GENEL HATLARIYLA ANADOLU UYGARLIKLARI

PALEOLTK DNEM

Yontma veya Eski Ta a olarak da adlandrlan Paleolitik a gnmzden yaklak 2 milyon yl nce balar ve Neolitik Dnemin balangc ile sona erer. Ancak genel olarak verilen bu tarih aralnn yerel olarak farkllaabileceinin aklda bulundurmas gereklidir. nsanlk tarihinin % 99u gibi ok byk bir blmn kapsayan bu a, ayn zamanda ilk insan atalarnn ortaya kn ve ilk aletlerin retiminin gerekletirildii dnemdir.

Paleolitik Dnem insanlar ekonomik adan, avc ve toplayc topluluklardr. Besin retmeyi bilmeyen bu insanlar, yalnzca yaadklar ortamda bulunan yabani sebze, meyve ve kkler ile avlandklar hayvanlar yiyerek beslenmilerdir. klim ve evre koullarna uygun olarak kk gruplar halinde avc-toplayc bir yaam tarz srdrmlerdir. Bu dnem topluluklarna ait bilgilerimiz ounlukla maara ve kaya alt snaklarnda tespit edilen yaam alanlarndan gelmektedir.

Paleolitik Dnem ana izgileriyle Alt, Orta ve st olmak zere 3 evreye ayrlmaktadr. Alt Paleolitik devrin insanlar, beyin kapasiteleriyle orantl olarak kendilerini vahi hayvanlardan korumak, beslenmek, avlanmak iin basit ta aletler yapmaya balamlardr. Genellikle talar daha sert olan baka talarla yontarak ilemiler veya evrelerinde bulunan ve ok az bir mdahale ile alet haline gelebilen paralar kullanmlardr.

Alt Paleolitik dnemde olduka lml geen iklim, Orta Paleolitikde sertlemi ve giderek bol kar yayla yeni bir buzullama dnemine girmitir. Bu dnemde insann yaay ve teknolojisinde bir dizi deiiklikler meydana getirmitir. Bu teknolojik deiikliin en belirgin yan, yonga endstrisinde kendini gsterir. Alt Paleolitikin kaba ta alet (iki yzeyli) ve yongalarnn yerini olduka dzenli bir ekilde yontulmu ve kenarlarda yaplan dzeltilerle u kazyc haline sokulmu ilenmi yonga aletler alr. Bu dnemin insanlar olan Neanderthallerin, eldeki kstl alet teknolojisi ile mamut, gergedan, geyik gibi byk hayvanlar avlayabilmeleri bu insanlarn avclkta ne kadar ustalatklarnn ve hayvanlar avlayabilmek iin birtakm av teknik ve yntemlerini gelitirdiklerinin bir kantdr.

Ayrca bu dnemde, inanlarla ilgili birtakm belirtilerin de ortaya kt tespit edilmitir. rnein tek, ya da ift ukurlar eklindeki mezarlar Neanderthallerin l gmme eylemleri hakknda bilgi veren izlerdir.

klimin tekrar hissedilir derecede souduu ve kuru hale geldii st Paleolitik ada, Neanderthallerin yerini modern insann atas olan Homo Sapiens Sapiensler alr.

st Paleolitik dnemde ta teknolojisindeki gelime dikkati ekecek bir dzeydir. Alt Paleolitikte, ksmen de Orta Paleolitikte grlen klasik iki yzeylilerin (el baltas) yerini akmakta yonga ve dilgilerin zerine yaplm, eitli tipteki aletler almtr. n kazyclar, ta delgiler, ta kalemler, yaprak biimli ular, mekik aletler bunlardan bazlardr. st Paleolitikin son evrelerinde ise srt devrik dilgiciklerin ortaya kt grlmektedir. Ta aletlerin yan sra kemik ve boynuzdan yaplm aletlerde de byk bir art gzlenmektedir.

st Paleolitik an nemli gelimelerinden biri de insanlarn entelektel hayatlaryla ilgili birtakm sanat eserlerini yapmaya balamalardr. Maara duvarlarna ve eitli objeler zerine yaplan boyal resim, gravr, alak kabartmalar ile heykelcikler, Paleolitik sanatn dikkat ekici eleridir.

Anadolu Paleolitikine gnmze dein yaplan kaz ve yzey aratrmalarnn nda bakldnda Alt, Orta, st Paleolitik dnemlere ait ta ve kemik endstri, fauna, flora ve insan kalntlar ile sanat yaptlarnn ele gemi olmas, Anadolunun bu dnemde dikkati ekecek lde iskan edildiini ortaya koymaktadr.

Bugnk bilgilerin nda, Anadolu Paleolitik Dnemin tm evrelerini, stratigrafik sreklilik iinde veren en nemli buluntu merkezi Karain Maarasdr. Antalyann 30 km. kuzeybatsnda yer alan bu merkezde Alt, Orta ve st Paleolitik dnemlere ilikin evreler tespit edilmitir. Bu evrelere ait ok sayda yontma ta ve kemik aletin yan sra, tanabilir sanat eserleri, Neanderthal ve Homo Sapienslere ait di ve kemik kalntlar bulunmutur. Karain Maaras, buluntularyla, yalnz Anadolu deil, ayn zamanda Yakn Dou Paleolitii iin de byk nem tamaktadr. Yarmburgaz (stanbul), azl (Hatay), kzini (Antalya) gibi yerler Anadolu Paleolitii asndan nem tayan dier merkezlerden bazlardr.

NEOLTK DNEM

Pleistosenden Holosen Dnemine geile birlikte oluan yeni iklim artlarna ve onun oluturduu evreye uyum salayan insanolunun besin retime getii ilk dneme Neolitik Dnem ad verilmektedir. Paleolitik Devirde, yz binlerce yl boyunca avclk ve toplayclkla konar-ger bir yaam srdren, aletlerini talar yongalayarak biimlendiren insanlar, Neolitik Dnem iinde tahllar tarma alarak, hayvanlar evcilletirerek, yerleik ky yaantsna geerek, yonga aletlerin yan sra srterek biimlendirdikleri farkl aletler yaparak ve kilden kap-kacak yapma teknolojisini gelitirerek yeni bir yaam biimine balamlardr. nsan yaamnda ok byk boyutlu dnmleri beraberinde getiren bu gelimeler gz nnde bulundurularak bu dnem Neolitik Devrim olarak da tanmlanabilmektedir. Ancak, yaanan bu dnmler aniden olmam, M..11000-7000 yllar arasnda tedrici olarak yaanmtr.

Neolitik Dnemde gelikin ky yaamnn kurulduu, ancak gnlk ilerde byk kolaylk salayan anak mlek retiminin bilinmedii, bunun yerine ahap ya da tatan kaplarn kullanld ilk evresi Akeramik (seramiksiz) Neolitik (M..11000-7000) olarak adlandrlr. Neolitik Dnemin, anak mleksiz aamas da kendi iinde, A, B ve C aamalaryla adlandrlr (PPNA, PPNB, PPNC).

Yerleik yaamn balangc ile ilgili olarak, insanlarn nce yabanl tahllar topladklar, koyun-kei gibi abani hayvan srlerini denetim altna aldklar, bu sre iinde gebe bir yaam srdkleri ve ancak tarla tarmna baladktan sonra kalc kyler kurduklar dnlmekteydi. Anadoluda yaplan anak mleksiz Neolitik Dnem kazlar yerleik yaamn besin retiminden nce baladn avclk ve toplayc yaam biimi devam ederken bile byk yerleimlerin kurulduunu ortaya koymutur. En erken rneklerini M 11000 yllarndan itibaren grmeye baladmz ve M 7000 yllarna kadar devam eden srete ayn, Nevali ori, Gbekli Tepe, Akl gibi byk yerleimlerin avcla dayal bir ekonomiye sahip olduklar ortaya kmtr. Yabanl tahllarn tarma alnmas bu sre ierisinde gereklemitir.

anak mleksiz Neolitik evreden sonra gelen anak mlekli Neolitik evre (M.. 7000-5500), besin retimine dayal ky yaamna ait sosyal ve ekonomik kurumlarnn ortaya kt dnemdir. anak-mlein ortaya k beslenme alkanlklarndaki deiimi yanstmaktadr. Kilden anak-mlek retilmesine ilikin teknolojinin Yukar Mezapotamya Blgesinde ortaya kt ve buradan dier blgelere yayld dnlmektedir. Ancak, Yumuktepe ve atalhyk gibi kaz yerlerinin en alt tabakalarnda ortaya kan anak-mlein M 7. binyln balarna kadar inmesi, bu teknolojinin Anadoluda da olduka erken bir tarihte ortaya ktn gstermektedir. Yaplan aratrmalar, anak-mlek teknolojisinin M yaklak 6500 yllarndan sonra geni bir corafyada hzla yayldn ve birok yerel seramik retim ortaya ktn gstermitir.

Trkiyede Neolitik Dnem Aratrmalar

Trkiyenin Neolitik kltrleriyle ilgili ilk veriler R.J. Braidwood tarafndan Amik Ovasnda kazlan Tell Cudeyde, H. Goldman tarafndan kazlan Tarsus-Gzlkule ile J. Garstangn kazd Mersin-Yumuktepe Hynn alt katmanlarnda bulunan anak mlekli Neolitik Dneme tarihlenen dolgulardan elde edilmitir.

Anadolu Platosu zerinde Neolitik Dnemin varlnn yadsnmaz ilk kantlar, 1957-1960 yllar arasnda J. Mellaartn Haclar kazlaryla ortaya km bunun hemen ardndan J. Mellaart ile D. French Anadoluda yaptklar kapsaml yzey aratrmalaryla Anadoluda ve zellikle Anadolunun gney kesimlerinde ok sayda Neolitik Dnem yerlemesinin bulunduunu ortaya kmtr. Ayn dnemlerde H. ambel ile R.J. Braidwood tarafndan Gneydou Anadoluda gerekletirilen yzey aratrmalar blgede ok sayda Neolitik yerleimin var olduunu ortaya koymutur.

1960l yllarda Anadoludaki Neolitik dneme ynelik ilk kaz almalar yaplmtr. Bunlarn banda, J. Mellaartn anak mlekli Neolitik Dnemi temsil eden atalhyk kazlar, H. ambel ile R.J. Braidwoodun anak mleksiz Neolitik Dnemin tm geliim srecini yanstan ayn kazs gelmektedir.

Eski Yakndounun en gelimi Neolitik merkezlerinden birisi olan atalhyk bu dneme ait nemli bulgular salamaktadr. Konyann 52 km. gneydousunda, umra lesinin 11 km kuzeyinde yer alan atalhykte yaplan kazlarda aa karlan evlerin ve yerleimin belirli bir dzene gre ina edildii grlmektedir. Bu dzenleme dikdrtgen planl evlerin avlular etrafnda bitiik olarak sralanmas ile salanmtr. Ta temelin bulunmad, kerpiten dz daml olarak yaplan bu evlerin planlar birbirinin ayndr. Evler, geni oturma odas, depo ve mutfaktan olumakta; oda ilerinde seki, ocak ve frnlar bulunmaktayd.

atalhyk evlerinin en nemli zellii duvarlarnn boa balar ve resimlerle bezeli olmasdr. Yksek kabartma ya da tam plastik olarak ilenen boa balarnn bir ksm gerek boa bann kille svanmas ile yaplmtr. Duvar resimlerinin yapmnda kirli bej kerpi svas zerine krmz, pembe, kahverengi, beyaz ve siyah renkler kullanlmtr. Herhangi bir motif gstermeyen dz boyal panellerin, tek ya da ok renkli geometrik bezeklerin, iek, yldz, daire gibi sembolik motiflerin yan sra deiik konulu tasvirler de grlmektedir. Bunlar arasnda insan elleri, tanralar, insan figrleri, av sahneleri, boalar, kular, akbabalar, leoparlar, yabani geyik, yaban domuzu, aslan, ay gibi hayvanlardan oluan bezekler ile manzara ve mimari tasvirlerden bir kentin arkasnda pskren volkan ve basz cesetleri gagalayan akbabalar kovalayan insanlar nem tarlar. atalhykte ele geen tanra figrinleri Ana Tanra fikri bereket klt ile ilikilendirilmektedir. Ele geen figrinler arasnda iki yanndaki leopara dayanm, douran tanra olduka zgn bir paradr. El yapm atalhyk anak-mlekleri genelde kahverengi, siyah ve krmz renk tonlarndadr. Daha ok oval formlara sahip seramikler Neolitik Dnemin ge evresinde basit geometrik motiflerle bezenmeye de balanmtr. atalhykte ele geen eitli talardan, deniz hayvanlarnn kabuklarndan yaplm kolyeler, obsidyen aynalar ve makyajla ilgili buluntular o dnem insannn sslenme aralarn gsteren belgelerdir. atalhykte dokuma ile ilgili olarak, hasr ve sepetlerin negatif izleri kil veya silislerin zerinde grlmtr.

Pimi toprak ve tatan yaplm olan geometrik bezekli damga mhrler Neolitik Dnemde mlkiyet dncesinin rnleri olarak ele alnabilir. akmakta ve obsidyen eitli alet ve silahlarn, kemik ise bz, ine, sap gibi eyalarn yapmnda kullanlmtr. Bu ada yaygn olmamakla birlikte ilkel yntemlerle bakrn ilendii, ayrca Anadolu iinde ve komu blgelerle ticaret yapld da bilinmektedir.

atalhyk insanlar llerini evlerin tabanlar altna gmmlerdir. ocuklar oda taban altna, yallar tek ya da grup halinde oda iindeki sekilerin altna gmlmekte, yanlarna l hediyesi braklmaktayd.

