Alii- Ureenje bosanskog ejaleta od 1789-1878

Reforme u O.C od 1789. jo od kraja 18 st kada se jasno vidjelo da O.C. slabi poinju da se javljaju u

osmanskoj knjievnosti djela koja su ukazivala na te slabosti i davala svoje recepte kako da se one

uklone . Meu prvima izmeu tih pisaca bio je bosanac Hasan Kafi Pruak koji je svoje ideje

izloio u poznaton traktatu Ureenje drutva. itvom nizu pisaca koji su zatim slijedili pridruilo se

tokom 17 st i nekoliko osmanskih dravnika ali svi recepti koje su nudili i naunici i dravnici svodili

su se na propovjedanje obnove i oivljavanje starih uredaba iz vremena napredovanja carstva a ne na

reforme postojeeg stanja u tom smislu poduzimane su i izvjesne parcijalne mjere koje su trenutno

mogle izgledati djelotvorne i korisne al nisu naravno mogle zaustaviit neminovni procese

nazadovanja carstva na svim podrujima dravnog ivota.

Interiornost svoje dravne drutvene i eekonomske a naroito vojne organizacije u odnosu na razvoj

Zapada osmanlije su mogle da jasno uvide nakon dugotranih nesretnih ratova koje su vodili sa

susjednim zapadnim silama krajem 17 i poetkom 18 stoljea tek poslije toga osmanlije su poele

jasnije uviati da nije moguce ukloniti negativne pojave u dravi i da se ona ne moe spasiti od

propasti obnavljanjem starih degeneriranih ustanova nego da treba prvoditi korjenite reforme i to ne

samo u vojsci nego u cijelom dravnom ureenju i upravi zato ve tokom 18 st pristupaju provoenju

izvjesnih reformi koje su imale cilj da poprave veliku finansijsku krizu drave putem iznalaenja

novih izvora dravnih prihoda i da podignu vojniku mo carstva putem reorganizacije timarskog

sistema i janjiarskog korpusa kao i izgradnjom ratne flote po evropskim metodama i uz pomo

evropskih strunjaka .Neke mjeere su poduzete jo u doba Mahmuda I Mustafe III i Abdulhamida I uz

aktivno uee islamiziranog Francuza Coat de Bonevalla poznatoj u Turskoj pod imenom

Kunvbagardi Ahmed paa a naroito francuza barona de Thotta(1733-1797)uz njegoovo

sudjelovanje podignuti su u O.C. mnogi vojni objekti organizovane vojne skole pozivani za

obuavanje vojske i organizaciju flote ali ti prvi pokuaji reformi u toj najranijoj etapi nisu mogli dati

oekivane rezultate.

Reforme Selima III (1789-1807)

Temeljitiji i obuhvatniji plan unutranjeg preobraaja i reformi bio je razraen tek za vladavine Selima

III i to u vezi sa dubokim padom carstva zaotravanjem istonog pitanjairenjem oslobodilakih

tenji balkanskih i dr.naroda i jaanjem centralnih sila unutar same vladajue klase .Iako je Carstvo u

trenutku kada je stupio na presto preivljavalo teke trenutke zbog rata sa Austrijom i Rusijom Selim

III je uprkos svih tekoa pristupio razradi i ostvarivanju svojih reformnih planova koje je bio poeo

stvarati jo kao prestolonasljednik .Te reforme poznate su u historiograf.kao nizami dedid to znai

novi poredak . Krajnji cilj njegovog reformatoskog programa bilo je ukidanje janjiarske vojske koja

se nalazila u anarhinom stanju i postala konica svakog napretka i stvaranje nove regularne armije

koja bi se zvala nizami dedid , ozdravljenje finansijskog sistema putem maksimalnog smanjivanja

neproizvodnih rashoda suzbijanje korupcije i iznalaenja novih izvora dravnih prihoda centralizacije

dravne uprave putem potpunog potinjavanja Porti pokrajinskih namjesnika lokalnih vlasti u

prvincijama kadija, muteselima, zabita, vojvoda, sakupljaa poreza koji su vrili sve mogue

zloupotrebe , iskorjenjavanje korupcije koja je harala zemljom i prodirala dravu putem

nemilosrdnog kanjavanja korumpiranih inovnika u dravnom aparatu. Ali od tog reformatoskog

programa do njegove realizacije bio je dug i teak put . Osnovna prepreka na tom putu bilo je u samoj

strukturi osm.feud.drutva koje se nalazilo u tekoj i dubokoj krizi. Elementi feudalno teokratskog

ureenja carstva bili su toliko snani da nijedna progresivna mjera protiv nereda i konzervatizma koji

je vladao u dravi nije mogao dobiti iru podrku i primjenu. Drutvene snage na koje se sultan

reformator mogao osloniti bile su slabe i neznane. Na drugoj strani snage koje su koile reforme i

aktivno djelovanje protiv njih sainjavali su mnogi reakcionarni elementi:feudalci koji su u tome

vidjeli gubljenje svojih privilegija i batinskih prava janjiari koji su se pribjavali da e uvoenje

nizami dedida nove po evropskom sistemu obuene vojske dovesti do njihovog potpunog unitenja

