1967 mühendis ve makina

1 YILLIK :

6 AYLIK

SAYISI :

25

15

2.50

TL.

TL.

TL.

MÜHENDİSve MAKİNA

sc

A

iY

L

MAYIS

1 :

T :

118

10

1967

MÜHENDİS ve MAKİNA

Makina Mühendisleri Odası adına

Sahibi :

Şükrü ER

Neşriyat Komisyonu :

ve

Yazı İşlerini fiilen idare eden

Aslan SANIR

Neşriyat Müşaviri :

Olgay BİLGİN

Reşat ERLEVENT

Selâmı ÜNER

Hamza TANYAŞ

Erol ERDEM

Sümeyir AKÇASU

A D R E S

Mühendis ve Makina Mecmuası

Çelikkale Sokak 3

Tel. : 12 65 56

tlân şartları:Ön kapak 1250 TL.

Arka kapak 750 »

İç kapaklar 550 »

Arka kuşe sayfalar ... 550 »

1/2 sayfa 275 »

1/4 sayfa 150 »

ilânlardan mesuliyet kabul olun-

maz. Klişe masraflar] ilân sahibine

aittir. Tek renk klişe cm 2 25 Krş.

Renkli ilânlar için hususî tarife

uygulanır.

Yazı kabul şartları:

Mecmuada Ekonomik, Teknik

Ve Sosyal yazılar yayınlanır.

Gönderilecek yazılar daktilo ile

iki nüsha yazılmalıdır.

Fotoğraflar parlak kâğıda basıl-

malıdır.

Gönderilen yazılar neşrolunsun

veya olunmasın iade edilmezler.

Makalelerde serdedilen f ik i r ve

mütalâalar imza sahibine ait

olup mecmuayı temsil etmezler.

İktibas hakkı serbest bırakılmış

olan yazılarımız ancak kaynak

gösterilerek alınabilir.

Başnur Matbaası, Ankara

İÇİNDEKİLER

EKONOMİK GELİŞMEDE MAKİNANIN ROLÜ 311Feyyaz Şahin COŞKUN

DİŞLİ ÇARK MALZEMELERİNİN SEÇİMİ 313Nihat APAYDIN

ŞOK DALGALARI 316Prof. Dr. VVerner BRAUNBEK/Oğuz BORAT

SOĞUK SAÇ ÇEKMEDE HADDE VERİMİ 319Ronald J. BENTZ, VVilliam L. ROBERTS/Taylan KOZİKOĞLU

TOPLAR... TÜRKLERİN ŞAHANE ÜSTÜNLÜĞÜNÜ TEMSİLEDEN SİLAH 324

Derleyen : Hıfzı GÜNDEM

İŞLETME İDARESİNDE «BÜTÇELEME» FAALİYETİ 325Dç. Dr. İlhami KARAYALÇIN

KISA HABERLER 328Derleyen: Kadri ÖRENCİK

DENGE HATTI TEKNİĞİ 329Arkun TUNCER

MÜHENDİS VE MAKİNA - CİLT 10 SAYI 118 MAYIS 1967 309

MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI

Türkiye Birinci Tekstil Endüstrisi KongresiTürkiyenin Tekstil Endüstrisinin gelişmesi, Dünya Tekstil Endüstrisi içindeki yeri, iç ve dış pazar-

lar, ihracat imkânları ve benzeri konular üzerinde analizler yapmak, böylece Özel ve Kamu sektörüneait tekstil Endüstrimizin problemlerine çözüm yolu aramak amacıyla, İstanbul Teknik ÜniversitesiTekstil Kürsüsü Öğretim üyeleri ve Sümerbank Genel Müdürlüğünün (Lştirakİeiiyle Odamız tarafın-dan 22-24 Mayıs 1967 de Bursada bir TEKSTİL ENDÜSTRİSİ KONGRESİ tertiplenmiş bulunmaktadır.

Tesktil Kongresinde tebliğ verecek olanlar ve tebliğlerinden programa alınanlar aşağıda gösteril-miştir :

1.

2.

3.

4.

iri

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Sayın Y. Müh.

Sayın Prof.

Sayın Doç. Dr.

Sayın Y. Müh.

Sayın Y. Müh.

Saym Y. Müh.

Sayın Y. Müh.

Sayın Y. Müh.

Sayın Y. Müh.

Sayın Y. Müh.

Sayın Y. Müh.

Sayın Y. Müh.

Y. Müh.

Prof.

Y. Müh.

Y. Müh.

Y. Müh.

Y. Müh.

Y. Müh.

Şevket Davaslıgil (Sümerbank Genel Müdürü)Tiftik Endüstrisi

Mustafa Köseoğlu (î. T. Ü. Mak. Fakültesi Tekstil Kürsüsü)Dokuma Tezgahlarında vurma Mekanizmasının güc sarfı.

îlhan Birkan (Î.T.Ü. Mak. Fakültesi Tekstil Kürsüsü)Sentetik flamanların Krip özelliklerinin değerlendirilmesi

Şefkati Türkekul (Sümerbank Eski Genel İşletme Müdürü)Türkiye Tekstil Endüstrisinin gelişme yönü

îlhan Kudatgu (Sümerbank Araştırma, Gelişme Müdürü)Türkiye ve Dünya Tekstil Endüstrisinde Gelişmeler

Yüksel Ün (Sümerbank Plan ve Organizasyon Müdürü)Tekstil Endüstrimizde verimlilik

Ferit özgirgin (Sümerbank Pamuklu Sanayii Müdürü)İşletmeler Arası Prodüktivite Kıyaslamaları

Hasan Erdener (Sınai Yatırım ve Kredi Bankası Teknik Müşaviri)Tekstil Endüstrisinde Yatırımlar

Salahattin Taray (Sifaş sentetik îplik Fabrikası TAŞ Genel Müdürü)Sentetik ve Kimyevi Elyafın Tekstil Endüstrisindeki yeri ve gelişme yönü

Zekai Gürdoğan (Sümerbank Tekstil Proje Müdürü)Tekstil Endüstrisinde Otomasiyon Konusunda Karar

Ergun Korkut (Sümerbank Tekstil Proje Müdür Muavini)Tekstil Makinaları seçimi

Sabah Yiğit (Merimons Yünlü Sanayii Müessesi Müdürü)

TEKSTİL ENDÜSTRİSİ KONGRESİ TERTİP KOMİTESİ :

Şevket Davaslıgil (Sümerbank Genel Müdürü)

Mustafa Köseoğlu (î. T. Ü. Mak. Fakültesi Tekstil Kürsüsü)

Fahir Sabuniş (Sanayi Bakanlığı Sanayi Dairesi Reis Muavini)

îlhan Kudatgu (Sümerbank Araştırma, Geliştirme Müdürü)

Yüksel Ün (Sümerbank Plan ve Organizasiyon Müdürü)

Ferit Özgirgin (Sümerbank Pamuklu Sanayii Müdürü)

Fuat Orsan (M. M. O. Teknik Müşaviri)

310 MÜHENDİS VE MAKİNA - CİLT 10 SAYI 118 MAYIS 1967

ODAMIZIN 1966 YAZI YARIŞMASINDAÜÇÜNCÜLÜĞÜ KAZANAN YAZI

EKONOMİK ÇELİŞMEDE MAKİNANIN ROLÜFeyyaz Şahin COŞKUN

1 — Giriş :

«Her icadın sebebi tembelliktir» prensibine uy-gun olarak kullanılan ilk manivela veya tekerlektenbu yana dünyamızın görünüşü çok değişmiştir.Adam oğullarının cenneti dünyada kurmak gayretiy-le meydana getirdikleri eserler ve konfor sağlayıcımaddi gelişmeler yukarıdaki prensibin aksine sonuçvermiş, insanlar daha çalışkan olmak mecburiyetin-de kalmışlardır. Çalışkanlar gerek insan olarak vegerekse millet olarak diğerlerini hâkimiyetleri altınaalmışlardır. Bütün bu mücadelede insanlara Allahtarafından verilen çeşitli özelliklerin rolü olduğu,din adamları ve filozoflar tarafından ifade edile gel-miştir. Fakat gene de «insan makina yapan hayvan-dır» şeklindeki bir tarifle makinanın önemini kabuletmek mecburiyetinde kalmışlardır.

2 —Yazının gayesi :

En yazının gayesi, ilmin henüz girmeğe başladı-ğı bazı konularda felsefe yaparak bir takım saçma-ları beyan veya münakaşa etmek değildir. Hatta ma-kinaların, istihsali, kalteyi, prodüktiviteyi, randıma-nı arttığı, ucuzluk sağladığı, işçi gücüyle yapılamıyanları yaptıkları, tarımı geliştirdiği, sanayileşmişmemleketlerin diğerlerine göre avantajlı olduklarıgibi, iktisat kitaplarının ilk sayfalarında bulunanfikirleride tekrarlamak değildir. Makinalaşmanm do-kuma tezgahlarına tatbik edilmesi sırasında ve bugün otomasyona gidilmesi ile arada sırada ortayaatılan işsizliğin artacağı iddialarının çürümüş oldu-ğuna aksine refahın artmasmı sağladığına ait mü-nakaşalara dahi girilmiyecektir. Zira bu konulardayazılanları ve söylenenleri tekrarlamak önemli yeni-likler getirmiyecektir.

Bu yazı içerisinde makinaların yurd içinde imâledilmelerinin ekonomik gelişmede ve bilhassa Türki-ye'nin gelişmesinde oynıyacakları role işaret etmekve bu konuda. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planımız-da yatırım malları imâline verilmiş olan fakat uy-gulamada ihmal edilen prensiplerin gerçekleşmesiiçin küçük bir hizmette bulunulmaya çalışılacaktır.

3 — Kalkınmada takip edilecek yol:

Yabancı milletlerin veya kötü idarecilerin esare-tinden yeni kurtulmuş 1923 Türkiyesi, 1947 Hindis-tanı, 1917 Rusyası, yeni Afrika devletleri gibi bir mem-leket kalkınma için hangi yolu takip etmelidir? Busoruyla karşılaşan idareciler her şeyden memleketle-rinin şartlarına ve imkanlarına göre karar vermedurumundadırlar. Çeşitli memleketlerin metodlannıinceleyenler eğer tarafsız ve peşin hükümleri olmu-yan veya kendi memleketlerinin kalkınmasını samimizarureti üzerindedir. Bunun haricinde yapılan tavsiyeler ve hatta gösterilebilecek bazı kısa vadeli mis-saller dahi bulmak mümkündür. Meselâ kalkınmadabütün imkânları tarımda kullanmak (Milli gelirde

en çok % 4 civarında geliş sağlanır) veya yer altızenginliklerini geliştirmek (Tabii yabancı sermayeile (I) veyahut sanki tutulmuş dünya pazarlarınagirmek kolaymış gibi ihracat sanayiini geliştirmekyapılan tavsiyeler arasındadır.

Ancak bu tavsiyeler yeteri kadar kuvvetli bu-lunmamakta, Sanayileşmenin ve makinalaşmanmönemi inkâr edilememektedir.

4 — Sanayide öncelik :

Ekonomik kalkınma için sanayileşmenin gerek-tiğini kabul eden bir idareci hangi sanayi kollarınaöncelik verilmesi gerektiği sorusuyla karşılaşır. Baş-langıçta yatırım imkânları ve işçi kıt olduğundan bukıt kaynaklan en iyi sonuç verecek sahalara yönelt-mek ve muayyen sanayilere öncelik verilmesi zorun-lu bulunmaktadır. Çeşitli memleketlerin kalkınmala-rı tetkik edildiğinde tüketim malları imalinin terci-hinde kalkınma önceleri hızlı fakat sonraları yavaş-'amakta, şekil 1 de ACB eğrisi gidişi gibi olmaktadır.Başlangıçta yatırım malları sanayii tercih edildiğin-de gelişme önceleri yavaş olmakta, hatta halk sıkın-tı içerisinde bulunmakta fakat bir süre sonra kal-kınma sür'atlenmektedir. (Şekil 1 deki AE eğrisi).Hindistan, Rusya, Yugoslavya bu yolu tercih etmiş-ler ve gelişmeleri hızlı devreye girmiştir .

Hiç bir kola öncelik vermeyen. «Plansız bir kal-kınma» veya «Dengeli bir kalkınma» da ise gelişmeiçin beklenen sonuç alınamamaktadır. Bu konudaBirinci Beş Yıllık Kalkınma Plânımız'daki hatalı durum biraz sonra izah edilecektir.

5 — Türkiye'nin durumu :

Şuna tekrar işaret etmek gerekirki bu izahat kal-kınmasına yeni başlamış çok az gelişmiş, memleket-ler içindir. Fakat bu günkü Türkiye artık 1923 Tür-kiyesi olmadığı gibi, «Az gelişmiş memleket» damga-sıyla yanlış olarak aynı seviyeye konulduğu bir Hin-distan, bir Kongo, bir Tunus, bir Cezayir gibi de de-ğildir. Nüfus başına milli gelirimiz bu memleketle-re göre en az üç defa daha fazladır. Ayrıca kalkın-mamız daha ziyade tüketim mallarıyla başlamış ve

ŞEKİL: 1

Yatay eksen yılları düşey eksen gayri safi milli hasılayı

göstermektedir


bu sanayi kolları önemli ölçüde gelişmiştir. Şekil 1deki (C) noktası gibi bir durumda bulunmaktadır.

Nitekim Tablo 1 de görüldüğü gibi tüketim mal-ları sanayii yurd ihtiyacının tamamını karşılamaktave hatta ihracata geçmiş bulunmaktadır. Ara MallarSanayii ise ihtiyacın önemli kısmını karşılamakta çokaz ihracat fakat önemli ithalât yapılmaktadır. Yatı-rım Malları Sanayii ise, madeni eşya sanayii hariçihtiyacı karşılamamakta daha çok ithalât esas ol-maktadır. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânımızdaön görülen Sanayiin % 12,9 gelişmesi prensibi busanayi kollarından yatırım malları kolunun gelişme-siyle elde edilebilir. Zira tüketim malları gurubuhayat seviyesinin ve ihracatın artması ile gelişebilir.Ara Mallar Sanayiinde ise kimya ve Demir Çelik ha-ricindeki sektörler içinde aynı şey söylenebilir.

TABLO 1 — SEKTÖRLER İTİBARİYLE ÜRETİMİTHALÂT ve İHRACAT

(Milyon TL.)1962

Üretim İthalât İhracatSektör Satış Tutan CİF FOB

Gıda, içki, tütünDokuma, giyimTüketim MallarıAğaç mamulleriKâğıtDeri köseleKauçukKimyaMetalden gayri ma-mullerDemir Çelik metabüjiAra MallarMadeni eşyaMakinaTarım makinalan.Elektrik makinalanTaşıtYatırım MallarıDiğer SanayiGenel Toplam

75185075

12593—224

—154

1268

503103431831284250155350423

2412377

18585

201285486

158522

235711

79417

1563160927

42281858

2268—

4317

38017

3971

—51—27

179

159———————

557

Kaynak : DPT Yıllık Programları

6 — Kalkınma Plânında ön görülen gelişme:

Bu durum kalkınma plânında da öngörülmüş,Makina imalât Sanayiine Taşıt Sanayiine, elektrikmakinalan Sanayiine gelişme hızları ve hedeflerigeniş tutulmuştur. Ancak bu gelişme hedeflerininyüksekliğine rağmen Yatırım Malları Sanayiine ön-celik verildiği belirtilmemiş, sektörlerarasmdaki«dengeli bir kalkınmanın esas alındığı belirtilmiştir».Bu husus uygulamada makinalann ve Yatırım Mal-larının imalinin yeter miktarda teşvik edilmemesisonucunu doğurmuş ve beklenen gelişmenin olmama-sına sebep olmuştur. Bilhassa Makina imalât Sana-yiinde hedeflerin altında kalınmıştır. Bunda maki-naların ve yatınm. mallarının yurt içinde imal edil-melerinin ekonomik gelişmemezdeki öneminin yeterikadar anlaşılmamış olmasınmda tesiri vardır.

7 — Yatının Mallarına öncelik verilmesinin diğersebepleri:

Yatırım Mallan Sanayiine öncelik verilmesi ge-reğinin sebebi yalnızca Türkiyenin Tüketim mallarısanayiinin gelişmiş olması ve sanayimizin beklenen

gelişmeyi sağlaması için diğer sektörlerin gelişmesigerektiği değildir. Ayrıca aşağıdaki hususlarda en azbunun kadar ehemmiyetli bulunmaktadır.

a) Döviz tasarrufu

1S85 yılında ithalatımızın yarısını (% 51) yatı-rım malları teşkil etmektedir, dış ticaret açığı fazlaelan memleketimizde, ithalât ikamesinin gereği açık-tır.

b) Milli para ile tesis kurulması fabrika ve tesis-lerin döviz ihtiyacı olmadan kurulması ithalâtın zorolduğu Türkiye'de müteşebbislerin kısa sürede te-sislerini kurmalarına imkân vererek yatırımın ger-çekleşme devresini azaltmış olacaktır. Aynı hususyedek parça temininde de vardır. Ayrıca dış yardım,ile tesislerin kurulmasının çeşitli mahzuru ortadankaldırılmış olmaktadır.

c) Daha ucuza tesis kurulması:

İş gücünün gelişmiş memleketlere göre dahaucuz olduğu memleketimizde bilhassa sipariş üzeri-ne imal edilen makina ve tesisler ithal malına göredaha ucuza mal edilmektedir. Böylece önce müteşebbislerin yatırım masrafları daha iyi kullanılabil-mekte, para değerlenmekte, daha yüksek yatınm tu-tarı olduğu için kurulamıyan tesisler kurulabilmek-tedir.

d) Dış piyasada rekabet:

İthaledilmekte olan makina ve yatırım mallarıithal edildiği memleketlerdeki müteşebbislere göre,daha pahalıya mal olmaktadır. Zira bu fiatlara görenakliye, sigorta ve gümrük vergi ve resimleri de ilâ-ve edilmektedir. Bu miktarlar ithalâtın yapıldığımemleketlerde ihracata verilen vergi iadelerindengenellikle fazla tutmaktadır. Böylece Türk müteşeb-bislerine daha pahalıya mal olan makinalarda imaledilen mamullerin dış piyasada ve müşterek pazarıngümrük duvarlarının kaldırılmasında rekabet imka-nı azalmaktadır. Bu mahzurun önlenmesi ise dahaucuza mal olan makinalarla imalât yapılmasıdır.

e) İstihdam yaratılması:

Bilhassa sipariş üzerine imal edilen makina vetesislerin imal edildikleri fabrika ve atölyelerin ya-tırımları çalışan işçi adediyle mukayese edildiğindediğer sektörlere ait bir çok projeden daha faydalıdeğerler elde edilmektedir. Bu sebeple proje analiz-lerinde bir tercih sebebi olmaktadır.

f) İlave kıymet:

Makina ve yatırım malları, kaliteli işçiliğe ihti-yaç gösterdiğinden, mamul maddenin fiatı ham mad-desinin fiatının 3 ilâ 1000 misli civarında olmaktagenellikle bu değer 10-25 civarında olmaktadır. Budeğerler diğer sanayi kollarına göre yüksek bulun-maktadır. Yatırım imkânlarının bu sahalara kaydı-nlması bu yöndende faydalıdır.

g) Fazla kapasitenin kullanılması:

Halen Türkiye'de bilhassa devlet elinde geniş birmakina imal kapasitesi vardır. Ve genel bir kanaatolarak önemli bir kısmı kullanılmamaktadır. Gerekliorganizasyon ve darboğaz yatırımları yapıldığı tak-dirde bu fazla kapasitenin kullanılmasının faydaları

(Devamı sayfa 324 de)


ETİTAŞİ Z M İ R

Telefon : ****** 2 9 1 5 0

Büro 34 186

Telgraf : ETİTAŞ - İzmir

Adres : Hüseyin Egeli Han310 - 312 Fevzipaşa Bul. 14/D İzmir

M. M. 25

.*!• .ti

AĞIR YAĞ YAKMATEKNİĞİNDE7 8 SENE

Buhar kazanları içintam otomatik ve yarımotomatik Brülörler1200 kg/h kapasiteyekadar

Kalorifer kazanları içintam otomatik ağıryagBrülörleri

Kalorifer kazanları vemutfak kuzinaları içinmazot Brülörleri

Çimento Fırınları Simens-Martin Ocakları Cam Fırınları Tünel Fırınlarve her türlü Endüstri için hususi ağıryag yakıcıları

MERKEZ : FİKRET BAYRAKTAROĞLU ve Şki. AğaçtulumbaSok. No. 9 Karaköy - istanbul Tel : 49 88 51ANKARA : MUAMMER ÖZDEMİR Mak. Yük. Müh. Mithatpaşa Caddesi No. 65/1 Tel : 12 83 52İZMİR : MAHMUT TÜRKMENOĞLU Mak. Yük. Müh. Fevzipaşa Bul. No. 2 1 1 - 2 1 2 Tel : 37 240

DİŞLİ ÇARK MALZEMELERİNİN SEÇİMİNihat APAYDIN

«Dişli çark malzemelerinin seçilmesinde ne gibifaktörlerin rol oynadığını, konstrüktörün hanginoktalar üzerinde dikkatle durması gerektiğini be-lirten bu makalenin gayesi, bugün yurdumuzda pekyaygın halde bulunan lisans, taklit ve yedek parçaimalâtçılardan ziyade, yeniden dişli konstrükteedenlerin genel bilgilerini tazlemektir.»

«Dişli çark malzemeleri seçilirken; yüklenmedayanıklığı, çalışma sükûneti, kimyasal ve fizikselzaruretler, dişli imal metotları ve iktisadi dişli imalmetotları gibi faktörler konstrüktörce göz önündetutulmalıdır. Şimdi bu faktörlere göre dişli çarkmalzemelerini gözden geçirelim.

1 — DİŞLİ ÇARK MALZEMELERİNİN MUKAVEMETİNE (yüklenme dayanıklığı) GÖRESEÇİLMESİ :

Otomobil, traktör, uçak, tren ve gemi gibi çeşitlinakil vasıtalarında kullanılan dişli kutularında her-şeyden önce hafiflik aramak zarureti vardır. Bu tipkutuların dişlileri için seçilecek malzemeler, müm-kün olduğu kadar büyük yüklenme kabiliyetinde olmalıdırlar.

Büyük yüklere maruz dişli kutularına ait dişliçarklarda yüksek mukavemetli malzeme ihtiyacınınyalnız sertleştirilmiş çeliklerle giderilebildiği bir ger-çektir. Dişli çarkın yeter derece dayanıklığmın temi-ni için seçilecek malzemenin diş dibi dayanıklığı vediş yanak aşınma mukavemeti titizlikle ve itina ilehesabedilmiş olmalıdır. (Niemann, G.: Maschinene-lemente. 2. Band, Getriebe, Springer Verlag, Berlin-Göttingen - Heidelberg 1961)

Diş dipleri çok yüklenen dişli çarkm malzemesitayin edilirken; malzemenin darbeye karşı dayanık-lığı da bilhassa dikkat nazara alınmalıdır, bilfarzkrom - nikel veya krom-nikel-molibten alaşımlı çe-likler, diğer krom veya krom-mangan alaşımlı çelik-lere nazaran daha fazla darbeye karşı dayanıklılıkgösterirler. Buna mukabil adı geçen bu çelikler ara-sında, ısıl işlem neticesindeki aşınma dayanıklılığıbakımından pratikte bir fark yoktur. Diğer taraftanyüzey sertleştirmesi gibi ısıl bir işleme tabi tutulma-yan % 1 - 2 civarında silisyum alaşımlı çelikler dişliçarklarda diş yanak aşınma emniyetini bir hayli ar-tırmaktadır.

