ANADOLUDA KENTLEME ELMLERNE TARHSEL BR BAKI

PAGE Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI

ANADOLUDA LK YERLEMELER VE KENTLEME ELMLER*Trkan KEJANLI

*Dicle niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blm DYARBAKIRturkanak@dicle.edu.tr_____________________________________________________________________________________________________________ZET

Anadolunun konumu ve bereketli topraklar, bu blgeyi insanolu iin yaanlr klmtr. lkalardan itiba-ren yerleim alan olarak kullanlmasna olanak salayan bu durum, blgenin her dnemde neminin artmas-na yol amtr. Gebe yaam tarzndan ilk yerleik dzene gei bu blgede yaanrken, yerleim alanlar geirdikleri her evrede daha gelimi bir yapya brnm, hcre tipi ev kltrnden kent kltrne ulaan geni bir sreten gemitir.

Bu incelemede*, Anadoluda tarihi ekirdee sahip bir ok kentin Trkleme ve slamlama dnemine kadar belirli ekonomik, toplumsal, kltrel fonksiyonlara ve siyasal rgtlenmeye ulamalar srecinde kentleme eilimlerinin neler olduunun ortaya konulmas hedeflenmitir.

Anahtar Kelimeler: Anadoluda Yerleme, Yerleme Eilimleri, Kentleme_____________________________________________________________________________________________________________THE FIRST SETTLEMENTS IN ANATOLIA AND

URBANIZATION TENDENCIES

ABSTRACT

The location and fertile land of Anatolia make life inhabitable for human being. This character which ensured having possibility of a settlement from Ancient times on, caused increase of importance of the region in every period. While transition period from migrant life style to the first settled order occurred in the region settlements are filled with more developed structure in every period and have an extensive period that covers cell type housing to city culture.

In this study, it is aimed to know how the urbanization tendencies of historical cities in communication of economic, social, cultural functions and political organization until Turkized and Islamic period.

Keywords: Settlements in Anatolia, Settlement Tendencies, Urbanization*Bu alma Dr. D.Trkan Kejanlnn YT FBE ehir ve Blge Planlama Ana Bilim Dalnda Do. Dr. clal Dinerin danmanlnda hazrlam olduu ve 2004 ylnda tamamlan Anadoluda Kale Kentler ve Koru-ma Sorunlar: Diyarbakr Kale Kenti balkl doktora tezinden faydalanlarak retilmitir._____________________________________________________________________________________________________________1. GRAnadolu, hakknda en erken yerleme izleri-nin bulunduuna dair bilgilerin olduu bir corafya olup, n-Asyann byk ve nemli bir parasdr. Douda Van Gl havzas ve rann bir ksm, g-neyde Mezopotamyann Irak ve Suriyeden geen tabii izgileri ile tanmlanan bir blge ve gneyde Akdeniz, batda Ege Denizi, kuzeyde Marmara ve Karadenizle evrili bir yarmadadr (nsal, 1973). Ayrca orta iklim kua iinde ve Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnn birbirine iyice yaklat bir nok-tada ve bir geit alannda yer aldndan, bu iklim kuann eitliliklerini de bnyesinde barndr-maktadr. Bu zellikleriyle Anadolu, ktalararas kpr ba veya bir kilit noktas zellii gstermi ve tarih boyunca hem jeopolitik, hem de sosyo-eko-nomik bir neme sahip olmutur(Boran, 2001). Bu-nun sonucunda da bu topraklar, uygarln balang-cndan bu yana ktalardan gelen saysz g ve fetih dalgalarnn yaand yerler olmu ve blgenin si-yasal geliimini etkilemitir. Anadolunun iki anaka-ra arasnda kpr konumunda olmasnn yan sra, 1560km uzunluunda bir yarmada olmas nedeniyle kavimlerin blgenin genellikle ancak bir blmne, sadece dou ya da bat blmne yerleebilmelerini mmkn klmtr (Akurgal, 1993).

2. ANADOLUDA LK YERLEMLE-RN BALANGI EVRELER VE YERSEM LKELERnsanln balangcndan, gnmzden 12000 yl ncesi kadar olan dnemle tarihlenen Paleolitik Dnemde, Anadolunun bir ok yerinde avclk ve toplayclkla yaamn srdren insan topluluklar vahi hayvan ve doa artlarndan korunmak iin dank ve seyrek olarak kk topluluklar halinde maara veya kaya kovuklarnda yaamtr. Gn-mzden 12000-10000 yl ncesine tarihlenen Mezo-litik Dnemde ise, gebelikten yerleik dzene do ru bir gei yaanm ve bu dnemde ky mimarisi tarznda barnma ve korunma gibi ortak bir amaca hizmet eden kalc barnaklar yaplmaya balanm-tr. Dnyada ilk kentleme hareketinin ekirdeini de gebe yaam tarzndan yerleik dzende yaama geiin oluturduunu sylemek mmkndr. lk ve orta ada yerleimlerin oluum nedenleri genel olarak 5 ekilde snflandrlmaktadr. Bunlar:1. Sala uygun iklim ve topografya,

2. Ulam kolayl,

3. Su kaynaklarna yaknlk,

4. Topran verimlilii,

5. Savunma bakmndan uygun bir konuma sahip ol-masdr.

Anadoluda btn aamalaryla ilk yerleim rnei-ni Diyarbakr yaknlarnda bulunan ayn yanst-maktadr. ayn yerleimi, yaklak 9000 yl nce insanln kentli yaam dzeyini yanstan en eski rneklerdendir. ayn evleri, barnma ve korunma amac gdlerek yaplan bir barnak iken, sadece ya-tp uyumak ve sert doa koullarndan korunmak iin snrl bir amaca hizmet etmitir (ekil 1).