1970li yllarda Trkiyede Neolitik Dnem aratrmalar durma noktasna gelmi ve uzun bir sre ayn kazs Trkiyedeki tek Neolitik kaz yeri olarak kalmtr. 1991 ylna kadar devam eden ayn kazlarnda yerleimin anak mleksiz Neolitik A dneminde kurulduu ve yerleimin kesintisiz olarak anak mlekli Neolitik Dnemin sonlarna kadar srd anlalmtr. Yerleimin geni bir alanda kazlm olmasyla yerleimin dzeni, planlanmas ve kendi iinde farkllk gsteren kullanm alanlar anlalabilmitir. ayn kazlarnn kazandrd bir nemli sonu da, l gmme ve inan sistemiyle ilgili veriler olmutur. Yap tabanlarnn altnda bulunan ok sayda mezar ve bunlarla birlikte bulunan l hediyeleri bulunmutur. Ev ii mezarlarn yan sra, iinde ok sayda bireyin kemiklerinin toplanm olduu zel yap, mimari zellikleri kadar br dnyayla ilgili inan sistemindeki eitlilii de ortaya koymutur. Yaplan deerlendirme llerin bazlarnn kafataslarnn ayrldn ve bunlarn zaman zaman trensel amalar iin ortaya karlarak kullanldn gstermektedir. ayn kazsnda Neolitik Dneme ait ok sayda alet, tak ve ss eyalar bulunmu olup, anak mleksiz Neolitik Dneme ait bakr ve malahit buluntular dikkat ekicidir.

1983 ylnda anlurfa linde bulunan Nevali oride balayan kurtarma kazlar ve bu kazlarda aa karlan tapnaklar, heykeller, kabartmalar ile dier buluntular Neolitik Dnem aratrmalar asndan arpc sonular salamtr. 1991 ylnda kurtarma kazs olarak balayan Hallan emi kazs ilk olarak, anak mleksiz Neolitik A evresine tarihlenen yerleimlerin Trkiyede bulunduunu gstermitir. Gneydou Anadoluda halen devam etmekte olan Neolitik Dnem kazlar arpc sonular salamaya devam etmektedir. Buluntularyla dikkat eken yerlerden bir tanesi Batman Krtik Tepe kazsdr. anak mleksiz Neolitik A dnemine tarihlenen kaz yerinde, Hallan emi ve ayn gibi yuvarlak planl yaplarn yan sra, ok sayda mezar ve l armaanlar aa karlmtr.

Son yllarn en nemli buluntu yerlerinden bir tanesi anlurfada bulunan Gbekli Tepedir. Harran Ovasna hakim olan bir dan zirvesinde bulunan Gbekli Tepe antsal kalntlar ve yerleimin bykl ile dikkati ekmektedir. Gbekli Tepe kazlarnda rnekleri Nevali ori ve aynnden bilinen, anak mleksiz Neolitik Dnem tapnaklarnn iyi korunmu antsal rnekleri aa karlmtr. Ykseklikleri 4 metreyi bulabilen ta duvarlar, bu duvarlar boyunca grlen sekiler, terrazzo tekniindeki taban demelerinin yan sra, T biimindeki antsal dikilitalar, Gbekli Tepeyi Yakndou kltr corafyasnda ayrcalkl bir yere getirmitir. Dikilitalarn ounun zerinde alak kabartma olarak eitli hayvanlar, bazlarnda belirli bir konuyu tanmlayan sahneler, bazlarnn zerinde ise soyut simgeler grlmektedir. Gbekli Tepede dikilitalarn yan sra, tatan eitli boyutlarda hayvan heykelleri de bulunmutur. Gbekli Tepe betimlemeleri bceklerden yrtc hayvanlara, srngenlerden kulara kadar her trl hayvan iermektedir.

1989 ylnda balayan Akl Hyk kazlar, 20 metreyi bulan dolgu kalnlyla Anadoluda, Yakndounun dier yerleriyle karlatrlacak kadar uzun bir zaman dilimini yanstan, anak mleksiz Neolitik Dneme ait kltr katlarnn bulunduunu ortaya koymutur. Blgenin Neolitik kltrleri hakknda son dnemlerde bilgi salayan nemli merkezler arasnda Pnarba, Musular, Tepecik-iftlik, Kk Hyk ve kazsna yeniden balanan atalhyk bulunmaktadr.

Yakn dnemlere kadar Bat Anadolu Neolitii ile ilgili bilgiler olduka snrl durumdayd, ancak son yllarda balayan Ulucak, Yeilova, Ege Gbre ile Dedecik-Heybelitepe kazlar bu snrll ortadan kaldrmaya balamtr.

Balkanlar ve Anadolunun Neolitik kltrlerinin birbirlerine baland blgeyi oluturan Trkiyenin kuzeybatsnda son yllarda gerekletirilen kazlar arasnda Ilpnar, Mentee ve Barn gibi kazlar bulunmaktadr. Trakya Neolitii ile ilgili ilk bilgi, 1986 yl stanbul Yarmburgaz Maaras kurtarma kazsyla ortaya km, bunu Hoca eme kazlar ve Krklareli Aa Pnar kazlar izlemitir.Trakya Neolitiini en iyi tantan yerleim yerlerinden olan Aa Pnar Neolitik Dnem ky yaantsn olduka ayrntl bir ekilde vermektedir. Dairesel plana sahip Aa Pnarda ok sayda ambar bulunmaktadr.

KALKOLTK DNEM

Ta aletler yannda bakrn da kullanlmaya balamasndan dolay Kalkolitik a olarak adlandrlan bu dnemin erken aamalar Ge Neolitiin devam olarak deerlendirilmektedir. Kalkolitik a kltrlerinde blgesel zellikler ar basmakta olup, bu dnem Erken, Orta ve Ge olmak zere evre halinde incelenmektedir.

Anadoluda en gelimi Erken Kalkolitik kltrlerinden biri Burdur il merkezinin 26 km gneybatsnda bulunan Haclar yerleiminde karmza kmaktadr. Haclarda kerpi yaplar kare ya da dikdrtgen planl, ta temelli olup, dz damldrlar. Evler arasndaki dar sokaklar ve yerlemenin etrafn evreleyen kerpi koruma duvar ile Haclar etkileyici bir grnme sahiptir.

Haclarda bu an en belirgin zellii, el yapm, boyal anak mlein kullanlm olmasdr. Haclarn Erken Kalkolitik aa ait katlarnda teknik ve form asndan ileri bir dzeye erimi parlak perdahl, tek renkli anak mleklerinin yan sra zengin bezeklere sahip boyal anak mlek giderek art gstermektedir. Boyal olanlar krem ya da pembemsi sar renkte zemin zerine krmzms kahverengi ile yaplm geometrik motiflerle bezenmitir. Oval azl kseler, kre gvdeli mlekler, iri vazolar, dikdrtgen anaklar, kpler ve testiler deiik kap formlar arasndadr. Neolitik an devam olan pimi toprak tanra heykelciklerinin ou oturur durumda ve daha ematik olarak yaplmtr. Ta, kemik ve az saydaki bakr eya da ayn gelenein devamdr.

M. VI. binin ilk yarsnda Kuzey Mezopotamyada ekillenmeye balayan Halaf Kltr Yakndounun en dikkat ekici boyal anak mlek geleneklerinden birisidir. Kubbeli yuvarlak bir ana mekn ile yannda zeri kapal dikdrtgen bir kntdan oluan tholos tipi yaplar bu kltrn anak-mlek dndaki zelliklerinden bir tanesidir. Gney Dou Anadoluda Kalkolitik Dneme tarihlenen bu tip yaplar, Nevali ori, avi Tarlas, gibi merkezlerden bilinmektedir.

Kalkolitik Dnemin ilerleyen evrelerinde Mezopotamya kkenli bir dier kltr olan Obeyd Kltr Dou ve Gneydou Anadoluyu etkisi altna almtr. Obeyd kltr etkilerinin grld merkezler arasnda Korucutepe, Tlintepe, Tepecik, Noruntepe, Hassekhyk, Deirmentepe gibi merkezler belirtilebilir.

Beiktepe ve Kumtepe yerleimleri ile birlikte, Ge Kalkolitik dnemde anakkale boaz yresi ilk defa yerleimlere sahne olmaya balamtr. Ge Kalkolitik an Bat Anadoludaki nemli yerlemelerinden biri de Beycesultandr. Denizli iline bal ivril lesinin 5 km. gneydousundaki bu yerleimin XL XX yap katlarnn (M. . 4000 - 3000) Ge Kalkolitik aa ait olduu anlalmtr. Dikdrtgen planl kerpi yaplarn bazlar uzun ve megaron tipini andrmaktadr. Yaplarn iinde duvarlara destek grevi yapan payeleri, ocak yerleri, duvar kenarlarnda sekileri, ileri sval silo / erzak blmleri bulunmaktadr. Beycesultanda bir mlek iinde ele gemi olan gm yzk, bakr aletler, haner paras ve ine maden aletler bakmndan nemli bir grubu oluturur. Ge Kalkolitik a seramii gri, siyah, kahverengi zeminli ya da bu renkler zerine beyaz geometrik boyal, bazlar izi bezelidir.

Ge Kalkolitik Dnemin sonlarnda Dou Anadolunun en youn yerleim gren blm Malatya-Elaz yresidir. Noruntepe, Korucutepe ve Malatya Arslantepe dnemin belli bal yerlemeleridir. Arslantepenin bu dneme tarihlenen tabakasnda antsal bir yap kompleksi aa karlmtr. M.. IV binyln ortalarnda Mezopotamyada Obeyd kltr Uruk kltrne brakmaya balam, buna paralel olarak blgeleraras ticaret hzla gelimeye balamtr. Sklaan ticari ilikilerle birlikte Mezopotamya kkenli bu kltr Hassek Hyk, Hac Nebi gibi merkezlerde kendini hissettirmitir.

Anadolunun kuzey kesiminde bugne dein karlalan en eski yerleim Ge Kalkolitik aa aittir. Yozgat ilinin 67 km. gneydousundaki Aliarda yaplan kazlar ile orum ili, Alaca ilesinin Hyk kyndeki Alacahykte yaplan kazlarda Ge Kalkolitik Dneme tarihlenen tabakalar tespit edilmitir. Her iki yerleim yerinde de dikdrtgen planl kerpi yaplara ait kalntlar ve kahverengi, siyah, koyu gri renklerde anak mleklere rastlanmtr. Tek renkli olan seramiklerin bazs izi ya da oyma bezeklidir. Kap formlar arasnda meyvelikler, marapalar ve kpler ounluktadr.

Kalkolitik ada Anadoluda l gmme adetleri blgelere gre deiiklik gstermektedir. ller yerleim yeri iine veya yerleim yeri dna toprak, kp ya da ta sanduka biimli mezarlara gmlm, yanlarna l hediyesi olarak anak, mlek, ss eyas ve silahlar braklmtr.

Daha youn bir yerleim grm olmasna karn Kalkolitik ada da Anadoluda bir kltr btnlnden sz edilmesi mmkn deildir. Bu dnemde Anadolunun corafi ve toporafik konumu gerei baz d etkiler sz konusudur. Bu durum zellikle Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu blgelerinde, Halaf kltr eleri ile Obeyd kltr elerinin beraber grld Kalkolitik Dnemde belirgindir.

ERKEN TUN AI

Anadolu, M. . IV. binin sonu, III. binin balarnda Erken Tun ana girmitir. Bu dnemde Anadoluda yaayan insanlar, bakra kalay kartrarak daha sert bir alam elde etme teknolojisini gelitirmilerdir. Tuncun yan sra bakr, altn, gm ve doal altn - gm alamndan gereksinimlerine cevap veren her trl eyay retmilerdir.

Erken Tun a, genelde alt evreye ayrlmakta olup, ET I (M 3200-2650), ET II (M 2650-2400), ET III (M 2400-2000) eklinde gerekletirilen bu blmlenme dnemin gelimelerini daha iyi deerlendirebilmek amacyla nerilmitir. Erken Tun ann bu ekilde blmlenmesi Anadoluda ilk defa Mezopotamya kronolojisine uygun olarak Gzlkule (Tarsus) kazsndan elde edilen sonulara dayanlarak nerilmitir.

Ge Kalkolitikten Erken Tuna gei kesintisiz olmu, kasaba ve kylerde mimarlk eserleri, damga mhrler ve idoller yerel geleneklere uygun ekilde geliimine devam etmitir. Kalkolitik ada olduu gibi, tarmc ve hayvan yetitirici olan dnemin insanlar ticaret ve teki maden iiliinde ciddi gelimeler kaydetmitir. Ticari aktiviteler eitli blgelere yaylm olan eserler tarafndan kantlanmaktadr. Bu dnemde altn, gm, bakr ve tun gibi metallerin ilenmesi ok yetkin bir ekilde ilenmesi renilmitir. Anadolunun deiik yrelerinde ve ounluu mezarlara l hediyesi olarak braklm durumda ortaya karlan zengin maden buluntular ile yerleim alanlarnda aa karlan maden dkm kaplar bu alanda eriilen ileri dzeyi gstermektedir. Eserlerin nicelik ve nitelikleri bu a insannn yalnz besin retme ura iinde olmadn, sanat ve madencilikle uraanlarn da azmsanmayacak bir dzeye eritiini ortaya koymaktadr.

Eken Tun a I

Erken Tun ann balangc Bat Anadoluda Kumtepe Ib, Kusura A ve Beycesultan XX tabakalar ile temsil edilmekte olup, Troya I a-f bu dnemin daha ge bir evresine aittir. Troia I, bu dnemde sur ile evrili kk bir yerleimdir. Sur iinde Ege dnyasnda yaygn olan megaron planl yaplarn ortasnda, gnlk kullanmdan ok kutsal bir ilevi olduu dnlen byk ocaklar bulunmaktadr. Bu yaplarn bazlarnn hem idari hem de dinsel ileve sahip olduu dnlmektedir.

Erken Tun a I dneminde, Ege Blgesinin Ege adalar ile kltrel olarak ok yakndan ilikili olduu deerlendirilmektedir. Bu dnemin Ege Blgesindeki nemli yerleimleri arasnda Limantepe, Bakla Tepe, Kulakszlar mermer atlyesi, Beycesultan saylabilir.