Şunu da önemle belirtmek gerekir ki, uygunbir yüzey sertleştirme metodu tatbik etmek suretiy-le bir dişli çarkta diş dibi mukavemeti üç kerre, dişyanak aşınma mukavemeti on kerre, ısıl işlem gör-memiş, yani yumuşak bir dişliye nazaran, artar(malzeme cetveline bakınız). Fakat her şeye rağmenen münasip çelik kalitesinin seçimi, ısıl işlem usul-leri ile bağdaştırılarak ancak isabetli olarak yapıla-bilir.

2 —• En mükemmel çalışma sükûnetine göredişli çark malzemelerinin seçilmesi:

Sertleştirilmiş çeliklerden mamul dişliler tabi-atları icabı gürültü meydana getirirler. Gerçi gü-rültünün bertaraf edilmesi için uygun dişleme me-totlarının tayini, imalat kalitesinin artırılması veen nihayet sistemin gürültüden tecridi gibi işlem-

lere tevessül edilmekte ise de her zaman müsbet ne-ticeler elde edilememektedir. Bu itibarla mutlakabüyük bir çalışma sükûneti istenen dişli çarklar içingürültüyü masedici nitelikte malzemeler seçilir; ör-neğin lamellengraphitli pik dökme demir (GGL 25) bumaksatla kullanılır. Buna mukabil büyük çalışma sü-kûneti istenen dişli çarklarda bu nitelik elde edilirken,malzemelerinin dayanıklılığından fedakarlık etmekzarureti ortaya çıkar. Bilfarz, pik dökme demir(GGL 25) malzemesinden imal edilmiş bir dişliçarkta, yanak yüklenme dayanıklılığı yumuşak çeli-ğinkine nazaran daha düşüktür; hatta diş dibi da-yanıklığı yumuşak çeliğinkinin sadece üçte biri ka-dardır. Mukavemet bakımından, yumuşak çelik aya-rında olan küre graphitli pik dökme demirden (ör-neğin GGG - 60) mamul dişli çarklar, bu sefer la-mellen grafitli pik dökme demirden mamul dişliçarklar kadar gürültüyü masedici niteliği ihtiva et-mezler. Bundan başka, pik dökümden yapılmış diş-li çarklarda lunker, gaz boşluğu gibi her zaman zu-huru muhtemel hatalar, bilhassa talaş kaldırma iş-lemlerinden sonra meydana çıkan döküm hatalarıve dökümcü ile dişli imalâtçısı arasında lüzumsuzsürtünmeler gibi sebeplerle meydana gelebilecek ka-yıplar dikkat nazardan uzak tutulmamalıdır.

Hafif metallerden, yani demir olmayan malze-melerden, bilfarz alüminyum alaşımlı, bronz, pirinçve bu gibi malzemelerden imal edilen dişli çarklarçelikten mamul yumuşak dişlilere nazaran daha iyibir çalışma sükuneti temin ederler. Mamafih kötüyanak yüklenme kabiliyetleri ve yüksek fiatları yü-zünden kullanılma sahaları sınırlıdır. Hafif metal-ler mükemmel çalışma sükunetleri yanında genel-likle kayma niteliği (Örneğin: Nihayetsiz ve helezondişliler) veya paslanmaya karşı dayanıklık niteliği(Örneğin: Denizsuyuna mukavim) aranan yerlerdedişli çark malzemesi olarak kullanılırlar.

Bu gün siyanit/siyanat katkılı tuz banyolarında(TENİFER usulü - DEGUSSA, Frankfurt am Main)çelikten mamul dişlilere nitrire edilmek suretiyletatbik edilen ısıl işlemlerde, parlak istikbal vade-den en son inkişaflar, şimdiye kadar hafif metaller-den imal edilmesi gereken dişli çarkların bundanböyle ucuzluk yönünden nitrasyon veya alaşımsız(C 45) ucuz çeliklerden de imal edilebileceklerinigöstermektedir.

Herşeyden önce mutlak ve en fazla çalışma sü-kuneti istenen dişli çarklar suni malzemelerden, ör-neğin kumaş katkılı Kunstharz'tan imal edilirler.

Yağlamanın istenmediği yerlerde veya madeniyağlamaların tercih edilmediği aparat ve gıda sana-yii aletlerinde kullanılan ve kalıplara püskürtülerekveya kalıplarda pres edilmek suretiyle dişleme kali-tesine ulaşılabilen dişli çarklar son zamanlardaPolyamide'den yapılarak iyi neticeler elde edilmek-tedir.

Suni malzemeden yapılan dişli çarkların konst-rüksüyon hesaplarında, çeliğe nazaran elastikiyetmodülünün takriben ellide bir ila otuzda bir kadarolduğunun, konstrüktörce bilinmesi lazımdır, başkabir ifadeyle suni malzemeden imal edilmiş bir dişli-


de yük altında husule gelen elastik deformasyon,çelikten yapılmış aynı ölçülerdeki bir dişliden otuzila elli kerre daha fazladır. Buna ilaveten, suni mal-zemelerde, ısıya karşı mukavemet zayıflığı ile suyağ emme nitelikleri sebebiyle dişli çarkta ölçü de-ğişmelerinin zuhuru önceden bilinmelidir.

Suni malzemelerdekinin aksine, çelikten mamuldişli çarkların ısıya karşı dayanıklılıkları oldukçayüksek olup, hemen hemen her yerde yetecek kadar-dır. Nitekim sertleştirilmiş dişlilerde müsaade edi-len çalışma harareti, önemli bir sertlik düşmesi ol-maksızın, 180 ila 200°C civarındadır, hatta nitrireedilmiş çeliklerde bu değer daha da yüksektir. Mamafih bu harerette normal yağlama maddesi artıkiş görecek durumda değildir.

3 — BAZI KİMYASAL ZARURETLER HALİN-DE DİŞLİ ÇARK MALZEMELERİNİN SEÇİLMESÎ.

Kimyasal bazı maddelere (örneğin: asit, alkali-ler vs.) karşı suni malzemelerin dayanıklılığı genelolarak memnuniyet vericidir. Fevkalade hallerde,korrozyona maruz yerlerde dişli çarklar paslanmazçeliklerden imal edilirler. Burada da konstrüktörünbilmesi gerekir ki, paslanmaz çelilker ekseriyetleöstenit bir yapıyı ihtiva ettiklerinden kayma nite-likleri çok kötü ve aynı zamanda yanak yüklenmedayanıklılıkları da düşüktür.

4 — BAZI FİZİKSEL ZARURETLER HALİNDEDİŞLİ ÇARK MALZEMELERİNİN SEÇİMİ.

Anti manyetik bir nitelik istenen dişli çarklarınmalzemeleri ekseriyetle östenit yapıyı ihtiva ederlerve bu sebeple de kötü kayma nitelikleri vardır. Böyledişlilerin kayma niteliklerini nitrasyonla düzeltmekmümkündür. Bu sefer, korrozyona karşı mukavemet-ten fedakarlık etmek ve malzeme bünyesinde perme-abilite artışını sineye çekmek mecburiyeti vardır.

5 — DİŞLEME METOTLARI DİKKATE ALIN-MAK SURETİYLE DİŞLİ ÇARK MALZE-MELERİNİN SEÇİMİ.

Konstrüktörlerin karşısına daima şöyle problem-ler çıkar:

Küçük bir dişli kutusu hacmi içine büyük bir gü-cü nakledecek dişli sistemini yerleştirmek; diğer ta-raftan konstrüktör, çoğunlukla, mecburi şekillendir-diği dişli çarkları form kalıplarda döktürmeyi en ik-tidasi imal metodu olarak kabul eder. Düşük yüklen-me dayanıklılığı yüzünden ise pik döküm yerine ekse-riyetle çelik döküm ön plana geçer.

Bütün dnüyada çelik dökümhanelerinin adedi pekaz olup, aralarından seçim yapmak ta oldukça riziko-lu bir iştir. Bu itibarla en akıllı hal çaresi olarak;lunkersiz, hatasız ve çelik döküm kalitesi ayarındakalıpta vurulmuş dişli taslağı kullanmak, dolayısıylesemantasyon, nitrasyon, indüksüyon veya alev sert-leştirme gibi ileride tatbiki gerekecek ısıl işlemler-den dertsiz neticeleri elde etmek tavsiyeye şayandır.

Konstrüktörün çabalarından en önemli birisi dedişli blokları (bir mil üzerinde birden fazla dişlemeolan yekpare grup dişlileri) çizmektir. Dişli bloklarıgerçi hacimden önemli derecede tasarruf sağlarlar,fakat yetersiz taş çıkış kanal ve lâmbaları yüzündentaşlanamazlar. Böyle konstrüksüyonlarda, ısıl işlem-den sonra en az şekil değişikliği tevlit edecek malze-me ve sertleştirme metotları seçmek zorunludur. Buhallerde itiraf etmek gerekir ki, ısıl işlemler arasın-daki farktan dolayı, yüklenme dayanıklığı önemli bir

istinat teşkil etmez (örneğin: semantasyon yerinenitrasyon gibi)

Dişli çark gövdeleri üzerinde dönel çalışma yü-zeyleri meydana getirerek kaymalı yatakların eksil-tilmesi kontrüktörün hacim kazanan bir tasarrufudur.Mamafih, dönel çalışma yüzeylerinin icap ettirdiği ka-im ve yüksek sertlikteki tabakaları yüzünden, dişliçarkların en az deformasyon verecek şekildeki ısıl iş-lemlerinin oldukça zor olduğu.ve dişleme kalitesinin,sertleştirme sonunda dişlerin taşlanmaksızin teminedilebilmesinin ekseriyetle gayri mümkün olduğu unu-tulmamalıdır.

6 — İktisadi bir imalat dikkate alınmak suretiy-le dişli çark malzemelerinin seçimi.

Yeni bir dişli kutusu çizen, hesaplıyan bir konst-rüktör, en uygun bir malzeme ve ısıl işlemi seçmekiçin daha detay resimlerine geçmeden önce veya işle-min başında bir malzeme uzmanı ile temasa geçmeli,hatta onunla birlikte çalışmalı ve dişlilere biçim veölçü verirken seçilen malzemelerin özellikleri ile ısılişlem metotlarını mutlaka dikkat nazara almalıdır.

Bundan başka dişli imalinde, gerek malzeme tek-niği ve gerekse imalat tekniği yönünden elde edile-bilecek tasarruflar, sadece imalatçı ile konstrüktörünsıkı işbirliği çerçevesinde mümkündür: yoksa en ikti-sadi bir ısıl işlem veya azami bir malzeme tasarrufu(örneğin: taslak vurma) gibi istinat noktalan dahamükemmel neticeyi her zaman meydana getirmez.

Dişli çarkların ömürlerini eksiltmeden, ucuz mal-zeme ve iktisadi ısıl işlem tatbiki suretiyle yeter de-rece yüzey sertilği ve dişleme kalitelerinin elde edile-bileceği konstrüktürce çok defa kabul edilir.

Dişli çarkların seri imalinde rasyonellik veya ma-liyetin düşürülmesi, ayni zamanda, malzeme fiatlan-nın düşüklüğü, malzeme sarfiyatının azlığı, talaş kal-dırabilme kabiliyeti, dişleme prensipleri gibi faktör-lere de bağlıdır. Bu faktörleri pratik anlamları vesırası ile görelim.

Örneğin:Alaşımsız çelikler, alaşımlı çeliklerden daha ucuz-

durlar (15 Cr Ni 8 yerine C 45).Malzeme sarfiyatı, kaba taslak yerine son ölçüle-

rinde taslak vurmak suretiyle azaltılabilir. Şayet biratelyede el ile hazırlanan dövülmüş taslaklar, çok sa-yıda operasyonlarla ilkel çekiçlerde kalıplarda vuru-larak son ölçülerine getiriliyorsa, modern preslerdekalıpta vurmak için harcanan iptidai malzeme mikta-rına nazaran oldukça daha ağırdırlar.

Malzemenin talaş kaldırılarak işlenmesinde mey-dana gelebilecek güçlükler, makina zamanını, takımve takım bakım masraflarını artırır. Bu itibarla is-lâh çelikleri yerine normal tav çelikleri daha iktisadiolmaktadır.

Dişleme prensiplerinde alınacak kararlar dakonstrüktör için rasyonellik bakımından önemlidir,Dişlilerin mecbur kalınmadıkça plânyalanması yerineraspalanması gibi.

Isıl işlem fiatlan da konstrüksüyona oldukçabağlıdır. Bilhassa mübalağalı yüzey ve çekirdek sert-lik talepleri veya dişli çark üzerinde çeşitli yüzeysertlik ölçüleri, bir dişli çarkın maliyetini artırır. Bu-na mukabil mübalağalı kalite taleplerini çok defa iş-letme şartlarına uyacak şekilde zararsız konstrüksü-yon değişikliği veya işletmeciyi zorlayan bazı operas-yonlarla, maliyet artışı olmadan, karşılamak müm-kündür.

314 MÜHENDİS VE MAKİNA . CİLT 10 SAYI 118 MAYIS 1967

SıraN o .

123

45

67

89

1011

121314151617

18

19

20

212223242526

27

28

2930

31323334

DİŞLİ ÇARK MALZEME CEDVELİ

Malzeme cinsi ve gördüğü

ısıl işlem

Pik döküm

Sfero döküm ferritik tavlıSfero döküm perlitik tavlı

Çelik döküm

Alaşımsız yumuşak makina çelik-leri

Islâh çelikleri: ıslâh edilmiş

Islâh çeliği: normalize edilmiş

Islâh çeliği: normalize edilmişnitrasyon yapılmış

Islâh edilmiş çelik: nitrasyon y.

Semente edilmiş sementasyonçelikleri

Siyanürle sertleştirilmiş semen-tasyon ç.

Siyanürle sertleştirilmiş ıslâh ç.

Siyanürle sertleştirilmiş çelikler

Alev veya indiksiyonla sertleşti-rilmiş çelikler

Malzemeişareti

DİN

GG 18GG 26GGL 25

GGG 60GGG 70

GS 52GS 60

St 42.11St 50.11St 60.11St 70.11

C 22C 45C 6034 Cr 437 Mn Si 542 Cr Mo 4

C 45

C 45

42 Cr Mo 4

C 10C 1516MnCr 520 Mn Cr 515 CrNi618 Cr Ni 8

16 Mn Cr 5

34 Cr 4

41Cr437 Mn Si 5

Ck 4537 Mn Si 553 Mn Si 441Cr4

BirinellSertliği

H B

Kg/mm 2

Çekirdek yüzey

170210

200 + 240

170210 -+ 250

150175

125150180208

140185210260260

260 + 310

170-200

190

290

170190270360310400

270

390

460470

220270275275

350

450

590736650650650650

650

650

595550'

595560615587

Mukavemet

aB ab wkg/mm2

Kopma

1826

6070

5260

42 + 5050 + 606 0 + 7070 + 85

50 -f- 6065 + 8075 + 9075-r- 9080 + 9505 + 110

—

—

—

45 + 6050 + 6580 + 110

100 + 13090 + 120

120 + 145

—

—

140 — 180150 —100

65 + 8090 + 10590 + 110£0 H- 110

Faydalı

912

—

2124

20 2423 2828 3333 40

22 + 2730 + 3434 + 4136 + 4438 + 4646 + 54

—

—

—

2527

—

—

—

—

Süreklimukavemet

Ko

kg/n

Yanakaşınma

0.190.330.3

0.320.4

0,210.30

0.250.360.520.70

0.230.400.510.800.700.80

0.4

2.0

2.5

4.24.95.05.05.05.0

4.3

4.3

4.33.6

4.33.74.54.2

im2

Diş dibi

4.56.06.0

2520

1517.5

16192124

19.323.025.63031.531.5

21.0

32.0

44

202242474747

30

30

3235

31.534.035.035.0

NOT: Tecrübe dişlileri ekseriyetle m = 3 mm, z, = 27, z, = 34, b = 10 mm a = 20°, v = 8 m/s çevresürati gibi döneleri ihtiva ediyor daha fazla izahat için, MASCHINEN ELEMENTE, II. BAND GETRİE-BE. G NİEMAN'a bakınız.


ŞOK DALQALARIYazan : Prof. Dr. Werner Braunbek Çeviren : Oğuz BORAT

Şok dalgaları bilhassa patlama hadiselerinde,ses hızının üzerinde seyreden uçakların ve mermile-rin hareketlerinde tezahür etmektedir. Son zaman-larda şok dalgalarından istifade yoluna gidilmiş veböylece metal endüstrisinde madenî levhaların şe-killendirilmesinde kullanılabilmiştir. Ayrıca araştır-ma laboratuarlarında çok yüksek basınç ve sıcak-lıkların elde edilmesinde de gene şok dalgalarındanistifade edilmektedir. Bütün bunlar araştırmacılarınşok dalgaları üzerine eğilmesini sağlamış ve şok dal-galarının tabiatını, tezahür şartlarını daha yakın-dan görmek imkânını vermiştir.

Basit Dalgalar ve Şok Dalgaları

Gaz, sıvı ve katı bütün cisimler az veya çok birelastikliğe sahiptirler. Bilhassa sıkıştırılabilme özel-liği sayesinde, yüksek basıncın tesiriyle cismin hac-mi küçülmektedir ve basınç azaldıkça tekrar geri-ye bir dönüş olmaktadır, tşte bu sıkıştınlabilme hu-susiyeti cisimler içersinde, özel sıkıştırma dalgalan(longitudinal dalgalar) şeklinde, elâstik dalgalarınyayılmasına sebep olmaktadır. Katı cisimlerde çek-me elâstikliğinden dolayı ayrıca elâstik çekme dal-galan (transversal dalgalar) mevcuttur. Bu sonun-cu, burada bahis konusu edilmiyecektir.

Belirli bir frekans ile zamana göre peryodik ola-rak hasıl edilen elâstik dalgalar, her bir an için me-kânda gene peryodik bir görünüşe sahiptir ve bunadalga hattı adı verilmektedir (Şekil: l/a). Dalga te-peleri yüksek basınçlan ve cismin sıkışmasını; kezadalga çukurluklan da alçak basınçlan ve genişleme-yi karakterize etmektedirler. Bu tepe ve çukurluk-lar zamana nazaran peryodik bir değişime sahiptirler. Bir an için hüküm sürmekte olan basınç dağılımı şekil değiştirmeksizin dalganın yayılma hızıylaileriye doğru ötelenmektedir. Eğer dalga 30 ile 30000Hertz arasında işitilebilir bir frekansa sahip ise bu-na «ses dalgası» adı verilmektedir. Alçak frekanslıbir ses dalgası (infra-) veya yüksek frekanslı birses dalgası (ultra-) bizim tarafımızdan işitilmez;ama fizikî hadise bakımından işitilenden farksızdır

Elâstik bir sıkıştırma dalgasının mutlaka Şe-kil: la daki peryodik formu haiz olması gerekme-mektedir. Şekil: 1 b deki gibi, ilerleyen bir dalganınyüksek basınç ve alçak basınç bölgeleri arasında biigeçiş kısmı bulunmaktadır. Yayılma hızına eşit birsür'ate sahip olan bu bölgeye «geçiş bölgesi» adı ve-rilmektedir. Yayılma hızı, dalganın formuna bağlıdeğildir (Şekil: la ve b); meselâ, peryodik dalga-larda frekanstan; keza çok kuvvetli olmıyan dalga-larda da dalganın şiddetinden bağımsızdır. Yayılmahızına ekseriya ses hızı adı verilmektedir. Yüksekve alçak frekanslı, kuvvetli ve hafif şiddetlerdekidalgalar ayni yayılma hızına sahip olabilmektedir-ler. Bu, ses hızı adı verilen dalganın yayılma hızı,farklı maddelerde farklı değerlere ulaşmaktadır.Aynı bir cisimde ise ses hızı, sıcaklık arttıkça, artış

göstermektedir. Meselâ: Havada ses hıız 0°C da 332m/s iken 100°C da 388 m/s dir.

Dalgalann şiddeti az ve normal ise, yayılma

hızları da dalga şiddetlerinden bağımsızdır. Buna

ses dalgalan, misal olarak verilebilir. Ancak çok

kuvvetli sıkıştırma dalgaları (bir patlamanın sebep

olduğu) normal ses hızından daha sür'atli yayıl-

maktadır. Bunların bilhassa mühim olan diğer bir

hususiyetleri de, yayılmalan esnasında şekillerini

değiştirmeleridir. Bu tarzdaki bir şekil değişimi

(Şekil: 1 c) de gösterilmiştir. Şekilden de görüldü-

ğü gibi, yüksek basıncın alçak basınca göre daha

büyük hızla ilerlediği ve basınç düşüşünün gittikçe

dikleşmekte ve nihayet, A noktasında, yüksek ba-

sınçtan alçak basınca süreksiz bir şekilde atalayan

dik bir dalga cephesi zuhur etmektedir. (4), ekstrem

bir hal olup yüksek basınç alçak basıncı aşmıştır.

Fakat aynı anda, B noktasında 3 farklı basınç hü-

küm sürmiyeceğinden bu hal mümkün değildir. Bu

olay şok dalgası olarak isimlendirilmektedir. (Dar

be dalgası ve sıkıştırma dalgası adı da verilmekte-

dir) Demek ki şok dalgasının teşekkülünde esas

olan düşey bir dalga alanının teşekkülüdür. Tabii

bu hadisede, dalga alanının iki tarafında birbirin-

den farklı basınçlarda bölgeler mevcuttur. Dolayı-

sıyla farklı yoğunlukk, farklı akış hızı ve hadisede

ısı alışverişi pratikman mümkün olmadığı için farklısıcaklıklar zuhur etmektedir.

'- ^—tformalbasınç

İZ)• NormalUaıınf

\(3)Normal tasnif

B

ŞEKİL : 1

a) Peryodik yapılı, ilerleyen basit bir dalga.

b) Basit bir basınç düşümüne sahip, ilerliyen bir dalga.

c) Yüksek şiddetteki bir dalganın (A) dalga cephesinin

teşekkülüne kadar geçirdiği safhalar. [ ( 1 ) , ( 2 ) v.s.. Zaman

sırasına göre bazı noktaları göstermektedir.]


O)in

Madenî aksamın

işlemesinde

modern teknik

0 hassasiyet üstün verim

ROMANYA MALI İŞ TEZGÂHLARIÜniversal tornalar seri ve münferit imalâta mahsusRövolver tornalar, büyük ölçüde seri imalâta mahsusUfkî sehpalı tornalar ağır ve fazla hacimli parçaların

işlenmesine mahsusMatkaplarFreze makinalarıTaşlama tezgâhlarıDemir planya makinalarıDemir testereleriPresler

Bilya rektifiye ve cila makinalarıPnömatik çekiçler, vs.