ekil 1. aynnde Bir Barnak rnei. Kaynak: Acar, 1996.Doal evre ortamna uyum salamak ama-cyla sosyal yaam ve her trl iin paylalmas, kulbelerin ortasnda yer alan ortak alanda yaklan kamp atei etrafnda srdrlmtr(Soysal, 1999). Neolitik dneme gelindiinde bu yerleimdeki evler, hcre tipi ev modelinden (ekil 2), dikdrtgen ve ka-re planl, zgara temelli evler, sokaklar ve meydan-lardan olumaya balamtr (ekil 3). Bir tarm k-y olmasyla beraber zamanla hayvanlarn evcille-tirilmesi, ilk retim aamasndan karma besin reti-mine doru ekonomisinin gelitirilmesi, yap tiple-rinin deimesi, alet tiplerinde eitlenmeye gidil-mesi ve ok eski bir dnemde, yaknndaki bakr madenini kullanmaya balamas (Aktre, 1997) bu yerleimi son derece zellikli klmaktadr.

ekil 2. aynnde Hcre Planl Konut Dokusuna Gei. Kaynak: Acar, 1996.

ekil 3. aynnde Izgara Planl Konut Dokusu. Kaynak: Acar, 1996.3. ANADOLUDA LK KY TP YER-LEMELERN OLUUMUSon buzul ann bitimi ile iklimin yumua-maya balamas ve beraberinde snmann ortaya kmas yeni bir dnemin balangcn oluturmu-tur. Neolitik Dnem olarak adlandrlan bu dnemde (M.. 8000-5000), Anadoluda retici bir yaam bi-imi grlmeye balanmtr. Batl tarihilere gre, Kenan (srail) lkesinden ve Filistin yaylasndan balayarak Lbnandan, Anti Torostan geen, Zag-ros dalarnn gneyine kadar inen, Gneydou Anadoluyu da iine alan ve verimli hilal olarak ta-nmlanan yay, ilk yerleik hayvancln yapld blgedir (Childe, 1993). Nitekim Aktrenin de be-lirttii gibi (1997), kk insan topluluklar, evcil-letirerek tarma kazandrdklar yabani bitkiler ve hayvanlar sayesinde avclk ve toplayclk evresini geride brakmlardr. Besinlerini rettii topraa balanma zorunluluu da yerleik dzene geiin balanglarndan birini oluturmutur. Yerleik d-zene geile birlikte kalc barnaklar yaplmaya ba-lanm, baz aile ve iskan birlikleri kurulmu (nsal, 1973), iftilik ve hayvanclk dzenli bir ekonomik sistemin oluumunda nemli bir rol oynayarak daha sonraki kent ve devlet rgtlenmesinin temelini olu turmutur (zdoan, 1996). Akurgala gre (1993), M. 8., 7. ve 6. Binde Anadolu, dnyadaki en ileri yerleimlere sahiptir. zellikle bu dnem yerleim-lerinden atalhyk, dnyadaki en eski ky kltr-n yanstan nemli bir yerleme olarak dikkati ekmektedir (ekil 4).

M.. 7000 yl ncesinde Konya ovasnn en bereketli yerinde kurulan ve ovann en byk yer-lemesi olan atalhykn ilk yerleme evresinde avclk ve toplayclk yaplrken, son yerlemede ta-rm, hayvanclk ve karma ekonomi yapldna dair ipular yakalanmtr. Balangta bamsz ve bir-birinden uzakta yaplan evler ileri dnemlerde birbi-rine bitiik hale gelmeye balamtr. Tarmla elde edilen rnlerin saklanmas ihtiyac ile doan bu planl evler, rnlerin ilenmesi iin avlu ve rnle-rin saklanmas iin depolarn olumasna da zemin hazrlamtr. Evler tek katl olup, ortada bulunan avlularda kadnlarn dokumaclk, anak mlek de-nemeleri yapmaya altklar sanlmaktadr. Yerle-imde ynetim ileri grlmezken, ticaretin odakla-mas buray nemli bir merkez konumuna ulatr-mtr. Burada grlen penceresiz d duvarlarn sa-vunma amal olduu sanlmakta (Boran, 2001) ve az sayda yol olmas ise, geli gidilerin dz damla-rn zerinden yapld izlenimini vermektedir. Ev-ler 20 m. ykseklie varan hyn tepesini evre-leyen teraslar boyunca yerletirilmi, su gereksini-minin karlanmas ve drenajn bayr aa ve yerle-im alan dna alnmas iin gerekli kanallar yapl-m ve dolaysyla evler nsal dzenlenmitir (Hodder, 1996). Naumanna (1991) gre ise bu dz damlar, koruma amacyla kapal bir btn oluturma eklinde ortaya kmtr. Ekonomik yapnn eit-lenmesine ve uzmanlamann ortaya kmasna karn, elde edilen art rnn olduka snrl kalma-s ve ana mal birikimi salanamamas nedeniyle da-ha byk bir korunma ve dolaysyla savunma mekanizmasna ihtiya duyulmamtr.