Bu dnemde, Yukar Sakarya Havzasnda bulunan Demircihyk bir avlu etrafnda radyan plan emas oluturacak ekilde yan yana yaplm yamuk biimli evlerden oluan bir ky yerleimi eklindedir. Klloba sur ile evrili olan bir yerleim olup, siyah, gri, parlak perdahl gaga azl testiler bu evrede ortaya kmtr. Kzlrmak havzasnda Aliar 15 M dnemin balarna tarihlenmitir. Aliar bu evreden itibaren sur ile evrili bir yerleim zellii gstermektedir. Aliar 14-12 M, Kltepe 18 ve Alacahyk 9 tabakalar dnemin ikinci yarsna tarihlenmitir.

Orta Karadeniz Blgesinde Erken Tun a I kltrleri kiztepe, Dndartepe, Tekeky ve Kaledoruu yerleimlerinden bilinmektedir. kiztepede dnemin mimarisi aralarnda byk frnlarn bulunduu avlularla ayrlan tek odal, drtgen planl yaplardan oluur. Yaplarn duvarlarnn tomruklarla ina edildii, iten ve dtan svand anlalmtr. Kimyasal analizleri yaplan ou buluntunun arsenikli bakrdan retildii belirlenmi, arsenikli bakr ve tun alamndan ok eitli tiplerde alet ve silahn yan sra madeni kaplar ve ss eyalar retilmitir.

Yukar Frat havzasnda Tepecik ve Arslantepe VI A yerleimleri dnemin ilk yarsndan itibaren kullanlmtr. Bu tabakalarda koyu yzeyli ve saman yzeyli seramiklerin yan sra ak renkli, ark yapm Uruk seramiinin varl, Ge kalkolitik dnemde blgede ticaret kolonileri kuran Mezopotamya kkenli topluluun varln srdrmeye devam ettiini gstermektedir. Arslantepe VIA tabakasndaki kent bir ticaret merkezi zellikleri gsterir. Kaln kerpi duvarl sarayn idari, ticari ve dini blmleri bulunmaktadr. Sarayn evresinde zengin ailelerin oturduu dnlen grkemli konutlar aa kartlmtr. ok sayda madeni ksa kllar, mzrak ular ve kemer tokas gibi buluntu topluluklar kentte madenciliin ulat dzeyi yanstr. Bu dneme ait bir oda mezar, zengin buluntularna gre kral mezar olarak tanmlanmtr. Mezarda Ge kalkolitik Dneme ait Uruk kaplarnn yan sra Karaz kltrne ait kaplarn ele gemesi, Uruk kltrnn blgede M 3. Bin balarnda varln srdrmeye devam ettiini kantlamtr.

Dnemin ikinci evresine tarihlenen Arslantepe VIB bir ky niteliindedir ve blgede Dou Anadolu-Transkafkasya kkenli kltr hakimdir. i d siyah, kahverengi veya krmz astarl, parlak perdahl kaplar teknik zellikleri ve biimleri fazla deimeden Dou Anadolu Blgesinde M 2. bin bana kadar retilmitir. Blgede bu seramik tr Sakyol Pulur, Tepecik, Noruntepe, Korucutepe, Tlintepe, Takun Mevkii, Pirot Hyk gibi ky niteliindeki yerleimlerde belgelenmitir. Sakyol Pulur ortadaki avlunun evresine dizilmi yamuk biimli mekanlaryla radyal dzenle planlanm ky plannn Dou Anadoludaki temsilcisidir.

Kuzeydou Anadolu Blgesinde Karaz, Pulur, Gzelova ve Sos Hykte Karaz mlekleri kabartma ve kazma teknii ile bezenmitir. Bu kltr Van Gl evresinde de yaygndr.

Erken Tun a I kltrleri Bat Akdeniz Blgesinde Karata Semayk, Kuruay gibi merkezler ile temsil edilmektedir. Dou Akdeniz Blgesinde yer alan nemli merkezler arasnda Tarsus Gzlkule, Tell el Cdeyde, Gedikli Karahyk ve Tilmen Hyk saylabilir. Hassek Hyk, Samsat Lidar Hyk, Kurban Hyk, Nevali ori, Tilbear gibi merkezler dnemin Gneydou Anadoluda bulunan nemli merkezleri arasndadr.

Erken Tun a II

Erken Tun a II dneminde, Akdeniz, Ege ve Karadeniz kylarnda deniz ticareti, Mezopotamya, ran ve Kafkaslar ile Balkanlar arasnda da kara ticareti gelimitir. Ticaret yollar zerindeki yerlemeler bymeye ve surlu byk yerlemeler belirmeye balar. Byk kentlerin evresinde bu kente bal kk yerlemelerden oluan hiyerarik yerleim emas belirgindir ve yerlemelerin sayca artt grlr. Bat Anadoluda Troya I kltr devam eder, dnemin ikinci yarsnda Troya II de baz yeni kap tipleri ortaya kar. Douda Karaz kltr yaygnlar ve Amik H evresinde Dou Akdenize kadar yaylr. Dou Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgesi bu dnemde Mezopotamya kltrleriyle etkileim iindedir.

Bu dneme tarihlenen Troia Iin ge evreleri ve II a-f evrelerinde yerleim genilememeye devam etmitir. Kente antsal iki kapdan girilmektedir ve iinde yan yana ina edilmi megaronlar bulunmaktadr. Toya II a yap katnda ilk ark yapm kaplar grlmeye balamtr. Dnemin Bat Anadolu Blgesinde bulunan dier nemli yerleimleri arasnda Limantepe, Ky Klack (Iasos), Beycesultan, Karata ve Kusura belirtilebilir.

Demircihyk, Polatl, Karaolan, Klloba, Alacahyk, Acemhyk, Konya Karahyk, Kltepe ve Aliar dnemin Anadolu Blgesinde bulunan nemli yerleimleri arasndadr. Bu dnemde Arslantepe ve Noruntepe yerleimleri kk ky yerleimlerine dnm ve Dou Anadolu Blgesinde Karaz kltr baskn hale gelmitir. Bat Akdeniz blgesinde Karata-Semayk, Bademaac, Dou Akdeniz blgesinde Gzlkule, Gedikli ve Zincirli dnemin nemli yerlemelerindendir. Lidar Hyk, Hassek Hyk, Kurban Hyk ve Titri Hyk Gneydou Anadoluda dikkat ekici boyuta ulaan merkezlerdir.

Erken Tun III

M 3. binin son eyreinde Anadoluda feodal kent devletleri hkm srm, kentleri evreleyen grkemli surlarn iinde saray niteliinde yaplar yer alm, evresinde cadde ve sokaklarla dzenlenmi aa kentler kurulmutur. Yerleim dokusu orta ve kk boyutlu surlu kentlerin yan sra youn tarmc ky yerleimlerinden oluur. M 2200 yllarndan itibaren yazl belgelerden Akkadl tccarlarn ve Akkad ordularnn Anadolu topraklarna girdii renilmektedir. Hatti Kral Pampa bakanlnda Anadoludaki 17 kent devleti Akad kral Naramsinin ordusuna kar birlik kurmu, bu kraln Diyarbakr yaknlarndaki Pir Hseyinde ele geen steline gre, Gneydou Anadoluda Akkad hkimiyeti kurulmutur.

Mimari geleneksel ta temelli, kerpi duvarl, dz daml yaplardan olumaktadr. Karadeniz ve Akdeniz blgelerinde ahap ve kerpi kullanm yaygndr. l gmme geleneklerinde baz deiimler belirginleir. Bu dnemde yaygnlaan zengin kymetli madeni eyal oda mezarlar arasnda Alacahyk, Horoztepe, Kltepe, Gedikli, Karkam oda mezarlarnn olaslkla yerel yneticilere ait olduu dnlmektedir. Bu madeni buluntular bu dnemde Anadolu madenciliinin ilerlediini gsteren nemli bir buluntu grubunu oluturur. Anadoluda Orta ve Ge Tun alarnda yaygnlaan yakma gmme geleneinin en eski rnei bu dnemde Gedikli mezarlarnda belirlenmitir.

Bu dnemde Orta ve Dou Anadoluda ET II seramik gruplar retilmeye devam edilmi, bunun yan sra yerel olarak retilen boyal kaplar ortaya kmtr. Gneydou Anadolu Blgesi, bu dnemde de Kuzey Mezopotamya ve Kuzey Suriyeden bilinen kaplarnn yaylm alan ierisinde yer almaktadr.

ORTA TUN AI

M 2. Binin ilk yarsna tarihlenen dnem, Orta Tun a olarak adlandrlmaktadr. Bu dnemde Anadolu irili ufakl ok saydaki beyliliin egemenlii altndadr. Dnemin nemli karakteristiklerinden bir tanesi, bu beyliklere bal kent yerleimlerinin saylarnn artmas ve bu yerleimlerin boyutlarndaki bymedir.

M.. 2000-1750 yllar arasnda Kuzey Mezopotamya merkezli Eski Assur krall, Anadolu ile ticari ilikiler kurmu, Assurlu tccarlar Anadoluda ticaret kolonileri kurarak bir ticari yap oluturmulardr. Bu yapnn adn tayan ticari yerler ivi yazl kaynaklarda karum, daha kk boyutlu olanlar ise wabartum olarak adlandrlmtr. Anadoluda zengin gm ve bakr kaynaklar bulunmasna karn, bakr ile alama sokularak tun elde edilmesini salayan kalay bulunmamaktadr. Assurlu tccarlarn Anadoluya getirdikleri kalay ile Mezopotamya kkenli tekstil rnleri Kltepe zerinden dier Anadoluda bulunan dier ticaret kolonilerine dalyordu. Assurlular, bu ticari aktivitenin sonunda lkelerine altn ve gm gtryorlard.

Bu ticari organizasyon Anadolunun en eski yazl arivleri ile belgelenmi ve Anadolu tarihi dnemlere girmitir. Anadolu'da Eski Assurca yazlm binlerce tablet ortaya karlmtr. Kani Karumunda aa karlan tabletler ticari, iktisadi ve hukuki ieriklidir.

Bu ticaretin merkezi Kayseri yaknndaki Kltepe (Kani) kenti eteklerinde kurulan Pazaryeridir (Karum). Hyk ve Karum'da dini ve resmi yaplar, iki katl konutlar, dkknlar ve atlyeler bulunmutur. Karumda Anadolu ve Mezepotamyal tccarlarn yan yana yaadklar anlalmtr.

Kaniin 9-10. tabakalar Karumun III-IV. Katlar ile adatr. III.-IV. yap katlarnda yazl belge yoktur. IV. kat ana toprak zerine kurulmutur. Kk, kerpi yaplarda elde yaplm Erken Tun a geleneinin devam niteliinde tek renkli, ounlukla krmz astarl seramiin yan sra Aliar III boyal kaplar da ele gemitir. arkta retilen krmz astarl kaplar bu tabakada az oranda temsil edilmitir. III. katta ark yapm seramik, el yapm Aliar III kaplarndan daha youndur.Kaniin 6.-8. yap katlar Karumun Ia/b-II katlar ile adatr. Hykteki 7. tabaka saray (Kral Warama saray) yangnla tahrip olmutur. Kani/Neay fetheden Kuar Kral Pithana ile olu Anitta da bu saray kullanm olmaldrlar. Tepenin bat kesiminde bulunan odal yapda Kral Anittann saray yazl tun mzrak ucu bulunmutur.

Karumun II. Kat M.. 1920/1950-1840 yllar arasna tarihlenmitir. Kltepede bulunmu olan 20 bini akn tabletin byk ounluu II. katta bulunmutur. Buluntular arasnda silindir ve damga mhrler, kurun, tun, fildii, gm kadn ve erkek tanr figrinleri bulunur. Bu dnemde Anadoluda ark retimi kaplar yaygndr. anak, mlek ok gelimi olup, parlak krmz renkteki kaplarn ou madeni kaplarn taklitleridir. Byk bir biim zenginlii gsteren gaga azl testiler, emzikli kaplar, yksek ayakl anaklar bu dnemin seri retim sisteminin nemli tanklardr. Trenlerde kullanld dnlen hayvan biimli iki kaplar byk bir eitlilik gsterir.

Karumun II. katnn yangn enkaz stne ayn plan emas ve yap zellikleri ile kurulan Ib kat 1810/1798-1740 yllar arasna tarihlenmitir. Assurla ticari ilikilerin zayflad bu dneme ait az sayda tablet aa karlmtr.

Dnemin yazl belgelerinde en fazla ismi geen kentlerden bir tanesi olan Puruhandann Aksaray yaknlarnda bulunan Acemhyk olabilecei ne srlmektedir. Buradaki yerleim yaklak olarak 700 x 600 m boyutlarna ulaan hyk ve onu evreleyen Aa ehir'den olumaktadr. Erken Tun anda yerleimin balad Acemhyk en parlak dnemini Asur Ticaret Kolonileri anda yaamtr. Yerleimin en parlak dnemine ait ikier katl iki saray, resm bir yap ve zel evler aa karlmtr. Bu saraylardan biri olan Sarkaya Saray 3600 m2 lik bir alana oturmaktadr. Sarayn alt katnda 50 oda bulunmaktadr. Hyn kuzeyindeki 76 odal Hatipler Saraynn daha ok depo amal kullanld dnlmektedir.

Kani ve Acemhykn dnda Anadoluda bu dneme ait tabakalar bulunan dier yerleimler arasnda Boazky, Konya-Karahyk ve Kaman Kalehyk yerleimleri bulunmaktadr.

Troia, Panaztepe, Limantepe ve Beycesultan bu dneme ait nemli Bat Anadolu yerleimleridir. Beycesultann bu dneme ait tabakalarnda yangnla tahrip olmu bir saray yaps aa karlmtr. Ayrca, sz konusu yerleimde Orta Tun ana ait ok sayda mermer idol, tun alet ve silahlar ve ark yapm, krmz astarl kap bulunmutur. Bu kaplarn teknik zellikleri ve biimleri bu dnemde Bat Anadolunun i kesimlerinin Orta Anadolu ile yakn ilikilerinin bulunduunu gstermektedir.