İhracatçısı ••

BUCAREST - ROUMANIE 7, Bd. Magheru Tel.: 14.94.30 ; Tâlex 216-B.P.113»

Telegrammes : MAŞEXPORT - Bucarest

Çabuk bilgi edinmek için müracaat :

ROMANYA TİCARET ATAŞELİĞİ

ANKARA, Rıza Şah Pehlev! Sokak No. 33

Telefon : 12 45 66

İSTANBUL, Sıraselviler Caddesi 143-147,

İttihadı Milli Han Kat 4 Telefon : 44.82.61

Batın: 30181/A • 20383

tahin,ömür boyu Özbeöz Türk malı

E.C.A. mamulleri,10 yıldan beri

g % f l m ^m ^ en yüksek vasıflı ithal mallarınıW & w % m W w • hiçbir şekilde aratmadı

Bugün E.C.A. Fabrikaları tam 170 ayrı (eşitkalorifer ve sıhhi tesisat malzemesi imal ediyor

E.C.A.'yı E.C.A. yapan sebepler nelerdir?

• Hakiki pres dökümdür.• Su kaçırmaz.• Daha parlaktır, kararmaz.• Kalitesi değişmez.• Çeşidi çok zengindir.• Yedek parçası boldur.

E.CA.PRESDÖKÜM SANAYİİ A.Ş.Maltepe (Kartal) - İstanbul

Türkiye Distribütörü:

ELMOR Ticaret ve Mümessillik Ltd. Şti.Necatibey Cad., Gür Han, Kat 5,

Karaköy, İstanbul, Tel.: 49 04 51

M. M. 78 Manajans: 6425

âlçtk akış hızıyükstk yoçunkık

yüksek uçaklık

yüksek akış Uuıı!ç*kalfık/i

l/z o

ŞEKİL : 2

Hareketsiz şok dalgası cephesine sahip, dik sıkıştırma

darbesi hali

Hareketli ve Hareketsiz Şok dalgası Cephesi

Şok dalgalarmm kanunları normal elâstik dal-galarmkinden çok farklıdır. Ayrıca şok dalgalarınınmuhtelif şekillerde tezahür etmesinden dolayı dateorileri oldukça karışıktır. Biz burada en basit hal-leri ele alacağız.

En basit hal, şok dalgası cephesinin uzayda sa-bit olarak durduğu şekildir ve bu hal Şekil: 1. c desağa doğru ses üstü hızı ile ilerleyen hale uymamak-tadır. Düz dalga cephesinden başka eğri dalga cep-heleri de mevcuttur. Eğer düz dalga dalga cephesine dik olarak Şekil: 2 deki gibi bir gaz akışı mev-cutsa, buna düşey sıkıştırma darbesi adı verilmek-tedir. Bu hal için dalganın hareketi artık mevcutdeğildir. Fakat, ilerleyen şok dalgasına çok benze-yen sıkıştırma darbesi halinde pek büyük bir farkmüşahade edilememiştir. Bunu ileride tekrar elealacağız.

Şekil: 2 de sağdan sola doğru bir gaz akışınınvarlığı kabul edilmiştir. Gaz, sağ taraftan Uı yüksekhızıyla gelmekte ve sabit bir şekilde duran dalgacephesinde (U=0) u2 düşük akış hızına kavuşmak-tadır. Dalga cephesine giren ve çıkan gazların eşitmiktarda olması gerektiğinden, gazın sol bölgedekiakış hızının küçüklük mertebesiyle orantılı olarak,yoğunluğunun yüksek olması gerekir. Yüksek hızlacereyan eden olay esnasında gazın sıkışmasiyla zu-hur eden ısının dengelenememesi yüzünden yoğunlu-ğun artışıyla sıcaklığın artışı arasında bir bağıntıgörülmektedir.

Şekil: 2 tipinde, süreksizlik belirten yüzeye sa-hip bir hadisenin mümkün olduğunu izah edelim:Bu hadisenin belirli şartlar altında tezahürü, kan-titaf bir teorinin esasına dayanmaktadır. Pratikmandik ve hareketsiz bir sıkıştırma darbesini elde et-mek için; meselâ, bir kanal içerisine ön tarafı düzbir mania yerleştirilir ve bunun üzerinden ses üstühıza sahip bir gaz geçirilir. Böylece sıkıştırma dal-galarının ekserisi «eğik» sıkıştırma dalgası şeklindeolmaktadır. Rüzgâr kanalına meselâ Şekil: 3 de gö-rülen sivri uçlu, konik şekilli bir mania konulursamezkûr eğik sıkıştırma dalgaları baş ve kuyruk ta-raflarında hasıl olmaktadırlar.

Şekil: 2 deki hareketsiz şok dalgası ile Şekil:1 c deki hareketli şok dalgası arasında münasebetibasitçe gözden geçirelim: Bunun için, gazın Uı akışhızına eşit hızla hareket eden bir gözetleyicinin, Şe-kil: 2 deki hadiseyi müşahede etmekte olduğunu ta-savvur edelim. Gözetleyici şunları izleyecektir. (Şe-kil 4): Beraber hareket ettiği sağ taraftaki gazın hızı onun için sıfırdır. u' : = 0; buradaki işaretlerakış istikameti sırasına göredir) ve şok dalgası cep-hesi U' = Uı hızı ile, sol taraftaki gaz kütlesi deu' = Uı — u- hızı ile kendisine doğru yaklaşmakladır.Yoğunluk, basınç ve sıcaklık ise değişmez olarakgörünmektedirler. Eğer sağ taraftaki gaz sakin birhalde ele alınırsa (u' : —0), böylece sol taraftaki ga-zın hızı yükseltilmiş olacaktır. Bu suretle buradansakin bir gaz içinde şok dalgalarının elde edilmesiiçin kantitatif bir şekil elde edilmiş olunur.

/

\

\N

S

\

ŞEKİL: 3

Hava kanalında sivri uçlu, konik şekilli bir manianın baş ve

kuyruk taraflarındaki eğik sıkıştırma darbeleri

Şekil: 3, okların istikametinde gönderilen gaz-ların hızına sahip bir gözetleyici tarafından müşa-hade edilmekte olsun. Benzer şekilde, gözetleyicikendisine doğru konik şekilli şok dalgası cepheleri-nin ses üstü bir hız ile ilerlediğini müşahade ede-cektir. Sakin havada gözetleyiciye göre uçuyor gibigörünen ve şok dalgalarının doğmasına sebep olancisim; meselâ bir mermi veya ses üstü hız ile seyre-den bir uçak olarak düşünülebilir. Yeryüzünde teza-hür eden bu tip dalgalar, geçtikleri noktalarda sesüstü patlaması denilen gürültüye sebep olmaktadır-lar.

Şok Dalgalarında Akış, Basınç, ve Sıcaklık Mü-nasebetleri

Şok dalgalarına ait hadiselerin en basit şekilleridahi kalitatif olarak izah edilebilmektedir. Kalita-tif olarak izah için, hadisenin bütün teorisinin ma-tematik olarak formüle edilmesi gerekmektedir. Buise burada mümkün değildir. Matematik araştırma-lar için 4 kanundan faydalanıldığmı söylemekle ikti-fa edeceğiz: Şok dalgası cephesinin geçişinde küt-lenin korunumu, enerjinin sakinimi, impuls denkle-mi ve gazın (veya sıvının) hal denklemi.

Bir hususun daha ele alınması gerekmektedir.Şekil; 2 de görülen gaz akışı sağdan sola yerine, sol-


dan sağa doğru cereyan ettirilsin. Yukarıda zikredi-len 4 kanun akış yönünden bağımsız olduklarından,bu halde de aynı hadisenin tezahürü beklenebilir;yani buna göre u2 küçük hızı bu halde gazın sevkhızı olmakta ve bir süreksizliği müteakip hızı art-makta; basınç, yoğunluk ve sıcaklığı azalmaktadır.

Antropinin azalması icap ettiğinden bu tersinirhadise mümkün olamamaktadır . Termodinamiğin2. kanununa göre, ancak antropinin arttığı istika-metteki hadiseler mümkün olabilmektedir. Bunagöre, Şekil: 2 deki dalga cephesinin arkasındaki ga-zın, daha yavaş hareket ettiği hal ancak gerçektetezahür edebilmektedir.

Bu bahsi kapatmadan önce Şekil: 2 ve 4 e uy-gun, pratikman mümkün sayısal bir misali verelim.Burada sol ve sağ taraflarda hüküm süren farklı sı-caklıklardan dolayı iki farklı hız mevcuttur:Cı (sağ), C2 (sol).

Gaz olarak hava alınırsa ve sağ tarafın sıcaklığı0°C, Uı/u= hız oranlan da 2/1 ise :

Sol taraf sıcaklığı =d (sağ) =C2 (sol) =

U ı =Mach sayısı: Uı/c2 =

Yoğunluk artışıBasınç artışı

+ 102°C332 m/s389 m/s524 m/s1,58262 m/s2 misli2,75 misli

Şekil: 4 teki halde yoğunluk, basınç ve sıcaklıkoranlan aynı kalmaktadır. Burada şok dalgası cep-hesi U' = 524 m/s, sevkedilen gaz u'ı = 262 m/s hızile hareket etmektedir.

Şekil: 2 deki hadisede gazın sevk hızının ve Şe-kil: 4 deki hadisede dalga cephesi hızının bir sesüstü sürati olmalan, olayları karakterize etmekte-dir. Bu diğer sayısal oranlar içinde de daima böyle-dir. Bilhassa dikkate şayan bir husus da, seçilensayısal misalin sadece belirli bir ses üstü hızını ih-tiva etmesine rağmen şok dalgasmdaki sıcaklık vebasıncın kuvvetle artışıdır. Şok dalgalan katı bircismin üst yüzeyinden, yansırlarsa veya bir çok şokdalgası uygun bir şekilde müşterek bir tesire sahipolurlarsa, çok daha yüksek basınç ve sıcaklıklar ha-sıl olabilmektedir.

Şok Dalgalarının Teknikte ve Araştırma Sanalarında Kullanılışı

Hasıl olan yüksek sıcaklık ve basınçlar şok dalgalarmm tekniğe ve bilhassa araştırma sahalarınatatbikine yol açmıştır.

îlk önceleri yüksek basmçlann menfî bir şekil-de, tahripkâr olarak kullanıldığı görülmektedir. Me-selâ, çok kuvvetli bütün infilâk maddelerinin, yo-ketme tesirlerinin önemli bir kısmı, patlama esna-sında zuhur eden şok dalgalarından doğmaktadır.Harpten sonra ses üstü uçaklann imâline başlandı-ğı zamanlarda, uçakçılık alanında şok dalgalarınıntesirinden uzun müddet endişe duyulmuştu. Ses üs-tü çeşitli tehlikelerin büyük bir kısmına şok dalga-lan sebep olabileceğinden bu sahada geniş bir araş-

ŞEKİL : 4

Düşey şok dalgası (şok cephesi sakin gaz içerisinde

ilerlemektedir)

tırmaya girişilmiş ve neticede şok dalgalanna be-lirli bir derecede hakim olmak mümkün olmuştur.

Son zamanlarda şok dalgalarının müsbet alan-larda kullanılması temin edilebilmiştir. Bilhassametal parçalara şekil vermekte kullanılan şok dal-gaları, imalatta tatbik sahasına kanuşmuştur. Patlayıcı bir madde vasıtasıyla hasıl edilen şok dalga-larının ortaya çıkardığı bir anlık yüksek basınç; saçparçalannın şekil değişiminde, preslerin gördüğüişi görebilmektedir. Hatta yırtılma tehlikesinin,kuvvetli şekil değiştirmelerde daha az olduğu tesbitolunmuştur.

Şekil; 5 de buna ait tipik bir tertibat görülmek-tedir. Saçın üzerinde konan patlayıcı maddelerin in-

PaU- MaJertLevh*

^

Şekil. S Inalaf-ienk edik fe^şeması.

filâkı ile, iş parçası kalıbın içine itilecek ve onunformunu alacaktır. Birçok hallerde patlayıcı maddedoğrudan doğruya iş parçası üzerine konmamakta-dır. Umumiyetle şok dalgaları hava veya su vasıta-sıyla iş parçasına iletilmektedir. Patlayıcı maddele-rin sahip olduğu enerjiyi taşıyan şok dalgalan ileşekil verme usulü gittikçe daha fazla kullanılmaktave yayılmaktadır. Şok dalgalan, tekniğin diğer bazısahalarında da artık kullanılmaya başlanılmıştır.Meselâ; Kaynak, kaplama ve sertleştirme gibi.

Yüksek basınç ve sıcaklıklara sebep olan şokdalgaları, ilmî araştırmalarda da büyük basanlarsağlanmıştır. Meselâ, gazlarda şok dalgalan vasıta-sıyla kolayca 10000°C erişilebilmektedir. Gene bun-ların sayesinde bugün için erişilebilen en yüksekbasınç, birkaç milyon atmosfer civanndadır.

Şok dalgalarına ait temel meselelerin hepsi çö-zülmüştür. Halen bu sahaların tamamen aydınlan-ması için, halledilmesi gereken bazı özel sorular vekompleks hallerin doğurduğu matematik güçlüklermevcuttur.

Netice olarak da şok dalgalarının fizikte ve tek-nikte artık mühim bir yer işgal ettiği söylenebilir.


SAÇ ÇEKMEDEHADDE VERİMİ

Konald J. BENTZ, William L. Roberfs

Haddeleme teknolojisinin bu günkü safhasındabile sıcak ve soğuk İradelerde verim kat'i olarak ta-yin edilememektedir. Sıcak haddelemede verim, ope-rasyonlar ve ölçme zorluklarından dolayı, soğukhaddelemeye nazaran tahmini veya hesaplanması çokdaha güçtür. Soğuk Haddelemede bilhassa, sabitdurumlarda (Steady state) operasyona tesir edenfaktörlerin, fazlalaşan imkânlar nisbetinde ölçülebil-meleri bize yaklaşık bir verim tayini imkânı vermek-tedir.

Soğuk haddelemede hesap yolu ile verim tayinibirçok bakımdan şayanı arzudur. Şüphesiz bunla-rın başında, böyle bir bilginin haddeleme ameliyesinindaha etraflı anlaşılmasına, daha iyi ve elverişli me-todlann vazma ve daha yüksek verimlere ulaşılma-sına yapacağı tesirler gelmektedir.

Haddeleme ameliyesi esnasında, haddeye veri-len enerjinin nasıl ve ne şekilde kullanıldığı ve işlet-me faktörlerinin bunda ne gibi tesirleri olduğu, vebandın normal şartlarda deformasyonuna yetecekenerji miktarını, haddeye verilen toplam enerjiyeoranı olarak tesbit edilen verimin kontunu soğukhaddeler ile ikinci derece soğuk haddelerde tayininiaşağıda mümkün mertebe izah etmeye çalışacağız.

ENERJİNİN HADEDE KULLANILIŞI

Bir Soğuk haddede, sabit çalışma şartları altındaenerji aşağıdaki şekil ve yerlerde sarf edilir.

1) Başlıca bandın (Soğuk olarak) deformasyo-nunda,

2) İş merdaneleri ile bandın yüzeyi arasındameydana gelen sürtünmede,

SOĞUK HADDELEME

% EZME

Çeviren : Taylan KOZÎKOĞLU

3) Bir elektrikî kayıp olarak, haddenin çalışma-sı ile alâkalı jeneratör, motor, sancı ve boşaltıcı ma-karalarda,

4) Mekanikî kayıp olarak yataklarda, çarklardabaskı ve iş merdaneleri arasındaki sürünmede vemerdanelerinde meydana gelen mekanik histerisıs-lerde,

5) Bandın Haddelenmesi ve rulc olarak sarılma-sı halinde, transiasyonal ve rotasyona] momentum-larda,

6) Gergi, yani tansiyon altında sarılan rulolardamuhafaza edilerek israf edilir. Ancak bu, yukardakişıklardan yalnız No. 6 daki enerji israfı ihmal edile-bilecek kadar azdır.

Haddedeki bu enerji israfını yukardaki sırayagöre ve tesir eden faktörleri de katarak Hp-hr/tonolarak inceleyelim.

4 <f."A KUVVETİY'CLD S

Şekil : 1

Sekil : £

DEFORMASYON ENERJİSİ

Deformasyon enerjisinin hesabi toîarak tayinli,haddelenen malzemenin, bilhassa çeliğin, işlem es-nasındaki sertleşmesi (Strain hardenning), haddele-me süratinin (Strain rate) ve nihayet, hararetin mal-zemenin akma dayanımı (yield strength) üzerindeki te-sirleri bakımından gayet müşkül olmaktadır.

Düşük karbonlu çeliklerdeki akma kuvveti de-ğişimi, haddeleme deformasyonu dolayısıyle, hadde-leme istikametinde ve gayet 'düşük sür'atlerdeŞEKİL I deki eğrinin karakterlerini gösterir. Bueğrinin altındaki saha entegre edilerek çeşitli incelt-meler (Ezmeler) için deformasyon enerjisi hesapla-nabilir. ŞEKİL 2 de görülen eğriler ailesi bu türlü

MÜHENDİS VE MAKİNA . CİLT 10 SAYI 118 MAYIS 1967 319

3 0

'S * 20

10

%EZME MİKTARI

10 1000

ZORLAMA NİSBETİ, DAKİKA

( STRAINRATE)

Sekil.- 3

hesaplar neticesi olarak elde edilmiştir. Ancak şunukaydetmek yerinde olur ki, bu türlü hesaplar, çok dü-şük süratlerde ve isotermal şartlarda uygulanabilir.

Daha yüksek süratlerde (strain rate) tecelli edenhadiseler maalesef pek iyi anlaşılamamaktadır. Yal-nız, kafi izahı yapılamamakla beraber çeliğin dina-mik akma kuvvetinin artan sür'atlerde arttığı birgerçek olarak görünmekte ve kabul edilmektedir.

Tavlanmış alçak karbonlu çeliklere ait amprikdeformasyon enerjisi değerleri ve bu değerlerin sür'-atle alâkalı değişimleri araştırmacılar tarafından ya-yınlanmıştır. Şekil 3 bu değerlerden istifade edilerekhazırlanmış olup, muhtelif ezmelerde, sür'atle alâka-lı olarak, deformasyon enerjisini göstermektedir.Ancak elde edilen eğriler, haddelemeye takaddümeden tavlama ameliyesinden geçmiş çelik şeritlereait değerlerdir. Binaenaleyh bir kontunu haddede,elde edilecek değerler yani deformasyon enerjisi, ban-dın birinci hadde gurubunun hemen akabinde iç ge*rilmelerden dolayı sertleşmesi ile (work hardening)daha sonraki hadde guruplarında istenilen ezmeyiverebilmek için, Şekil 3 de vaz ©dilen değerlerintabiatı ile çok üzerinde olacaktır.

Defermasyon enerjisi, ŞEKİL 3 de de görüleceğigibi, sür'atin bir fonksiyonu olarak değişmektedir.Burada hadde süratini «strain rate» olarak kabuledersek deformasyon enerjisi, artan strain rate tabiolarak artar, fakat artışındaki bu trendin nereye ka-dar devam ettiği maalesef bilinmemektedir. Ampirikdeğerler bakımından çok fakir olduğumuz bu sahadaelimizde, yalnız çok yüksek deformasyonlar için ba-zı değerler vardır. COSTELLO, 10* — 105 san -ı de-ğerleri arasındaki strain rate'lerde dinamik akma kuv-vetinin, statik akma kuvvetine oranının 2.9 olduğu-nu göstermiştir. Diğer araştırmacıların elde ettikle-ri bilgilere istinaden, strain ratedeki 1000 misli birartışın akma kuvvetinde 1 misli bir artış meydanagetirdiği görülmüştür. Bütün bunlar göstermektedirki deformasyon enerjisi çok yüksek strain rate'lere(sür'at) kadar devamlı bir artaş göstermektedir.(Soğuk Haddelemede maximum strain rate 103 san.-ı dir.)

Bu durum yumuşak çeliklerde, akma başlangı-cındaki (yield initiation) gecikmeden dolayı bazıkomplikasyonlar göstermektedir. Akma, kuvvet tat-bikinin hemen akabinde değil, 1) normal akma kuv-vetinden fazla bir basınca, ve 2) deformasyona uğ-rayan malzemenin hararetine bağlı olarak, muayyen

bir zaman aralığı ile takip etmektedir. (Şekil 4 budurumu izah etmektedir.) Binaenaleyh haddelemeesnasındaki band sür'ati, merdane aralıgındaki za-man, bizim yakardaki izahımıza göre, haddeleme ba-sıncına tekabül eden zaman aralığından küçük olur-sa, kritik değere eriştiği anda malzeme hiçbir ezme-ye uğramadan merdanelerin esasından geçer.

Sonuç olarak şu söylenebilir ki, yüksek sür'at-lerde icra edilen haddeleme ameliyelerinde defor-masyon enerjisini ancak tahmin etmek kabildir. Şekil3 deki kırık çizgiler bu tahmini değerleri göstermek-tedir. Strain rate'i yaklaşık olarak tayin edebilmekiçin aşağıdaki formül kullanılabilir.

r (2 — r)Usan-ı

2\/Rtr

r = Ezme miktarı %U = Hadde hızı cm/san.R = İş merdanesi çapı cm.t = Bandın giriş kalınlığı cm.

HADDE (MERDANE) ARALIĞINDA SÜRTÜNMEENERJİSİ KAYBI

Merdane aralıgındaki enerji kaybı şu faktörlerleilgilidir :

1. Haddelenen malzemenin çeşidi.2. İş merdanelerinin yüzey durumu (surface fi-

nish)3. Bandın fiziki yüzeyi.4. Kullanılan solüsyonun yağlama özelliği5. Ezme derecesi.6. İş merdanelerinin çapı.7. Tatbik edilen ön ve arka gerdirmelerin mik-

dan.8. Bandın deformasyon oranı (rate)9. Bandın giriş kalınlığı.

Bu faktörler, ezme basıncının dağılışını ve mer-dane ağzında, temas yüzeyi boyunca, band ile mer-dane arasındaki relatif kayma süratini etkilerki, buiki parametre), sürtünme enerjisinin (kaylfonlı) is-rafını kontrol eder. Kontunu (Tandem) bir haddedebütün hadde guruplarmdaki enerji kaybı (sürtünmeenerjisi) yukarda belirttiğimiz faktörlerin çok dahakomplike bir şekilde tesir etmeleri dolayısı ile, (çün-

120

100

80

60

40

20

0

- 2 5 0 °F

75 °F

150*-

I 10 10 DAKİKA

ARALİK ZAMANI

Sekil • 4


MODERN DÜNYANIN

R A D Y A T Ö R Y E R İ N E

KONVEKTÖR

ISITICISI

Bugün, bütün batı ülkelerinde binaların ısıtılmasındaağır ve hantal radyatörlerin yerine «Konvektörler»kullanılmaktadır. Günümüzün modern estetik anlayı-şına göre fabrikamızda imâl edilmekte olan «TermikKonvektörleri» miz, sıcak sulu ve buharlı kalorifertesisatlarında kullanılan ve ısısını konveksiyon sure-tiyle veren şık, uzun ömürlü bir ısıtıcıdır. Termik Kon-vektörlerinde grup serpantini, bakır boru ve alimin-yum kanatlardan imâl edilmektedir. Odalar ve salon-lar için istenilen renklerde ve mobilya görünüşünde-ki Termik Konvektörleri radyatörlerin aksine duvar-larda asla is izi bırakmaz. Radyatörden ucuzdur.