ekil 4. atalhyk Yerlemesi. Kaynak: Soysal, 1999.4. ANADOLUDA KRALLIK KURU-MUNUN ORTAYA IKMASI VE KYLERDEN KENTLERE DORU GE Kalkolitik dnemlerine bakldnda, hayvan-cln gelitii, giderek merkezi tarm yerlemele-rinin kurulmas ile ilk krallklarn ortaya kmaya balad, gnlk yaamn dz damlardan genile-yen ortak avlulara doru kaymaya balad grl-mektedir. Bu dnem yerlemelerinde evler, yiyecek depolamak ve hayvanlar barndrmak iin bodrum katl yaplmaya balanmtr. Bu durum evlerde da-ha fazla art rnn biriktirildiinin bir gstergesi de saylabilir. Erken Kalkolitik yerlemesi rneklerin-den olan Can Hasanda konutlarn birbirine kenet-lenmi olduu grlmekte ve atal Hykte olduu gibi temel amacn birlik, yani barnaklarn d tehlikelere kar korumak olduunu gstermektedir. Eski kyn iinde ykselen kale, krallk kurumunun somut ifadesi olarak doarken, her zaman dayankl malzemeden, kaln ta duvarl, antsal bir yap ola-rak, saray, tapnak ve ambardan oluan ayr ilev bnyesinde barnmtr (Aktre, 1997). Bronzun M.3500lerde bulunmas ile bala-yan Maden a, neolitik yerlemeler arasnda tica-ret ilikilerinin younlamasna ve bu yerlemelerin gereksinimleri iin da baml hale gelmesine ne-den olmutur (Aktre, 1997). Bronzun uzmanlama ve rgtlenmi bir ticaret gerektiren kullanm kent-lere nemli merkez ve toplumsal, ekonomik, klt-rel fonksiyonlarn belirginletii yerleim birimleri statsn kazandrmtr. Teknolojideki gelimeler sonunda dank ky ekonomisinin st dzeyde r-gtlenmi kentsel ekonomiye dnmesini salayan ise, kral ve krallk kurumu olmutur. Merkezi ko-numdaki kii olarak kral, kyn kente dnmesin-de ve yeni bir sembolik olgu ile kent imgesi olu-turmada nemli rol oynamtr(Aktre, 1997). lk gerek kentlerin ortaya kmas M. 2500-2000 yllarnda Erken Bronz dnemlerine rastlamaktadr.Aktre (1985), tarma dayal nemli bir art rn birikimi olmas, bata kraln bulunduu bir sos-yal tabakalama ve i blmnn varl, Matematik ve dier bilimsel gelimeler, yerlemeyi etkileyen bir kent duvarnn bulunmas, en az 5000-9000 n-fusun youn biimde yerlemi olmasnn Erken Bronz Dnemi kentlerinin zellikleri olduunu be-lirtmitir. Bu dnem kentleri, d ticaret ilikileri ne-deniyle ok zenginlemi kentlerdir ve ynetici snf konut ya da saraylarda yaamaya balamtr. Erken Bronz Dnemi kentlerinden olan Aliar (Sorgun-Yozgat), bu dnemin nemli yerleimlerinden biri olarak karmza kmaktadr (ekil 5). Aliar, belir-gin toplumsal, ekonomik ve kltrel fonksiyonlara sahip olmasnn yan sra, kent ticaret, madencilik, siyasal rgtlenme bakmndan da gelime gster-mitir. Saldrgan bir savunma izlemi olduklar iin kent, yerlemenin genilemesi sonucu ortaya km olan d izgiyi izleyen ve savunma iin elverili olan her trl engebelikten yararlanan bir kale ile evrelenmitir. Kent, kale ve aa kent olarak iki blml dzenli bir plana sahip olmu ve bu zellii ile dneminin odak yerlemesi konumuna gelmitir (Naumann, 1991). Evler kent duvarlarna bitiik de-ildir. Ev kalabal iinde kaleye doru ynelmi yelpaze biimli bir yol dizgesinin varl bellidir. Ayrca kent duvarlarna kout giden ember biimli yollar radial sistemde kaleye klp etraf dolala-rak sona ermektedir (nsal, 1973).

ekil 5. Aliar Yerlemesi. Kaynak: Aktre, 1997.5. ANADOLUDA LK TCARET KEN-LERNN OLUUMUCeras (2001), M.. 2000den itibaren Bat, Orta ve Kuzey Anadolu yerlemelerinin, dik al iz-lerin ve byk eksen sistemlerinin eksiklii ile Me-zopotamya ve Msr yerlemelerinden farkllk gs-terdiinden bahsederken; Dalk sistem (dalk pey-zaj dizileri ve kentleri hyk ve tepelerin stne ina etme eilimi) ve nicel etkenlerin (kentletiril-mi tepeciklerin snrl boyutlar ve kenti ina etmek iin daha az ara olana) Anadoludaki balang koullarn belirlediine vurgu yapmaktadr. Bu d-nemlerde Asurlu tccarlar, Anadolunun her yanna dalarak kent tccarlaryla balant kurmu ve bu kentler ticaret kolonileri haline dnmlerdir. Ge Bronz Dnemi olarak adlandrlan dnemde toplam yedi yerleim yeri saptanmtr ki bunlardan Kayseri yaknlarnda bulunan Asurlular dneminde yaplm bir kent devleti olan Kltepedeki Kane-Karum, dzlk ehirlerin bir rneidir (ekil 6).Anadoluda kent yerlemeleri arasnda Kane nemli bir merkezdir ve gelimesi ticaret sayesinde olmutur. Belirgin toplumsal rgtlenme, tarm, hayvanclk, ekonomik, kltrel fonksiyonlar, uzun mesafe ticareti, siyasal rgtlenme gelimi durum-dadr. Kane, koloni anda bamsz bir kent ol-masna ramen yakn komularyla siyasal baz ilikiler gelitirmitir. M.. 2000 ylnn ilk yzyl-larndaki rnekler, ncelikle Eski Asur Ticaret Kolonilerinin evleri, i yerleri ve bunlarn kurulma-snda destek salam yerli prenslerin saraylar ola-rak ortaya kmtr. Kane'de yerliler, Karum'da ise tccarlar yaam, ynetici snf ve kent halk ova dzeyinden yaklak 20 m yksekte bulunan 500 m apndaki Kltepe Hynde otururken, tccarlar Hy evreleyen dairesel surlarn dndaki Ka-rum'da oturmulardr. Konut tipi farkllam, kat ykseklikleri eitlenmi ve ticaret ilevi de konutta yaplmtr. Baz konutlarda dorudan sokaa alan dkkanlar yer almtr. Sosyal tabakalama konut tiplerinde ve byklklerinde farkllklar ortaya -karmtr. Sokaklar dzenli ve genilikleri ykl hayvan ve araba trafiine uygundur. Uzunluu 1600 m'ye varan surlar kenti kuatmtr. Byk megaron-lar, hazine buluntular, farkllam kalabalk ma-halleleri, byk atlyeleri, tamirhaneleri, metal atl-yeleri merkezde yer almtr.

ekil 6. Kane-Karum Yerlemesi.

