dehidrasyon sentezi

ile gerçekleşir. Bu tepkime sırasında monosakka-

ritler arasında bir tür kovalent bağ olan glikozit

bağı oluşur.


❍ Hücre zarından geçemezler.

❍ Canlılarda en çok bulunan disakkaritler maltoz, sakkaroz (sükroz) ve laktozdur.

❍ Laktoz (süt şekeri), memelilerin sütünde bulunur ve yavru için öncelikli besin kay-

nağıdır.

❍ Laktoz hayvansal kaynaklı disakkarittir.

❍ Sütte bulunan laktoz ise glikoz ve galaktozun birleşmesiyle oluşur.

H2O+ +

Glikoz Galaktoz

Glikozit bağı

Laktoz

❍ Disakkarit çeşitlerinden olan maltoz iki molekül

glikozun bağlanmasıyla oluşur.

❍ Maltoz, arpa şekeri olup bira yapımında kullanılır.

❍ Maltoz hayvan hücrelerinde üretilmez.

❍ Hayvanların besinlerle aldıkları disakkaritler, sindi-

rim sisteminde monosakkaritlere ayrılarak vücutta kullanılır hâle getirilir.

Maltoz

+ +

Glikoz

H2O

Glikozit bağı

Glikoz

❍ Sükroz (sakkaroz, çay şekeri); bir glikoz ve bir fruktoz monomerinin glikozit bağıyla

bağlanması sonucu oluşur.

H2O+ +

Glikoz Fruktoz

Glikozit bağı

Sakkaroz(Sükroz)

❍ Sükroz bitkisel kaynaklıdır, şeker pancarında çok bulunur.

❍ Disakkaritlerin yapı birimlerine ayrılması, su ile tepkimeye girerek monosakkaritler

arasındaki glikozit bağının kırılmasıyla gerçekleşir.

❍ Büyük moleküllere su katılarak yapı birimlerine ayrıştırılmasına hidroliz denir.

❍ Hidroliz olayı dehidrasyon olayının tersidir. Disakkaritler yapı birimlerine ayrılmadan

kana ve hücre içine geçemez.


Glikoz Glikoz Maltozdehidrasyon

hidroliz

dehidrasyon

dehidrasyon

hidroliz

hidroliz

+ Su+

(Arpa şekeri)

Glikoz Fruktoz Sakkaroz+ Su+

(Çay şekeri)

Glikoz Galaktoz Laktoz+ Su+

(Süt şekeri)

Polisakkaritler (Çok Şekeliler)

❍ Çok sayıda monosakkaritin dehidrasyonu ile oluşmuş büyük moleküllü karbonhidrat-

lara polisakkarit denir.

❍ Polisakkaritler kompleks şekerler olarak da bilinir.

❍ Polisakkaritlerin temel yapı birimini glikoz molekülü oluşturur.

❍ Hücre zarından geçemez, sindirime uğrarlar.

❍ Bir polisakkaritin oluşumunu aşağıdaki gibi formüle edebiliriz:

n (Monosakkarit) Polisakkaritdehidrasyon

hidroliz(n–1) Su+

Polisakkarit Çeşitleri

Nişasta

❍ Çok sayıda glikoz molekülünün birbiriyle

bağlanması sonucu meydana gelen mole-

küldür.

❍ n(Glikoz) dehidrasyon

Nişasta + (n-1) Su

❍ Bitkilerde sentezi yapılan bir polisakkarittir,

bitkinin lökoplastlarında depo edilir.

Nişasta SelülozPolisakkaritlerin bağ yapısı

Glikojen


❍ En çok buğday, patates ve mısır gibi bitkilerde bulunan nişasta insanlar, hayvanlar ve

bitkiler için en önemli enerji kaynağıdır.

❍ Nişastanın ayracı iyottur. Nişastaya iyot dam-

latıldığında mavi-mor rengini alır.

❍ Nişasta insanlar tarafından sindirilir.