; konzervativna ulema koja j e u vjerskim masama vjerski fanatizam smatrajui svaku novotariju

suprotno duhu erijata .Ajani u Rumeliji i Anadoliji i drugi gospodari manjih i i veih oblasti vidjeli su

u reformamam smetnju njihvoj politikoj nezavisnosti od centralne vlasti, a neki su su od njih gledali

u tim reformama tenju sultana da u svoje ruke prigrabi svu dravnu imovinu . Znatnu prepreku

predstavljalo je i pomanjkanje finansijskih sredstava za ostvarivanje poduzetih mjera a posebno za

odravanje nove vojske to je osjetno teretilo dravne finansije .Veoma teku ulogu igrale su i

diplomatske intrige evropskih drava koje su imale za krajnji cilj komadanje osmanske

imperije..Napokon bilo je i u njegovoj samoj politici neodmjerenosti iskljuivosti i krajnosti

.Ostvarujui novi sistem Selim III je svojim svakodnevnim mjerama istovremeno doprinosio narataju

nezadovoljstva meu razliitim drutvenim grupama a naroito meu janjiarima koji su ga na kraju

svrgnuli s prestolja i ubili .Tako su rezultati nizami dedida objektivno dovodili do jo veeg

zaotravanja ekon.i polit. krize i razaranja cijelog dravnog mehanizma.

On je stupio na prestolj 1789.u tekim momentima koje je drava proivljavala. Odmah je uprkos

tekoa pristupio ostvarenju planova koje je stvarao kao prestolonasljednik .Radoznao za sve to se

zbiva oko njega i u dravi traio obavjetenja o svemu. Pristupajui sreivanju prilika u dravi on

samo donekle naputa ranija svaanja o potrebi da se obnavljaju i sreuju stare institucije odn.

svaanja da reformu treba uvoditi samo u vojsci a naroito u janjiarskom korpusu i ako je znao i

vidio da najprije treba reformirati vojsku koja se nalazila u anarhistinom stanju .ak je i pristupio

tome i u asu kada je drava bila u tekoj opasnosti od vanjskih neprijatelja .Smatrajui da treba

zavesti red na svim podrujima politikog i drutvenog ivota on je pored osnivanja nove vojske

pokuao da zavede red i u dravnoj upravi , u tekoj bobi sa reakcionarnim snagama u krugu nosilaca

vlasti ipak je uspio da se donesu i provedu neke znaajne odluke u tome smislu .Te mjere zasnivale su

se na njegovom uvjerenju a to je bilo stvarno i objektivno stanje da lokalne vlasti u provincijama, a

naroito kadije neibi vojvode ajani i sakupljai haraa i drugih preza ine sve mogue zloupotrebe i sa

protiv toga treba poduzeti odg.mjere .Kako u poetku njegove preporuke nisu naile na eljeni odziv

divana sam saziva dravnike da se pod njegovim predsjedavanjem raspravlja o mjerama koje treba

poduzeti .Savjetovanja su zavena strogim naredbama i pretnjama odgovornim linostima.ejhul

islamu je nareeno da iskorjeni nepravilnostu sudstv u kajmekamu velikog vezira je savljeno

do znanja da je on odogovoran za nepodoptine koje ine namjesnici ,sekban bai nepravilosti u

vojnim pitanjima defterdaru u pitanjima finansija.

Nakon toga nareeno je da se smijene svi guverneri provincija i okruni naelnici, da ajane u

kazama bira narod kao i ranije i da se u to guverneri ne mjeaju , da graanji biraju gradske

ehaje a da se kadije u to ne mjeaju , da kadije ne mogu slati zastupnike naibe u kadiluke bez

zakonskog oporavdanja, a kada ih alju imaju im davati petinu prihoda svog arapluka ; kadije i

naibi moraju biti asne osobe ako se oni ne budu pokoravali ovoj iskljuuju se iz reda i

kanjavaju .U pitanju zakona zabranjeno je da se osim zakonom propisanih dadbina ni od koga ne

uzima nita ni pod kakvim vidom i nazivom .Ti poslovi imaju se povjeriti potenim i uglednim

ljudima

Da bi se te odluke provele Selim III je smatrao da se na poloajima guvernera moraju nalaziti

autoritativni i sposobni veziri..Znao je meutim da tadanji veziri u najvie sluajeva nisu mogli

zadovoljiti te usluge jer su bili nesposobni , stoga je sam preporuivao veziru sta treba da poduzme.

On je naredio da se donese zakon o vezirima i ejaletima. po tom zakonu carstvo je podjeljeno na

28 ejaleta sa 23 guvernerska mjesta.Propisano je kad se veziri budu premjetali u blie

pokrajine da bi selidbeni trokovi bili manji .Ako nije ratno stanje veziri iz Andadolijje nee se

premjetati u Rumeliju i iobrnuto . O istim uslovima vodit e se rauna i pri postavljanju

mirmirana odn mutesarifa.