Kaynak: Aktre, 1997.Aktre (1997), Anadoluda ilk kentlerin orta-ya kn, tarih iinde kentler sisteminin ve kentle-rin mekansal yaplarnn oluumunu ve deiimini belirleyen etmenlerin banda, Anadolunun dou Akdeniz havzasnda zel konumu olduunu, bu ko-numun bin yllar boyu, farkl nedenlerle, batdan do-uya, doudan batya g eden insan topluluklar iin bir yol kava ilevi grdn ve Hitit mpa-ratorluunun kurulmasnn da bu g dalgalarnn yerleimleri sonucu oluan kent devletlerinin konfe-derasyon eklinde bir araya gelmeleriyle olutuunu belirtmektedir. nsal da (1973) ayn gr savu-nurken Anadolu kltrn meydana getirenlerin Proto-Hitit ve Hititler olduunu belirtmekte ve Hitit ehirlerini 3 ekilde snflamaktadr. Bunlar:

1. Ova ve vadilerdeki ehirler (Hyk), Anadolu nun hemen her yerinde bu toprak tepeciklere ve yerleim yerlerine rastlanlmaktadr.

2. Dik ve st dz tepelerde kurulan ehirler: Hisar (Kale).

3. Yekpare, kayalara oyulan maara ehirleri (Frat kenarnda).

Hititler M.. XIV. yy.da o zamann byk ve gl lkesinden biri, M.. XIII. yy.da ise M-srla birlikte dnyann iki sper devletinden biridir ve federatif sistemde bir imparatorluk kurarak Suri-ye ve Mezopotamya zerinde egemen olmulardr (Akurgal, 1993). lke ekonomisinin temelini olu-turan tarm, merkezi ynetim tarafndan rgtlen-mi, hayvanclk, madencilik ve ticaret de srdrl-mtr. Hitit dneminin nl kentleri arasnda Yoz-gat yaknlarndaki Boazky Hattua gsterilebilir (ekil 7). Gl bir ynetim merkezi oluturma a-balaryla bu kentin yapmna nem verilmi, belirgin toplumsal rgtlenme, tarm, hayvanclk, ekono-mik, kltrel fonksiyonlar, ticaret, madencilik, siya-sal rgtlenmeye sahip ve Hitit Krallnn bakenti olan bu kentin etraf surlarla evrilmitir (Boran, 2001). Hattua, 167.70 ha. byklnde alt ehir, hisar ve st ehirden olumu ve her biri surlarla evrili, toporafyaya uyularak ina edilmi bir kent-tir. Avlulu konutlar iki katldr ve konutlarn kendi bamsz duvarlar vardr. Mlkiyet hakk uygulan-mtr. Birbirini dik a ile kesen yollar vardr. leri dnemlerde antsal bir yap ile karlalrken, so-kaklar ve evlerin yaknlar alma alan olarak kul-lanlmtr. Saray halktan kopuktur. yeri ve konut ayrm yoktur ve ekonomik anlamda ayrm ma-halleler bulunmaktadr. Kale ve ndeki tarlalar ara-sndaki abuk ve rahat bir balant salayan, duvara bitiik 100 basamakl iki merdivenin, daha ok aske-ri amalarla kullanld kesindir (Naumann, 1991). Savunma kolayl nedeniyle dalk bir arazide kurulmu ve arazi iyi kullanlmtr. Kent ift sur ile evrilmitir. Surlarn nnde daha alak bir engel duvar yer almaktadr. Aa kentte 100 ha. bir alan yerleime alm, yukar kent ise yay biiminde bir kent duvar ile evrilmitir. Duvarn ana girii vardr ve 71m'lik gizli bir alt geit bulunmaktadr.

ekil 7. Boazky Hattua.

Kaynak: Naumann, 1991.6. ANADOLUDA BLGESEL FARK-LILAMALAR VE KK KENT DEVLETLERNN OLUUMU Byk Hitit mparatorluu, bir g dalgas halinde ortaya kan ikinci Ege gleri ile Ana-doluya giren kavimler tarafndan, M.. XII. yy.da yklm ve bu kavimler, kendilerinden nce kurul-mu olan kentleri yakp yktktan sonra Suriye y-nnde yollarna devam etmilerdir (Aktre, 1997). Ege gleriyle Bat Anadoluya yerleen bu kavim-ler (M. 1000-700), Yunan Devletlerini olutur-mutur. Devletin zn, siyasal etkinliin topland merkez olarak kent meydana getirirken, bu kurulua kent devleti denilmitir. Pazar ilikilerinin geli-mesi sonucunda oluan Yunan kolonilerin merkezi rgtlenmeleri olmad iin gl surlar yapama-m, bu yzden doal korunma olanaklar olan ky yamalarn yerleim yerleri olarak semilerdir. Klasik dnemde Yunan kenti ykseke bir yere ya-plan akropolisi ve bunun eteklerinde agoray da kapsayan konutlardan olumutur. Zamanla nemi artan agora, yarg, ynetim, ticaret, imalat gibi nemli etkinliklerin bulunduu yer konumuna gel-mitir. Ege kentleri, ar, resmi daireler, mahalleler ve sanayi olmak zere blgelere ayrlmaya bala-m, bunun yan sra tarmsal karakteri de belirgin olarak ortaya kmtr. Yunan kentlerinde halkn yaad evler, mimari olarak basit yaplardr. Bun-lar, kapal bir avlu evresinde toplanm, eitli oda-lardan olumu, kk ve yksek pencereli, eri ve dar sokaklarda skk olarak kmelenmi yaplardr. Kentler, ta ve kerpiten yaplm surlarla evrilmi, genellikle kenti sktrmayacak ekilde yani kent plann etkilemeyecek ekilde yalnz stratejik dn-celerle ve arazinin verdii olanaklardan yararlanarak planlamlardr. Aktreye gre (1997) yeni kurulan kent sistemiyle Anadolunun bir ksm, pazar ekono-misinin egemen olduu yeni bir evreye girmi ve bu ekonomik yap iinde gelien ticaret ilikileri de kaynaklarn blmnde, kentlerin blgesel dal-mnda, ilevlerinde ve morfolojik yaplarnda ok belirgin farkllklar yaratmtr. Bu dnemde Ege Denizi ve Akdeniz kylar dnda Phrygiada, Ar-zavada, Pisidiada, Galatiada, Hatti civarnda, Ki-likyann kuzeydousunda ve Kizzuvatnada, Urartu (Uruatri)de, Paphlagoniada, Pontusta da kentler kurulmutur. Ege blgesinin kentlerinde olduu gibi savunmaya elverililik, su kaynaklarnn varl, topran verimlilii, nemli yollarn zerinde veya kavanda olmak bir kyn kentlemesi iin nemli olmutur.