Dou Anadoluda bu dneme ait yerleim yerleri bulunmamaktadr. Ancak, bu dneme ait ok sayda mezarlk tespit edilmitir. Bu mezarlarda ele geen boya bezekli anak ve mlekler yaygn olarak ele getikleri blgeye gre Aras Boyallar ve Van-Urmiye Boyallar olarak adlandrlmaktadr.

Gney Dou Anadolu blgesi merkezi Halep ve bir sre de Alalah (Tell Aana) olan, Yamhad Krallnn egemenlik alanna girmekteydi. Tell Aanada M. 2. bin balarnda kurulan saray, III. Ur hanedan ile adatr. Kent M. 18. yzylda bir sre Mari krall hkimiyetine girmi, M 17. yzylda, olaslkla I. Hattuili tarafndan tahrip edilmitir.

Yukar Dicle havzasnda bu dneme ait yerleimler arasnda tepe, Salat Tepe, Giricano, Ziyarettepe, Kenantepe, Kavuan Hyk, Hirbe Merdon gibi merkezler saylabilir.

GE TUN AI

Hattuann M.. 1650 yllarnda I. Hattuili tarafndan bakent yaplmasndan sonra Eski Hitit Devleti hzl bir biimde gelimeye balam ve bu genileme M.. 1594 ylnda I. Murili tarafndan Babilin alnmasna kadar devam etmitir. I Murilinin bir saray entrikas sonucunda ldrlmesinden sonra Eski Hitit Devleti uzun sre devam eden bir kargaa dnemine girdi. Telipinu (M.. 1525-1500) devam eden bu kargaaya kimlerin hangi koullar altnda tahta geeceklerini belirleyen bir dzenlemeyle son vermeye alt. Ancak, bu kargaa gsz krallarn tahta gemeleri ile bir sre daha devam etti.

Eski Hitit Krall olarak anlan bu dnemde sanat, bata Boazky olmak zere Aliar, Alacahyk, Eskiyapar, nandk, Maathyk kazlarnn ortaya koyduu gibi byk lde Anadolu geleneine baldr. Seramikte teknik ve form bakmndan Asur Ticaret Kolonileri anda yaratlm olan esaslar zamana uygun olarak devam etmitir. ok sevilen trensel iki kaplarnn bu dnemde Boazky ve nandk boalarnda olduu gibi daha byk boyda yaplarak kullanld grlr.

Koloni andan da tandmz kabartmal vazo yapma gelenei, Eski Hitit dneminde de devam etmitir. Bu grubun en iyi rnekleri Eskiyapar, nandk, Bitik gibi merkezlerde bulunmutur. Kabartmal motiflerin frizler halinde zerine yerletirildii nandk vazosu, bu tipin en iyi rneklerindendir. Devrin seramik formlar arasnda byk boy banyo kaplar, matara biiminde kaplar, szgeli kaplar, kantaroslar ve anak iindeki tanral klt kab zellik gsteren trlerdendir.

M.. 1450 yllarnda II. Tudhaliyann tahta gemesiyle birlikte, Hitit Devleti politik ve askeri adan toparlanmaya balamtr. M.. 1380 civarnda I. uppiluliumann tahta gemesinden, M..1200 Hitit Devletinin yklmasna kadar devam eden dnem Hitit mparatorluk Devri olarak anlmaktadr. Bu dnemde, Kuzeybat Suriye egemenlik altna alnm, Msr ile Dou Akdenizin kuzeyinde egemenlik mcadelesine giriilmitir.

Hititlere ait en nemli yerleim hi kukusuz ki M.1650-1200 yllar arasnda bakentlik yapan Boazky/Hattuadr. Bykkale zerinde bulunan saray ve resmi yaplar, kuzeybatsndaki yamatan gneye doru surla korunan Yukar ehir ve kuzeydeki Aa ehir ile Bykkaya'y da iine alan surla evrili kent geni bir alan kaplamaktadr. Kentin idari merkezi olan Byk Kalenin kuzeybat yamacnda zel evler ile Byk Tapnan yer ald Aa ehir bulunmaktadr. Aa ehrin merkezini oluturan Byk Tapnak Hatti'nin Frtna Tanrs ve Arinna ehri Gne tanrasna adanmtr. Tapnan evresinde ta deli yollar, meydanlar ve bunlarn evresinde depo odalar yer alr.

Yukar ehrin dou kesiminde, Tapnaklar Mahallesi bulunmaktadr. Burada bulunan tapnaklarn hepsi benzeri oda gruplarndan olumu ve ayn dzende kurulmutur.

Hattuada bulunan kutsal meknlarn en dikkat ekicilerinden biri tanesi, kentin biraz dnda yer alan Yazlkaya Kaya Tapnadr. lkbahar aylarndaki yeni yl kutlamalarnda kullanld dnlen tapnan kaya odalarna alak kabartmalar ilenmitir. Byk odann giriinde ant yaptran kral IV. Tudhaliya kabartmas, batsndaki kaya yzeylerinde Hitit tanr ve tanralar betimlenmitir. Byk odann kuzeyindeki kayalarn yzeyindeki ana sahnede ba tanr Teup, ba tanra Hepat, oullar arumma'nn da bulunduu yedi tanr betimlemesi bulunmaktadr. ki yannda cin kabartmalar bulunan dar bir koridorla ulalan kk odada kuzeyde bir heykel kaidesi, dousundaki kaya yzeyinde 12 sava tanr ile kabzas drt aslan figr ile biimlendirilmi bir kl biiminde betimlenmi Nergal kabartmas, dousundaki kaya yzeyinde Tudhaliya IV isim kartuu ile bu kraln arumma ile birlikte betimlendii kabartma yer alr.

Hitit Devletine nemli merkezlerden bir tanesi de Tokatn Zile lesinde bulunan Maat Hyk/Tapiggadr. Bu yerleimde aa karlan sarayn depo odalarnda 100 kadar tablet ve bulla bulunmutur. M 1400 yllarna tarihlenen Hitit kralna bal bir beye aittir. Maat Hykte bulunan Miken testileri ticari ilikileri gstermesi asndan nem tamaktadr.Dnemin bir dier nemli yerleimi olan Alacahyk'te saray kompleksine iki yannda sfenksleri ve orthostat kabartmalar bulunan antsal bir kapdan geilerek ulalmaktadr. Kuakl kenti M 16. yzylda kurulmu, M 14. yzylda ve M 1200 yllarnda yangnla tahrip edilmitir. Sur ii yerleimi 18 hektarlk bir alana yaylan kentin surlar Erken Hitit dnemine tarihlenmektedir. Akropolde ok sayda odadan oluan birimlerle evrili bir tapnak bulunmaktadr.

Hitit sanatnn gnmze kadar gelebilmi en gzel rnekleri arasnda kaya antlar bulunmaktadr. Doal geitler ya da tatl su kaynaklarnn yaknna yaplm bu antlarn dini ilevlerinin yan sra kraln gcn yanstan propaganda unsurlar olarak da grlmektedir. Karabel Ant, Fraktin Ant, Eflatunpnar ve Yalburt Ant bu tip antlara rnek olarak verilebilir.

Ka yaknlarnda bulunan Uluburun bat, Ge Tun anda Dou Akdeniz ile Ege Blgesi arasnda sistemli bir deniz ticaretinin varln kantlamaktadr. Batkta ele geen buluntular geminin M 14. yzyln ikinci yarsnda olaslkla Ugarit limanndan hareket ettiini, Egedeki hedefine ulaamadan Akdenizde battna iaret etmektedir. Gemide bakr, kalay, cam kleleri, amforalar fayans, fildii, gm ve altndan eyalar, boncuklar, eitli kaplar ve madeni silahlar bulunmutur.

Bat Anadoluda Ge Tun ana ait dier nemli merkezler arasnda Troya, Klazomenai ve Panaztepe saylabilir. Hitit mparatorluunun Dou Anadoludaki en nemli yerleimleri arasnda Korucutepe ve mikua saylabilir. Tarsusta Gzlkule, Mersin Yumuktepe ve Tell Aana Akdeniz blgesinde yer alan nemli Ge Tun a merkezleri arasndadr. Gneydou Anadolu blgesi Ge Tun anda iki farkl devletin egemenlii altndadr. Frat havzasnn batsnda kalan blm Hitit mparatorluunun, dousunda kalan blm ise Mitanni krallnn yklndan sonra Orta Asur krallnn egemenliinde kalmtr. Bu dneme ait en nemli yerleimler Girnavaz ve Yukar Dicle havzasnda tepe, Ziyarettepe, Giricano, Kenantepe ve Kavuan Hyk kazlarnda aa kartlmtr.GE HTT KRALLIKLARIM. . 1200 yllarnda batdan gelen g dalgasyla birlikte Hitit mparatorluu sona ermi, bata Boazky olmak zere Hitit ehirleri terk edilmitir. Bu dalgadan kurtulabilenler gney blgelerine ekilmilerdir. Bu g dalgasnn ardndan bir daha merkezi bir Hitit Devleti kurulamam ve Hitit gelenei Ge Hitit Krallklar olarak adlandrlan devletler tarafndan M.. 700 yllarna kadar devam ettirilmitir. Kargam, Zincirli, Malatya-Arslantepe, Sakagz, Karatepe gibi merkezlerde yaplan kazlar, Ge Hitit Krallklarna ilikin nemli bilgiler salamtr.

Zincirli 720 m apnda ifte surla evrilmi bir ehirdir ve ayn zamanda kark bir etnik yapya sahip olan Ge Hitit Krallklarndan biri olan Samal Krallnn bakentidir. Kentin ortasndaki hyk zerinde ayrca bir surla gvence altna alnm sitadel bulunmaktadr.

Hitit mparatorluunun yklmasn takip eden srete ortaya kan Ge Hitit Krallklarndan en gls Kargamtr. Kargam kentinin ismi daha erken dnemlerden itibaren bilinmektedir. Hitit mparatorluk devrinde kent, merkeze bal vasal krallar tarafndan ynetilmitir. Kent M.. 717 ylnda Asur Kral II. Sargon tarafndan igal edilinceye kadar bamszln korumay baarmtr.

Orta Anadolu Blgesi Demir ann bu evresinde Tabal olarak adlandrlm olup, bu blgede irili ufakl ok sayda krallk bulunmaktayd. Bu krallklardan bir tanesinin merkezi Nide linin Kemerhisar lesinde bulunan Tyana antik kentidir.

Ge Hitit krallklarnn en douda yer alan Malatya ve evresini kapsyordu. Bu kent M.. 12. Yzyln sonlarndan itibaren Asur Krallnn etki alannda kalmtr. Srekli olarak Asur Devletine vergi veren Malatya Krall M.. 708 ylnda gerekleen bir isyan sonrasnda Asur Devletine bal bir eyalet haline getirilmitir.

Ge Hitit ehirlerinin etraf sularla evrili olup, bu ehirlerde idari ve dinsel ilevli antsal yaplar, yerlemenin tepesinde ek bir savunma sistemiyle korunan sitadelde bulunmaktadr. Kentler, saraylar, caddeleri, antsal merdivenleri ve meydanlar ile birlikte bir btn olarak planlanmtr. Saraylar, ounlukla bir avlu evresine yerletirilmi birbirlerini btnleyen yaplardan olumutur. Hilani ad verilen, girii stunlu, dikdrtgen planl bu yaplar dnemin zgn bir mimarlk rneidir.

Ge Hitit sanatnn nemli zelliklerinden biri mimari ile heykel sanatnn birlikte uygulanmasdr. Sur duvarlarndaki kaplar, saray cepheleri kabartmal ta bloklarla (ortostat) kaplanmtr. Bir taraftan Dou Akdenize, dier taraftan Anadolu zerinden batya, Ege kylarna uzanan ticaret yollar zerinde bulunan bu blgenin sanatnda M . II. binin ikinci yarsndan gelen Hititli ve Hurri unsurlaryla beraber Ge Asurun ve M . I. binin bandan itibaren blgeye g edip, yerleen Aramilerin de etkisi belirgindir.

Ge Hitit krallklar kltrnn ortak bir karakteri de Hitit hiyeroglif yazsdr. Artk Hitit ivi yazsnn kullanlmad bu devir kabartmalarnda Hitit hiyerogliflerinin yer ald grlmektedir.

FRG KRALLII

M . XII. yzyl balarnda Hitit mparatorluunun yklmasyla balayan ve dalgalar halinde uzun bir sre devam ettii dnlen gler ile Anadoluya girdikleri kabul edilen Frigler, antik yazarlara gre Brygler olarak anlyordu ve Makedonyallarn komularyd. Friglerin Anadoluya girdikleri ilk yzyllar hala byk lde karanlktr. Geride braktklar az saydaki yazt Friglerin Hint-Avrupa dil grubuna bal bir dil konutuklarn gstermektedir.

Antik bat kaynaklarna gre, Friglerin ilk kral M.. 8. yzyln ilk yarsnda tahta getii dnlen ve ayn zamanda bakent Gordiona adn vermi olan Gordiostur. Kral Godiostan sonra tahta olu Midas gemitir. Asur kaynaklarnda ise Mukili Mitadan sz edilmektedir. Bu nedenle genellikle Mita ile Midasn ayn ahs, Mukilerin de Frigler olup olmad konusunda tartmalar bulunmaktadr. Kral Midasn lm hakknda Asur kaynaklarnda herhangi bir bilgi bulunmamakla birlikte, antik bat kaynaklarnda M.. 696 ylnda gerekleen Kimmer istilas sonrasnda intihar ettii bilgisi bulunmaktadr.