❍ Genelde suda çözünmez.

Glikojen

❍ Hayvansal depo polisakkarittir.

❍ n(Glikoz) dehidrasyon Glikojen + (n-1)Su

❍ Nişasta gibi çok sayıda glikoz molekülünden meydana gelir.

❍ Glikojen; insan, hayvan, mantar, arke ve bakterilerde depolanırken bitkilerde bulunmaz.

❍ Genelde suda çözünür.

❍ Hayvanlarda fazla glikoz karaciğer ve çizgili kas hücrelerinde glikojen olarak depo

edilir.

❍ İnsanlarda kan şekeri düştüğünde glikojen parçalanıp oluşan glikoz kana verilerek

kan şekeri düzenlenmiş olur.

❍ Glikojenin ayracı iyottur. İyot çözeltisiyle etkileşime girerek kahverengi, kırmızı renk

oluşur.

Selüloz

❍ Selüloz bitkisel yapı polisakkarittir. Selüloz

lifleri golgi aygıtı tarafından düzenlenir.

❍ Glikozların 1 - 4 glikozit bağlarıyla bağlan-

maları sonucu oluşan bir moleküldür.

❍ n(Glikoz) dehidrasyon

Selüloz + (n-1) Su

❍ Dallanmış yapı göstermez ve suda çözünmez.

❍ Bitkiler ve alglerin hücre çeperini oluşturur. Selüloz moleküllerindeki bağların kuvvetli

olması hücre çeperinin sağlam olmasını sağlar.

❍ İnsanlarda selülozu sindiren enzim olmadığı için selüloz sindirilemez. Otçul hayvan-

ların midesinde selülozu sindiren bakteriler selüloz sindirimini gerçekleştirir.


Selülaz Enzimi

F Selülozu sindirmeye yarayan, mantarlar, bakteriler ve bazı protozoa türleri tarafından salgılanan bir tür enzimdir.

F Selülaz ve hemiselülazlar birlikte bitkisel biyokütleyi daha küçük parçalara ayırırlar ve bunlar daha sonra α- ve β-glikozidazlar tarafından monomerlerine indirgenir.

F Selülazlar, selülozun β-1,4 glikozidik bağlarını parçalayabilir.

F Selülaz; mide enzimleri selülozu sindiremeyen otçul hayvanların bağırsaklarında ya-şayan simbiyotik bakteriler tarafından üretilerek sindirime yardımcı olurlar. Selülaz insanlarda bulunmadığından insanlar selülozu sindiremezler ancak lifler halinde dı-şarı atabilirler.

Kitin

❍ Eklem bacaklıların dış iskeletinde ve mantarların hücre duvarlarında kitin bulunur.

❍ Saf haldeyken sağlam ve esnektir ancak kalsiyum karbonatla sertleşir.

❍ Suda çözünmez.

❍ Kitinin selülozdan farkı yapısında azot bulunmasıdır.

Karbonhidratların Canlılar Için Önemi

❍ Canlılar metabolik ihtiyaçları için gerekli olan enerjiyi öncelikli olarak karbonhidrat-lardan sağlar.

❍ Vücutta sentezlenmediğinden dışarıdan hazır olarak alınır.

❍ DNA, RNA ve ATP'nin yapısına katılır.

❍ Kandaki glikozun fazlası karaciğer ve kaslarda glikojen olarak depolanır.

❍ Glikoz beynin en önemli yakıtıdır ve kandaki yoğunluğu en düşük düzeyde bile önce beyni besler.

❍ Glikoz hücrelerde oksijenli solunum ile su (H2O) ve karbondiokside (CO2) kadar parçalanır. Bu arada açığa çıkan enerji ATP’nin yapısında kimyasal bağ enerjisi olarak depolanır.

❍ Glikoz proteinlerle birleşip glikoproteini, lipitlerle birleşerek glikolipiti oluşturur. Bu şekilde yapı maddesi olarak hücre zarının yapısına katılır.