Hitit Byk Krall Ege g srasnda iten kmeye balayp Balkan kavimlerinin istilas ile son bulunca Anadoluda uygarlk prehistorik dze-ye dm ve yarmada Demir a Beylikleri (M..1200-700) srecine girmitir. Bu dnemde A-nadolu, says bir dzineyi akn Ge Hitit Devlet-iinin yan sra bat Anadolu dndaki blgelerde ortaya kan Urartu, Frigya, Lidya, Karia ve Likya gibi kk krallklara da blnmtr. zellikle Frigya ve Lidya devleti ok gelimi kent olarak karmza kmaktadr. Bu iki kent devletinin yer-lemelerinin yaps Hitit modeline benzemektedir. Frigya ve Lidya Krallklar, genel olarak korunmak iin ana ulam akslar zerinde yer alan yksek kayalk tepeler zerine kale tipi kentler yapm, ta-rm ve ticaretle uramlardr. Bu krallklardan biri olan Frigya Hititlerden sonra kk politik birim olarak oluurken, bu kralln bakenti Gordion ise, bir ticaret ve garnizon merkezi olarak kurulmutur (ekil 8). Kentte tiftik, dokuma, kereste, at ile d ticaret nem kazanmtr. Kent merkezinde, halkn oturduu evlerden surlarla ayrlm saray yaplar bulunmaktadr. Kent kapsndan ince bir surla ayr-lan avluda 4 kap bulunur. Megaron da bu merkez-de yer alr. Gordion'un etraf surlarla evrili 9m ge-niliindeki dou kaps 23 m uzunluunda st ak bir koridorla son bulur. Bunun amac dma-nn kente giriini zorlatrmaktr. Lidya kentleri ise, klerek en korunakl yer olan kaleye ekilmi ve bir kale kent grnm kazanmtr. M.. IX-VI. yy. arasnda douda hkm sren Urartular da, yol gzergahlarn ve yerleim yerlerini kalelerle g-venlik altna almlardr ki Van Kalesi, Toprakkale, Zivistan, Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri yerleim alann ve yol gzergahn korumak iin yaplan i kalelerdir (Boran, 2001). Kalecik, Hiet, Muradiye, Hoap i kaleleri ise dorudan yol gzergahlarn korumak iin yaplmtr (Boran, 2001).

ekil 8. Gordion Kenti. Kaynak: Aktre, 1997.Anadoluda byk ve yksek sradalarn zor geit verii, iklim ayrlklar ve zorluklar onun btnn bir tek devletin kendi egemenlii altna almasna olanak vermemitir. Hititler yalnz Orta Anadoluda, Frigler Orta Anadolunun bir bl-mnde, Urartular, Lidyallar, Likyallar ve daha bir ok kavimler Anadolunun ancak birer kk bl-gesinde egemen olmular, Yunanllar ise genellikle kylarda kk kent devletleri kurmulardr (Akur-gal, 1993). 7. ANADOLUDA KENTLERN PLAN-LANMASI DNEMM. 500-400 yllarnda ise, Pers istilas ile kentlerin yklmas dnemi izlenirken, M. 330-M. 30 yllar arasnda da Anadoluda Hellenistik dnem yaanmtr. Bu dnemin en nemli zellik-lerinden biri ehirciliin gelimesidir. Yeniden ina edilen veya yeni kurulan kentlerde dik ayla kesi-en sokaklarda revaklar oalm, kanatl stoalar yaplm, agora planlar dzenlenmi, belediye meclisi binalar ina edilmitir. Bu dnemde kent-ler, kylerden yapsal olarak ayrt edilebilirken, meclis binas gibi baz zel binalar kentlerdeki daha kompleks yerel ynetim biimlerine ihtiya duyul-masndan dolay ortaya kmaya balamtr. zel-likle Roma mimarisini de etkileyecek asl byk yenilik, konforlu ve ok katl evlerin yaplmas ol-mutur. Yunanllarda kent yerlemesi snrlandrl-m deildir ve evre surlar almaz engeller olma-dklarndan kentler kalabalklatka, d mahalleler genilemitir (Mutlu, 2001). Yunanistan kentlerinde sokaklar ok dar ve binalar st ste ylm olduk-lar halde, kolonilerdeki kentler nceden tasarlan-m bir plan dahilinde kurulurken, kentin dorultu-su, rzgar ve gne hesaplanarak tespit edilmi ve trafii dzenlemek iin geni ve dzgn caddeler dik alarla kesimitir (Mutlu, 2001). ok sayda kuyu ald halde, gerektiinde yer altndan boru-larla su getirilmi, kirli sularn toplanmasn kolay-latrmak iin binalar gruplatrlmtr. Hippoda-musun planlad Milet kenti bu ilkelerin uygulan-d rneklerdendir (ekil 9). Bu dnemde, insanla-rn iskan etmedii nemli ve yerleime uygun bl-gelere de yeni kentler kurulmutur. Yeni kurulmu Hellenistik Dnem kentlerinde kent planlamas ol-duka basit tutulurken, birbirini dik kesen dz cad-deler ile kent, satran tahtas eklinde bir takm drt keli ksmlara ayrlmtr. Bu kentlerde genilii 30 m. olan iki ana cadde kent merkezinde birlemi ve bu yollarn altnda da su yollar ile kanalizasyon a kurulmutur.