1

(A) TİPİ KONVEKTÖR — 1 m. Serpantin-deki ısıtma sathı 3.7 m-. Serpantin eb'adı6x18 cm K ısı geçirme emsali.a) Tek sıra 7,5 K cal/sb) Çift sıra 4,75 K cal/S

(E) DUVAR TİPİ — (Banyo ve Mutfak için)1 m Serpantindeki ısıtma sathı 3.7 m2. K.ısı geçirme emsali 5.3 K. cal/hm

(B) TİPİ KONVEKTÖR — I m Serpantindeki ısıtma sathı 3.7 m- Serpantin ebadı6x18 cm K. ısı geçirme emsalia) Tek sıra 6.8 K cal/hmb) Çift sıra 4.4 K cal/hm

(F) Ö2EL ALÇAK TİP — 1 m Serpantindekiısıtma sathı 3,7 m2. K. ısı geçirme emsali5 K. cal/hm..

îermtlc

GÜNTERM ISI SANAYİVE TİCARET LTD. ŞTİ.

ADRES :Fındıklı. Meclisi Mebusan Cad., İşçi Si-gortaları Han, 37/A - İstanbul.Telefon : 44 68 99 — 49 93 19•Her türlü bilgi ve broşür ihtiyacınız içinteknik servisimiz hizmetinizdedir.

AB t>PiF tipiE tipi

Yükseklik65 cm

35-50 cm38 cm

Derinlik21 cm21 cm

8 cm

ÇAVUŞOGLU BOYA SANAYİİİSTANBUL

YÜKSEK KALİTENORMAL FİATMAMULLERİMİZ

ÇBS Plâstik BoyaÇBS Su peri ux Sentetik

Oto BoyasıCAMEL - LUX Sentetik Boya

İnşaat TipiSuperlac Harici Boya

ÇBS Sentetik Hammerton BoyaSilverlıuc Alüminyum BoyaSuperlux Sentetik Vernik

Superlux İngiliz BeziriÇBS Eğriboz Nefti

Çebesol Alkyd ReçinelerKolofan

Parke IUx plastik parke cilasıKelebek Sellülozik Vernik

ÇAVUŞOÖLU BOYA SANAYİİ • İSTANBUL TEL: 49 67 10 (Dört hat)

M. M. 35

o

nf/l

g3

S

TO2

W'

Ld

\

8 0

7 0

6 0

5 0

4 0

3 0

2 0 -

10

BU ORFIK ALÇAK KARBONLU

ÇELİKLERİN HADDELENMESİNDEN

SÜRTÜNME KAT SAYISI .04-.O»

ESASINDA ALINMIŞTIR.

EZMEJV1IKTARI

50

3 0

10

_J0 .02 .04 .06 .08 10 .12

GİRİŞ K A L I N L I Ğ I , I N C H

Sekii : 5

ğerleri merdane çapının kare kökü ile orantılı ola-rak tashih edilmesi lâzımdır.

MOTOR VE JENERATÖRLERDEKÎ ELEKTRİKLİKAYIPLAR

Bu tip kayıplar esas itibarı ile hadde ana tahrikmotorlarında meydana gelmektedir. Zira hadde ilealâkalı elektrik yükünün çok büyük bir kısmı yalnızcabu motorlar üzerindedir.

Fevkalâde müsait şartlar altında çalıştığı zamanbu motorlarda % 95 e kadar verim alınabilmektedir.Ancak Şekil 7 de de görüleceği gibi motorların yük-lenmeleri ile verimleri arasında mutlak bir bağıntıvardır, bu da tipik, elektrik motorları performanseğrileri ile kabili izahtır.

Hadde için bir motor gücü seçilirken, ekseriyahaddeye steadystate konumda verilecek maximumgüç değil aynı zamanda haddenin akselerasyonu içinde lâzım olan güç hesaplanır. Akselerasyon esas alı-nan haddelerde motor güçleri normal şartlar altındaçalışan diğer haddelere nazaran çak fazladır. An-fcak bu tip haddeler tabiatı ile normal şartlar altın-da çalışırken diğerleri kadar verimli olamazlar.

kü, band ilk hadde gurubundan sonra sertleşip kırıl-ganlaşır ve bu hal gittikçe atarak devam eder.) He-sap edilmesi imkansız bir hale gelmektedir. Binae-naleyh arzulanan neticeye bir takım yaklaşık tahmin-ler yaparak ulaşmak en yerinde hal çaresidir.

Ancak bunu yapabilmek için dahi, tavlama ame-liyesi görmüş alçak karbonlu çeliklerin deformasla-rmda, çeşitli ezme mikdarları ve ilk kalınlıkları danazarı dikkate alınarak nasıl bir haddeleme gücüneihtiyaç duyulduğu kat'i olarak tesbit edilmelidir. Şe-kil 5 daha önce diğer araştırmacıların elde ettiklerineticelerin bir semeresi ve bizim aradığımız yakla-şık değerlerdir. Yalnız burada bu eğrilerin 20 inççapındaki iş merdaneleri ve sürtünme katsayısı yak-laşık olarak .05 kabul edilen soğutma ve haddelemeyağları kullanıldığı yerlerde geçerli olduğunu daunutmamak lâzımdır.

Yine de umumi olarak pek mühim yaklaşık neti-celer çıkarmak da mümkündür. Şekil 5 deki grafiğinincelenmesinde görüleceği gibi, haddeleme gücü gi-riş kalınlığı ile alâkalı olarak, 010 in. ve daha aşağıdeğerler için, devamlı bir azalma göstermektedir.Bununla beraber, merdane ile band arasındaki temassathında meydana gelen merdane deformasyonuçok ince malzemelerin haddelenmesi anında çok yük-sek değerlere erişir ve netice itibarı ile merdaneçapı çok büyük gibi gözükür. Dolayısı ile merdaneçapının kare kökü ile orantılı olacak artan hadde-leme gücü de ŞEKİL 5 dekinden ayrı bazı sapma-lar gösterir.

Sürtünme enerjisinin kaybını, haddedeki diğerparametrelere bağılıyan basitleştirilmiş formüllerve 2 derece bir soğuk haddede elde edilen amprikdeğerlerin yardımı ile bandın giriş kalınlıkları vemuhtelif ezme oranları ile alâkalı olarak sürtünmeenerjisi kaybında meydana gelen değişmeler Şekil6 da görülmektedir. Ancak daha evvel de bahis et-miş olduğumuz gibi 20 inç çapından daha küçük mer-daneler kullanılan haddeler için Şekil 6 daki de-

0.050 INCH

0.10 INCH

20 30 40 50 60 70

EZME,%

Sekil : 6

MEKANİK KAYIPLAR

Enerji kaybı yataklarda, hadde gövdesinde dişlive makaralarda mekaniki olarak gözükmektedir. Mo-dern haddelerde bugün kullanılan bilyeli yatak siste-mi ile bu kaybın azami % 2 olduğu tahmin edilmek-tedir.

Hadde komponentleri iş ve destek (baskı) mer-daneleri gibi kritik devri stresler altında çalışıyorlar-sa bu komponentler içersinde meydana gelen me-kanik histerisisler ve iç friksiyonlar da mekanikienerji kaybı olarak tezahür ederler.

Bu tip kayıplar, sistemin hareket sürati ilealakalıdır. Ancak, tam manası ile anlaşılamamışolmalarına rağmen ihmal edilebilir bir değerde ol-duklarına inanılmaktadır.


100

90

S? 0°

.? 70o:UJ

60

MOTORUN GUCU : 1300

ÇEVİRİ : 250/70 HPM

VOLTAJ • 70 0 V

1.0 1,5

MOTOR YÜKÜ

Sekil: 7

NORMAL ŞARTLAR (STEADY—STATE) ALTINDABANDIN AKSELERASYONU İÇİN KULLANILANGÜÇ:

Haddenin normal şartlar altındaki çalışmasındadahi taand verilen normal reduksiyondan (ezilmeden)dolayı bir akselerasyon kazanır. Ton çelik başınaharcanan enerji hadde sür'ati ile alâkalı olup bandhızının karesi ile orantılı olarak artar. Bandın girişve çıkış hızlarını Vı ve V= (fpm) olarak kabul eder-sek bandın akselerasyonu için lâzım gelen enerjimiktarı..

= 1,4 x 107 "W) hp-hr/ton dır.

Çıkış band hızı 4000 Fpm olan 5 li bir kontunusoğuk haddede, E^ değeri yaklaşık olarak 2.2 hp-hr/ton'dur.

HADDE VERİMİNİN TARİFİ:

Haddelenen malzemenin deformasyonu için lâ-zım olan enerji miktarının, haddeye verilen toplamenerjiye oranı, haddenin verimi olarak tarif edilir.

Ancak deformasyon enerjisinin strain rate'e ta-bi değişimleri buna mukabil hadde veriminin, siste-min operasyon sür'ati ile alâkalı değişimleri gözönüne alınarak yukardaki tarifi daha anlamlı birşekilde şu iki yolda yapmak mümkündür.

1. Çok düşük strain — rate konumlarında ve 2)Normal operasyon konumlarında. Böylece ilki dü-şük hız verimi diğeri de normal sürat verimi diyetarif edilebilir. Biz burada yalnızca normal şartlarıntezahür ettiği çalışma durumlarını ve verimi incele-yeceğiz :

Bu iki verim hadde süratinde başka sebeplerlede birbirinden farklıklar göstermektedir.

Meselâ, bunlardan motor kayıpları sürat ve yük-leme ile alâkalı olarak değişmektedir. Ayrıca had-deleme esnasında kullanılan, yağların da süratle ala-kalı bazı özellikler kazandığına inanılmaktadır.

Tüm haddeye nazaran hadde gurupları (stand)verimi, bandın o grupdaki deformasyonu için lâzımolan enerjinin, hadde motorları ve gerdirme suretiile bizatihi band tarafından o guruba verilen enerji-ye oranı olarak hesap ve tarif edilir.

BİRİNCİ SINIF SOĞUK HADDELER

Birinci sınıf soğuk haddeler deyince 4 ile 5 gu-ruplu kontunu haddeler kast edilmektedir. Bu tiphaddeler haddehane lisanında 4 — 5 (Stand) h tan-dem hadde olarak isimlendirilir.

Böyle 5 li bir tandem haddede, 120 in. (3.0 mm)giriş kalınlığındaki bandın 20 in. (50 cm) çapındaiş merdaneleri esasında. 012 in( .30 mm) kalınlığaindirildiğini ve bandın haddeden çıkış süratini 4000fpm (yaklaşık olarak 1200 m/dak) olduğunu kabuledersek, enerji dağılımının şu şekilde olduğunu he-sap edebiliriz:

Deformasyon enerjisiSürtünme enerjisi kaybıBandın akselerasyonuiçin harcanan enerji

110 Hp-st/Ton11 » » »

2 » » »

Toplam 123 Hp-st/Ton

Diğer taraftan elektriki ve mekaniki kayıplarınhaddeye verilen enerjinin % 10 u olduğu çok yakla-şık olarak kabul edilebilir, böylece yukardaki soğukhaddeleme işlemi için haddeye verilen enerji mik-tarını 133.6 Hp-st/Ton olduğu kolayca hesaplanır.Buradan haddenin normal operasyon verimi 110/136.6x100 yani % 81 olduğu yaklaşık olarak hesapedilmiş olur.

100

80

6 0

4 0

LUaoI

.001 .01 .10

GİRİŞ 0ANT KALINLIĞI

Sekil: 8

Hesabi olarak elde edilen bu rakamlar hadde-nin çalışma şartlarına ve o şartlar altındaki hakikienerji ihtiyacına fevkalâde yakındır. Esasen şunu dabelirtmek yerinde olur ki, sürtünmeden mütevellitenerji kaybı, normal şartlar atlında hadde enerjisi-nin °,o 8 i kadar tezahür etmektedir. Özellikle had-deleme yağlarının ilk standlerde göstermekte oldu-ğu değişik tesirler, bu kaybın haddenin hakiki ener-ji ihtiyacından çıkarılmasını güçleştirmektedir. An-cak sürtünme kaybını deformasyon enerjisinin% 10 u kabul etmek her zaman için gayet sıhhatlibir tahmindir. Yalnız burada deformasyon enerjisi-nin haddenin sürati ile değiştiğini ve düşük süratler-de teorik deformasyon enerjisinin normal şartlardakullanılan enerjinin % 65-70 olduğunu unutmamaklâzımdır.


80 _

-VERİM

4 8 12 16 2°

İŞ-MERDANE SI CAP1.INCH

Şekil • 9

Bir soğuk haddenin normal çalışma verimi, ope-rasyonun bütün parametreleri ile yakından ilgilidir.Bununla beraber;

1) Aynı reaksiyon (ezme miktarı) için bandıngiriş kalınlığının incelmesi ve

2) Haddeleme yağının yağlama özelliklerininazalması halinde, hadde verimi büyük düşmeler gösterir.

Hadde süratinin artması ile verimde görülen ga-yet cüz'i bir artışa mukabil, hadde enerji ihtiyacı-nın büyük bir artış göstermesi de ayrıca kayda değerbir husustur.

İKİNCİ DERECE SOĞUK HADDELER

Tavlama ameliyesi görmüş siyah saç ve tenekebandlarımn çekilmesinde kullanılan tek guruplu, ile-ri - geri çift sür'atli haddelerdir. Çekilen malzemeekseriya incedir, .020 in — .005 in (.50 - 125 mm), had-deleme sürati birinci derece tandem haddelere na-

8 0

70

6 0

o iO

|

20

Sekil

30

: 10

\

ı 1

40 50

EZME %

ı

6 0

zaran düşük olup azami 2000fpm (650 m/dak) civa-rındadır.

Çekilen malzemenin ince olması dolayısı ile had-deler çok yüksek tazyikler altında çalışmaktadırlar.Bu yüksek haddeleme tazyiki, haddeleme gücünündüşük olduğu hallerde bile, merdane ağzındaki mal-zeme sathının, malzemenin inceliğinden dolayı, ga-yat küçük olmasından ötürü meydana gelmektedir.Bütün bu özellikler ikinci derece haddelerin düşükverimlerle çalışmasına şamil olmaktadır.

.012 in. (,30 mm) kalınlığında teneke saçın, % 50ezme verilerek 600 fpm (180 m/dak) sürat ile çekil-diği zaman maddede meydana gelen enerji dağılımısu merkezdedir;

Deformasyon enerjisi

Sürtünme enerjisi

13.1 hp-st/Ton

16.2 » » »

47.3 Hp-St/Ton

Haddenin diğer bütün komponentlerinde % 90verim kabul etsek, haddeye verilecek enerji miktarı52.6 HP-St/ton olacaktır ki, verim, % 59 olarak bu-lunur.

Bu tip haddelerde verimin düşük olması, ener-jinin çok büyük bir kısmının malzemenin deformas-yonunda harcanmasından dolayıdır. Bundan dolayı,kullanılan haddeleme yağlan operasyon ve bilhassaverim üzerinde çok büyük tesirler icra eder.

Tandem soğuk haddelerde olduğu gibi bu tiphaddelerde de, operasyona tesir eden diğer faktörlersabitleştdrildiğinde, çekilen malzemenin incelmesiile verimin de azaldığı görülür. Çünkü yukardaki izahedildiği gibi malzeme inceldikçe deformasyon ener-jisi artmakta ve aynı miktar ezme ince malzeme-lerde daha yüksek ezme basıncına yani Strain-rateihtiyaç duyulmaktadır.

Aynı zamanda merdane aralığmdaki saç yüzeyinazalması da verimi düşüren ikinci bir faktördür. Zi-ra harcanacak olan sürtünme enerjisi band inceldik-çe azalan bu yüzeyde olmaktadır. Şekil 8, bandın gi-riş inceliklerine göre 2 derece haddelerde veya tan-dem soğuk haddenin bir gurubunda meydana gelenverim değişikliklerini göstermektedir. Verilen ezmemiktarı 100 fpm (30 m/dak) de °b 50 dir.

Büyük haddeleme basınçları altında çalışan2. derece haddelerde iş merdanelerinin çaplarınıntâyini operasyon ve hadde veriminin artması bakı-mından gayet ehemmiyetlidir.

Muhtelif çaplardaki iş merdaneleri ile yapılantecrübeler bu bakımdan tatminkâr olmuş ve °b 50ezme verilen .010 in (,25 mm) kalınlığındaki tavlan-mış teneke saçı çekmekte kullanılan 3.25 in, 8.75 in.ve 20 in. (81.25, 218.75, 500.0) mm) çapındaki iş mer-daneleri ile sürtünme enerjisi kaybı 7.8, 13.4, 20.3hp-st/ton olarak ölçülmüştür. Bu da göstermektedirki iş nıedranelerinin çapları küçüldükçe hadde ve-rimi üzerindeki tesirleri gayet pozitif olmaktadır.

Hadde verimi muhtelif hızlarda iş merdaneleriçaplan ile alâkalı değişimler Şekil 9 da gösterilmiş-tir. Şekildeki kırık çizgiler muhtelif hızlardaki güçihtiyaçlarıdır. Her iki grafik de, 0.010 inç (.25 mm)kalınlığındaki saçın 100 fpm (30 m/dak) hızla % 50ezme verilerek çekilmesi halinde elde edilmişlerdir.

(Devamı sayfa 340 da)


«TOPLAR... TÜRKLERİN ŞAHANEOSTÜNLOOÜNÜ TEMSİL EDEN SİLAH...»

Sözlerini başlık yaptığımız G. Schlumberger şöy-le yazıyor: «II. Sultan Mehmet tarihte hakikî birtopçu kuvvetine sahip olmuş ilk hükümdardır. Top-lar... Türklerin şahane üstünlüğünü temsil eden si-lâh...

Nice asırlar boyunca bütün hücumlara göğüsgeren bu eski ortaçağ surları artık dayanamıyordu.Ne harikulade, ne muazzam yenilik...»

Şimdi Fatihin vakanüvisini dinliyelim: «Son de-rece halis, son derece yağlı, hafif killi toprağı dağıl-mayıp sağlam bir kütle halinde tutabilmek için,içine kıyılmış keten ve kenevir gibi lifli nebatlar ka-rıştırıldıktan sonra bir kaç gün mütemadiyen yoğ-rulur, bundan erkek ve dişi olmak üzere iki kalıpyapılır; iç içe konulan bu iki kalıp arasında erimiştunca top şeklini verecek bir boşluk kalıyor; dış ka-lıp tuncun tazyiki ile dağılmaması için demir veağaç çemberlerle sarılıyor ve etrafı ayrıca kagir in-şaat ile besleniyor. Tahminen dört kantar ağırlığındatunç iki büyük pota içinde eritiliyor. Tuncun erime-si cehennemi bir ateş üzerinde üç gün üç gece sürü-yor. Erimiş tunç kalıplara toprak yolluklar içindenakıtılıyor.

Topun kundağı yoktur, yalnız bir namludan iba-rettir. Bu namlu taş ve toprakla destekleniyor. Nam-lunun ağzından evvelâ külliyetli miktarda barut bol-duruluyor. Barut büyük bir ağaç tamponla sıkıştı-rılır. Barutun üstüne o koca gülle yerleştirilir. Nam-lunun dibindeki deliğe konulan fitile ateş verilir...Evvelâ müthiş bir gürültü, sonra işitilmemiş bir ça-tırdı... Yer sarsıntısı oluyormuş gibi toprak titrer...Kulak zarlarım parçalayan korkunç bir gürleme işi-tilir... Bir şimşek ışığı görülür... Bunu kesif bir du-manla karışık bir alev takip eder. Gülle korkunç bir

Derleyen: Hıfzı GÜNDEM

süratle hedefine çarpmak ve onu parçalamak içinfırlar.»

FATİH DÖKÜMHANEDE :

Genç padişah her gece tebdili kıyafetle sarayın-dan çıkıp gece gündüz fasılasız çalışan top döküm-hanelerine gidiyordu. Kendisini tanıyan sanatkârla-rın hörmet göstermelerini veya padişahım çok yaşadiye alkışlamalarını şiddetle yasak etmişti.

TOPLARIN TECRÜBESİ:

Topların Edirne'de ilk tecrübesi yapıldığı zaman,korkmamaları için tellâllarla halka bir gün evveldenhaber verilmişti. Bir top atış yerine elli çift öküzleçekilmişti. Top ateşlendiğinde barut dumanı bütünşehri kaplamıştı. Topun sesi iki fersahlık yerdenişitilmişti. Gülle bir mil uğaza gitmiş, düştüğü yerdeiki kulaç derinliğinde toprağa gömülmüştü.

TOPLARI DÖKEN USTA:

Fatihin top imalinde soğ kolu MUSLİHİDDİNağa idi. Bu çok kıymetli Türk ustası dökümcüleri-mizin piri sayılabilir. Edirne'deki büyük top döküm-hanesini kuran ve cenk hazırlığının devammca yüz-lerce sanatkâr ile geceli gündüzlü çalışan o idi.

Bu millet Fatih'e olduğu kadar Muslihiddin ağa-lara da minnettardır. Eskişehir Tayyare Fabrikasıdökümhanesinde asılı bulunan aşağıdaki bronz plâ-ka, bu büyük Türk ustasına beslediğimiz minnettar-lığın küçük bir nişanesidir.

Türk Dökümhanecilerin Piri MUSLİHİDDİNAĞA İstanbul Muhasarasındaki hârika topları dök-müştür.

EKONOMİK GELİŞMEDE MAKlNANIN ROLÜ

(Sayfa 312 nin devamı)

açıktır. Bunun gerçekleşmesinde en önemli faktörimalât, proje ve planlamasının yapılabilmesidir ki, bukonuda Türk Makina Mühendislerine önemli ödevlerdüşmektedir.

8 — Sonuç :

Makinalar üretimi, prodüktiviteyi, randımanı ar-tırmak, kaliteyi iyileştirmek, maliyeti düşürmek, in-san gücüyle yapılamıyanları yapmaları gibi doğru-dan doğruya istihsalle ilgili olarak ekonomiye tesiriyanında, bir yatırım malı olarak yurt içinde imaledilmeleri ile de ekonomik kalkınmada önemli rol oy-namaktadırlar. Zira bu durumda daha geniş olarak

yukarıdaki tesirlerini ve faydalarını yapabilmekte,makinalaşma daha hızlı olabilmektedir. Ayrıca yurdiçinde imal edilen her mamul gibi döviz tasarrufu,iş imkânı sağlanması, ilâve kıymet yaratılması gibifaydalarıd a diğer mamullere göre fazlasıyla sağla-maktadır.

Makina ve yatırım malları mühendislik hizmetiönemli yer tutmaktadır, hatta bu günkü halde bil-hassa proje, imalâta ve montaja nezaret, işletmeyealmaya ait mühendislik hizmetlerinin yokluğu tamamen bir darboğaz olarak tesir etmektedir. Ma-kina mühendislerinin bu yolda yapacakları ilerle-meler memleketimizin ekonomik kalkınmasında enönemli hizmetlerden birisi olacaktır.