B. LIPITLER (YAĞLAR)

F Lipitler polimer yapıdaki organik bileşiklerdir.

F Eter, kloroform, benzen, aseton gibi organik çözücülerde çözünebilirler, suda çözün-mez ya da çok az çözünür.


F Yapılarını karbon (C), hidrojen (H), oksijen (O) elementleri oluşturur; fosfor (P) ve azot (N) da bulunabilir.

F Yapıcı, onarıcı besin grubudur. Hormonların ve bazı vitaminlerin yapısına katıldıklarından aynı zamanda düzenleyicidirler.

FOksijenli solunumda protein ve karbonhid-ratlara oranla daha fazla enerji verir. Ancak yıkımları zordur.

F Yağlarda diğer besin gruplarına göre daha fazla hidrojen olduğundan dolayı hafiftir.

F Lipitler; trigliseritler, fosfolipitler ve steroitler olarak gruplandırılabilir.

Nötral Yağlar (Trigliseritler)

❍ Nötral yağlar ya da trigliserit olarak da adlandırılan yağlar; lipitlerin doğada en çok

bulunan, insan ve hayvanlarda depo edilebilen bir yağ çeşididir.

❍ Trigliseritler, solunum reaksiyonları sonucunda enerji verici olarak kullanılır.

❍ Nötral yağların yapısında bulunan yağ asitlerinin üçü aynı veya farklı olabilir.

❍ Nötral yağların yapısında en az iki, en fazla dört çeşit monomer bulunabilir.

❍ Trigliseritler bir gliserol molekülü ile üç molekül yağ asidinin ester bağlarıyla bağlan-

ması sonucu oluşur.

❍ Gliserol + 3 Yağ asiti → Yağ molekülü + 3H2O

❍ Yağ asitleri doymuş ve doymamış yağ asitleri

olmak üzere iki grupta incelenir.

❍ Doymuş yağlar: Oda sıcaklığında katı hâlde

bulunan genellikle hayvansal kaynaklı yağla-

rın yapısına katılır.

❍ Karbon atomları arasında çift bağ olmadığı

için doymamış yağ asitlerine göre daha fazla

hidrojen içerir.

❍ Tereyağı, kuyruk yağı doymuş yağ asidi içerir.

Doymuş Yağ Asidi

C C C C C C C C C C HO

O

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

H

Yağ Asidi

Yağ Asidi

H2O

H2O

GLİSEROL

TRİGLİSERİT

H2O

H2O

Yağ Asidi

Ester bağı

+3


❍ Doymamış yağlar: Oda sıcaklığında sıvıdır.

❍ Zeytinyağı, pamuk yağı, soya yağı, mısır yağı, ayçiçek yağı gibi bitkisel tohum yağları

doymamış yağ asidi içerir.

❍ Çift bağların bulunduğu bölgeler molekülde bükülmeye neden olur.

❍ Bu durum moleküllerin birbirlerine yaklaşmalarını ve oda sıcaklığında katılaşmalarını

önler.

❍ Vücudumuzda üretilemeyen, dışarıdan hazır olarak alınan yağ asitlerine temel (esan-

siyel) yağ asitleri denir.

❍ Doymamış yağ asitleri hidrojenle doyurulduğunda margarinler oluşur.

Doymamış Yağ Asidi

C

H

HH

HH

CC H

C C C C C C C

O

O

HH

H H H H H H

H H H H

Çift bağ

Fosfolipitler

❍ Fosfolipitlerin en önemli görevi hücre zarının yapısına katılmasıdır.

❍ Fosfolipit molekülünün yağ asitlerinin olduğu kuyruk kısmına hidrofobik (suyu sevme-

yen) denirken, gliserolün bulunduğu baş kısma ise hidrofilik (suyu seven) denir.

❍ İki sıra fosfolipit molekülü sırt sırta dizildiklerinde suyu geçirmeyen bir tabaka mey-

dana getirirler. Böylelikle hücrelerde bir ortam diğerinden ayrılmış olur.