ekil 9. Milet Kenti. Kaynak: Kolb, 1996.Deniz kenarnda kurulmu olan Hellen kent-lerinin byk bir ksmnda geni bir sahaya yayl-m, saray ile parklardan oluan kral konutlar bu-lunmaktadr. Bu konutlar, tepenin en arkasnda ve en iyi korunan yerinde bulunurken iinde ktp-hane, tiyatro, silah deposu ve hassa ordusuna ait klalar da bu ksmda yer alm, dou bat ekse-ninde giden byk ana cadde zerinde birka ma-bed, mahkeme binalar ve gymnasium yer almtr. Hellen kentlerinin hepsi buna benzer dzgn plan-lara gre kurulurken, bu devrin btn byk kentle-ri birbirleriyle karlatrlabilecek kadar benzer ya-plmaktadr. Bat Anadoludaki kentler ya kk bir yarmada stne ya deniz kysnda ya da denize yakn kydan biraz ieride yaplmtr. Akurgal (1993), Anadoludaki Aiol ve on kentlerinin ou-nun kk yarmadacklar stnde ya da deniz ky-snda kurulmasnda Hellenlerin denizci olmalaryla ilgili olduunu belirtmi ayn zamanda da bu yer-lerin iki ya da limana sahip yerler olmasnn da etkili olduunu belirtmitir. Ticaret ve dei tokua dayal pazar ekonomisi ile geinen Hellenler, kent yerlemelerinde nce pazar yerlerine daha sonralar ise kendine zg nitelikler tayan ar yaplarna da gereksinim duymulardr. Akurgala gre (1993) Batdan douya olan Hellen yaylmas uzun bir ya-amdan sonra batya doru dnle sonulanmtr.

8. ANADOLUDAK KENTLERDE RO-MA UYGARLIININ ETKS M. 30- M.S. 330 arasnda Romallar, Trk-lerin dnda Anadoluyu batan baa ynetimi altna alm iki devletten biri olmasna ramen, Hitit dne-minde sadece orta ve Gneydou Anadoluda olu-turulan mekan ve kltr birliini Anadoluda yerle-medikleri iin kuramamlardr. Bu durumda, Roma mparatorluu zamannda Anadolunun, kendi iin-de deil de darda bir merkezde btnlemek duru-munda kalmasnn ve Romaya baml olmasnn byk rol vardr. Bu yzden eski Anadolu gelenei btn gcyle devam etmitir (Akurgal, 1993). Roma Dneminde (M.. 30-M.S. 395) Ana-dolu, dnyann en bayndr lkelerinden biridir ve bu dnemin Bat Anadolu kentleri yaklak M.. 200den balayarak Roma mparatorluunun etkisi altna girdii iin hibir ynden Romadan geri kal-mayan bir dzeye sahip olmutur. Roma mimarisi devleti, pratik ve genel menfaati gzeten bir mima-ridir (nsal, 1973) ve zellikle Hellenistik mimarl-n mirasna sahip kmtr (Mutlu, 2001). Romal-larda tarm, ticaret, temel sanayi retimi, dokumac-lk ve gemi yapmdr. Ticaret daha ok yerel lek-tedir ve deniz tamacl n plandadr. Blgesel kentsel alar oluturmu, tarmsal alanlar parselle-mi, yeni kentler kurmu ya da eski kentleri geliti-rerek yollarn yaplmasna nem vermilerdir. Roma dnemi kentlerinde, konutlar merkez dna itilmi, merkezler ise kentsel planlama ve mimari hiyerari asndan, yerleme ilevinden ok temsili nitelikli alanlar olarak kullanlmlardr. Ya-ni kamuya ait mekanlar, zel mlkiyete ait yaplar-dan daha fazla vurgulanmlardr (Kolb, 1996). Ro-ma kentleri, genel olarak geometrik planldr; apraz yollarla blnm, muntazam ve drtgen adalardan meydana gelmi, ehir plannda ise kuzey-gney ve dou-bat istikametli iki ana cadde ortada bir mey-danda birlemi ve kesimilerdir ki aslnda Romal-lara bu esaslar Etrsklerden kalmadr ve ehir plan-cl esaslarna aynen Grek, Msr ve in ehirlerin-de de rastlanlmtr (nsal, 1973). Kentlerin dzen-lenmesi srasnda ortak mekann ve dik a ile birle-en yollarn aamal olarak yok olduunu, dini bir kuruluun (kilise veya manastr) merkez alnarak kentin mahallelere blndn, toplumsal ve sivil ilevleri byk manastrlarn yklendiini, xenodok-heionlu (Ceras 2001), xenodokheionun slam dn-yasndaki hanlarn ncleri olabileceini belirtmek-tedir) ticari mahallelerin ortaya ktn, daha k-k ve yaylm hamamlarn byk kaplcalarn yer-ni aldn, su kanallar sisteminin bakmnn yapl-dn ve salamlatrldn grmekteyiz (Ceras, 2001). 0-M.S.200 yllar arasnda Roma mparator-lar kentlilerden toplanan vergilerle her kentte gymnasionlar, stadyonlar, tiyatrolar, belediye ve agora binalar, hamamlar, ktphaneler, konforlu evler, glgelikli direkli yollar, byk meydanlar yaptrmlardr (Akurgal, 1993). Cerasya gre (2001) hamamlar, Roma, Bizans ve Asya arasndaki uzun sren sivil ticaretin bir rn olarak ortaya kmtr. Tarihin her dneminde byk bir neme sahip olan Diyarbakr kenti de bu dnemde yeniden yaplanmtr (ekil 10). Anadolunun en eski yerle-im yerlerinden biri olan Diyarbakr, sre iinde Roma egemenliine giriine kadar savunma, ticaret yollarn denetleme, gmrk kaps, bir u savunma ss, hububat stoklama ve datma merkezi, ker-vanlar iin barnak ve ticaret ilevlerini stlenmi (Arslan, 1999); Roma dneminde de ticari fonksiyo-nunu ve ticaret yollarn denetleme grevini koru-mutur. IV. yy.da surlarn yapl, kentin ald byk g, Hristiyanln 313 ylndan itibaren res-mi din olarak kabul, Romann Diyarbakr bir askeri merkez olarak kullanmaya balay, kentin fiziksel geliiminde ve ekillenmesinde etkili bir d-nemi oluturmutur (Aarylmaz ve dierleri, 1991). Roma dnemi, Diyarbakr byk bir eyaletin mer-kezi ilevini yklenme ve garnizon grevini gren bir s olma konumunu getirmitir. Bu iki temel ilev kent surlarnn geniletilmesini ve glendirilmesini, i kalenin geniletilip ynetsel fonksiyonlarla dona-tlmasn gerektirmitir(Arslan, 1999). Roma ve Bi-zans dnemlerinde nfusun yerletirilmesi abalar iinde yeni iskan alanlarnn almas, su ve kanali-zasyon ebekelerinin yapm bir Roma-Bizans kenti-nin olumasn salamtr. Romallar IV.yy ortala-rndan itibaren kenti Roma Mezopotamyasnn ba kenti haline getirmi, II. Constantius 349 ylnda mevcut kaleyi onartm (Szen, 1971) ve yarm dai-re eklindeki dou surlarn yaptrmtr (Gabriel, 1940). 362 ylnda Nisibis (Nusaybin)in Hristiyan halk, dinsel nedenlerle g ederek Diyarbakr'a gel-mi ve kalenin bat kesimindeki dzlkte iskan edil-milerdir. 367-375 yllarnda ehrin surlar, Nisibis halkn iine alacak ekilde geniletilmi (Szen, 1971), kenti ikiye blen eski bat surlar yktrlm-tr (Gabriel, 1940). Bu genilemeyle kent, ana hatla-r ile belli olmaya balamtr.