< • • « # #

İSLETME İDARESİNDE «BÜTÇELEME»FAALİYETİ

Yazan : Dr. İlhamı KARAYAÇIN

1 — Bütçe fikri :

Muhtemelen bugün ferdin günlük hayatında hiç.bir mevzu bütçede olduğu kadar dikkati çekme-mektedir. Bir şahıs kendinin ve ailesinin müşterekihtiyaçlarını nasıl ve nereden karşılayacağını plân-lar. Veya bir ticari organizasyonun idarecisi, mas-raflarını karşılayacak ve bir kâr getirecek gelirintemini için plânlama yapar. Bütün bunları yapmakiçin en iyi vasıta bütçedir.

Her iş adamı işlerini veya gelirlerini tahminederken veya istihsal, kredi ve satış programlarınıplânlarken bütçeleme prensiplerine az veya çokuyar. Fakat bütçeleme bundan çok ötede bir mef-humdur. Bütçeleme bir organizasyonun geçmiş per-formanslarından dolayı vukua gelmiş neticelerinkoordinasyonu ve gelecekte işe tesir edecek faktör-lerin, rasyonel bir mütalâa ile tayin edilmesi meto-dudur.

Her sene Amerika Birleşik Devletlerinde, hattâiyi sene tabir edilen zamanlarda, binlerce teşebbüsiflâs eder. Araştırmalar bu müesseselerin çoğununmazisinin kısa devreli olduğunu göstermiştir. Böyleşirketlerin müdürlerinden bazıları «eğer bu işi birkere daha yapabilselerdi» nasıl yapacakları hususun-da artık bilgi sahibi olmuşlardır. Fakat şimdi bu-nu bir kere daha yapacak paralan yoktur. «Gelece-ğin muhasebesi» olarak da isimtlendiililen bütçele-me, ilk adımda kapitallerin risk altına sokulmadan,faaliyet plânı henüz tatbikata intikal ettirilmedenplânın neticelerini teferruatlı olarak göstererek iş-letmeciye bir ikinci şans verecektir. Bütçenin ha-zırlanması birçok işlerin daha başlangıçta durdurul-masına yol açacaktır. Diğer taraftan, işin muvaffakolarak nasıl çalışacağını da gösterecektir.

Bir bütçe, arzularımızın tahakkukuna değil, da-ha ziyade ulaşılabilecek gayelerin tahakkukuna yolgösterir. Böylece bir bütçe, işin tayin edilmiş rota-sının en kısa yolunu gösterocek bir pusula olmalı-dır. Bütçe, şevki idarecilerin bu kararlarını verme-lerinden evvel, dikkatli bir araştırmanın âdet hali-ne getirilmesini temin eder.

2 — Bütçenin gayeleri :

Bir müessese yaşamak arzusunda ise ortadabir kâr için öncelikle, aranır. Netice olarak da istih-fonlarmm kullanılmasını karşılayacak, işin geniş-lemesini ve büyümesini otofinanse edecek bir kârolmalıdır. Mamafih muayyen bir satış hacmi böylebir kâr için öncelikle, aranır. Netice olarak da istih-sal plânlanır; bu istihsalin doğuracağı masraflarınneler olduğu tesbit edilir. Bu plânın tahakkuku için

ham madde, malzeme, işçilik satın alınacak ve is-tihsale yatırılacaktır. Vergiler ve kiralar ödenecek-tir. Kısaca bütoelemenin ilk gayesi plânlamadır.Bütçe para cinsinden ifade edilmiş faaliyetlerintopyekûn bir plânıdır.

Bütçenin diğer mühim bir gayesi koordinasyon-dur. İstihsal ile satış mantıki bir bağla birbirinebağlıdır. Meselâ satış teşkilâtının satamıyacağı ka-dar kaliteli veya pahlı bir malı yapmak gayri man-tıkîdir.

Bütçenin belki en yaygın olarak bilinen gayesiise kontroldür. Hakikatte «Bütçe kontrolü» ve«Bütçeleme» eş anlamlı olarak pek sık kullanılmak-tadır. Mamafih, şurasını belirtelim ki bütçe kendi-liğinden bir kontrol sistemi değil, kontrol için de-ğerli ve faydalı bir unsurdur. Bütçe, para cinsindenifade edilmiş bir kontrol tablosu olur.

3 — Bütçelemenin avantajları : (1)Bütçenin-plânlama, koordinasyon, ve kontrol-ga-

yeleri bizi şu avantajlara götürür:1 — Sistematik olarak yapılan bütçe sevkü idare-

cinin, problemleri üzerinde daha erkenden ça-lışmaya başlamasını temin eder,

2 — Bütçeleme bütün organizasyonun, ustabaşısm-dan sevkü idareye kadar ne yapacaklarını, kom-bine edilmiş bir şahsi mütalâalar topluluğuolarak ortaya koyar,

3 — Bütçeleme esas politikanın periodjik olarakkontrolünü sağlar,

4 — Bütçeleme kapital yatırımının planlanmasınıve kapitalin en kârlı kanallara gitmesini sağ-lar,

5 — Bütçeleme bütün gayretlerin koordinasyonu-nu yapar, bunlar arasında korelasyonlar kurar,

6 — Bütçeleme, millî ekonomi yönünden istihdamstabilitesini temin edecek bir vasıta olur,

7 — Fiziki imkânların en iktisadî kullanılışını plân-lar,

8 — Gayri prodüktif çalışmayı ortaya koyacağı için,aynı zamanda onu önliyebilecek bir yol olarakta ortaya çıkar.4 — Bütçeyi hazırlama kademeleri :

1 — Teferruatlı satış tahminlerini almak ve netsatışları gösterecek tarzda bunları bir satışbütçesinde göstermek,

2 — Satış plânı esas alınarak istihsal, ham madde,işçilik personel, araştırma mühendislik çalış-maları vs. gibi imalât umumi masraflarını vefabrika ihtiyaçlarını tahmin etmek ve sonra butahminleri satışların maliyetleri bütçesi ola-rak koordine etmek,

3 — Satış ve idare masraflarını tahmin ederek sa-tış ve idare masrafları bütçesini hazırlamak,

NOT: Bu makalenin hazırlanmasında Sayın Koray Ak-san'm büyük yardımları olmugtur. Koray Aksan, İşletme İk-tisadı Enstitüsü mezunudur ve KAVEL'de satıg şefi olarakçalışmıştır.

(1) Frank, L. Esposito'nun «Planning and Controlthrough Budgetting» adlı makalesinden alınmıştır.

NACA Bulleth, Volume 35, No 7 S, 829-830


4 — Bunlara dayanarak net kârı gösterecekyi hazırlamak,

5 — Nakit giriş ve çıkışlarını gösterecek bir nakitbütçesi hazırlamak,

6 — Ve tasavvur edilen devre sonunda, tahminleri-mize göre bilançoyu hazırlamak

5 — Bütçelere misaller:A — Satış BütçesiBütçe kontrolunda en mühim unsur, satış tah-

minlerinin dikkatli ve sıhhatli olmasıdır. Böyle birtahmini hazırlamak için geçmiş satışlara ve pazar,satış analizlerinin neticelerine dayanmak gerekir.Satış bütçesini hazırlamak için mevzua iki değişikaçıdan bakmak gerekmektedir:

1) Dış tesirleri muhakeme etmek ve değerlen-dirmek,

2) Dahili tesirleri düşünmek.Bu iki görüş tarzı doğru ve itimat edilir satış

bütçesinin hazırlanmasında büyük bir yardım sağ-lar.

A — Dış tesirler şu şekilde ayrılabilr:1 — Umumî sanayi faliyetleri trendi,2 — Hükümetin iktisadî politikası ve diğer il-

gili politikaları,3 — Memleket ekonomisinin devrî durumu, ya-

ni depresyon veya refah devreleri,4 — Halkın satınalma gücü,5 — Nüfus trendi,6 — Yaşama tarzındaki değişmeler vs.B — Dahili tesirler ise şöyle ayrılabilr:1 — Satışlarımızın trendi,2 — Fabrika kapasitesi3 — Yeni ve değişik mamullerin geliştirilmesi

zarureti,4 — Fabrikanın genişletilme mecburiyeti,5 — Satış gücünün kapasitesi,6 — Satıcılara ve satış bölgelerine tahsis edilen

kotalar,7 — Bundan önce temin edilen kâr marjı veya

global kâr.Bütçelemeye esas teşkil eden malûmatın temi-

ni :

SATIŞLARIN TAHMİNİ

Bütçe yapmak maksadı ile satış tahminlerininhazırlanması satış veya piyasa araştırma kısmınınveya her ikisinin birden çalışması ile piyasa faali-yetleri departmanının mesuliyeti altında olur. Sa-tış ve bütçeleme elemanlarının beraberce yakın ça-lışması önde gelen bir şarttır. Küçük şirketlerinbüyük şirketler tarafından satış tahminleri için te-sis edilmiş imkânları (istatistikçiler ve istatistikmakineleri gibi ve bunları tesis etmelerine lüzumyoktur. Bir şirketin satışları, genel ekonomik de-ğişmelerin tesirine az maruz kalıyorsa şirketin sa-tış tahminlerini yapması için epey kolay bir yoluvardır denebilir. Şirket kendi satış organizasyonu-nu kuramamışsa ve diğer bayiler ve toptancılar ka-naliyle satıyorsa, bu halde kendi satış organizasyonuolan ve bölge satış acentaları kuran bir şirkete nis-betle, satış hacmi üzerinde daha az kontrol sahibi-dir. Özel malları, isteklere göre imal eden bir şir-ketin boş zamanlarında stok için çalışması mümkünolmayacakta. Fakat, standart mamul veya hammadde yapan bir fabrika stok için çalışabilecektir.

Böylece birinci tipteki şirket ikinci tipteki bir şir-ketin yapabileceği gibi sabit imalât programına sa-hip olmıyacaktır.

Mamulün pazarlanmasındaki bu farklılıktan do-layı çeşitli şirketlerin satış tahmnleri için kullan-dıkları metotlar çok değişik olmaktadır.

Küçük şirketler için halen çok revaçta olan birmetot satış tahminlerinin satıcılar tarafından yapıl-masıdır. Her satıcı, bölgesindeki satış elemanınagelecek devre içinde ne satabileceğinin tahmininisöyler. Bu tahminler bölge satış elemanı tarafındantoplanır ve muhtemelen ayarlanarak .genel satışelemanına yollanır. Burada da yeni ayarlamalar, tah-min edilen satış, ekonomik şartların tesiri, satıcıla-rın ehemmiyet vermedikleri rekabet şartları ve bel-ki de satış iadeleri ve satış iptalleri de bunlara ek-lenir. Son senelerde, bu metod piyasa araştırmala-rının gelişmesi ve satış analiz kısımlarının satış kıs-mına yardımları ve satıcıların çok dakik ve doğrutahminlerde bulunmasiyle tekâmül etmiştir.

F.D. Newbury'nin Westinhouse Elektrik Şirke-tinde bu maksatla kurduğu metod, tahminleri şukısımlara ayrılmaktadır. (1)

1 — îşin uzun vadede bir şeması yapılır ve ele alı-nır. Bundan sonra işin devrî hareketlerininanalizi yapılır. Bu şema ve analiz aynı zamandaWestinghouse tecrübelerinin toplu bir nıuha-sebesini teşkil eder.

2 — Bunları esas alarak Tahmin Komitesi, meselâgelecek 12 ay veya daha uzun bir period içinspesifik tahminler yapar.

3 — Bu tahminler işletmenin şartları, yani fabrika-nın kapasitesi, ve çeşitli mamullerin spesifikpiyasa ve rekabet şartları, dikkate alınarakrevizyona tâbi tutulur.

4 — Tahmin Komitesinin yaptığı bu tahmin nihaikararın verilmesi için Plânlama ve İnkişaf Ko-mitesine tevdi edilir.

Westinghouse'un Tahmin Komitesine bağlı ola-rak birçok şirketlerde mevcut olan piyasa analizkısmı faaliyet gösterir.

Yukarıda zikredilen faaliyetleri kısaca izah ede-lim :

Birinci adım esas itibariyle şirketin geçmiş 5veya 10 senelik normal gelişme trendinin ortaya çı-karılmasıdır. Böyle bir çalışma da şirketin satışla-riyle genel ekonomik şartların bağıntısı (korelas-yonu) araştırılır. Bunu takiben, artan satışların,şirketin tabu gelişmesinin neticesi olarak beklenensatışlardan olan farkı ortaya çıkar. Bu rakamlarbir grafikte gösterilerek iniş ve çıkışların sebeple-rinin tayini daha da kolaylaşmış olur. Bu sebepler,birçok değişiklikler, satış politikasının değişmesi,satış primlerinin değişmesi hususi reklâm kampan-yalarının açılması olabilr. Böyle değişkliklerin te-sirlerinden mümkün mertebe uzaklaşılarak bunlarelimine edilir veya ayrilır, ve satış tahminleiıîninuzun vadeli bir trendi elde edilir.

İkinci adımda, dışarıdan alınacak indeksleryardımiyle, şirketin satışlarının arzu edilen seviye^yi bulup bulamıyacağı araştırılır, yani şirketin ken-

(1) F.D. Newbury «Forecasting Produetion» The Cont-roller Vol. XIV No 6 S. 311


di indeksinin gelen ekonomik trend ile tezata dü-şüp düşmediği tahkik edilir.

Birçok şirketler yekûn satış tahminlerini birtek mamulün satışını esas alarak yaparlar.

Üçüncü adım satış tahminleri ile istihsal plân-lamasının kordinasyonudur. Diğer taraftan fabrikaşartları satış tahminlerinin revizyonunu icap ettir&çektir. Bu şartların en mühimi fabrika kapasitesi-dir.

Böylece bir yandan, fazla sipariş garanti edildi-ği zaman, lüzumlu ayarlamaların çabucak yapılma-sını temin edecek, öte yandan fabrika kapasitesininbir kısmının boş kalmasına rağmen arzu edilen kâ-rı temin edebilecek kadar yüksek fiat politikası ta-kibini mümkün kılacak bir plân yapılır.

Kâr gayesinin mevzua ithali ile bütçe hazırlanması:Gelecek devre için, satışların tahmini işi tamam-

landıktan sonra üst kademedeki idarecilerin yardımıile bütçe komitesi bu tahmine kâr gayesini ithal et-melidir. Kâr gayesini mevzua katarken bütçelememüdürü şu faktörleri nazarı itibara almalıdır,1 — Verilen satış tahminlerinden elde edilecek kâr

veya uğranılacak zarar.2 — Bütün direkt maliyeti karşılayacak, hissedar-

ları tatmin edici kârı ortaya çıkarack ve işingelecek ihtiyaçları için yeterli fonları teminedecek satış hacmi,

3 — Firmanın sıfır, kâr veya başabaş satış noktası,I — Fabrikanın şimdi karşılayabileceği satış hacmi,5 — Kâr gayesine ulaşabilecek çalışma kapasitesi,

Eğer tahminler, kâfi bir kârı temin edemiyecekise sevkü idare arzu edilen gayeye ulaşacak yollarıve vasıtaları aramaya başlıyacak, neticede bazı alter-natifler ortaya çıkacaktır. Meselâ şirket önceden ta-sarlanmış bölgeleri ve satıcıları tekrar gözden geçi-rerek satışları arttırma yolunu seçebilir. Şirket reka-bete tabi piyasanın, müsaade ettiği derecede birimfiatını arttırabilir veya mevzuu maliyet yönündenalarak imalât, satış, idare ve araştırma kısımlarınınmasraflarında mümkün kısıntıları yapmak için araş-tırmalar yapar.

Mevsimlik değişmelerYekûn satış tahminleri kabul edildikten sonra,

bunlar mevsimlere göre dağıtılacaktır. Tecrübelergöstermiştir ki, imal edilen malların bir çoğununkendine has satış mevsimi vardır. Böylece geçmişsenelerin mevsimlik satışlarının analizi aylık satışbütçesinin hazırlamasında yardımcı olacaktır.

Mevsimlik satış bütçeleri, satıcıların aylık satış-larının kâfi olup olmadığını kontrol edebilecektir.Aksi takdirde ortalama bir aylık satış tahmini ile,bütçe devresinde satış programının muvaffakiyetininkontrol edilebileceği düşünülemez.

Müstehlik (alıcı) bütçesiTam bir satış bütçesi yalnız aylık bir esasa göre

yapılmamalıdır. Bu bütçe bölgelere ve kısımlara vehatta müşterilerin tiplerine göre sınıflandırılarak or-taya konmalıdır. Müşterilerin sınıflandırılması, bayi-ler, toptancılar, perakendeciler, müesseseler, resmidaireler, okullar, dış ticaret şeklinde bir ayırma ileolabilir. Böyle bir ayırma herbir sınıfın yekûn sa-tışlara olan nisbetini ortaya çıkaracaktır. Bu çeşit biranalizle satış teşkilâtı, satışı sadece miktar değilaynı zamanda bünye itibariyle de kontrol edebile-cektir. Müşteri bütçesi böylece yeni iş sahalarınınanalizinde de kuvvetli bir yardımcı olacaktır. Bu

aynı zamanda çeşitli müşteri gruplarındaki satış inhi-raflarının sebeplerinin araştırılması imkânını daverir.B — MALZEME BÜTÇELERİ

Mamul malların önceden plânlanmış miktarlar-da imalinde* kullanılacak çeşitli mazemenin fiat vemiktarlını gösteren malzeme bütçesi, hazırlanacakilk maliyet bütçesidir.

Malzeme bütçesinin fonksiyonları şunlardı^:1 — Satınalma kısmına, mazemelerin lâzım olduğu

zaman tedarikinde yol gösterecek olan satmal-ma programlarının hazırlanmasında esas ma-lumatı vermek,

2 — Elde bulundurulacak çeşitli malzemelerin veyarı mamullerin en az ve ençok miktarlarınınplanlanmasına yardım etmek

3 — Şirketin malî işleri ile vazifeli müdürün satı-nalma kısmından gelecek finansman ihtiyaçla-rı için önceden hazırlıklı olmasını sağlamak.

Bu fonksiyonları kısaca izaha çalışalım:1) Satınalma istekleri:

İstihsal plânlama kısmı şirketin imal ettiği çe-şitli mamullerde kullanılan malzeme çeşidini vemiktarını tayin eder. Birçok şirketin çeşitli malze-me isteklerinde kullanılacak standart listeleri var-dır. Bu istekler imalâtta fazla stok veya kesiklik yap-mayacak tarzda malzeme satınalma programı ya-pılarak. Satınalmaya gönderilir Programların ha-zırlanmasında satınalma kısmı iki esaslı ihtimalüzerinde durur.

a) Satıcıların teslim zamanlarında olabilecekdeğişiklik

b) Tahmin edilmeyen şartlardan dolayı şirketiçinde malzeme kullanma nisbetinde olabilecek de-ğişiklik

İlk ihtimal o kadar mühimdir ki malzemeningelmemesi ile şirket istihsalini kısmak veya tama-men durdurmak mecburiyetinde kalabilir.

Önceden görünmeyen şartlardan dolayı malzemeihtiyacı istihsal kontrol kısmı tarafından azaltılıp,çoğaltılırsa bu durumdan satınalma teşkilâtının ha-berdar edilmesi gerekir. Malzeme isteğinin ani birartışı, bu kısmın artan malzemeyi başka bir kanal-dan temin etmesini icap ettirecektir.

Bu aynı zamanda orijinal bütçede görünmeyenbir masrafa sebebiyet verecektir.

Diğer taraftan satmalına kısmı optimum parti-ler halinde satınalma ile malzeme masraflarında birtasarruf sağlayabilecektir. Buna rağmen böyle birplân depolama imkânlariyle olduğu kadar satınalmaistekleriyle koordine edilmelidir.2) En az ve en çok miktarlar:

Satınalma kısmına intikal eden istekler ile ambarkayıtlarının iyi koordinasyonu malzemenin fazla stok-lanmasmı veya imalâtın kesilmesini önleyebilir. Böy-le bir çalışma büyük ve çeşitli stok bulunduran şir-ketler için bilhassa lüzumludur. Bu mevzuda yeniusuller büyük faydalar sağlayabilir.3) Finansman bütçesi için malumat:

Tiplere ve miktarlara ayrılmış malzeme bütçe-si fiatlandınlarak lira cinsinden bir malzeme büt-çesi elde edilir. Aylık satınalmalar için fon ihtiyaç-ları finansman veya nakit bütçelerine lira cinsindenifade edilerek dahü edilir. Malzeme masraflarındakiçıkış ve inişler mümkün olduğu kadar önceden mali iş-ler müdürüne intikal ettirilirse lüzumlu fonlarmuayyen zamanlarda el altında bulundurulabilir.


KISA HABERLERDerleyen: Kadri ÖRENCİK

Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin en büyük termikelektrik santralı yakında işletmeye açılmıştır.

Batı Kahire adiyle anılan yeni elektrik santralı261,000 kW güç üretecektir. Bu tesis BAC'nin en mo-dern, verimli ve ekonomik santralidir. Kahire elekt-rik şebekesindeki diğer santrallerin toplam kapasite-si nin iki misli olarak projelendirilmiştir. Santralıninşaatına 1963 yılının ortaalrında başlanmış idi.

Batı Kahire, mevcut endüstrilerin gelişmesineve bir çok yeni endüstrilerin de doğmasına imkânverecektir. Yeni endüstriler meyanında, yılda 200,000ton'dan daha fazla çelik istihsal etmek üzere plân-lanan demir ve çelik tesisleri zikredilebilir.

Kahire sistemi, BAC'nin en büyük elektrik şe-bekesidir. Mamafih, gerek Kahire bölgesinin ve ge-rekse BAC'nin diğer bölgelerinin enerji ihtiyacı, ül-kenin beş yıllık kalkınma plânı tahtında hızla art-maktadır ve önümüzdeki yıllar içinde üretilebilecekenerjiden daha fazla olmaktadır.

Güney Mısır'da inşa halinde bulunan Büyük As-suan Barajı'ndan yılda yaklaşık olarak 10 milyarkWh hidroelektrik enerji üretilecektir. Ancak bu te-sis 1970 yılına kadar tamamlanamıyacaktır. Bu süreiçindeki enerji eksikliğini Batı Kahire karşılayacak-tır.

Batı Kahire'de, ara kızdırma, yüksek basınç veyüksek sıcaklık prensiplerinin uygulandığı en sonproje tekniklerine göre imal edilmiş her biri 87,000kW'lık üç adet buhar türbinli generatör grubu bu-lunmaktadır. İhtiyaç duyulduğu zaman kurulabile-cek bir dördüncü türbin generatör grubu için lüzum-lu temel yapısı şimdiden hazırlanmıştır.