Arkeolojik ve epigrafik buluntular Friglerin Kzlrmak Nehrinin dousunda orum, Tokat ve Krehir, kuzeyde Samsun, gneyde Nide ve Konya, batda Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya yrelerinde etkinlik gstermilerdir. Bu etkinlik alan ierinde bulunan Gordion, Boazky, Alacahyk, Pazarl, Aliar, Maat Hyk, Midas ehri ve Dorylaion (arhyk) gibi merkezler ile Frig tmlslerinde gerekletirilen kazlar Friglerin kltr ve kimlikleri gibi konularda olduka nemli bilgiler salamtr.

Bakent Gordion gl surlarla evrili bir ehirdir. Gordiondaki resmi yaplarda en gelimi rneklerini grdmz dikdrtgen planl, ta kerpi ve aala ina edilmi Megaron denilen yap tipi Bat Anadoluda M . III. bin ylndan beri kullanlan yap tipidir. Frigler bu yaplarn n cephelerini Bat Anadolu gelenek ve greneklerine gre pimi toprak bezekli levhalarla, bazlarnn tabanlarn da yine geometrik motifli renkli mozaiklerle sslemilerdir. eitli motifler halinde karmza kan bu boyal levhalarn en gzel rnekleri Gordion ve Pazarlda bulunmutur. Bunlar; savalar, aslan - boa boumalar, insan bal at gvdeli veya ku bal varlklar, hayat aacnn iki yanndaki keileri gsteren figrler gibi konular iermektedir.

Frig soylular zeri byk toprak tmseklerle rtl, ard ve sedir aac gibi ktklerle yaplm mezar odalarn ieren tmlslere gmlmekteydi. Bu tarzda yaplm odalarn ahap konstrksyonu ileri bir teknik gstermektedir. Tmlsler geni uzun ukurlar alarak iine ahap odalarn yaplmas sonrasnda evresinin moloz talarla doldurulmasyla oluturulmutur. lnn ahap odaya yerletirilmesinden ve l hediyelerinin braklmasndan sonra at rtlerek zerine ta ylm ve onun zerine de toprak ylarak tmlsler oluturulmutur.

Frig tmlslerinin (yma mezarlarnn) en by Gordionda bulunan ykseklii 50 m ve ap 300 mye ulaan tmlstr. Kral Midasa ait olduu dnlen mezarda, oymal ve kakmal geometrik motiflerle ssl tahta panolarn yannda duran, ayakl masalarn zerinde, ilerini daha kk kaplarn doldurduu byk tun kazanlar sralanm durumda bulunmutur. Frigler ayn dnemde Dou Anadoluda egemen olan ve maden iiliinde ok ileri bir dzeye ulam bulunan Urartu blgesinden de bilinen tun kazanlara kendi anlaylarn katarak yeni bir stil yaratmlardr. Ayrca ahap eya stnde oyma ve kakma teknii ile yaplan geometrik motiflerde uygulanan teknii ykseklii, Friglerin maden iiliinde olduu kadar ahap iiliinde de ok ileri bir dzeye ulatklarna iaret etmektedir.

Friglerin ba tanra olarak kutsadklar Kybele M. II. binde Hitit panteonunda Kubaba olarak yer almtr. Bereketi, oalmay temsil eden, genellikle yanlarnda aslanla betimlenen ana tanra daha sonra Frigler araclyla Sardes zerinden bat dnyasna gemitir.

arkta biimlendirilmi Frig seramii tek renkli ve ok renkli boya bezekli olmak zere iki gruba ayrlr. Siyah ya da gri astarl ve tek renkli trde, madeni kaplarn etkisinde kalarak yaplm rnekler ok yaygndr. Bezekli olanlarda motifler genellikle krmzms kahverengi ve ak renk astar zerine eitli biimlerde uygulanmaktadr. ok sevilen geometrik bezekler arasnda dikdrtgenler, genler, dalgal ya da zikzak hatlar, tek merkezli daireler, satran tahtas motifleri fazla kullanlanlardr. Kabn tmn kaplayan geometrik bezemeli olanlarn yannda panolara blnm ve panolarn ii hayvan figrleri ile doldurulmu olanlar da vardr.

URARTU KRALLII

Dou Anadoluda dank bir vaziyette yaayan airetleri birletirerek bir devlet altnda toparlama yolunda ilk admlar atan Urartu kral Aramu olmutur. Ancak onun att bu ilk adm I. Sarduri (M.. 840-830) tarafndan tamamlanm ve Urartu devleti bakenti Tupa olmak zere kurulmutur. Urartu devlet kurumlarnn oluturulmasnda gneyde yer alan gl komu Asurdan rnekler alnarak lkeye uyarlanmtr. Bu srete Urartu krallar dinin toparlayc bir etken olacan deerlendirmiler ve dinsel reformlar dier deiiklik abalar ile birlikte hayata geirmilerdir.

Urartu Devleti gcnn doruuna M. 8. yzylda ulam ve bu dnemde devletin snrlar Urmiye Glnden Frat Nehri Vadisine, Aras Nehrinden ve Musula uzanan geni bir alana yaylmtr. Bu dnemde Urartu krallar Ge Hitit Krallklar ile Asur mparatorluuna kar koalisyon yaparak Asurun gneye alan ticaret yollar zerindeki hegemonyasn krmaya almtr. Ancak, M.. 743 ylnda Asur ile yaplan sava sonucunda Urartu Devletinin hzl ykselii durmutur. Ayrca hemen bu dnemi takip eden srete, kuzeyli gebe bir kavim olan Kimmerlerin saldrlar sonucunda Urartunun gney blgelere ynelik yaylmac dnk politikas deimi, lkenin eitli yerlerinde kentler ve kaleler kurulmasna ncelik verilmitir.

M. . 600 yllarnda kuzeyden gelen Med - skit saldrlaryla ortadan kalkan Urartularn dilleri zerinde yaplan almalar, bu halkn Hurri dilinin bir lehesini konutuuna iaret etmektedir.

M.. IX. ve VIII. yzyllarda en parlak devirlerini yaayan Urartular tarafndan ina edilen saray ve tapnaklar mimarlk alannda ulatklar yksek seviyenin birer gstergesidir. Urartu mimarisi Asur mimarisinden farkl bir gelime gstermi olup, genel olarak ta kaidelere basan ince, uzun direklerin baskn olduu bir yap tarz kullanlmtr. Tapnak, saray ve ynetim binalar ve eitli ilikleri ieren Urartu kaleleri sk kuleli surlarla evrilidir. Bu yaplar konumlar, planlar ve yapm teknikleri ile antsal mimarlk rnekleridir. Altntepe, avutepe, Adilcevaz, Kayaldere, avutepe ve teki yerlemelerde yaplan kazlarda ortaya karlan yaplar, Urartu krallarnn yaztlarnda srekli olarak anlattklar imar almalarnn somut olarak belgelemektedir. Urartu sanatnn en nemli zelliklerinden biri de antsal yaplarn duvarlarn ssleyen duvar resimleridir. Urartularn resmi yaplarn ssleyen duvar resimleri byk lde Asur resim sanatndan etkilenmise de baz motifler ve slup bakmndan ondan ayrlk gsterir. Canl ve renkli eitli motiflerden oluan duvar resimlerinde geometrik ve bitkisel motiflerle eitli hayvan sahneleri ilenmitir. iek ve geometrik motiflerle oluturulan kompozisyonlar, kutsal aacn iki yanndaki kanatl cinler, kanatl sfenksler, kutsal hayvanlar zerindeki tanrlar, hayvanlar arasndaki mcadele ve dier hayvan sahneleri en ok sevilen konulardr. Bunlar arasnda dini motiflerle yalnzca ssleme amacyla yaplan resimler ounluktadr. Duvar resimlerinin bu kadar canl grnmesinin nedeni daima birbirine uygun ve parlak renklerin seilmi olmasndandr.

Urartu lkesi ve evresi maden yataklar asndan olduka zengindi. Bu zenginlii en gzel yanstan eser gruplarndan bir tanesi Urartu kalkan ve miferleridir. zerlerinde ait olduklar kraln ad ile eitli insan ve hayvan tasvirleri vardr. Urartu maden sanatnn kendine zg heykelciklerle ssl tun kazanlar dnemin prestij malzemeleri arasnda yer almaktadr. Kemerler, adak levhalar, koum takmlar, sadaklar Urartu maden sanatnda nemli bir yere sahip olan dier eyalar arasndadr.

LDYAHitit mparatorluunun yklndan sonra Anadoluda zaman iinde ekillenen devletlerin en batda yer alan Lidya devletidir. Gediz ve Kk Menderes nehirleri arasnda yaylm gsteren Lidyallarn M.. 7. yzyl ncesindeki kltrleri hakknda yeterli bilgi bulunmamaktadr. Herodota gre M.. 680 ylna kadar Heraklid hanedan blgede hkm srmtr. Bu hanedandan sonra Gyges tarafndan kurulan Mermnadlar hanedan ynetimi devralmtr. Bu hanedan dneminde Lidyallar komu blgeleri fethetmeye ve egemenliklerini Lidya dna yaymaya balamlardr.Gebe Kimmerlerin 8. yzyl sonlar ile 7. yzyl balarnda Anadoluya girerek yarattklar byk ykmdan Lidyallarda etkilenmitir. M.. 665 ylna doru Kimmerlerin Lidyallarn bakenti Sardise ulatklar ve bu dnemde kral Gygesin lmne yol atklar bilinmektedir. Antik kaynaklara gre Kimmer tehlikesi Lidya kral Alyattes (M.. 665-561) tarafndan ortadan kaldrlm ve Lidya devleti Orta Anadoluya doru yaylmaya devam etmitir. Bu da onlar dnemin ykselmekte olan bir dier gc Medler ile kar karya getirmitir. Herodota gre ylnda iki devlet arasndaki sava M.. 585 ylnda gerekleen gne tutulmas tarafndan sona erdirilir ve yaplan anlamayla Kzlrmak iki devlet arasndaki snr olarak belirlenir.

Kral Alyattesin olu Kroisos (M.. 561-546) zamannda Lidyallarn Likya dnda, Kzlrmak Nehrinin batsnda kalan btn blgelere hakim olduklar grlmektedir. Ancak, bu durum M.. 550 yl civarnda Med hkimiyetinin Pers Kral Kyros tarafndan ortadan kaldrlmas ile tehlike altna girmitir. Kral Kroisosun Kzlrmak Nehrinin dousuna geerek Perslere kar gerekletirdii sefer baarl olmam ve Pers ordular Sardis nlerine gelerek ehri kuatmtr. Kuatma sonrasnda kent teslim olmu ve Kroisosun Persler tarafndan esir alnmasyla Lidya Krall Pers mparatorluunun bir eyaleti haline gelmi; Anadoluda Byk skenderin seferlerine kadar devam edecek Pers egemenlii kurulmutur.

Verimli ovalarla evrili olan Lidya blgesi yer alt kaynaklar asndan da zengindir. Bu kaynaklar arasnda en nls Sardis yaknlarndan geerek Gediz Nehrine dklen Paktolos (Sart) aynda bulunan elektrondur. Paktolos ayndan elde edilen elektron (altn-gm alam) Lidyann zenginliinde nemli bir rol oynam, olaslkla Kral Alyattes dneminde baslan ilk sikkelerin retiminde kullanlmtr.

Lidya toplumu hakknda bilgi salayan en nemli kaynaklardan bir tanesi M.. 7 yzyl ile M.. 4. yzyllar arasna tarihlenen mezarlardr. Farkl mezar yaplarnn kullanld Lidya kltrnde en dikkat ekici mezar tipi tmlslerdir. Sardisin 8 km kuzeyinde bulunan Marmara Glnn kylarnda bulunan ve Bintepe ad verilen alanda ok sayda Tmls bulunmaktadr. Frig geleneinin devam olan Lidya Tmlslerinde mezar odas ana kayaya oyularak yaplmtr.

Lidya kltrn ve zenginliklerini en iyi yanstan eser gruplarndan bir tanesi Uak-Gre ve Manisa-Krkaa arasndaki tmlslerden alnarak yurt dna karlan ve uzun hukuk mcadeleleri sonucunda lkemize kazandrlan Lidya Hazinesidir. M.. 6. Yzyln ikinci yarsna tarihlenen tmlslere cenaze treni sonrasnda altn, gm ve deerli talardan mcevherler, mhrler, gerdanlklar, bilezikler, fibulalar, ss ineleri, ieler, gm ve tun kaplar ve kepeler braklmtr.

YUNAN VE ROMA SANATI

Ege dnyas M.. 16. yzyldan M.. 1200e kadar Miken ann etkisinde kalmtr. M.. 1200-1050 yllar aras Bat Anadolu iin karanlkta kalm bir dnemdir. M.. 1050 yllarndan sonra ise genelde Polis ad verilen ilk kent devletleri kurulmaya balamtr. Bu kentler, evresinde bir sur bulunan aa kent ve gerisindeki Akropolis ad verilen yksek bir tepeden oluuyordu. Balangta dzensiz bir plana sahip olan kentler, M..5. yzyldan balayarak dzenli plana sahip olmaya balamtr. Tasarm Hippodamosa ait olduu dnlen planl kentlere Milet ve Priene rnek gsterilebilir. Bu kentlerin merkezlerinde tapnaklar, resmi yaplar, agoralar ve dier yaplar yer alyordu.