ekil 10. Diyarbakr Kenti. Kaynak: Gabriel, 1940.9. ANADOLUDA BZANS KENT SS-TEMNN OLUUMURoma dneminden sonra Anadolu zerinde Bizans mparatorluunun egemenliini kurmasyla birlikte, 1000 yl kadar sren yeni bir dneme giril-mitir. Tanyeliye gre (1986), Bizans Anadolusu btnlemi bir yerleme sistemine sahip deildir ve yalnzca askeri amalara hizmet eden, ticari ilevi neredeyse hi bulunmayan Bizans karayolu ebeke-si, lkeyi btnletiremezken kentler ok nem ta-mam ve kk bir krsal evre merkezi olmaktan teye gidememilerdir. Bizansllarda ekonomik yap tarma dayaldr. Kentsel sistemin zayf olmas ne-deniyle merkezi bir sistem kurulamam ancak, tica-ret sk denetim altna alnmtr. Bizansn dou ile youn ticaret ilikileri iinde olmas nedeniyle Ana-dolu'da nemli ticaret yollar zerinde bulunan kent-lerde bu farkllk grlmektedir. Bu kentler, VII.yy. dan balayarak askeri nemlerinin yan sra nemli ticaret kentleri olarak grlmektedir. Bu nedenle Bi-zans kentleri pazar ekonomisi gelimi, rgtl bir retim yaps ve ekonomik yaants ile nem kazan-m (Aktre, 1985), askeri karakollarn korumas al-tnda mtevaz konutlar, kiliseler, manastrlar ve k-k dkkanlar yaplan; yerleme merkezleri atanan piskoposlar sayesinde merkezi ynetim ilevlerine sahip birer kent grnm kazanmtr(Rheidt, 1996Bizans kentleri, kurumsal ve biimsel bak-mndan Hellenistik ve Roma kentlerinden olduka farkldr. Reinharda gre (1970), Bizans kentlerinin dokusunun birbirini dik kesen sokak ve caddelerden oluan Hellenistik ve Roma kentlerinden farklla-mas, zellikle Greklemenin kesinlemesinden son-ra planl kent anlayndan dnlmesiyle balamtr. Yakn Douda Hal seferleri srasnda ina edilen kaleler, kale mimarisinin en nemli rnekleri arasn-da yer ald gibi bunlarn rneklerini Suriye, Lb-nan, Filistin, Kbrs, Rodos ve Anadoluda grmek mmkndr (Boran, 2001). Avrupadan gelip bura-lara yerleen valyeler, Avrupadaki kalelerin ben-zerlerini bulunduklar topraklarda ok salam ve ko-runakl bir biimde ina etmilerdir (Boran, 2001).

Bizans kenti fiziksel olarak byk bir eitli-lik ve karmaklk gstermektedir. Tanyeli (1986), Bizans kent modelini ok paral kent ve kale kent modeli olarak snflarken; ok paral kent modeli-nin, antik bir kentin yerleme alan zerine konum-lanm kk ve birbirlerinden kopuk yerleme nve lerinden olutuunu, her bir yerleim yerinin ky olarak nitelenebilecek zellikler tadn ve bu yer-leimlerde rgtl bir ticaret alan bulunmadn bu nunla birlikte asl geim kaynaklarn tarmn olu-turduunu belirtmektedir.Yerleimin askeri adan nemli tek tahkimat, kalesidir. Sardis, Priene, Ber-gama, Balat, Efes ve Konstantinopolis bu yerleim zellikleri gsteren rneklerdendir.Tanyelinin 1986 tanmlad dier bir model olan kale kent modelin-de ise, yerleme alannn byk bir blm antik adan kalabilecei gibi bu dnemde yaplm olan suriindedir. Surun evreledii alan kktr, genel-likle bir ikalesi vardr. kale ynetimsel ve askeri bir ilev tamakta, olduka youn bir yaplama gstermektedir. Ticaretin yaylma alan ufak olduu iin daha rgtl bir niteliktedir. Panayr da surun dnda kendine yer bulmu olmaldr. Kentin dn-da tarmsal alan ve bu alanlarla i ie gemi az yo-unlukta varolar bulunmaktadr. Tanyelinin(1986) savunduu manastrlarn varolarn bulunduu ke-simde serpitirilmi halde yer almas savna Ceras (2001), Bizans manastrlarnn kentte kendisine bir yer edinmesi ve etrafnn duvarlarla evrilmesi so-nucunda ikalelerin dou nedeni olaca grne sahiptir. Trk fethi ncesinde Ankara, Konya, Amas ya, zmir, Trabzon, Bursa, ebinkarahisar, Antalya ve Kayseri yerleimleri kale kent zellikleri gtse-ren rneklerdendir(Tanyeli,1986).Genel olarak kale kent zellii gsteren bu kentlerin ortak zellikleri, bir ikaleye ve rgtl bir ticaret alanna kent dn-da pazar yerine ve varolara sahip olmasdr.