Hidrofilik kısım

Hidrofilik kısım

Hidrofobik kısımlar

Steroitler

❍ Metabolik faaliyetlere etkisi olan bir yağ türevidir.

❍ Halkasal yapılı monomer yağlardır.

❍ Doğada en sık görülen steroit çeşitleri, bazı hormonlar (aldosteron, kortizol, testoste-

ron, östrojen) ve kolesteroldür.


❍ Erkek ve dişi eşey hormonları steroitten oluşur. İkinci cinsiyet özelliklerini verir.

❍ Kolesterol, hücre zarının geçirgenliğini artırır ve dayanıklılığı sağlar. Sinirlerde yalıtıcı

olarak rol oynar.

❍ Kalp ve damar hastalıklarının en önemli nedeni olan kolesterol, yumurta sarısı,

beyin, böbrek, tavuk derisinde fazla bulunur.

❍ Kanda kolesterol normalin üzerinde ise damar içinde birikerek damar sertliğine

neden olur.

❍ Kötü kolesterol (LDL) kalp krizi ve felç riskini arttırırken, iyi kolesterol (HDL) bu

riskleri azaltır.

TRANS YAĞ NEDIR?

❍ Trans yağ zaten bildiğimiz, sıvı bitki yağlarının hidrojenize olmasıdır.

❍ Bitkisel sıvı yağ bağlarının arasına hidrojen yedirilerek ısıtılması sonucu oluşur.

❍ Ne kadar çok hidrojenize olursa o kadar da katılaşır. Bu haliyle de doğallıktan çıkıp

sentetikleşir.

❍ Yapay olarak oluşturulabilen trans yağlar dışında bir de doğal trans yağ asitleri

mevcuttur.

❍ Bazı geviş getiren koyun, kuzu, inek gibi hayvanların işkembelerinde, süt ve etlerinde

de az miktarda trans yağ asidi bulunmaktadır.

❍ Bu trans yağ asitleri doğal olarak oluştuğu için sentetik trans yağla karıştırılmamalı-

dır. Bu yağların zararı yoktur, doğal olduğundan birçok faydası da vardır.

❍ Bunların dışında bir diğer trans yağ oluşumu da yağların yüksek sıcaklıklarda sürekli

olarak ısıtılması ve kızartılması ile oluşmaktadır.

LIPITLERIN CANLILAR IÇIN ÖNEMI

❍ Enerji değeri yüksek moleküllerdir. 1 gram yağ ortalama 9 kalorilik enerji verir.

❍ Hücre zarının yapısına katılır.

❍ Yağda eriyen vitaminlerin (A, D, E, K) vücuda alınmasında kullanılır.

❍ Omega-3 yağ asitleri sağlıklı olup kalp krizi riskini azaltır. Balık, tavuk, yumurta,

fıstık, fasulye omega-3 bakımından zengin besin gıdalarıdır.

❍ Deri altında ve iç organların çevresinde depolanan yağlar canlıyı soğuktan ve darbe-

lerden korur.

❍ Bazı yağ türevleri düzenleyici olarak rol oynar (steroit).


❍ Fosfolipitler hücre zarının önemli bir bileşenini oluşturur.

❍ Glikolipitler, lipoproteinler, steroitler, vitamin ve hormon olarak da görev yapar.

❍ Yağlar vücudun en ekonomik enerji kaynağıdır.

❍ Yağların verdiği enerji aynı miktarda karbonhidrat ve proteinden sağlanan enerjinin yaklaşık iki katıdır.

❍ Yağların hücrelerde oksijenli solunumda kullanılmasıyla çok miktarda metabolik su açığa çıkar.

❍ Kış uykusuna yatan, çölde yaşayan ve uzun göç yollarını kullanan hayvanların vücu-dunda depo edilen yağın yakılması sonucu enerji sağlanırken açığa çıkan metabolik suyla su ihtiyacının bir kısmı karşılanır.