Bütün malzemenin ikmâli için olduğu kadar pro-je ve inşaat faaliyetleri için de BAC tarafından, Bir-leşik Amerika'dan Westinghouse International fir-ması tam yetkiyle görevlendirilmiştir. Santralın in-şaat mühendisliği işleri, Mısır Yatırımlar (eski Muh-tar İbrahim) Şirketi tarafından yerine getirilmiştir.İnşaat taşeronluğunu Mısır Genel Mühendislik Şir-keti yapmıştır. Santralin proje müşavir mühendis-liğini Birleşik Amerika, Philadelphia'dan Kuljianfirması yapmıştır.

Batı Kahire'nin inşaat masraflarının büyük kıs-mı AID tarafından BAC'ye verilen 30.6 milyon dolar-lık borç ile ödenmiştir.

(Mechanical Engineering, Ocak 1967 sayısından).

YUNANİSTAN'DA KREMASTA SANTRALİTAMAMLANDI

Yunanistan'da Acheloos nehri üzerinde Kremas-ta'da büyük bir hidroelektrik projenin inşaatı, esaskısımları Kaiser mühendislik firması (ABD) tarafın-

dan olmak üzere tamamlanmıştır. Proje, bir yıl ön-ce tamamlanan 150 metre yüksekliğinde ve 466 met-re uzunluğunda kaya dolgu King Paul Barajından vebaşlangıçta 400,000 kW üretecek bir santraldan mü-teşekkildir.

Santralda güç ünitelerinden üçü tesis edilmiş veüretime başlanmıştır. Projenin sahibi olan Yunanis-tan Enreji Kurumu, daha sonraki bir tarihte teslimedilmek üzere dördüncü ve sonuncu ünitenin de ta-mamlanması için halen lüzumlu anlaşmaları yap-maktadır.

BREZİLYA'DA «GÜZEL ÜMİT»HİDROENERJÎ PROJESİ

Boa Esperanca (Güzel Ümit), kuzey doğu Bre-zilya'da halen inşa halinde bulunan çok maksatlı birhidrolik projeye uygun olarak verilen bir isimdir.Gerçekten bu; hidroelektrik, suyun muhafazası vetaşkın kontrolü projesi, gelişmesine enerji yetersiz-liğinin engel teşkil ettiği bir bölgede ekonomik kal-kınmayı canlandıracak güzel bir ümittir.

Brezilya haritasında, Güney Amerika kıtasınınAtlantik Okyanusuna doğru burun teşkil ettiği sahil-deki Racife'den Parnaiba nehrine batı istikametindebir çizgi çekiniz, bundan sonra burnun kuzey tara-fında yine sahildeki Sao Luiz'den başlıyarak aynınehire güney istikametinde bir çizgi çekiniz. Buhatlar, Boa Esperanca Baraj ve Santral Sahası civa-rında keşişecektir. Bu saha Racife'den kuş uçuşu1350 km kadardır.

Maksimum 52 metre yüksekliğinde ve takriben6.5 km uzunluğunda bir kaya dolgu gövdeyi haiz BoaEsperance Barajının inşaatına, Boa Esperanca Hid-roelektrik Şirketi (COHEBE) tarafından Ağustos1964'te başlanmıştır. İnşaat, SUDENE (Madenler veEnerji Bakanlığı); ELETROBAS (Federal EnerjiKurumu); ve DNOCS (Brezilya Su İşleri) tarafın-dan müştereken finanse edilmektedir. Boa Esperan-ca Projesiyle ilgili ödeneklerin 8.9 milyon dolarlıkkısmı AID tarafından karşılanmaktadır.

Bir süre önce, santrale ait ana projelerin, tat-bikat projelerinin ve şantiye mühendislik hizmetle-rinin sağlanmasiyle ilgili mukavele Kaiser mühendis-lik firmasına (ABD) tevcih edilmiştir. Bu iş, proje-lendirme personelini ve yardımcı elemanları temineden ve bir Brezilya mühendislik firması olan (SE-RETE) ile birlikte yürütülmektedir.

Santral, başlangıç için plânlanan iki ünite ile108,000 kW üretecektir. COHEBE, 216,000 kW'lık birtoplam kapasite için nihai olarak iki adet Francis ti-pi türbinin daha ilâve edilmesini planlamaktadır.Enerji projesi keza bir açık giriş kanalını, su almaağzını, .60 metre iç çapında dört adet güç tünelini,bir çıkış kanalını ve ana salt sahasını kapsamaktadır.


**' 9 H f »

KLİMATESİSATI ARTIK LÜKS DEĞİL

İHTİYAÇTIR

İSTANBUL HİLTON OTELİ, KIZILAY İŞ HANI. BÜYÜK ANKARA OTELİ, ...gibi Türkiyenin

dev binaları TOKAR tarafından KLİMATİZE edilmiştir.

Klima, havalandırma, teshin, rutubetlendirme, sınaî soğutma, sis dağıtma,

toz toplama, pnömatik konveyör ve otomatik kontrol sistemlerinde

TOKAR 3O senelik tecrübesive CARRIER'in teknik

imkanları ile hizmetinizdedir.Carrier

T O K A R TESİSAT ve TİCARET LTD. ŞTİ. Kantanpaşu Çıplağı No. 15 ŞİŞHANE-İST. Tel; 44 59 40-49 89 50

SANAYİ ve TİCARET A.Ş.

Genç

MAKİNA MÜHENDİSLERİ

Arıyor

Isıtma klima soğutma cihazları imalâtında

çalışacak, askerlğini yapmış Makina Mü-

hendislerinin firmamıza müracaatları rica

olunur.

ALARKO Topçular, Tikveşli Yolu 10

Rami-İSTANBUL

D E M A G VİNÇLERİ VE VİNÇ TESİSLERİ

MAKİNA MÜHENDİSİ

ARANIYOR

Gootyear izmit Lâstik Fabrikasında istih-

dam edilmek üzere iyi ingilizce bilir, as-

kerliğini yapmış Makina Yüksek Mühen-

disi veya Makina Mühendisi aranmaktadır.

Taliplerin ingilizce yazılmış biyografile-

ri, iş referansları ve birer adet vesikalık

fotoğraflarını havi mektupla "iş ve İşçi-

lik Müdürlüğü, Goodyear Lâstikleri T.A.Ş.,

Pk. 2 IZMlT" adresine müracaatları rica

olunur.

DAİMA DEMAG-VİNÇLERİ...

Üstün kalite

Modern konstrüksiyon

Emniyet

Rasyonel çalışma

Uzun ömür

D E M A G - Vinçlerinde

PEHAC-ZUC GMBHWETTER (RUHR)Türkiye mümessili:TAY LAN ETKERFındıklı, Atlantik Han -İstanbul Tel : 49 49 20

DENQE HATTI TEKNİ0İ(Endüstriyel programlamada grafik bir metot)

Denge Hattı Tekniği son yıllarda ortaya konanve halen yurdumuzda pek az müessesenin fiilen kul-landığı bir metottur. Bu sebeple ilkönce Denge HattıTekniği nedir, neye yarar ve ne için kullanılır soru-larına cevap vermemiz gerekiyor.

Denge Hattı Tekniği nedir?

Denge Hattı Tekniği, malzemenin, nihaî istihsalünitesi haline gelmesi sırasında tatbik edilen bütünişlemlerle alâkalı olan belli başlı faktörlerin, grafikyolla bir araya toplanması, etüd edilmesi, mânalan-dmlması ve elde edilen sonuçların açıklanması içinkullanılan ilmî bir tatbikat şeklidir. İnceleyen kim-seye teferruattan daha çok önemli noktalan işareteden bu metot, özellikle yönetici kademesindekilereuygun bir vasıtadır. Denge Hattı Tekniği aynı za-manda, önceden tertiplenen teslimat programına uy-gun olarak, ham malzeme ve çeşitli parçaların, eassimalât hattına akışındaki eksiklikleri de meydanaçıkaran bir vasıtadır.

Denge Hattı Tekniği neye yarar?

Denge Hattı Tekniği, önceden tesbit edilen tes-

Arkun TUNCER

limat programına göre, imalât programındaki üniteelemanlarının hakiki durumlarını ortaya koyar venihaî ünitenin tesliminde bir gecikme vuku bulma-dan evvel, imali geri kalan ünite elemanlarını belir-tir, îmalât safhasında muhtelif fazlar arasındaki za-man bağıntılarını açıklar ve imalât hattı üzerindeseçilen kontrol noktaları yardımı ile, bu fazların ta-mamlanmasındaki noksanlıkları işaret ederek, ima-lâttaki fazların ne derece iyi senkronize edilmiş ol-duğunu meydana koyar.

Denge Hattı Tekniği ne için kullanılır ?

Denge Hattı Tekniği esas olarak, teslimat progra-mına göre imalâttaki akışı değerlendirmek ve tesli-mat programının gerçekleşebilme imkanlarını önce-den tahmin etmek için kullanılır. Denge Hattı Tek-niği, imalât programında düzeltilmeye muhtaç olanyerlerin tâyin edilmesi için de güvenilir bir vasıta-dır. Aynı zamanda atelye siparişleri ve satmalmalariçin de bir baz olarak kullanılabilir.

Bu açıklamadan sonra yazının ihtiva ettiği bö-lümleri, başka bir deyimle, yazının ana hatlarını be-lirtelim.

BİR DENGE HATTI GRAFİĞİ ORNEGİ

KUMULATIF TESLİMAT PROGRAMI1 |

PROGRAMDAKİ İ L E R L E M E

Ay-larPlân. tes.Gerçek.t.

1 M a y ı s t a k i d e n g e h a t t ı

s ü t u n ( 1 T 2 İ 3 R | 5 | 6 |J

O

ç i z i l i ş t a r i h i—-il— 1 Mayıs

6

S a t ı n a l ı n a n p a r ç a K ^

İ M A L Â T P R O G R A M I

F a b r i k a d a y a p ı l a n A Üni t e e lema n

D-rnont aj ı

^gaşka firmadan al. \ vl ± Üniteeleman

12

Son montaj

2 6 2 5 24 23 22 21 20 19 1 8 1 7 16 15 14 13 12 Vl H) 9 T 7 ^ 5 4 3 2 îTESLİMATTAN ÖNCEKİ ÇALIŞMA GÜNLERİ-AYDA 22 İŞ GÜNÜ

TABLO-1


1. BÖLÜM: Bir Denge Hattı Çalışmasının Saf-haları.

11. Kümülâtif Teslimat Programı.12. İmalât Programı.13. Programdaki ilerleme.14. Programdaki İlerlemenin Kümülâtif Tesli-

mat Programı ile Karşılaştırılması. (Denge HattınınÇizimi).

2. BÖLÜM: Bir Denge Hattı Çalışmasının yöne-tilmesi.

212. Çalışmanın lüzumluluğunun kararlaştırıl-ması.

22. Hazırlık.23. Bir Çalışma Örneği.24. Tamamlayıcı Grafikler.25. Grafiklerin Yorumlanması.26. Sonuçların Takdimi.3. BÖLÜM: Ek Bilgi.31. Alternatif Analitik Metot.32. Denge Hattının Doğruluğu.33. Grafiğin Çizilişi Hakkında Özet.

I. BÖLÜM: Denge Hattı Çalışmasının Safhaları.Denge Hattı Tekniği birbirinden ayrı dört safha-

yı kapsar. Bir imalât programına ait denge hattı ça-lışması yapılırken bu dört safha birbirinden ayrıolarak geliştirilir. Bu safhalar aşağıda belirtilmiştir.

II. Kümülâtif Teslimat Programı.

12. İmalât Programı.

13. Programdaki İlerleme.

14. Denge Hattının Çizimi. (Tablo - 1 bir dengehattı grafiği örneğidir.)

11. Kümülâtif Teslimat Programı: Bir imalâtprogramının hedefi mamul üniteleri istenilen zaman-larda teslim edebilmektir. Bu böyle olmakla beraberimalâtçı çoğu kere bunu sağlayamaz ve gerçekleştir-diği teslimat önceden plânlanan teslimatla uyuşma-yabilir. Hal böyle olunca elimizde iki türlü telsimatmalûmatı bulunur. İşte denge hattı analizinde buiki çeşit teslimat malûmatı kullanılır. Teslimat ma-lûmatları grafiklerde, genellikle kümülâtif olarakgösterilir. Halbuki anlaşmalardaki teslimat şartlançoğu zaman kümülâtif değildir. Tabiatıyla bu bilgikolayca kümülâtif olarak grafik hale . getirilebilir.Anlaşmalarda istenilen hususlarda sonradan bazı de-ğişiklikler yapılabilir. Bu cihetle teslimat programın-da yapılacak düzeltme VP değişiklikler için gerek an-laşma gerek sonradan istenilen hususlar dikkatlegözden geçirilmelidir. Bazan imalâtçı birden fazlafirmanın identik ünitelerini yapmak durumunda ola-bilir. Bu takdirde teslimat programı bütün bu üni-telerin toplamını ihtiva eden bir program olacaktır.İmalâtçının gerçekleştirdiği teslimata ait malûmatise ambar çıkış kayıtlarından elde edilir.

Grafiğin Konstrüksiyonu: Teslimat programınınkümülâtif olarak grafik hale getirilmesi çöyle yapılır.Apsis üzerinde zaman birimleri alınır (Ay veya haf-ta) Ordinat üzerinde de tamamlanmış ünitelerin kü-mülâtif miktarları işaretlenir. Gerçekleştirilen tesli-mata ait bilgi de aynı grafik üzerine işaretlenir.

12. İmalât Programı: Teslimat malûmatınıngrafik hale konulmasını takibeden ikinci önemliadım grafik imalât programını çizmektir. Bu progra-mın hazırlanabilmesi için, operasyonların tesbiti, zamanlandınlması, nihai üniteyi elde edincjye kadar,

ünite elemanlarının buluşma noktalarının tesbiti vebunlar arasındaki zaman bağıntılarının araştırılma-sı gerekir. Buluşma noktaları imalât periyodundakîadımları teşkil eder. Her adımın tamamlanması ima-lâtın hedefine biraz daha yaklaşmasını temin eder.Detaylı bir çalışma sonunda elde edilen bu bilgilerindeğerlendirilerek şematize edilmesi, diğer bir de-yimle grafik imalât programının hazırlanması, fab-rika yöneticileri, imalât müdürlüğü ekibi ve uzman-ların ortaklaşa çalışması ile yapılmalıdır. Zaten bugruplar denge hattı analizini yapmakla sorumlu olanşahıslardır. Bütün bu faaliyet, denge hattı çalışma-sının, imalâtın ve kontrol tekniğinin dayanacağı esasmesnedi teşkil eder. Dolayısiyle çalışmanın en mü-him adımı, daha basit bir deyimle püf noktası budur.

Malûmatın toplanması: İmalât programı, muh-telif ünite elemanlarına, ham malzeme halinden iti-baren, tatbik edilen operasyon zamanlarını ve buelemanlara nihaî ünitenin elde edilmesi yolunda tat-bik edilen bütün montaj çalışmalarını ihtiva eder.İmalâtçı tarafından toplanan malûmatın tartışılmasıve sınıflandırılarak bir dosya haline getirtmesindenönce, fabrikada, tatbik edilecek prosesin bütün saf-halarını kapsayan bir gezinti yapılmalıdır. Bu gezin-ti prosesin tersine olur. Yani teslim edilecek ünitele-rin stok edildiği ambardan ham madde ambarınadoğru. Ters yoldan yapılan bu yaklaşma, gözlemciye,operasyonların tâyininde ve bütün imalât programmmdaki ünite elemanlarının buluşma noktalarınıntesbitinde, daha doğru kabuller yapabilme imkânısağlar. Ancak bu kâfi değildir. İmalâtçı programınhazırlanması için daha kesin ve geliştirilmiş yardım-cılar bulmak zorundadır. Bu yardımcılar da şunlar-dan ibarettir.

a. Atelye resimleri.b. Malzeme listeleri.c. Proses şemaları.d. Tezgâh yükleme şemaları.e. İmalât hattı plânları.f. Atelye siparişleri.(Tablo - 2 bu tip bir hazırlık için toplanan ma-

lûmatı göstermektedir.)Bu detaylı malûmatın toplanmasıyla beraber, üç

safhanın da geliştirilmesi ile imalât programı anahatları ile belirtilmiş olur:

1. Uygulanacak operasyonların kararlaştırılması.

2. Operasyonların sırasının kararlaştırılması.

3. Prosesin ve ünite elemanlarına ait buluşmazamanlarının kesinlikle tesbit edilmesi.

1. Uygulanacak operasyonlann kararlaştırılması:

Bu işlem, ham malzemeler, başka firmalara yap-tırılacak mamuller, hazır piyasa mamulleri ve ima-lâtçının kendi mamullerine nihai ünite elde edilince-ye kadar tatbik edilen bütün operasyonlar için uy-gulanır. Birbirine yakın parçaların tek bir parça gibigruplandırılıp isimlenrürilmesi veya benzer parçala-rın arka arkaya tatbik edilen kısa zamanlı operas-yonlarının gruplandıniması mümkün ise, bu grup-landırma muhakkak yapılmalıdır. İmalât programı-na ait üniteler ne tek tiptir, ne de belli bir sayı ilestandardize edilmiştir. Dolayısıyla toplanan kısmimalûmatın ışığı altında, tertiplenecek programa enuygun, en basit ve en az zahmetli operasyonları bul-mak için, dikkatli bir inceleme yapılarak lüzumsuzişlemler elimine edilmelidir. Ancak bu çalışma prob>

330 MÜHENDİS VE MAKİNA - CİLT 10 SAYI 118 MAYIS 196T

İMALAT P R O G R A M İ N İ N H A Z I R L A N M A S I ICİN TOPLANAN MALUMAT

ŞAFT VE DIŞLI KOMPLESİA ŞaftB Diş l i ÇarkC KamaD PulE Somun

NO

152

1521

MALZEMEADI

Şaft ve dişli komple

Eigli çark (Fronz)

1

s i

İSJESİEBAT

23 k a l . - 83 çap

ADET

1

|1522] Şaft

J1523JPUİiJ1524 Somun

32 çap-228 "boySt.42

57 çap-8 kalınlilSt.37

51 çap-19 kalın.St.42

Standart

152

PROSES KARTIŞAFT VS Dİ^Lİ KOKPLESİ

1521 DİJLİ ÇARK

a- Dişli blokunu istenilen ebatta kes.

b- B?oş tezgahı için çapını torna et.

c— Broş tezgahında işle.

d- Son torna işlemini yap.

e- Freze tezgahında dişlerini aç.

f- Çapak al,diş]eri temiale,kontrol et

1522 ŞAFT

a- Testerede istenilen ebattft kes.

b- İki ucuna punta deliği aç.

c- Tornada işle.

d- Diş aç.

e- Kama yarığını aç.

f- Çapak al,temizle,kontrol et.

1525 KAMA

a- Standart.

b- Mildeki kama yarığına alıştır.

1523 P'Jla- Torna veya testerede istenilen ebatta kes.

t>- Torna işlemini yap.

o— İki yüzünü taşla.

d- Çapak al,temizle,kontrol et.

1524 SOMON

a- Torna veya testerede istenilen ebatta kes.

b- Delicini del,iki yüzünü işle.

c- Diş aç.

d- Altı köşesini işle.

e- Çapak al,temizle,kontrol et.

SON İŞLEM

1Ş2 MONTAJa- Parçaları alıştırarak tak.

b- Kontrol et ve kayda u-eçir.

TABLO-2

lem için mantıki ve uygulanabilir bir çözüm bulmak-tan daha ileriye de gitmemelidir.

2. Operasyonların sırasının kararlaştırılması:

Bu, çeşitli ünite elemanlarının her birinin sonmontaj hattına sevkedilmelerindeki nizam ve sıra-nın tesbiti demektir. Bunun için malzeme listesindebulunan her parçanın durumu tartışılır. Nihai üni-tenin elde edilmesi yolunda, ünite elemanlarının akı-şmdaki sıra tesbit edilir. Böylece akışın, kronolojik,genel bir tarifi ortaya çıkar. Bundan sonra bu bilgibir şema üzerine, proses safhalarını sırasıyla ihtivaedecek şekilde işlenerek kesinleştirilir.

3. Prosesin ve ünite elemanlarının buluşma za-manlarının kesinlikle tesbit edilmesi:

Bu adım netice olarak, ham malzemenin temi-ninden mamul ünitenin teslimine kadar geçen zamanaralığının tesbiti demektir. Bu zaman aralığı, fiiliimalât müddetine ilâve olarak, fabrikada depolama,bekletme gibi zamanları da ihtiva etmesi itibariyledaha şümullüdür. Eğer birkaç parçadan meydanaselen bir ünite elemanı varsa, bu ünite elemanı için,imalât programına hangi zaman konulmalıdır soru-su akla gelebilir. Bu takdirde o üniteyi teşkil edenparçalar içinde en geç imal edilebilen parçanın za-manı ünitenin zamanı olarak programa dahil edilir.Bu şekilde, nihai ünitenin teslimine kadar sıralananbütün operasyon ve işler imalât süresini tâyin eder.Bu müddet de genellikle gün veya hafta olarak be-lirtilir.

İmalât programı grafiğinin yapısı:

Denge hattı çalışmasının kapsadığı, prosesin veoperasyon sıralarının tesbiti, zamanlandınlması, üni-te elemanlarının buluşma ve kontrol noktalarının tâ-yini gibi hususlarda gereken malûmat toplandıktansonra, bu bilgi aşağıda izah edeceğimiz tarzda gra-fik hale konur. Yatay bir eksen üzerine, zaman biri-mi gün alınarak, imalât süresi işaretlenir. Bu cetveltakvim gününden çok iş günleri nazarı dikkate alı-narak yapılır. Eğer haftada kırkbeş saatlik bir ça-lışma uygulanıyorsa, bir haftada beş iş günü, bir ay-da ise yirmi iki iş günü var kabul edilir. Haftadakırksekiz saatlik bir çalışma programı için ise, birhafta altı iş günü, bir ay ise yirmidört iş günü ihtivaeder. Grafik üzerinde kolayca seçmeyi sağlamak için,her kontrol noktasına kadar yapılan operasyon tip-lerini işaretlemekte değişik renk, sembol ve numa-ralar kullanılır. Program, bütün imalât periyodu bo-yunca geriye doğru gidilerek, tertiplenen özel sıraiçinde, yapılan iş ve uygulanan operasyonlar kayde-dilmek suretiyle geliştirilir. Kontrol noktalan, sol-dan sağa ve yukardan aşağıya doğru, Tablo - 1 degörüldüğü gibi, numaralanır. Bu işlem genellikle,aşağıda belirtilen, dört veya bazan daha çok fazı or-taya koyar.

a. Nihai ünitenin montaj işlemi.b. Ünite elemanlarının montaj işlemi.c. Münferit parçaların işlenmesi.d. Ham malzeme ve satm alınacak parçaların

hazırlanması.


Eğer bir imalât hattında, uzun zamanda yapıla-bilen ünite elemanları az, kısa zamanda yapılabilenünite elemanları fazla veya bunun aksi ise, yatayeksen üzerindeki zaman skalasmda farklı iki ölçekkullanabiliriz. Hattâ bazan sırf açık bir görünüş sağ-lamak için programın bir kısmı büyütülerek de çizi-lebilir. Sembollerin yerleştirilmesi işi ise çok basit-tir. Fabrikada yapılacak parçaların imaline, nihaiünitenin tesliminden ne kadar önce başlanması gere-kiporsa, bu parçaların sembolleri o noktaya konur.Benzer şekilde, satın alınacak hazır parçalar nihaiünitenin tesliminden ne kadar önce fabrikada bulun-malı ise, bu parçaların sembolleri de o noktaya ko-nur. Tablo - 1 aynı zamanda bir imalât programı ör-neğidir.