1071Malazgirt Savandan sonra Anadoluda Trklerin yerlemeye balamalar sonucu batya do ru gerileyen Bizans, snrlarn korumak iin, hakim tepeler zerine belirli bir plan olmakszn arazi bii-mine gre de i kaleler uydurmulardr(Boran, 2001

10. SONUAkurgaln da belirttii gibi (1993), insano-lunun eski alarda doaya ve onun ortaya koyduu koullara byk lde tutsak olmas, eitli yapda uygarlklarn doup gelimesine yol amtr. Her ne kadar insanlarn ilk yerleik dzende ortaya koyduk-lar yap topluluklar, bugnk anlamda kentler ol-masa bile, bugnk kent dzeyinin prototipi olarak kabul edilebilirler. Naumann (1991), genel olarak yerlemelerdeki ortak noktann bu yerlemelerde oturan bireylerin toplumsal anlamaya varmasyla ortaya ktn belirtirken, ev topluluu ve yol a iinde sezilen belirli bir dzenin daha ok kuralla-maya doru giden bir yerleme iin, rastlantsal trde bir balang olarak kabul edilebileceini vur-gulamaktadr. lk yerlemelerin ou, doal bir b-yme sonucunda olumu mlklerin, geliigzel y-lmasndan baka bir ey olmamtr. Ancak, za-manla kentlerde dnemin koullarna ve uygarlkla-rn kltr dzeyine uygun olarak bir dnm ya-anmaya balamtr. Anadoluda yerlemelerin yer-leik tarm ve buna bal olarak yerleme alanlarn-da art rnn biriktirilmesi gereklilii ile hcre tipi evlerden ilk ky tipi yerlemelere doru gelitiini; krallk kurumunun olumasyla yerlemelerde sosyal tabakalama ve ky tipi yerleme modelinden kent modeline doru bir geiin yaand; ticaretin geli-imiyle ticaret kentlerinin olumaya baladn; blgesel farkllamalar ile kk kent devletlerinin kendi kltrlerini yanstan yeni yerlemelerini olu-turmaya baladn ve nihayet kentlerin planlanarak yaplmaya balandn gryoruz. Anadoludaki yerleimlerde zellikle Helen, Roma ve Bizans D-nemlerinde byk bir kentleme sistemi yaand grlmektedir. Binlerce yllk bir sreten geen A-nadolu kentleri, Trk aknlar ve slamlama sre-lerinde de bir ok dnm yaamtr. Nitekim bu gn Anadoludaki bir ok tarihi ekirdee sahip kentlerde bu dnem yaplarnn izlerine rastlanl-maktadr.

11. KAYNAKLAR

1. Acar,E.,(1996).Anadoluda Tarih ncesi alar-dan Tun a Sonuna Kadar Konut ve Yerleme ,Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Mi-marlk, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 380-394.2. Aarylmaz, ., Binoul, E., Can, C. ve Binan, C., (1991) Diyarbakr Kenti Tarihi Yaps, Sorunlar ve Korunmas in Temel Yaklamlar, Yldz -niversitesi Raporu, stanbul.

3. Akurgal, E., (1993), Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar, 4. Bask, stanbul.

4. Aktre, S.,(1985), Osmanl Devletinde Tara Kentlerindeki Deiimler, Tanzimattan Cumhu-riyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, stanbul.

5. Aktre S., (1997), Anadoluda Bronz a Kent-leri, 2.Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar stanbul.

6. Arslan,R., (1999), Diyarbakr Kentinin Tarihi ve Bugnk Konumu, Diyarbakr: Mze ehir, Ya-p Kredi Yaynlar, stanbul, 80-107.7. Boran,A.,(2001), Trk Sanatnda Kale Mimarisi, Trk Tarih Kurumu Yay., VI.Dizi-Say 61, Ank.

8. Cerasi,M.M.,(2001), Osmanl Kenti:Osmanl Ken tinde 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi, Yap Kredi Yaynlar, 2.Bask, eviren: Asl Atav, stanbul.

9. Childe,G.,(1993), Tarihte Neler Oldu, Ankara.

10. Gabriel, A., (1940), Voyages Archologiques Dans La Turquie Orientale, Paris.

11. Hodder,I.,(1996),atalhyk: 9000 Year Old Housing and Settlement in Central Anatolia, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Mi-marlk, Tarih Vakf Yaynlar, eviren: Ilay Kr, stanbul, 43-48.12. Kolb,F.,(1996) The Role of Dwelling Houses in Larger Anatolian Settlements of Antiquity, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Mi-marlk, Tarih Vakf Yaynlar, eviren: Sheyla Ababay, stanbul, 146-154.

13. Mutlu,B.,(2001), Mimarlk Tarihi Ders Notlar 1, Mimarlk Vakf Enstits Yaynlar.14. Naumann, R., (1991), Eski Anadolu Mimarl, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 3. Bask, ev: Beral Marda, Ankara.

15. zdoan,M.,(1996),Kulbeden Konuta: Mi-marlkta lkler, Tarihten Gnmze Anadolu da Konut ve Mimarlk, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 19-30.

16. Rheidt,K.,(1996),City or Village? Housing and Settlement in Middle and Late Byzantine Ana-tolia,Tarihten Gnmze Anadoluda Ko nut ve Mimarlk, Tarih Vakf Yay., st.,221-233.17. Reinhard, S., 1970.Bat Anadolu Blgesinde Kltr Deimelerinin Ana hatlar, stanbul.18. Soysal,M.,(1999),Tarihten Gnmze Anadolu da Konut ve Yerlemenin yks, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.

19. Szen, M., (1971), Diyarbakrda Trk Mimari-si, DTD Yayn, stanbul.

20. Tanyeli,U.,(1986), Anadolu-Trk Kentinde Fi-ziksel Yapnn Evrim Sreci (XI.-XV.y.ylar), Dok. Tezi, .T..Fen Bil. Ens. Yaymlanmam

21. nsal, B., (1973), Mimari Tarihi, .D.M.M.A. Yaynlar, Cilt 1, Say 53, 4. Bask, stanbul.

PAGE 97