Antik mimarinin en nemli yap tipi tapnak olup, Tanrnn evi olduuna inanlan tapnaklarda tanrnn heykeli ve ona adanan kutsal eyalar korunmaktayd. M..7. yzyldan sonra tatan yaplan tapnaklarda nceleri yon ve Dor ad verilen iki dzen uygulanmaktayd, daha sonra bunlara Korint dzeni de eklenmitir. Tapnaklar M..6. yzylda ana biimlerini alm, Yunanistanda ortaya kan Dor dzeni daha ok batda kullanlmtr. yon dzeni ise Bat Anadoluda ortaya karak yaylmtr. Ama Bat Anadoluda Assosdaki (Behramkale) Athena Tapna gibi Dor dzeninde tapnaklar da bulunmaktadr. yon dzenini Dor dzeninden ayran en nemli zellik stunlardr. yon dzeninde stunlar daha ince ve yksek olup, voltl bir bala sahiptirler. M.. 6. yzyl ait yon tapnaklarnda cella, iki stun dizisi ile evrelenmitir. Bu tipteki tapnaklarn en nlleri, Samos (Sisam) Hera, Efes Artemis ve Didyma Apollon tapnaklardr. M.. 4. yzyl ve Hellenistik dnem (M.. 330-30) mimarlnn nemli rnekleri arasnda Priene Athena Tapna ve Didymadaki Apollon Tapna bulunmaktadr. Hellenistik dnemin teki nemli tapna ise mimar Hermogenes tarafndan M.. 2. yzylda Menderes Magnesiasnda yaplan Artemis Tapnadr. Korint dzeni ile M.. 5. yzylda olumaya balam ama M.. 4. yzylda gelimitir. yon dzeninden fark, akantus yapraklarndan oluan stun balklardr. Silifke dolaylarndaki Uzuncabur Zeus Tapnanda ve Atinada Zeus Olympos Tapnanda grlen bu dzen, Roma dneminde kullanlmaya devam etmitir. Antik kentlerde ayrca, pazaryerleri, bir yamaca yaslanm oturma kademeleriyle tiyatrolar, odeonlar, ehir meclisi binalar (bouleuterion), fikir ve beden eitiminin yapld gymnasionlar, atletizm yarmalarnn yapld stadionlar da bulunmaktayd.

Antik kentlerde nekropol ad verilen mezarlklar da nemli bir yer tutar. zellikle kral mezarlar arasnda Anadoludaki tmls mezarlar, Ksanthosdaki (Harpiler) gibi kule ya da paye tipli mezarlar ve tapnak tipli mezarlar nemlidir. Tapnak tipli mezarlarn en nemlilerinden biri Halikarnassos Mausoleumudur. teki mezar tipleri arasnda kaya mezarlar ve lahitler de nemli yer tutarlar.

Heykeltralk alannda nceleri kil, ta, kemik, fildii ve tun gibi malzemelerden yaplan heykeller, M.. 7. ve 6. yzyldan balayarak antsallamlardr. Bu arada baz ekoller olumutur. nceleri Msr etkisi altnda frontal, dimdik ayakta duran antsal plak erkek heykelleri yaplmtr. M.. 5. yzylda frontal duru deierek, doaya daha uygun bir duru biimi salanm ve Atinal sanatlar zgn yaptlar vermeye balamlardr. Disk atan heykeli ile Myron bu zgn yaptlarn en nemlilerinden birisidir. Atina heykelcilii Phidias ile doruk noktasna ulamtr. Polykleitos ve Praksiteles dnemin dier nemli heykeltralar arasnda zikredilmelidir. Hellenistik dnemin en nemli yaptlarndan biri, stanbul Arkeoloji Mzesindeki skender Lahdidir. Suriyede Saydada bulunmu olan bu lahdin zerinde Byk skender tasvir edilmitir. Ama bu lahit aslnda Fenikede yerli bir krala aittir. Hellenistik dnem heykeltralnda Bergama ekol de nemli bir yer tutar. stanbul Arkeoloji Mzesindeki skender Ba da bu ekole aittir. Yine M..2. yzyln ortalarna tarihlenen Bergamadaki Zeus Sunann frizinde ise tanrlarla devlerin sava sahnelenmitir.

Resim sanat hakknda en iyi bilgiler ise vazo resimlerinden elde edilir. Sanatn geliimi en ak ve doru olarak anak-mleklerde izlenebilir. Aka geleneine bal Sub-miken vazolardan sonra M..11.yzyln sonlaryla 10. yzylda Proto-geometrik ad verilen bir slup ortaya kmtr. Bu slupta bezeme ile vazo biimi arasnda tam bir uygunluk salanmtr. Ak renkte yaplan vazolarn d yzleri siyah parlak boyayla eritlere ayrlr, bu eritlerin ii dz hatlar, i ie gemi daireler ya da dalgal hatlarla doldurulurdu. Bu vazo bezemesi, yerini M.. 9. yzyldan 7. yzyla dek Geometrik denilen sluba brakmtr. Bu slupta ise vazo yzeyi yine yatay eritlere ayrlyor, bunlar da dikey izgilerle kare ya da dikdrtgen alanlara blnyordu. Bu blmler de zigzag hatlar, menderes, gamal ha, dama tahtas gibi geometrik bezemelerin yan sra o dneme zg insan ve hayvan motifleriyle doldurulmaktayd.

Dou ile ilikilerin artmas sanat yaptlarn da etkilemitir. Vazolarda doulu bitki ve hayvan motifleri yer almaya balam, bylece M..700 yllarnda Orientalizan slup ortaya kmtr. M.. 7. yzylda Atinada iyi bir teknikle ok gzel bezenmi vazolar yaplyordu. M..6.yzylda ise siyah figrl denilen teknikte yaplm vazolarda geometrik bezemenin yerini insan figrlerinin ald grlr. Bu dnemde vazolara mlekiler ve vazoyu boyayan ressamlar imzalarn atmlardr. M..530-520 yllarnda Atina vazo tekniinde siyah figrl vazolarn yerini krmz figrl vazolar almtr. Bu teknikte, figrler siyah zemin zerine krmz boya ile yaplmaktayd.

Hellenistik an bitimiyle sanatn merkezi Bat Anadolu ve Yunanistandan Romaya kaymtr. Tiyatro yaplar Roma mimarisinin en nemli unsurlar arasnda yer alrlar. Bu tiyatrolar, Yunan tiyatrolar gibi sahne binas, yarm daire eklinde meydan ve oturma kademelerinden olumaktayd. Ama sahne binas ok gelimi olup, oturma basamaklar ile birletirilerek mimari bir btnlk salanmtr. Bu tiyatrolarn en iyi rneklerinden biri Antalya yaknlarndaki Aspendos Tiyatrosudur. Gelien kemer ve tonoz yapm sayesinde, oturma basamaklar kemerli meknlar zerine oturtulabilmekte, bylece Sidede olduu gibi dz bir arazide de tiyatro yaplabilmekteydi. Ayrca oval bir alan tamamen evreleyen oturma kademelerinden oluan amfitiyatrolar, gladyatr oyunlar ya da vahi hayvanlarn dvleri iin. Bunlarn en etkileyici rnei Romadaki Colosseumdur.

Roma mimarlnda nemli yer tutan yap tiplerinden biri de hamamlardr. Hamamlarda baz blmler alttan ve duvardan stlarak scak meknlar elde edilmiti. Soyunma yerleri, souk, lk ve scak meknlar hamamlarn balca blmlerini oluturuyordu. Hamamlar imparatorluk dneminde kitaplklar, konferans salonlar, havuzlar, spor salonlar ile birletirilerek grkemli yaplar halini almtr. Romada Diocletianus ve Caracalla hamamlar ile Anadoluda Milet, Ankara, Efes ve Pergedeki hamamlar nemli rnekler arasnda yer almaktadr. Kentlere ve hamamlara su kemerler vastas ile gtrlmekteydi. Fransadaki Pont du Gard ve Antalyadaki Aspendos su kemerleri gnmze kalan kemerlere rnek olarak verilebilir.

Roma konut mimarisi hakknda en iyi bilgi veren evler, Pompei ve Herculaneumda bulunmaktadr. Bu evlerin merkezini atrium denilen zeri rtl, tavannn ortasnda bir delik ve tam altnda havuz bulunan bir mekn oluturmaktadr. Bunun evresinde ise dier yaam alanlar ile bahe yer almaktayd.

Heykeltralkta Romallar, Yunan yaptlarn toplayarak lkelerine getirmiler, koleksiyonlar yapmlar ve bunlar kopya ederek oaltmlardr. Roma portre sanat l kltnden domutur. Portre sanatnda gereki bir slup uygulamlar ve bugnklere benzer portreler yaratmlardr.BZANS MMARLII VE SANATI

Bizans mparatorluu kavram modern tarih biliminin buluu olup, gerekte kendini bu isimle tanmlayan bir devlet yoktur. M.S. 196 ylnda Septimus Severus tarafndan Roma mparatorluu topraklarna katlan Byzantion ehri 330 ylnda Konstantin tarafndan imparatorluun ikinci bakenti ilan edilmitir. Roma mparatorluunun 395 ylnda ikiye ayrlmasndan sonra Bizans mparatorluu olarak tanmlanan devletin temelleri atlmtr. 1453 ylnda Trklerin stanbulu almalarna dein varln koruyan Dou Roma-Bizans mparatorluunun sanat Erken, Orta ve Ge olmak zere dnemde incelenmektedir.

Erken dnem mimarisinin en nemli yaplarndan bir tanesi 532 ylnda meydana gelen Nika Ayaklanmalar srasnda tahrip olan Ayasofya Kilisesinin yerine yaplan yeni kilisedir. mparator Justinianus (527-565) yeni kilisenin yapm iin Anthemios ve sidorosu grevlendirmi inaat be yl sren kilise 537 ylnda almtr. Yapda bazilika ve merkezi plan emalar yetkinlikle kaynatrlmtr. nefli bazilika, merkezde 32 m apnda yerden 55 m yksekliinde pandantifli bir kubbeyle rtlmtr. stanbulda 532 sonrasnda yenilen bir dier yap Aya rini Kilisesidir. nefli ve kubbeli bazilika 740ta bir depremde hasar grm ve geni apta onarm grmtr. 536-550 yllar arsnda be kubbeli Yunan ha tipinde yaplan stanbuldaki On ki Havari Kilisesi mimari adan nemli bir dier yap olup, ayn yap tipi Venedikteki San Marco Kilisesinde tekrarlanmtr.

Anadoluda Justinanus dnemine ait olduklar kesinlikle bilinen yap says snrldr. Sakarya Nehri zerindeki kpr, Elaz yaknlarndaki Karamara Kprs bu rneklerdendir. Ege blgesinde bulunan psikoposluk merkezlerinde mimarlk faaliyetleri bu dnemde artmtr. Miletosda kent surlar, Bapsikoposluk Kilisesi, Sardisde D kilisesi bu dnem yaplarndan bazlardr. Demrede bulunan Nikolaos Kilisesinin ilk yapm 529 sonrasna, byk olaslkla Justinianus dnemine aittir.

mparatorluun skntl olduu 610-867 yllar arasnda stanbuldda mimari etkinlikler olduka snrldr. Kalenderhane Camisinin (Akataleptos Manastr) ilk ve Chora Manastr Kilisesinin (Kariye Camisi) ikinci yaps yalnzca kazlardaki arkeolojik verilerle saptanabilmitir. Gnmze yalnzca byk mahzenleri ulaan Bryas Saray ve Byk Saray iindeki pavyon mparator Theophilos dnemine (829-842) ait olup Emevi ve Abbasi etkileri tar.

I. Basileosun (867-886) yaptrd Nea Kilisesi Yunan ha tipinin bakentte bilinen ilk rneidir. Konstantin Lips Manastrnn (Fenari sa Camisi) Theotokos Kilisesi (907) bugn var olan en eski tarihli rnektir. Komnenoslar Dneminde (1056-1204) stanbulda byk manastr kompleksleri kurulmutur. Bunlar arasnda Christos Pammakaristos, Christos Pantepoptes, ve Christos Pantokrator bunlarn en nemlileridir. Anadoluda 11.-12. yzyllarda hemen hemen tm blgelerde en ok benimsenen yap tipi kapal Yunan hadr.

Latin stilas Dneminde (1204-1261) Aleksios ve David Komnenos Dou Karadeniz Blgesinde, Trabzon bakent olmak zere bamsz bir devlet kurmutur. 1461 ylna dek yaayan bu devletin sanat merkezi Trabzon olup, Ermeni, Grc ve Seluklu etkilerini zmseyen bir mimarlk olumutur. I. Manuel Komnenos (1238-63) tarafndan yaptrlan Aya Sofya kentin en gzel dinsel yapsdr. Plan kapal Yunan ha emasn yanstan kilise, bat ha kolunun uzatlmasyla bazilikal bir grnm almtr. Trabzon-Maka yolu zerinde bulunan Panagia Sumela Manastr III. Aleksios Komnenos (1349-90) tarafndan kurulmutur.

Palaiologoslar Dnemi (1261-1453) bakent mimarlnda geleneksel plan emalar uygulanm, ancak cephe dzeni ve bezemelerine yeni bir yorum getirilmitir. Bu dnem yaplar genelde mevcut manastrlara eklenen mezar apelleri ya da narthekslerdir.

stanbulda 6. yzyla ait duvar freskleri ya da mozaikleri gnmze ulaamamtr. Gnmze ulaabilen figrl bir yer mozaii Byk Saray Kompleksi iinde yer almaktadr. Bu mozaikte beyaz zemin stnde oban, oynayan ve deve srtnda dolaan ocuk figrleri, evcil hayvanlar ve av hayvanlar ile mitolojik sahneler betimlenmitir. 6. yzyl resim sanatnn belgeleri minyatrl el yazmalardr. Saray atlyelerinde yaplan en eski rnek bugn Viyanada bulunan Dioskoridestir. El yazmas 1. yzyla ait bir farmakoloji kitabnn kopyasdr.

stanbulda konaklasmus ncesine tarihlenen Mabete Takdim mozaik panosu Kalenderhanede yaplan kazlarda ortaya karlmtr. Bakentte bilinen en eski ncil kaynakl tasvirdir. Figrl tasvirin yasakland konaklasmustan dorudan doruya etkilenen sanat merkezi bakent ve yakn evresidir. Ayasofyadaki mozaikler yok edilmi, apsisteki Meryem tasvirinin yerini byk bir ha almtr. Figrl tasvir yasa saray atlyelerinde ya da dini kurumlarda yaplan el yazmalarna da dorudan yansm, bu dnemde birok el yazmas ha ve bitki motifleri ile bezenmitir.

konaklasmus sonrasnda tahta geen mparator III. Mikhail (842-867), I. Basileos (867-886) ve VI. Leonun (886-912) dnemleri Bizans resim sanatnn en verimli dnemi olarak deerlendirilmektedir. Bu dnemde stanbuldaki kiliseler yeniden figrl tasvirlerle bezenmitir. stanbul Ayasofyasnn apsis yarm kubbesindeki Meryem ve bema tonozundaki ba melek mozaikleri olaslkla 866-67 yllarnda bitirilmitir. II. Basileos dneminde (976-1025) Justinianus, Konstantin ve Meryemi birlikte canlandran mozaik yaplmtr. stanbulda Komnenoslar dneminden gnmze gelebilen tek mozaik Ayasofyann gney galerisinde II. Ioannes Komnenos, Eirene ve Meryemi birlikte gsteren panodur. Trabzonda yerleen Komnenoslarn resim sanatna katks, zengin bir fresk programyla Ayasofya tarafndan belgelenmektedir.