13. Programdaki İlerleme:

Denge hattı çalışmasının bu bölümü, kısaca,teslimat hedeflerinin gerçekleşebilirle imkânını tar-tışabilecek tarzda, imalât hedeflerinin grafik yoldanbelirtilmesini kapsar. Programdaki ilerleme, nihaiüniteyi meydana getiren, halihazırda imalâtı bitipmuhtelif kontrol noktalarından geçen malzeme, par-ça ve ünite elemanı cinsinden ifade edilir. Bu bilgiher kontrol noktası için fiziki bir envanter yapıla-rak toplanır. Miktarlar genellikle ambar kayıtların-dan alınır. Bu mümkün olmazsa bir sayım yapılmalı-dır. İmalâtçının stok kontrol sisteminin kullanıldı-ğı hallerde, münferit birkaç noktada yapılacak olanfiziki bir nokta kontrolü ile sistemin yeterli olup ol-madığı ve kayıtların devamlı olarak tutulup tutulma-dığı kontrol edilmelidir. Programdaki ilerleme tes-bit edilirken, kusurlu veya kullanılarmyacak durum-da olan parçalar sayım dışı bırakılmalıdır. Bununiçin, parçaların imal edilecek miktarları, gerekli mik-tarlara fire yüzdesi ilâve edilmek suretiyle hesabedil-melidir. İmalât programında, tek bir sembolün, biroperasyon grubunu veya parça grubunu gösterdiğihallerde, bu noktaya işaretlenecek miktar bu gru-bun en zor yapılabilen elemanının miktarı olmalıdır.Benzer şekilde eğer bir kontrol noktası bir montajişleminin başlangıcını belli ediyorsa, bu noktaya işa-retlenecek miktar, bu kompleye ait en zor yapılabi-len parçanın miktarı olmalıdır.

Programdaki ilerlemenin grafik yoldan gösteri-lişi:

Bu grafikte ordinat olarak, kümülâtif teslimatprogramı grafiğinde kullanılan miktar ölçeği aynenkullanılır. Apsis skalası, imalât programındaki kon-trol noktalarına tekabül eden sütunların sığabilme-si düşünülerek tâyin edilir. Sütunların renk ve nu-maraları, soldan sağa büyüyerek gider. Eğer birkontrol noktasında, imalâtı bitmiş üniteler yanındabitmek üzere olanlar da varsa, bu ek malûmat daaynı sütun üzerinde gösterilebilir. Bunun için, ima-lâtı bitmek üzere olan ünitelerin miktarı da aynısütuna ilâve edilir. Fakat bu kısmın içi boyanmaz.Tablo - 1 deki dördüncü sütun buna bir örnektir.

14. Denge Hattının Çizimi:

Denge hattı çalışmasını teşkil eden, kümülâtifteslimat programı, imalât programı ve programdakiilerlemenin grafik şekle konulması fiziki malûmattoplamayı sona erdirir. Artık toplanan malûmatınbirbiriyle karşılaştırılmasına sıra gelmiştir. Bu adımda programdaki ilerlemenin kümülâtif teslimat prog-

ramı ile karşılaştırılmasında bir baz olarak kullanı-lan, «Denge Hattı'nın» çizimi ile tamamlanmış olur.Denge hattı teslimat programının gerçekleşmesi içinher kontrol noktasmda elde olması lâzımgelen mik-tarları belirtir. Başka kelimelerle, teslimat programıile aynı fazda olmak için, her kontrol noktasındaelde bulunması icabeden ünite miktarını meydanakoyar.

Denge Hattının Çizimi:

1. Denge hattının çizildiği günden itibaren, kü-mülâtif teslimat programı grafiğinin apsisi üzerinde,sağa doğru, her kontrol noktasına ait çalışma günle-ri işaretlenir. Bu bilgi imalât programından alınır.

2. Bu noktadan apsise bir dik çıkılır. Bu dik kü-mülâtif teslimat eğrisini keser.

3. Kesme noktasından, programdaki ilerlemeyigösteren grafikteki ilgili sütuna kadar, paralel birdoğru çizilir. Bu seviye o sütuna ait denge mikta-rıdır.

4. Doğru parçaları basamak halinde birleştirilir.(Şekil - 1 çizim işlemini izah etmektedir.)

KÜMÜLÂTİF TES. PROG. PROGRAMDAKİ İLER.

,DENGE HATTI |

JEKTJ SÜTUN L I T ? . J A _ T 4 ! 5 .TJLEZJ

İMALÂT PROGRAMI

OD-

. — 4

3 2Ç A L I Ş M A A Y L A R I

ŞEKİL : 1

2. BÖLÜM: Bir Denge Hattı Çalışmasının Yöne-tilmesi.

21. Çalışmanınması:

lüzumluluğunun kararlaştırü-

Genellikle öncelik taşıyan nihai ünitelerin tesli-mi gecikir veya muhtemel gecikmelerin belirtilerigözükürse, programdaki ilerleme ile teslimat progra-mı arasında bağıntı kurmak için bir denge hattı ça-lışmasına ihtiyaç vardır. Bir nihai ünitenin geç tes-limi, önemli bir stratejik programın gecikmesine se-bep olur veya o programın maliyetinde âni bir yük-selme meydana getirirse, denge hattı böyle tesirlerinen aza indirilmesinde hattâ kaldırılması yolunda ha-kiki bir tedbir ödevi görür. Denge hattı tekniği, bun-lara ilâve olarak aşağıda açıklanan durumlarda dakullanılabilir.

a. İdarenin, kabul edilen bir esasa dayanarak,bir problemi sınırlandıran faktörleri gözönüne ko-yup ikaz eden bir vasıtaya ihtiyaç duyduğu zaman.

b. Muayyen tarihlerde belli teslimatları olan birişletmenin, ham malzeme, satın alınacak ve başka,firmalara yaptırılacak parçaların girişlerinin kendiimalât programı ile senkronize edilmesi için bir va-

332 MÜHENDİS VE MAKÎNA - CİLT 10 SAYI 118 MAYIS 196T

RROFILOYüksek kaliteli imalâtı ile

çeşitli sahalarda yurt hizmetinde

Enerji nakil hatları için pilon imalâtı

Fabrika konstrüksiyonlan

Petrol tankları imalâtı

alüminyum doğrama işleri

Portatif evler, demir ve

Karoseri imalâtı

Deniz üstü, altı ve iskele inşaatı

Karavan imalâtı

Buzdolabı, çamaşır makinesi ve elektrikli ev aletleriimalât ve montajı

PROFILOSANAYİ VE TİCARET A. Ş.

2. Taşocağı Sok. 26-28, Mecidiyeköy, istanbulTel: 47 7990, Telg.: Profilode, P. K. 98 Beyoğlu

Manajans: 6421M. M. 47

ît:

Tek ihracatçısı

IMPEXMETflLEntreprise d'Etat du Commerce ExterieurWARSZAWA 1, Wilcza 50/52P o I o g n e

oo0)10

M. M. 91

BİL YALI VE MAKARALIRULMANLARBilyalı rulmanlarÜstüvanî ve konik makaralı rulmanlarÇift sıra oynak makaralı rulmanlarSatıh rulmanları

F L T rulmanlarının imâlinde birincikalite kromlu çelik kullanılmaktadır.l.S.O. (International StandardOrganization) normlarına göre imâledilmektedirler.

sıtaya ihtiyacı olduğu zaman. Bu her zaman faydalıolan bir husustur. Ancak sınırlı sermaye ve sınırlıdepolama yerine sahibolan işletmeler için çok dahaönemlidir.

c. Plânlanan teslimata ulaşılamayacağı anlaşıl-dığı ve ilerlemenin yeniden düzenlenen teslimatprogramı ile karşılaştırılması suretiyle tekrar tesbitedilen teslim tarihlerinin realistliği hususunda birgarantiye ihtiyaç duyulduğu zaman.

Amerikan sanayiinde bu metot o kadar çeşitlidurum için kullanılmıştırki, bu metot imalât kontro-lünün her şekli için kullanılabilir demek pek de yan-lış bir şey olmayacaktır. Bu metodun, karışık ima-lât safhaları ve uzun kontrol noktalarından geçerekortaya çıkan kompleks ünitelere uygulanabilme kaa-biliyetini ve kuvvetini tatbikat ortaya çıkarmıştır.

Özel bir projenin gerçekleştirilmesi veya herhan-gi bir imalâtın idare edilmesi için bir denge hattı ça-lışmasına lüzum hasıl olduğu zaman, birinci adımyapılacak işlerin tâyinidir. Bazı hallerde aşağıdakihususları ortaya koymak için basit bir protokol ha-zırlamak bile lüzumlu olabilir.

1. Biten çalışma, anlaşmadaki teslimata ulaşa-bilmenin mümkün olduğunu belirten bir meyli haizolacaktır.

2. Özellikle, teslimatlar daha başlamamışsa den-ge hattı çalışması başlangıçtaki teslimatların prog-rama uygun olup olmayacağını işaret edecektir

3. Muhtelif kontrol noktalarındaki eksikliklerintesbit edilmesi lâzımdır. Bunlar bize alt kademelerdesarfedilecek gayretlerin yanında, üst kademelerce deönem verilmesi gereken imalât periyotlarını belirte-cektir.

22. Hazırlık :

Bir denge hattı çalışması için en az iki kişilik birgrup lâzımdır. Genellikle dört kişilik bir ekip normalkabul edilebilir. Ekipteki eleman sayısını daha çokmeselenin karışıklığı ve genişliği tâyin eder. Grubunlideri bütün çalışmadan direkt olarak mesul tutu-lur. Esas olan bir prensipte gruptaki hiç bir kimse-nin plânlanan ünitenin istihsalinde direkt mesuliyettaşımamasıdır. Bu, çalışmanın tesirliliğine zarar ve-rebilecek herhangi bir ön fikir ve endişeyi ortadankaldırmak için yapılır. Gruptaki şahısların umumibir endüstri bilgiisne sahip olması lâzımdır. Üzerin-de çalışılan imalât plânı ile ilgili bazı temel bilgilerlüzumlu olabilir fakat şart değildir. Çünkü özel ima-lât plânı çalışma sonunda kararlaştırılacaktır. Yapı-lan çalışmalardan anlaşıldığına göre gruptaki ele-manlar denge hattı tekniği üzerinde tecrübe sahibiolmalıdır. Fakat her zaman yetişmiş elemana sahipolmak imkânsızdır. Bu yüzden grup liderinin, tecrü-besiz elemanlarına, meselenin esasını baştan izahetmesi gerekir. Bunun için, bu durumda lider olanşahsın hem eğitici hem de organizatör vasıflarını ta-şıyan iyi yetişmiş bir eleman olması icabeder. Bütünelemanlar denge hattı tekniğinin genel prensiplerinibilmelidir. Her eleman, malûmatın toplanması, işa-retlenmesi, tasnifi gibi işlerden biriyle mesul tutul-malıdır. Bu bilgi, plânlama, satmalma, mühendislik,imalât, stok kontrol ve kalite kontrolü gibi birçokkısımlardan toplanır. Yapılacak düzenleme, alâkalıbütün kısımları, kontrol kademesiyle alâkalandıra-cak şekilde tertiplenmelidir. Gruptaki birkaç kişinin

veya bütün elemanların yapılacak imalâta benzer birimalât üzerinde bilgi sahibi olmalarına bakılmaksı-zın bütün proses hakkında bir ilk kabul elde etmekiçin, atelyede baştan aşağı bir gezinti yapılmalıdır.Bu gezinti ters olarak yapılır. Yani mamulün nakle-dileceği kısımdan geriye doğru. Tur tersine olarakilerledikçe, her montaj işlemi tetkik edilir, parçalargörülür ve çalışmaların esasını teşkil edecek olanimalât plânı belirmiş olur. Böyle bir atelye turutecrübeli analizcilere prosesin problem bölgelerinihemen belli eder ve hattâ o atelyede fiilen çalışanbir kimseye dahi atelyesi hakkında bazı şeyler öğ-retebilir. Bundan sonra grubun yapacağı işler, müm-kün olduğu kadar noksansız bir malzeme listesi atel-ye siparişleri, tezgâh yükleme kayıtları, proses şe-maları v.s. nin hazırlanmasıdır. Mevzu ile alâkalı ol-mayan ufak tefek malûmat elimine edilir. Bütün bubilgiler, şu veya bu şekilde fakat pek de zorluk çekil-meden bir araya getirilebilir.

23. Bir Denge Hattı Çalışması örneği:Denge hattı grafiği bünyesinde bulunan, teferru-

atı açıklanmış adımlar, evvelki bölümlerde izah edil-diği şekilde aynen takibedilecektir. Aşağıdaki örneksenkron elektrik motoru üzerinde yapılmış bir ça-lışmadır.

Farzedelimki A firması B müessesesi tarafındangüvenilir bir imalâtçı olarak tanınmaktadır. A fir-ması, 1 Ocak 1965 te, bilinen şartlarla, B müessesesi-ne elli adet senkron motor teslim etmek üzere birmukavele imzaladı. Teslimat programı da nisandanbaşlayarak ağustos sonuna kadar her ay on motorverilmek üzere tesbit edildi. A firması her ne kadarmotorların imaline başlamışsa da birçok aksaklıklaryüzünden teslimat programını gerçekleştiremedi veyedi aylık bir faaliyetten sonra teslimat programınınon motor ekim ayında, yirmi motor kasım ayında,yirmi motor aralık ayında verilmek üzere değiştiril-mesini teklif etti. B müessesesi teslimat programıile ilgili bir değişiklik yapmadan evvel, siparişin ön-celiğine binaen, beraberce, teklif edilen yeni progra-mın tatbik edilebilirliğinin iyice kontrol edilmesinive A firmasının imal tarz ve imkânları incelenirken,problem sahaların düzeltilmesi için karar vermekdurumunda olan imalâtçının gözü önüne en uygunimalât yolunu getirmek için bir denge hattı çalış-ması yapılmasını istedi. Çalışma 31 Ekim 1965 te ya-pıldı. Bu esnada beş motor teslim edilmişti.

Fiziki imalât plânının incelenmesi şu gerçekleriortaya koydu:

1. Ham malzeme tedarikinden başlanarak, senk-ron motorun teslimi 41 gün almaktadır.

2. Senkron motorun, son montaj hattında, tes-limata hazır olabilmesi için 12 gün lâzımdır.Bu 12 günün ilk 4 günü esas montaj için ge-

riye kalan 8 günü fonksiyonel testler ve amba-laj için geçmektedir.

3. Senkron motor 4 ana gruptan müteşekkildir.Bu gruplar rotor, stator, komple ön kapak vekomple arka kapaktan ibarettir. Bütün buyarı komple ve bunlara ait parçalar, mütead-dit operasyonlardan geçerek son montaj hattına gelmektedir. Bu dört grubun, son montajhattında birleşmek üzere imalât plânı aşağı-daki gibi olabilir.


KOMPLE ROTOR

KOMPLE GÖVDE-STATOR

KOMPLE ARKA KAPAK

KOMPLE ON KAPAK

YÜKLEME

v_ V _vSON MONTAJ MEKANİK TEST ELEKTIRIKSEL TESTGÜNLER 12 8 4 0

ŞEKİL: 2

Bu çalışmayı aksettiren Tablo - 3'e esas teşkileden teferruatlı bilgi ise müteakip tabloda görül-mektedir.

24. Tamamlayıcı Grafikler:

Bazan tek bir denge hattı grafiği bile istihsalameliyesindeki hatalı bölgeleri belirtebilir. Ancakimalât zincirindeki geciken halkaların etraflı bir şe-kilde incelenip değerlendirilmesi, idareciye, proble-min özüne nüfuz edebilme imkânını sağlar. Bu dagenellikle iki yoldan yapılır.

a. Ünite elemanlarının denge hattı grafiklerikullanılarak.

b. Aynı kaynaktan temin edilen parçalar için çi-zilen denge hattı grafikleri kullanılarak.

KUMULATIF TESLİMAT PROGRAMI

Ayt j rPlân.tes.Gercek.t.

OCA.100

Pl

/

ŞUB.200

in la

/

MAR.303

i a n

NIS.408

e i.

-Ge

MAY.50

/

çek

HAZ.60

/

eşeı

TEM.70

/

t es

ASU.80

80

70

60

50

40

30

20

10

a. özel bir ünite elemanına ait bir denge hattıgrafiği hazırlanırken, kümülâtif teslimat programıolarak, bu elemana ait teslimat programı kullanılır,îmalât programı da yine bu üniteye ait olan imalâtprogramıdır. Programdaki ilerleme grafiği, imalâtprogramına dayanılarak çizilir. Tablo - 4 ve Tablo - 5sırasıyla, genel bir denge hattı grafiği ve mühim birelemana ait denge hattı grağini göstermektedir.Talbo - 5in çizilmesi ile 3 numaralı kontrol nokta-sındaki gecikmenin nedenleri anlaşılmış düzeltmeisteyen kısımlar doğru bir şekilde tesbit edilmiş olur

b. Özel olarak karışık durumlarda, parçalar te-min edildikleri kaynaklara göre sınıflandırılır ve hersınıf için ayrı bir grafik çizilir. Bir misal olarak, busınıflandırma, satın alınacak, başka firmalar tara-fından imal edilecek ve fabrikanın kendi imal edece-ği üniteler şeklinde yapılabilir. Denge hattı çalışma-larında, satın alınacak bir parça, normal seri imalâttiplerinden olan veya sanayi stoklarından her zamantemin edilebilen ticari bir eşya gibi kabul edilir.Halbuki başka firmalar tarafından imal edilecekolan üniteler, her nihai üniteye muayyen miktarda,giren, belli bir şartname veya resime göre imal edi-len parçalardır. Bundan böyle bu sınıflardan biriiçin çizilen grafiklere Kaynak tipi grafik diyeceğiz.Kaynak tipi bir grafik çizilirken, teslimat programıolarak ana ünitenin teslimat programı kullanılır. Bukaynak tipine dahil olmayan ünitelere ait kontrolnoktalarının kaldırılması, dahil olan ünitelere aitkontrol noktalarının ilâve edilmesi suretiyle genelimalât programının tadil edilmesine lüzum olmadığıhallerde aynı imalât programı dahi kullanılabilir.Programdaki ilerleme grafiği imalât programındakikontrol noktalarıyla ilgilidir. Bu son metot,, nihaiünite binlerce parçadan mürekkep olduğu ve alâkalı

P R O G R A M D A K İ İ L E R L E M E

- D E N G E H A T T I

n

Ç i z i l i ş t a r i h i — j | — 3 0 N i s a n

S ü t u n l l | 2 | 3 | 4 [5 | 6 | 7 | 8 j 9 |10111 112 113 j 14 |15İ16|17 [18 ]19 [ 2 0

İMALÂT PROGRAMI

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5TESLİMATTAN ÖNCEKİ ÇALIŞMA 6ÜNLERİ-AYDA 22 İŞ GÜNÜ

TABLO-4


e-oıavı

r 9 O l Z l

uos

n N n 9 sı. z z V O A V - j y B T N n o V H S H V O ı M B O N O p

9J. gi OZ ZZ »Z 9Z 8Z OS ZS »S 9S 8S 0,» it tV

n A E U I S E } I S E A İ

|j91Su16

JıKıt

-

SCJJE

L.^

â£j>E|EE ZE X

E U l U J E j 6 o j d J E U J I 1 S 3 } U 3

DEjBZfeZ

uT"

\

üpa ıipEj.

_

a sz 'Z :zzz|ız

L

DZ 61 U!^H91|9I

_

njEilzı

_

1LLJOI e

!» 8 İ ç 9

!t E Z 1

\rf\r

-ıı

H

dOİONı I I V H 39N3a v a v H V i n v u o o a d aıa

Ayl ar3 lân. tes.Gerçek tes.

KUMULATIF TESLİMAT

Uni

pla

KAS.100

:e el

/

ARA.200

emıı

/

OCA.3010

ı na

ŞUB.4020

/

5erç(

MAR.5030

PROGRAMI

zkleş

NİS.6040

/

>n te

MAY.70

S.

HAZ.80

PROGRAMDAKİ İLERLEME

80

70

60

50

40

30

20

10

0Sütun

-

1

t I =

2 I 3 | 4 5

|ı—ı .DFNfîF HATTI

6 I 7 8

I

—

9 |10 11 |12 |13 |14 |15 |16 |17 |18 |19 İ20

Ç i z i l i ş t a r i h iİMALAT PROGRAMI

•V

TABLO 4 t e k i3 nolu s ü t u n aait g r a f i k .

•D-

3İ 3İ3 2İ S îs" Î5 TTESLİMATTAN ÖNCEKİ ÇALIŞMA GÜNLERİ-AYDA 22 İŞ 6ÜNÜ

TABLO-5

ünite elemanlarına ayrılarak sayının azaltılmasınınpek kolay olmadığı hallerde özel bir avantaj sağlar.Belli bir kaynak tipinin, aynı grafikte gösterilebile-cek başka eşleri varsa, imalât periyodunun aynı nok-tasında temin edilen, yapılan veya kullanılan parçagruplarının akış şeklinin görülmesi için özel imalâtprogramı çizilmelidir. Herhangi bir grubun imalâtprogramı zamanı tâyin edilirken, grubu teşkil edenher parça ayrı ayrı düşünülür ve bu parçaların enevvel istenilenin zamanı grubu temsilen kullanılır.Bu, neticede imalât programı ve denge hattına tesireder. Diğer taraftan, programdaki ilerleme grafiğin-de stok miktarları belirtilirken yine bir gruptaki enevvel kullanılacak parça sayısı grubu temsilen kul-lanılır. Böylece her grupta daha zor elde edilebilenve önceliği olan parçalar kontrol edici üniteler olur.Tablo - 6 satın alınacak parçalar için çizilmiş kay-nak tipi bir grafiği göstermektedir.

25. Grafiklerin Yorumlanması:Müteakip adım grafiğin yorumlanması ve grafi-

ğin çeşitli elemanları ile belirtilen imalât durumu-nun değerlendirilmesidir. Elde edilen bilginin birkısmı çok açıktır ve basit bir şekilde ifade edilebilir.Elde edilen bilginin bir kısmı ise bu kadar aşikâr de-ğildir. Fakat genellikle problemin özüne değinir. Buyorumun hazırlanmasında belirtilen önemli noktalar-dan bazıları aşağıda açıklanmıştır.