❍ Deri altındaki yağ tabakası özellikle balina, fok ve diğer deniz memelilerinde oldukça kalındır.

OBEZITE

❍ Bilindiği üzere beslenme; anne karnında başlayarak yaşamın sonlandığı ana kadar devam eden yaşamın vazgeçilmez bir ihtiyacıdır.

❍ İnsanın büyümesi, gelişmesi, sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için gerekli olan besin öğelerini yeterli ve dengeli miktarda alıp vücutta kullanabilmesidir.

❍ Karın doyurmak açlığı bastırmak, canının çektiği şeyleri yemek veya içmek değildir.

❍ Günlük yaşamda bireylerin yaşa, cinsiyete, yaptığı işe, genetik ve fizyolojik özel-liklerine ve hastalık durumuna göre değişen günlük enerjiye ihtiyacı vardır.

❍ Sağlıklı bir yaşam sürdürmek için alınan enerji ile harcanan enerjinin dengede tutul-ması gerekmektedir.

❍ Yetişkin erkeklerde vücut ağırlığının %15-18’i, kadınlarda ise %20-25’ini yağ dokusu oluşturmaktadır. Bu oranın erkeklerde %25, kadınlarda ise %30’un üstüne çıkması obeziteyi oluşturmaktadır.

❍ Günlük alınan enerjinin harcanan enerjiden fazla olması durumunda, harcanamayan enerji vücutta yağ olarak depolanmakta ve obezite oluşumuna neden olmaktadır.

❍ Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından da obezite, sağlığı bozacak ölçüde vücutta aşırı yağ birikmesi olarak tanımlanmıştır.


C. PROTEINLER

Organizmaların çatı molekülü proteinlerdir.

Yapıcı ve onarıcıdırlar.

Birçok hücrenin kuru ağırlığının %50’den fazlası pro-teinden yapılmıştır.

Proteinler organizmaların gerçekleştirdiği hemen her faaliyette görev alır.

Yapısal destek sağlama (tırnak, kıl, deri), organizma-nın bir yerinden diğerine sinyal iletimi, hareketin gerçekleşmesi, yabancı maddelere karşı savunma gibi olaylar proteinlerin görevlerinden bazılarıdır.

Proteinler kuvvetli asit ve bazda, yüksek sıcaklıkta ve basınçta bozulurlar. Bu olaya

denatürasyon denir.

Bir insanda on binlerce farklı özellikte protein vardır.

20 çeşit amino asit olmasına rağmen bu kadar çok protein çeşidi olmasının sebebi;

amino asitlerin protein sentezindeki sayıları, dizilişleri ve çeşitlerinin farklılığıdır.

Diğer organik bileşiklerde bulunan karbon (C), hidrojen (H), oksijen (O) atomlarıyla

birlikte proteinlerde azot (N) atomları da yer alır. Ayrıca yapılarında kükürt (S) ve fosfor

(P) da bulunabilir.

İnsanlarda 8 çeşit amino asit sentezlenemez, dışardan hazır alınır. Bu amino asitlere

temel (esansiyel) amino asitler denir.

Proteinlerin temel yapı birimleri amino asitlerdir.

Bir amino asidin yapısında amino grubu (NH2), karboksil grubu (-COOH), hidrojen ve

radikal grup (R) vardır. Radikal, değişken grup demektir.

C

H

H

N

O

OH

R

H

C

Değişken grup

Karboksil grubuAmino grubu

Protein sentezi DNA’daki genetik şifreyle yönetilir.

İki amino asitten birinin amino grubu diğerinin karboksil grubu aralarında bir molekül su çıkararak peptit bağıyla bağlanır ve dipeptit yapıyı oluşturur.


H

H

H

H2O

H2O

HR ROO

Amino asit

Peptit

Bağı

Amino asit

N N

H H H

C C C COOH Dipeptit +

FÇok sayıda amino asitin bağlanmasıyla polipeptit (protein) oluşur.