Bizans mparatorluuna Hindistan ve Afrikadan getirilen fildii 6. yzylda zellikle Konsllk diptiklerinin yapmnda kullanlmtr. Bakent atlyelerinden kan en eski rnek Konsl Areobindusa ait olan 506 tarihli iki levhadr. konaklasmus sonras fildii sanat ok gelimi ve farkl nitelikte eserler retilmitir. Tanabilir kk ikonalar, diptik ve triptikler varlkllar tarafndan kullanlmtr.

Tabak, tepsi, kupa ve vazo gibi farkl nitelikteki gm kulanm eyasnda dinsel konularn yan sra simgesel ve mitolojik betimlemeler grlr.stanbul Arkeoloji Mzelerinde korunan ve Hindistan simgeleyen figr bezeli tepsi kabartma tekniinde yaplm gzel bir rnektir. Bizans dnemine ait mine eserler genellikle blmeli mine teknii ile yaplmtr. Bu teknikte altn plaka stne, altn ya da gm ince bir tel istenen betimlemeyi oluturacak biimde lehimlenir ve telin snrlad blmeciklere mine tozu konularak eritilirdi. ANADOLU SELUKLU MMARLII VE SANATIAnadolunun 11. yzyln son eyrei iinde Trkler tarafndan fethine balanmasndan, 14. yzyln bana kadar uzanan dnemde Anadolu Trk sanat lkenin siyasi yapsna bal olarak paral bir grnm sergilemektedir. Bu dnemde en arlkl sanat dal mimarlktr.

Anadoluda Trk ann ilk yaplar Gneydou Anadolu blgesinde bulunur. En eski slam dnemi Anadolu yaplarndan biri olan Diyarbakr Ulu Camisi (1091/92) amda bulunan Emeviye Camisinin plan emasn yineler. 12 yzyl boyunca Gneydou blgesi, Andolunun sanatsal etkinlikler asndan en retken yresi olmaya devam etmitir. Artukoullar dneminde yaplan Silvan (12 yy. 2. eyrei), Mardin ve Kzltepe Ulucamileri mihrap n kubbesini antsal boyutlara ulatrma denemesi nedeniyle nemlidir. Gneydou Anadoluda bu dneme ait camilerde gzlenen yenilik araylar dier yaplarda gzlenmemektedir. rnein dnemin medrese yaplar Suriye mimarlk geleneinin etki alan ierisindedir. Diyarbakrda bulunan Zinciriye (1198) ve Mesudiye (1198-1123) medreseleri sz konusu gelenei yetkin bir ekilde yanstmaktadr.

Anadolunun Trkler dneminde slamlaan dou ve orta kesimleri cami tasarm ve dier binalarn yapmnda komu slam lkelerinin mimari geleneklerinden uzaklaan bir izgi izlemitir. En dikkat ekici farkllama kubbeli medreselerin ortaya kmasyla yaanmtr. Anadolunun en eski medreseleri bu tiptedir. Tokat (1152) ve Niksar Yabasan (1158) medreseleri, slam dnyasnda Gmtekin Medresesi (Suriye-1136) dnda rnei bulunmayan bu plan dzenini gsterir. Her ikisinde de yapnn orta avlusu byk bir kubbeyle rtldr. Kapal avlulu medreseler ok nemli bir deiiklik olmakla birlikte, bu dnemin medreselerinin byk ounluu ak avlulu yaplmtr. Kayseri ifte Medrese (1205), Konya Sral Medrese(1242), Akehir Ta Medrese (1250) ve Sivas Gk Medrese (1271) bu tip yaplara rnek olarak verilebilir.

Anadolu Trk mimarlnn geliimi asndan kervansaraylar camiler ve medreselerden daha byk bir arlk tar. Hemen hemen tm kervansaraylar 13 yzyl iinde ina edilmitir. Bu dnem ierisinde ina edilen kervansaraylarn 100den fazlas ksmen ya da tamamen ayaktadr. Sz konusu dnemde bu kadar ok kervansaray yaplmas 13 yzyl ierisinde gelien ticaret alarnn sonucudur.

Bilinen en eski Seluklu kervansaray Aksaray-Kayseri yolu zerinde bulunan Alay Handr (1192). Avlu ile ona eklenmi bazilikal planl bir kapal blmden oluan han dier hanlar iin bir prototip saylabilir. Konya-Aksaray yolunda bulunan Sultan Han (1229) bu tipin en gelimi ve en byk rneidir.

Antsal mezar yaplar konusunda, Seluklu dneminde byk bir eitlilik mevcuttur. Mezar yaplarnn ounluu okgen planl kmbet tipinde ina edilmitir. okgen plan 8, 10, ya da 12 keli olabilmektedir. Kubbeyle rtldrler ve bu rt sistemi dtan piramidal bir klahla gizlenmitir. Divrii Kamereddin Kmbedi (1196), Erzurum Emir Saltuk Kmbedi (12 yzyl sonu) ve Konya Kl Arslan Kmbedi (12. yzyl sonu) bu tiptedir. Kare planl bir altyap zerine oturan okgen ya da daire planl kmbetler ise 13 yzyl banda ortaya kar. Kayseri Dner Kmbet (13 yy son eyrei) ve Ahlat Ulu Kmbet (13 yy son eyrei) bu tipin rneklerindendir. Baka bir mezar yaps tipi olan eyvan-trbenin ok az rnei bulunmaktadr. Konya Gme Hatun Trbesi (13. yzyl) ve Akehir Yavta Trbesi (13. yzyl) bu tipe rnek olarak verilebilir. Bu belirtilen tipler dnda, ayrca hibir tipin kapsamna girmeyen kendine zg mezar yaps rnekleri de bulunmaktadr.

Ta bezemenin erken dnem Anadolu Trk sanatnn mimarlk dnda en iyi belgelenmi sanat dal olduu sylenebilir. Ta bezeme sanatnn rnekleri zellikle ta kaplarda ve mihraplarda grlr. 12. yzyl sonuyla 13. yzyl banda gerek ta kapda, gerek mihraplarda alak kabartmal geometrik bezeme arlk tarken 13. yzyl sonunda bitkisel ve geometrik bezemeler birlikte kullanlmtr. Ta stne geometrik ve bitkisel bezemenin dnda baz hayvan ve insan tasvirleri de grlr. Ancak, bunlar genel kompozisyon iinde ounlukla gze arpmayacak kadar kk bir yer tutar. En ilgin rnekler Konya Surundan gelmedir.

Anadolu Seluklu mimarlnda bezeme amacyla tula kullanm plak tula ve srl tula kullanm olmak zere ikiye ayrlr. plak tula bezemeye zellikle minarelerde rastlanr. Harput Ulucamisi minaresi (1157) ve Erzurum Tepsi Minare (12. yzyl ortalar) en erken rneklerdir. Kayseri Melik Danimend Gazi Trbesi (12. yzyl sonu) tm plak tulayla bezenmi ender yaplardan biridir. 13. yzyln ikinci yarsnda srl tula kullanm bir lde yaygnlamtr. Konya nce Minare Medrese ve Sivas Gk Medrese minarelerinde bu teknik grlr. Srl tulalarda egemen renk firuzedir, ender olarak mor ve kobalt mavisi de kullanlmtr.

ini, Anadolu Seluklu sanatnda mozaik ve levha olmak zere iki biimde uygulanmtr. Ancak mozaik kullanm levha iniden daha yaygn olarak kullanlmtr. Mihraplar, mozaik tekniinin en fazla kullanld yap eleridir. Bunun yan sra kubbe duvar bezemelerinde ve lahitlerde de ini mozaik kullanmna rastlanr. Genel olarak ini mozaikte nceleri bezeme tmyle geometrik nitelikliyken 13. yzyln ikinci yarsnda geometrik ve bitkisel eler birlikte kullanlmtr. Akehir Ulucamisinde (1213), Konya Alaeddin Camisinde (1220-37) ve Kayseri Klk Camisinde mozaik ini mozaik bezeli mihraplar bulunmaktadr.

Levha inilerin hemen tm rnekleri, Konya Karatay Medresesi altn yaldzl iniler gibi kural d rnekler dnda saraylarda ele geirilmitir. Kubadabad Saraynda (1236) gerekletirilen kazlarda bulunan rneklerin ounluu sekiz kollu yldz biimli inilerdir. Baka alanlarda hemen her zaman geometrik ve bitkisel bezeme elerine arlk veren Seluklu sanat, saray inilerinde figratif bir gelenek oluturmutur. Betimlenen varlklar byk bir eitlilik gsterir. Bunlarn arasnda yalnzca siren, sfenks gibi dsel yaratklar deil, insanlar ve kpek, eek, kartal gibi hayvanlar vardr.

Ahap bezemede en yaygn kullanlan teknikler kndekari ve oyma teknikleridir. Birinci grupta yer alan rnekler arasnda bulunan Malatya, Siirt (13. yzyl), Aksaray (12. yzyl) ve Sivrihisar Ulucamilerinin minberleri, geometrik biimli elerin her biri ayr levhacklar halinde ivi ya da tutkal kullanlmakszn gemelerle birletirilmi kndekari uygulamalardr. Oyma tekniklerinin kullanmnda yntem, masif bir ahap levhann oymalarla bezenmesine dayanr. Bu teknikle kndekariye yknen rnekler de retilmitir. Amasya Gk Medrese Camisi (13. yzyl) ve Konya Beyhekim Mescidinin kaplar bu trdendir.

OSMANLI MMARLII VE SANATI

Osmanl sanat 14. ve 15. yzyllarda gelimi ve 16. yzylda olgunlaarak klasik biimini alm, Anadolu Seluklu sanatndan farkl olarak Tuna Irmandan Basra Krfezine kadar geni bir uygulama alan bulmutur. Osmanl mimarl ve sanat ok genel izgilerle Erken Dnem(1300-1500), Klasik Dnem (1500-1718) ve Ge Dnem (1718-1922) olmak zere evrede incelenebilir.

14. yzylda Osmanl mimarlnn beylikler mimarlnn etkisinde kald, bu yzyla tarihlenen Osmanl yaplarnn Seluklu biimleri ve yerel yap tekniklerinin olutuu grlr. Ayn ekilde trbe ve medreseler de beylikler ve Seluklu dnemlerinden tmyle kopmamtr. Bu yzyla tarihlenen Osmanl trbeleri kare planl, kubbeli ya da Seluklu kmbetlerini hatrlatacak biimde klahl yaplardr. rnein znik Krgzlar Trbesi Seluklu tarznda ieriden kubbe dardan klahla rtldr.

Ayakta kalan en eski Osmanl medresesinin Orhan Gazi dnemi (1342-62) yaplarndan znik Sleyman Paa Medresesi olduu kabul edilmektedir. Ancak yapnn kubbeli st rts 15. yzyln ikinci yarsna tarihlenmektedir. zgn karakteri bozulmam ilk medreseler Bursa Hdavendigar, Lala ahin Paa, Suba Eyne Bey ve Yldrm Medreseleridir. Murat Hdavendigar dnemine (1362-89) tarihlenen Lala ahin Paa Medresesi de kubbeli orta tal, tala alan beik tonozlu eyvan ve tonozlu renci odalaryla Seluklu kapal medrese trnn tm zelliklerini tamaktadr.

Osmanl mimarlnn Seluklu ve Beylikler mimarlndan syrlarak zgn denemelere girimesi Bayezid dneminde (1389-1402) balam ve 15. yzyl boyunca devam etmitir. Bu dneme tarihlenen zaviyeli camilerde nce eyvanlarn, sonra zaviye odalarnn rts tonozdan kubbeye dnr. Bursa Yldrm Camisinde (1395) tem eyvanlar, Amasya Bayezid Paa Camisinde (1419) ana eyvan ve zaviye odalar, Afyon Gedik Ahmed Paa Camisinde (1472) tm birimler kubbelidir.

Kubbeli kare birimlerden oluan Osmanlya zg bir yap tr de bedestendir. inde ipekli kuma, mcevher ve silah gibi deerli eya alnp satlan bu ticaret yaps Yldrm Bayezid zamannda ortaya km, ulucamiyle birlikte Osmanl kentinin ekirdeini oluturan anahtar yaplardan birine dnmtr.

Klasik Dnemde devlet ynetiminin merkezileme srecine paralel olarak sanat etkinliklerinin rgtlenmesi olmutur. Hassa Mimarlar Oca ve Nakkahane Klasik Dnemin kurumlardr. Bu kurumlar araclyla 16. Yzylda mimarlk ve sanat etkinlikleri tek elden yrtlecek, sarayn desteiyle Osmanl klasik slubu bu dnemde olgunlua eriecektir.