Programdaki ilerleme grafiğinin dengesizliği:

Denge hattı grafiğinin hazırlanmasındaki asılamaç, plânlanan ilerleme ile gerçekleştirilen ilerle-menin karşılaştırılması olarak açıklanmıştı. Bu se-bepten, yapılacak gözlem, her fazın plânlanan tesli-

mat programına uygun olarak ilerleyip ilerlemediği-ni tesbit etmektir. Denge hattının altında olan sütun-lar, idareci tarafından üzerinde düzeltici çalışmayapılması icabeden alanlardır. Akılda tutulacak mü-him bir nokta şudur: uzun program zamanını havielemanlardaki gecikmeler, otomatik olarak, daha kı-sa program zamanı olan ünitelerin gecikmesine se-bebolur. Meselâ tablo - 3 te, 31 nolu sütun dengemiktarına erişmeden, 35 nolu sütun için denge mik-tarına erişmek imkânsızdır. Aynı şekilde 15 nolusütun denge miktarına erişmeden 31 nolu sütunundenge miktarına erişmesi imkânsızdır. Yapılan göz-lemin diğer önemli bir noktası çeşitli kaynak tip-leri için dengesizlik belirtilerinin elde edilmesidir.Meselâ satın alma listesinde bulunan parçalar ilgilidenge miktarlarının çok üstünde ise sonraki tesli-matlarda yapılacak bir yayılma, kapitalin aşırı ola-rak envanterde hareketsiz kalmasını önleyebilir.Eğer aynı zamanda parça imalâtı önemli ölçüde ge-cikmiş ise bu iki fazm senkronıze edilmesinin zorun-lu olduğu apaçıktır.

Teslimat programından elde edilen bilgi: tesli-matlar başlayınca, plânlanan teslimat eğrisi ile ger-çekleştirilen teslimat eğrisinin karşılaştırılmasındandeğerli bilgiler alınabilir. İki eğrinin eğimlerininkarşılaştırılması akışın devamlı olup olmayacağını,gecikmenin devam edip etmeyeceğini belirtir. İkieğri arasındaki yatay fark zaman önceliği veya ge-cikmeleri işaret, eder. Düşey fark ise teslim edilenünitelerdeki fazlalık veya azlığı belirtir.

26. Sonuçların Takdimi:

Bir denge hattı çalışması örneğinde açıkladığı-


_ J İ « • . Üi.j^

es

Amyant levhalarçeşitli işlerde izolasyon maddesi olarak kullanılmağa elverişli

Yüksek tazyik altında sızdırmazlık sağlayan THONES-lt veWATTIT-Extra Klingerıt tipi contalık levhalar(İstenildiği takdirde grafitlenmiş olarak)

Asitlere mahsus GAT levhalarıDüz dolgu işlerine mahsustur.Yüksek basınca ve hararete mukavimdir.Kimya endüstrisinde asitlere ve deterjan maddelerine mukavim olup, cihazimalinde kullanılır.

Lütfen teklil ve prospektüs isteyiniz.

G. und A. THOENESSaechsische Asbestfabrik

8122 Redebeul - Dresden

Demokrat Alman Cumhuriyeti

Bilgi edinmek için Türkiye mümessilimize lütfen müracaat ediniz:

Osep B. MarkaryanKaraköy, Tünel Caddesi, Arslan Han 504 istanbul Telefon : 44 58 10

en

M. M. 92 Basın: 30180/A - 20565

Ü ÖREDÜKTÖRLERİ• Helezonî, Krom Nikel

alaşımlı çelikten rek-

tifiye edilmiş dişliler.

• O,5 HP den 10 HP ye3O devirden 8OO devi-re kadar, REDÜKTÖRLER

Sipariş üzerine her takatte ve

devirde REDÜKTOR imâl edilir.

1 Sene garantili

Mühendis : ZARE BEDEYAN

Azapkapı Üsküpçü Sok. No. 2O

Tel: 44 52 95-44 27 70

IFREN - DEBRİYAJ ve FRİKSİYON BALATALARISabit Kavisli, Esnek Kavisli, Fiber ve örme Rulolar

AĞIR HİZMETLERDE

Kamyon, yol ve inşaat makinaları yüksek tonajlıçekiciler, Vinçler, Krenler v.s.

ORTA HİZMETLERDEServo tipi fren tertibatlı vasıtalarda, hafif inşaatmakinaları, betonyer vinç, asansörler.

HAFİF HİZMETLERDEOto, Kamyonet, tekstil makinaları ve sair hafifyük araç ve makinalarında

I

ERKA BALATACILIK LİMİTED ŞİRKETİOfis: Sirkeci-Nöbethane Cad.25/2 istanbul

AylarPlan.tes.Gerçek tes.

KUMULATIF TESLİMAT

P

OCA.100

ânla

zŞUB.200

lan destin"

MAR303

NIS.40

8

at

/

MAY.50

PROGRAMI

rçekHAZ.60

/

eseıTEM.70

tes.AGU.eo

PROGRAMDAKİ İLERLEME

l <Il5MJİ7_lliIIİ]lPİ

Ç i z i l i ş t a r i h i —

Ö-

35

£L

- 3 0 N i s a n

Ord

İMALAT PROGRAMI

ct-

-e111

30 25 20 15 10 5TESLİMATTAN ÖNCEKİ ÇALIŞMA GÜNLERİ-AYDA 22 İŞ GÜNÜ

TABLO-6

TESLİMAT PROG DENGE M I KTARI

ÇİZİLİŞ TARİHİNDEKİMİKTAR

I-—|x2-x,'—|

ŞEKİL : 3

mız gibi, bir müessesede, başka bir müessesenin ele-manlarının da yardımıyla bir çalışma yapılırsa, buçalışmanın sonucu olarak ortaya çıkan noktaları veistekleri belirten bir protokol düzenlenir. Bu proto-kol ana programın yöneticisine verilir. Aynı zaman-da bütün yetkili şefler tarafından incelenir. Dolayı-sıyla protokolün şu özellikleri taşıması gereklidir:protokolün kısa ve özlü olması, belirtilmek istenilenfikri açıkça ortaya koyabilmesi için münakaşa edile-cek malûmat dikkatle tertiplenmelidir. Sorulabileceksoruları tahmin etmek ve cevaplarını önceden hazır-lamak için çaba gösterilmelidir. Genellikle bu tipbir protokol üç bölümden meydana gelir. îlk bölümbir açıklamayı ihtiva edecektir. Eğer varsa, münfe-rit problemlerle ilgili uyarmalar yetkili şeflere, isa-betle yöneltilmelidir. İkinci bölüm mümkün olandüzeltici hareketlerin tartışılmasını kapsayacaktır.Düzeltici hareket, fabrikada imal edilen parçalarınistihsalinin bir arada hızlandırılması gibi, bütün bir

kaynak tipinin durumunun düzeltilmesi şeklinde ola-bilirse de daha çok prosesin bir veya birkaç operas-yonunun düzeltilmesi tarzında olur. Proses metot-larını değiştirmek, mesaili çalışma, dikkat teksifiniarttırmak, imalât plânının düzeltilerek malzeme akı-şının sağlanması, kalite kontrolünün imalâtla aynıanda yürütülmesi ,satın alınacak münferit ünitelerintesliminin hızlandırılması, resim ve şartnamelerintadili, ölü kapasitenin faydalanılabilir hale getiril-mesi ,ilâve işçi alınması ilerlemenin hızlandırılmasıiçin alınacak pek çok tedbir arasında ilk akla gelen-lerdir. Üçüncü bölüm grafiklerin periyodik olarakdüzeltilmesinin önemini izah etmelidir. Orijinal grafik çabaya ihtiyaç gösteren alanları işaret eden ha-reketsiz bir resimden ibarettir. Halbuki, üzerine pe-riyodik olarak düzeltmeler işlenen bir grafik imalâtsafhasındaki değişiklikleri aynen taşıyan devamlı birfilm gibidir. Bu grafiklerde, elde edilen inkişaflarveya ilerdeki kaymalar kolayca görülebilir. Aynı za-manda periyodik olarak düzeltilen grafiklerdeki ima-lât programı zamanları da tadil edilebilir. Genelliklebu düzeltmeler az sayıda eleman üzerinde yapılır.Fazla teslimatlar, teslimat grafiğinde, stok durumu,programdaki ilerleme grafiği sütunlarında görülebi-lir ve düzeltmenin yapıldığı tarihten iitbaren yenibir denge hattı çizilir. Periyodik olarak yapılan dü-zeltmelerin normal bir şekilde ve otomatik olarakyürütülmesi için bir düzen kurulmalıdır. Şunu dabelirtelim ki: imalât programının değiştirilmesi ha-li dışında, doğru veya doğruya çok yakın teslimateğrileri için, her denge hattı paralel ve birbirine ben-zar şekillidir. Aynı program zamanını haiz olan ikielemanın denge doğrusu yüksekliğinin de aynı olaca-ğı apaçıktır. Eğer evvelce açıklanan sistem ile ima-

MÜHENDİS VE MAKİN A - CİLT 10 SAYI 118 MAYIS 1967 337

lât programındaki kontrol noktaları numaralanmış-la, denge hattı soldan sağa doğru alçalarak gider.

3. BÖLÜM: Ek Bilgi.

31. Alternatif analitik metot:

Her kontrol noktasındaki denge miktarını bul-mak için grafik metot yerine aşağıdaki analitik me-todu da kullanabiliriz. Metodun esası bir doğrudenkleminin genel halinin kullanılmasından ibarettir.

Y2 = Yx + M (X, — Xt)

XIYI ve X2Y2 doğru üzerinde iki noktanın kordi-natlarıdır. M doğrunun eğimini göstermektedir. Bueşitliği yukarda açıklanan amaç için kullanırken te-rimler aşağıdaki mânaları taşır.

Y2 = Kontrol noktasının denge maktan. Bilin-miyor.

Yi = Çalışma tarihinde bitmesi gerekli olan üni-te miktarı. Teslimat programı grafiğinden alınır.

M = Plânlanan teslimat hızı. Teslimat programıgrafiğinden çıkarılır.

X2 — Xı = Kontrol noktası için program zama-nı. İmalât programından alınır.

Misal olarak, Tablo - 6 daki 1,3 ve 6 nolu kontrolnoktalan için 1 mayıstaki denge miktarları hesabe-dilmiştir.

60

SO

40

30

20

10

0

AYLARPLAN.TES.GERÇEK T.

C-E

İSTE

TEM.

KUMULATIF TESLİMAT

LEM/

NILE

A

ASU.

NIN/

1 TE!

/

EYL.

Al

LİMA

/

EKİ.

V

KAS.

/

E

ARA

B

/

/

OCA.1010

C

/

F

ŞUB.20

PROGRAMI

PLıTf

MAR.30

NLAS LU

NİS.40

H

•4 A NAT

MAY.50

/

G

HAZ.55

-ÇİZİLİŞ TARİHİ

O -D-

O C-ELEMANI

120 110 100 90 8 0 70 60 50 4 0 3 0 2 0 10 0TESLİMATTAN ÖNCEKİ ÇALIŞMA GÜNLERİ-AYDA 22 İŞ GÜNÜ

TABLO-7

Y2 = Yx + M (X, — Xi)YI = 40 (herbiri için)M = 10 (herbiri için)

1 nolu kontrol noktası:35

X2 — Xı =22

35Y2 = 40 + 10 X

22Y, = 55,9 veya 56


X2 — Xı —22

30Y2 = 40 + 10 X

22Y3 = 53,6 veya 54


Xî Xl =

2222

Y2 = 40 + 10 x20

Y2 = 49,1 veya 49

Eğer teslimat eğrisi doğru olmayıp çok az eğriise ortalama bir teslimat hızı yani eğim kullanılır.Teslimat eğrisinin, bir parabol veya hiperbol gibieğriliği çok ise doğru denklemi yerine o eğrinindenklemi kullanılmalıdır. Bu metot, ilgili bölümlereperiyodik olarak, eksik ünite miktarlannm listeleri-nin gönderilmesi zorunlu olan hallerde çok kullanılışhdır.

32. Denge Hattının Doğruluğu:

Her kontrol noktasındaki denge miktarının gra-fik yoldan tesbiti için çiizlen denge hattının doğru-luğu aşağıdaki geometrik ispata dayamr.

1. Genel bir imalât programı ve teslimat progra-mı hazırla (El doğrusu)

2. D program zamanını haiz olan belli bir C ele-manının teslimat programını çiz.

3. Bir P çalışma noktası al ve sağa doğru D günölçerek G noktasını bul. FB ve GH dikmelerini çık.

4. FB, C elemanının, F noktasında, mevcut ol-ması gereken miktarını belirtir. GH ise çalışma tari-hinde C elemanının denge miktandır. Bu sebeptenFB = GH olduğunu ispat edersek denge miktarınınhakikaten, F noktasındaki istenilen ünite miktarınıbelirttiğini göstermiş oluruz.

tspat:AE=FG=DEF=EFAF=EGAB, EH yeparaleldir.BAF=HEGABAF=AHEGFB=GH

(Çizim gereğince)

(Özdeş)(îkisi de D+EF dir.)

(Çizim gereğince)(Çizim gereğince)(îki açıları ve bir kenarları eşit.)

(Eşit iki üçgenin aynı kenan.)

Bu sebepten GH, C elemanı için istenilen ünitemiktarını belirtir.

33. Grafiğin çizilişi hakkında özet:

Evvelki bölümlerde. Denge Hattının, teslimatprogramının gerçekleşebilmesi için, imalât progra-


ELDE EDİLEBİLME ZAMANI VE STOK DURUMLAR I LA GÖRE, İSİMLER, ULITE

ELEMANLARI VE OPERASYON PLANLARI :

Ünite elemanları İsimler/Operasyonlar

Parçaların elde edilebilme ve

proses zamanları

Malzemeİse baş-

lamaBitmiş

Mevcut, halen kullanı-

lan veya imal halinde

bulunan miktar

Muhtelif parçalar

Komple rotor

Sargı

Bilezik burcu

Levhalar

Bilezikler

Şaft

Montaj

Montaj

Komple gövde - Stator

Sargı

Levhalar

Stator kutuplan

Gövde

Montaj

Komple arka kapak

Komple yatak

Fırça tutucu

Arka kapak

Montaj

Komple ön kapak

Komple yatak

On kapak

Montaj

Motorların montajı için çeşitli parçalar 31

Sargı teli 35

33

Zımbada kes, ısıl işlem, yapıştır, fırınla,

kontrol et

Bilezik komple

İşleme

Şaft, levhalar, bilezikler ve bilezik bur-cunun montajı

Sargıları yerleştir, lâkla, fırınla, mile

yataklar takılı iken dış çapı taşla, konrol

et

41

29

41

21

31

31

17

Sargı teli, sar, kontrol et.

Zımbada kes, ısıl işlem, yapıştır, fırınla,

kontrol et

Sargıları yerleştir, lâkla, iç çapını taşla,kontrol et

Ham malzemeİşlenmeye başlanan

işlenmesi bitmiş

Alıştır, monte et

Gövde ve stator

35

41

25

31

23

3727

17

Komple yatak

Fırça tutucu

21

21

35

Montaj

24

14

Komple yatak 21

35

Montaj

24

14

12

17

21

21

21

21

17

12

23

23

17

17

12

14

14

14

12

14

14

12

42 komple takım.

50 malzeme.

50 başlanan.38 bitmiş.

50 malzeme.

50 başlanan.

38 bitmiş.

50 kullanılabilir.

50 malzeme.40 başlanan.36 bitmiş.

36 başlanan.

30 bitmiş.

26 başlanan.

20 bitmiş.

50 sargı teli.

50 başlanan.

50 sarılan.

50 malzeme.

50 başlanan.

35 bitmiş.

33 başlanan.

24 bitmiş.

50 malzeme.

30 başlanan.

22 bitmiş.

22 başlanan.

16 bitmiş.

50 kullanılabilir.

46 kullanılabilir.

50 malzeme.

34 başlanan^

25 bitmiş.

25 başlanan

21 bitmiş

50' kullanılabilir.

50 malzeme.

36 başlanan.

24 bitmiş.

24 başlanan.

19 bitmiş.

Motorun son montaj durumu:

15 adet . Son montaja başlanmış durumda.

10 adet . Mekanik testlere başlanmış durumda.

8 adet . Elektriksel testlere başlanmış durumda.

5 adet . Bitmiş.

5 adet . Sevkedilmiş.


nıındaki her kontrol noktasında bulunması lâzımge-len ünite miktarını belirttiğini açıklamış ve grafiğinçizilişi izah edilmişti. Burada grafiğin çizilişi ile il-gili prensipleri ufak bir özet halinde tekrarlamayıfaydalı bulduk. Denge hattının çizilmesi üç grafikyardımı ile olur. Bu üç grafik, kümülâtif teslimatprogramı, imalât programı ve programdaki ilerlemegrafikleridir. Bu grafiklerin tek tek izahı evvelki bö-lümlerde yapılmıştır. Şimdi Denge Hattının çiziminitekrar açıklayalım:

Tablo - 1 de yukarda belirttiğimiz üç grafik vedenge hattı bir arada görülmektedir (Burada çizilendenge hattı 1 mayıstakidir). İmalât programındaki1 numaralı kontrol noktasını alalım. Bu nokta satınalınacak bir parçayı belirtmektedir ve program za-manı 24 gündür. Yani bu parça nihai ünitenin telsi-minden 24 gün önce fabrikada bulunmalıdır. Kümü-lâtif teslimat programı grafiği apsisi üzerinde 1 ma-yıs belirtilir. Buradan sağa doğru 24 güne tekabüleden yatay mesafe alınarak işaretlenir (Ayların 22iş günü olarak alındığına dikkat edilmelidir). Bunoktadan apsise bir dik çıkılır. Bu dik plânlananteslimat eğrisini keser. Kesim noktasından apsiseparalel çizilir. Bu paralel, programdaki ilerleme gra-fiğindeki 1 numaralı sütunu keser. Böylece, teslimatprogramı ile aynı fazda olmak için 1 numaralıkontrol noktasında bulunması lâzımgelen ünite mik-tarı başka bir deyimle denge miktarı belirtilmişolur. 2 ve 3 numaralı noktaların her ikisinin de prog-ram zamanları 22 gündür. Bunlardan birincisi ima-lâtçı tarafından yapılan, ikincisi ise başka bir fir-maya yatırılan parçadır. O halde 2 numaralı par-çanın imaline nihai ünitenin tesliminden 22 gün ön-ce başlanacak, 3 nolu jparça ise teslimattan 22 günönce fabrikada bulunacaktır. Yine kümülâtif tesli-mat programı grafiğine geçelim. 1 mayıstan itibarensağa doğru 22 gün yani bir ay işaretlenir. Buradanapsise bir dik çıkılır. Bu dik plânlanan teslimat eğ-risini keser. Kesim noktasından apsise bir paralelçizilir. Bu paralel programdaki ilerleme grafiğinde-ki 2 ve 3 nolu sütunları keser. Böylece bu iki sütu-nun da denge miktarları belirtilmiş olur. Her iki sü-tunun program zamanları aynı olduğu için dengemiktarları da tabiatıyla aynı çıkar. Bu işlem bütünkontrol noktalarına tatbik edilerek her sütunun den-ge miktarını gösteren yükseklikler veya aynı şeydemek olan miktarlar tesbit edilir. Bundan sonra budoğru parçaları Tablo - 1 de görüldüğü şekilde bir-leştirilerek basamak şeklinde bir eğri meydana çıkar.Bu 1 mayıstaki denge hattıdır. Evvelki bölümlerdeizah edilen numaralama sistemi kullanılırsa, DengeHattı soldan sağa doğru alçalarak gider.

HADDE DEVRİMİ(Sayfa 323 ün devamı)

Operasyon anında haddede kullanılan yağın sürtün-me kat sayısı .05 olarak tesbit edilmiştir.

Bugünkü haddeleme tekniğinde iş merdaneleriçaplarının büyüklüğü bir dezavantaj olarak kabuledilmesine rağmen, toplam hadde gücünün tâyiniesas alındığında büyük çaplı merdanelerden eşithızlarda daha düşük strain-rate elde edilmiştir ki buehemmiyetli bir husustur.

2. derece haddelerde verime tesir eden en ente-resan husus verilen ezme miktarıdır. Şekil 10 dan dagörüleceği gibi, artan ezme miktarları hadde verimin

de, deformasyon ve sürtünme enerjilerinden mey-dana gelen artmalar ile büyük düşüşler meydana ge-tirmektedir.

GERDİRMENİN (TANSİYON) VERİME TESİRİ

Haddeleme tekniğinde verimi artıran bir hususda banda tatbik edilen ön ve arka gerdirmelerdir.Tatbik edilen bu gerdirme ile haddeleme gücünün vemerdane ağzında meydana gelen sürtünmeyi azaltırki her ikisi de verime pozitif olarak tesir ederler.Sabit bir ön gerdirme ile haddeye verilen banda tat-bik edilen muhtelif çıkış (arka) gerdirmelerininhaddeleme gücüne yaptıkları tesir Şekil 11 de göste-rilmiştir. Bu değerler 3.25 x 5 in. lik iş merdanelerive 8 x 5 in. destek merdaneleri olan tek standlı birlâboratuvar haddesinde 3 in. genişliğinde ve .014 in.eninde (75x.38 mm) tavlanmış alçak karbonlu çe-lik şeritlerin % 33 ezme ve 12.000 psi ön gerdirmeverilerek haddelenmesinden alınmıştır.

i u

i 2 5

o 20

5 15

10

- W L A K M I Ş DUSUKKARBONLU ÇELİK . 0 1 4 7 - 3 . 0 İN.

_ KALINLIKLAR ARASI , % 33 EZMESABİT GİRİŞ GERİLMESİ I20OO PSİ

0 5 10 15 20 25 30 35s

ÇIKIŞ GERİLMESİ 10 PSİ

Şekil: 11

Sürtünme kayıplarının, tatbik edilen gerdirmeile azaltılmaları bilhassa 2. derece haddeler içinönemlidir. Ancak, tatbik edilen gerdirmenin, ki buçekme kuvvetinden başka bir şey değildir, bir limi-te erişmesi ve bu limitten sonra bandda akma ilestabilitenin bozulup kopma meydana gelmesi bu me-todun en büyük dezavantajıdır.

NETİCE:

Genel olarak, bütün bu incelemelerden, kalınmalzeme çeken haddelerin daha verimli çalıştıklarıneticesi çıkarılabilir. Hakikatte de verim, çekilenbandın kalınlığı ve tatbik edilen ezme maktan iledeğişmektedir ki bu da özellikle artan sürtünme ka-yıplarından ileri gelmektedir.

Ayrıca, haddenin artan sürati ile bandın yanimalzemenin deformasyona karşı olan rezistansı daartmaktadır. Bu artış haddeye verilen toplam gücede tesir etmekte ve daha fazla bir güce ihtiyaç gös-termektedir. (Mamafih, bu güç fazlasının deformas-yon enerjisi olarak kullanılan kısmı daha fazla art-tığından hadde verimde az da olsa bir artış gözü-kür.) Hadde verimini, haddeleme sürati üzerindebüyük değişmeler yapmadan arttırmak, operasyonafevkalâde kabili tatbik gözüken aşağıdaki hususlarlamümkün olmaktadır:

1) İş merdanelerinin çaplarının küçültülmesi,2) Malzemeye (Banda) tatbik edilen ön ve ar-

ka gerdirmenin arttırılması.3) Kullanılan haddeleme yağı performasyonu-

nun geliştirilmesi.Bütün bunlardan, 3. şık en fazla üzerinde durul-

ması ve tatbik edilmesi lâzım gelenidir.


1967 mühendis ve makina

Documents