Prote�n molekülünün oluşumu

Prote�n

H R H

O O

Am�no as�tler pept�t bağlarıyla b�r araya gel�r.

Pol�pept�t z�nc�rler� katlanır.

Katlanmalar sonucu üç boyutlu yapı oluşur.

Met Ala Leu Asp Gly

Düz pol�pept�t z�nc�rler� oluşur.

R

CC CN N

O

Proteinlerin Vücutta Aldığı Bazı Görevler

❍ Proteinler kıkırdak, kemik, kas vb. dokuların yapısına katılır.

❍ Proteinler hücre zarının yapısına katılarak madde geçişlerinde önemli rol oynar.

❍ Bitki ve hayvanlarda vücutta farklı metabolik olayların düzenlenmesinde görev alan

bazı hormonların yapısında proteinler bulunur.

❍ Proteinler vücudun bağışıklık sisteminde görev alır.

❍ Proteinler çeşitli tepkimelerin gerçekleşmesini sağlayan enzimlerin yapısına katılır.

❍ İnsan vücudunda yıpranan hücrelerin yerine yenilerinin yapılması proteinler sayesin-

de olur.

❍ Proteinler alyuvarlarda bulunan hemoglobinin bir kısmını, kan proteinlerinden olan

albumin, globulin ve fibrinojenin yapısını oluşturur.

❍ Proteinler hücre içi ve hücre dışı sıvı dengesinin korunmasında rol alır.

❍ Vücuda karbonhidrat ve yağların yeterli alınmadığı durumlarda proteinler enerji

sağlamak için kullanılır.


❍ Proteinler hücre içi ve hücre dışı sıvılarda oluşan pH değişikliklerini dengeler.

❍ Proteinler büyüme ve gelişme sırasında yeni hücrelerin yapımında, dokuların onarı-

mında görev alır.

Protein Eksikliğinde Vücudumuzda Neler Olur?

❍ Hücreler yenilenemediği için yaralar geç iyileşir.

❍ Çocuklarda büyüme ve gelişme aksaklıkları ve zekâ

geriliği görülür.Enzim üretimi yapılamaz.

❍ Çabuk yorulma, durgunluk gibi belirtiler görülmeye başlar.

❍ Kansızlık ortaya çıkabilir. Hastalıklara karşı direnç azalır.

❍ Kan basıncında düşme görülebilir.

❍ Diş eti hastalıkları ortaya çıkabilir,

❍ Göz bozuklukları görülebilir. Ödem oluşumu görülebilir. Siroz gibi önemli hastalıklar ortaya çıkabilir. Bağışıklık zayıflar.

Proteinlerin Canlılar Için Önemi

❍ Enzim ve hormon gibi düzenleyicilerin yapısına katılır.

❍ Akyuvarların ürettiği antikorlar protein yapılıdır.

❍ Yapıcı ve onarıcıdır.

❍ Solunum gazlarını (O2 ve CO2) taşıyan hemo-globin protein yapılıdır.

❍ Pıhtılaşmada rol oynayan trombojen ve fibrino-jen protein yapılıdır.

❍ Kas kasılmasında görevli aktin ve miyozin protein yapılıdır.

❍ Eksikliğinde zihinsel gelişim zarar görür.

❍ Kan plazmasında bulunan albumin ve globulin proteinleri ozmotik basınç oluşturarak madde alışverişini düzenler.

Protein Yönüyle Zengin Besinler

❍ Hayvanlardan sağlanan proteinler: Et, tavuk, balık, sakatat, süt, yoğurt ve yumurta gibi besinlerdir.

❍ Bitkilerden sağlanan proteinler: Tahıllar, kuruyemişler ve baklagillerdir.

2 9. sinif · mat-sit İş merkezi no:2/20 yenimahalle / ankara tel: 0 312 384 20 33 - 0 505 925 57...

Documents