Osmanl camileri s rt sistemleri bakmndan sakfl (ahap at) ve kgir kubbeli olarak iki ana grupta toplanr. Klasik dnemde saylar yksek olan sakfl cami ve mescitlerden ok az gerek biimleriyle zamanmza gelebilmitir. Eyp Bey Mescidi ve Bykekmece Sokollu Mescidiyle, Kocamustafapaa Ramazan Efendi (1585) ve Topkap surlar dndaki Takkeci brahim Aa (1592) Camileri sakfl cami-mescit grubunun rnekleri arasnda yer alr.

Klasik dnemde eitli cami emalar denenmi, drtgen tabanl kubbe yannda sekizgen ve altgen tabana oturan orta kubbeli cami iin zgn zmler aratrlmtr. Orta kubbesi sekizgen tabana oturan camiler arasnda stanbulda Mimar Sinann Rstem Paa (1562) ve Azapkap (1577) camileriyle, Mesih Mehmed Paa (1585), Mehmed Aa (1586) ve Nianc (1588) camileri saylabilir. Bu grubun en grkemli uygulamas, drt kesinde ykselen erefeli minareleri ve Klasik Dnemin ap 30 metreyi aan en byk kubbesiyle Mimar Sinann Edirne Selimiye Camisidir (1575).

Osmanl mimarlnda nemli bir yer olan klliyeler toplu olarak tasarlanm ve birbirlerini tamamlayan yaplarn oluturduu sosyal merkezlerdir. Kent ii ve menzil klliyeleri olarak iki ana grupta toplanrlar. Kent ii klliyelerinde cami, menzil klliyelerinde kervansaray ana yap ilevini grr. Klliye bir vakf kuruluudur. lk kayda deer rnekleriyle Bursa ve znikte karlalan erken dnem klliyelerinde genellikle cami, trbe, medrese ve ahane bulunuyor, her biri bir yerleme merkezinin ekirdeini oluturan bu yap topluluklar belirgin bir geometrik dzen olmakszn araziye yerletiriliyordu. Ancak Fatih Sultan Mehmed ile birlikte durum deimi, Fatihin stanbulda kurduu klliye (Fatih Klliyesi, 1455-61) kare planl byk bir avlunun evresinde onun eksenlerine bal olarak gelien simetrik ve dzenli kuruluu, gerek caminin avlunun ortasndaki merkezi konumda bulunmasyla kkl bir yenilik getirmitir. Klasik Dneme tarihlenen antsal klliyelerin dnda mtevaz yap topluluklarndan kk klliyeler 16. yzylda daha ok cami ve medreseden oluuyor ve genellikle iki yap ayn avluyu ortaklaa kullanyordu.

Bir eit sosyal ve entelektel deiim hareketi olan Lale Devrinin (1718-1730) balamasyla Fatih Sultan Mehmetten sonra ilk kez Osmanllar Avrupa kltrne ilgi duymaya balamtr. Bu ilginin bir sonucu Barok slubunun saray sanatn etkilemesi olmutur. Bu ilginin mimariye yansmas en iyi ekilde eme, sebil ve trbe yaplarnda gzlenebilmektedir. Tm cepheleri altn yaldzl kabartma ssler ve inilerle bezeli, drt cepheli, geni saakl, be kubbeli III. Ahmed emesi (1728) Lale Devrinden kalan gsterili yaplardan bir tanesidir. Barok trbeler arasnda Eyp Mihriah Sultan (1795) ve Fatih Nakdil Sultan trbeleri dikkat ekicidir.

19. yzylda Osmanl mimarl Fransadaki gelimelere ayak uydurmaya alm, Baroktan sonra Yeni-Klasik sanat anlayna dayal ampir slubu byk ilgi grmtr. II. Mahmud dnemine tarihlenen Tophane Nusretiye (1825), Abdlmecid dnemi (1839-61) yaplarndan Dolmabahe Bezmialem Sultan (1853) Sultan camileri bu yeni slubu yanstmaktadr. 19. Yzyln sonlarna doru bat tr yeni klasikiliin yan sra bir eit Trk-slam yeni klasikii ortaya kmtr. Bu akmn nc yaplarndan birisi Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camisidir (1871). II. Merutiyetle birlikte (1908) billurlaan sluptaysa 16. Yzyl Osmanl klasik mimarlnn canlandrlmas amalanmtr. Avrupal mimarlarn Yunan-Roma yeni klasikiliine dayal yaplarnn yan sra Mehmet Vedat TEK ve Kemaleddin Beyin ncln yapt okul (I. Ulusal Mimarlk) Osmanl yeni klasikiliini yerletirmeye almtr. Vedat Beyin stanbul Tapu Kadastro Binas (1908), Byk Postanesi (1909), Kemaleddin Beyin Bebek Camisi (1913) ve Sultan Read Trbesi (1918) bu akmn yaplarna rnek olarak verilebilir.

Erken Osmanl mimarlnn en nemli yaplarndan biri olan Bursa Yeil Trbe 15. yzyl ini sanat asndan olduka nemli bir yere sahiptir. Trbede Seluklu tarz tek renkli inilerle ok renkli ini rnekleri bir arada bulunmaktadr. Erken dnem ini sanat asndan nemli bir dier yap da Edirne Muradiye Camisidir. Bu camide bulunan bezeme mavi ve beyaz inilerden oluur. Erken dnem Osmanl iniciliinin merkezi zniktir.

16. yzyln ilk eyreinde kurulduu dnlen nakkahane balangta hattat, nakka, mcellit gibi kitap sanatlarndan oluuyordu. Giderek ini, ahap, metal, hal ve kumala uraan sanatlara da desenler hazrlayan bir kuruma dnmtr. Nakkahane 16. yzyln ikinci yarsnda kendi slubunu oluturmadan nce iraz ve Herat merkezli anlaylarn etkisi altnda kalmtr. Klasik dnem Osmanl minyatrnn balca zellii, hnkr ve kapkullarnn yaam ya da nemli olaylarla ilikili olmasdr. Saray sahneleri kklerde, otalarda bahelerde yer alr.

Klasik Dnemin ehzade Mehmed, II. Selim, III. Mehmed trbeleri gibi nemli sultan trbeleri ini bezemeleri asndan dikkate alnmas gereken yaplardr. Bu yaplarn duvarlar dnemin en sekin znik inileri ile sslenmitir. Lale Devri ile birlikte daha nceden de gemi olan znik iniciliinin canlandrlmas amacyla giriiminde bulunulmu, stanbulda bulunan Tekfur Saray bu amaca tahsis edilmitir. Lale Devrinin sona ermesiyle birlikte Tekfur Saray inicilii gerilemi, 18. Yzyln ikinci yarsnda Osmanl yaplarnda Ktahya inileri ya da ithal edilen iniler kullanlmtr. Seramik retimindeyse anakkale bu dnemde yeni merkez olmutur.

TRK MZECLlk Trk mzesinin oluumu stanbul Arkeoloji Mzeleri'nin temelini de oluturan Mecma- Asar- Atikaya (Eski Eserler Koleksiyonu) dayanmaktadr. Padiah Abdlmecit'in 1845 ylnda Yalovaya gerekletirdii gezi srasnda grd Bizans yaztlarn stanbul'a naklettirmesi zerine eserler 1846 ylnda Osmanl Devlet adam Ahmet Fethi Paa tarafndan o gne kadar silah deposu (Harbiye Ambar) olarak kullanlan Aya rini'de toplatlmaya baland. Mze, Mecma-i Eslihai Atika ve Mecma- Asar- Atika olmak zere iki blm halinde dzenlenmi, kuruluu daha eski dnemlere dayanan Mecma-i Eslihai Atika blm Harbiye askeri mzenin temelini tekil etmitir.

Mecma- Asar- Atika koleksiyonu Sadrazam Ali Paa dneminde dzenlenmi ve 1869 ylnda dnemin maarif Nazr Saffet Paa tarafndan Mze-i Hmayun (mparatorluk Mzesi) olarak adlandrlmtr. Ayn yl, ilk mze mdr olarak Galatasaray Lisesi retmenlerinden Edward Goold grevlendirilmitir. Ayrca vilayetlere bir genelge gnderilerek evrelerindeki btn tarihi eserlerin tahrip edilmeden mzeye iletmeleri istenmitir. Bunlara ek olarak ayn yl ierisinde ilk Asar Atika Nizamnamesi yrrle girmitir. Mzede toplanan eserlerin saysnn gittike artmas sonucu yeni bir bina arayna balanm ve mzenin inili Kke tanmasna karar verilmitir. inili Kke tanan Mze 1880 ylnda faaliyete gemitir. Mzenin inili Kke tanmasndan sonra Mze Mdr Anton Dethierin lmesi zerine yeni mdr araylar balam, Trk Mzecilik tarihinde nemli bir yere sahip olan Osman Hamdi Bey 11 Eyll 1881 tarihinde bu greve atanmtr.

1887 ylnda Saydada gerekletirilen kazlar sonucunda skender Lahtinin de dahil olduu bir grup lahdin ortaya karlarak stanbula nakledilmesinden sonra Osman Hamdi Bey yeni bir mze binas yapm iin giriimlere balamtr. Mze binasnn tasarlanmas ii Mimar P. Vaullarye verilmitir. Bu bina lkemizde, mze binas olarak tasarlanan ilk binadr ve Mze-i Hmayun adyla 1891 tarihinde almtr. Alndan ksa bir sre sonra mzede kitaplk, fotoraf laboratuar ve maket atlyesi kurulmutur. Kazlar sonucunda getirilen yeni eserler nedeniyle 1903te ve 1907 mzeye ek binalar yaplmtr.Yine bu dnemde, stanbul dnda, Anadoludaki baz ehirlerde de mze kurma almalar balatlmtr. 1902de Konyada, 1904de Bursada yeni mzeler kurulmutur. Yabanc arkeolog ve uzmanlardan yararlanlarak mze koleksiyonlarnn kayt, katalog ve sergilemeleri gelitirilmitir. Ksacas bu dnemde mzeciliin saklama ve depolamadan belki de daha nemli olan, koruma, kayt tutma, dzenli sergileme faaliyeti lkemizde hzla gelimitir. Ayrca bu dnemde Trkler tarafndan birok kaz almas yaplmtr.

lkemizde bir sanat mzesi kurulmas ynndeki almalar ilk kez XIX. yzyl sonlarnda balatlmtr. Gzel sanatlar okulunun (Sanayi-i Nefise Mektebi) kuruluuyla da yakndan ilgisi olan bu giriimin sonunda bir koleksiyona balanm, ancak, mzenin al gerekletirilememitir. 1883te alan Gzel Sanatlar Okulunun rencilerinin eitimini desteklemek ve bilgi grglerini artrmak amacyla bir resim koleksiyonu ve bu koleksiyonun sergilenecei bir resim salonu oluturulmas dncesi, sanat koleksiyonlar iin de bir balang olmu ve Elvah- Nakiye olarak anlan resim koleksiyonu da bu amala meydana getirilmitir. Ancak ilk sanat mzesi, Cumhuriyetin ilanndan sonra, 1937 ylnda Atatrkn emriyle kurulan stanbul Resim ve Heykel Mzesi olmutur.

1910 ylnda Osman Hamdi Beyin lmnden sonra mze mdrlne kardei Halil Edhem getirilmitir. Mdrlk sresi boyunca Edhem Bey, yabanc uzmanlardan da faydalanarak bilimsel yaynlar kartlmasna odaklanmtr. 1912-1914 yllar arasnda Gustav Mendelin yapt ciltlik Catalogues de Sculptures Grecgues, Romaines et Byzantines isimli ta eserler katalogu Mzey-i Hmayunu dnyaya tantan yapt olmutur. 1914 ylnda Trk ve slam eserleri iin Evkaf- slamiye Mzesi, Sleymaniye Camiinin imaretinde almtr. Halil Edhem, geleneksel Bat mzecilii anlay ierisinde, bir sergi-depo mantyla Yakndou lkelerinin eserlerini ayrarak, binay Eski ark Eserleri Mzesi olarak dzenlemitir. 1917 ylnda mze dndaki eski eserleri korumak iin almalar yapacak olan Eski Eserleri Koruma Encmeni, meclis kararyla kurulmutur.

Cumhuriyet dneminde Mzeler, Mill Eitim Bakanl bnyesinde bulunan ve sonradan ad sr- Atika ve Mzeler Mdrl olan, Hars Mdrlne baland. Daha sonra, 1944te Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl kurulmutur. 1924 ylnda bakanlar kurulu kararyla, Topkap Saraynn mevcut eyas ile mze olarak ziyarete almas karar alnmtr. stanbul dnda da mzelerin almas karar Atatrkn emriyle hzla geliir. Cumhuriyet dneminde yaplan ilk mze binas Ankara Etnografya mzesidir. Mze binasnn mimar Arif Hikmet Koyunoludur. Bina 1930 ylnda ziyarete almtr. 1925 ylnda karlan kanunla kapatlan tekke, trbe ve zaviyelerdeki eya ve eserlerin ou Ankara Etnografya mzesinde sergilenmeye balanmtr. Bylece ortaya kan trensel ya da gnlk eyalar halk yaamndan kesitler sunmak iin kullanlmtr. Ancak Konya Mevlana Trbesi, Atatrkn istei zerine kapatlmayarak eyas ile birlikte mze haline dntrlmtr. Cumhuriyet Dneminde kurulan mzelerin bazlarnn adlar ve kurulu yllar yledir:Adana (1924)Afyon (l921) Ankara Arkeoloji Mzesi (1923)Ankara Etnografya Mzesi (1924)Antalya (1924)Ayasofya (1934)Bergama (1924)Bursa (1923)Diyarbakr (1934)Edirne sr Atika ve Etnografya Mzeleri (1924)Efes (1934)Gaziantep (1939)Hatay (1938)zmir (1926)Kastamonu (1941)Kayseri (1929)Konya Arkeoloji, Trk ve slm Eserleri Mzeleri (1926)Manisa (1935)Nide (1936)Sivas (1927)Tokat (1929)Van (1935)PAGE 39