Selim III je uoio da treba izvriti reforme i u timarsko spahijskoj organizaciji koja je bila zastarjela i

iskvarena kao idruge dravne ustanove pa je naredio da se i o tome donese novi zakon po njemu :

alajbezi e se imenovati izmeu uglednih potenih, iskrenih linosti na prijedlog koji e valija ili

vezir podnostit Porti.Alajbezi se nee smjenjivati sve dok se ne bi ispitivanjem utvrdile njihove

nepodobnosti i pogreke.Ako se kod njih utvrde prestupi u tolikoj mjeri da oni povlae

smjenjivanje onda e se za primjer drugima pogubiti. Ljudi koji se budu nalazili u vojsci ejaleta

nee moi napustitit vojnu slubu na osnovu bujuruldije valije nego samo na osnovu carske

naredbe .Ko postupi drugaije bit e kanjen. U toku godine treba da se izvri smotra spahijske

vojske i tom prilikom da se smijene svi dotadanji alajbez i. Opta smotra morat e se vriti

svake tri godine . Ako bi se na smotri utvrdil da se u jednom sandaku ima timara i zearheta

koje posjeduju timarnici i zaimi iz drugih sandaka to je treblo ukinuti. Selim III je nastojao da

sredi stanje i u drugim podrujima drzavnog zivota ali bez raznih uzoraka unutranjih i vanjskih nije

mogao nita osobito ostvariti iako se za to vrijeme aktivno borio sa neznatnim brojem istomiljenika i

pristalica.On nije odgovarao konzervativnim elementima koji su ga okruivali u samom dvoru i oko

njega a najmanje korumpiranim janjiarima i njihovim korumpiranim agama.

Njegovom smru drava je ponovo zapala u teku politiku krizu a nizami dedid je morao ustupiti

mjesto starom anarhistinom stanju. Njegov nasljednik Mustafa IV bio je igraka u rukama

reakcionarnih elemenata. Poslije njega slijedi Mahmut II.

Reforme Mahmuda II (1806-1839)

Reformatorske ideje Selima III poeo je provoditi njegov nasljednik Mahmud II .Da bi stekao snage

na koje e se moi osloniti on je na tetu svoje apsolutne vlasti uinio ustupke najmonijim

unutranjim snagama naroito ajanima poznatom Poveljom sloge .Kad se u izvjesnoj mjesri

obezbjedio od tog sloja drutva on je moga pristupiti radu na ukidanju janjiara pa je odmah poslije

potpisivanju povelje naredio da se pristupi obrazovanju nove po evropskom uzoru ureene vojske

pod naziovm sekbani dedid- novi sejmeni ,da bi svoje namjere i planove jo bolje kamuflirao on je

novu vojsku proglasio sedmim odjelom janjiarskog korpusa.Uporedo sa radom na likvidaciji

janjiara Mahmud II je uporno radio na jaanju autoriteta centralne vlasti i ograniavanju

samovolje pokrajinskih namjesnika i lokalnih organa.Istrajnom borbom uspio je da ukine

janjiarski korpus(1826)i da obrazuje novu vojsku koja se zvanino zvala pobjedonsna

muhamedanska vojska,Zatim je izvrio reorganizaciju centralne uprave ukinuo je stari divan i

obrazovao vie ministarstava.Zvanje velikog vezira zamjenio je nazivom bukevil a mnoge

njegove kompeetencije prenesene su u nadlenost odgovarajuih ministarstava: ministarstvo

unutr. poslova, minist. vanjskih poslova,ministarstvo finansija ministarstvo vakupa i

ministarstvo trgovine.Ministri i dravni slubenici vie nisu dobijali plae u vidu lena nego u

novcu iz dravne blagajne .Tada su obrazovana i neka nova centralna dravna tijela kao to su

vojni savjet vrhovni sud i dravni savjet.

U skladu s tim izvrio je odreene promjene i u provincijama, da bi uvrstio svoj autoritet u

provincijama Mahmud II je pokuao ograniiti vlast provincijskih namjesnika i na taj nain to je

pored muira kao generalnog namjesnika pokuao ustanoviti vijee pokrajina umjesto ranijeg divana

kao i vijee u drugim niim upravnim jedinicama.Ovo drugo se sporo ostvarivalo..U tom periodu su

najvee upravne jedinice oformljene kao muirluci mada se ustaljeni naziv ejalet nije mjenjao .Bilo je

pokuaja da se ustanovi i institucija muhafiza ime bi bila odvojena civilna od vojne urpave ali ni to

nije ostvareno. Najee je muir u sebi objedinjavao i valiju i muira i muhafiza.P okuavalo je da se

uspostavi i ustanova muhassila koji bi bio zaduen za dravne prihode u svakoj pokrajini mada je

ukidana ustanova defterdara kao pravnika finansija pokrajina. Muiri su imali irok krug ovlatenja u

civilnoj i vojnoj upravi ali su bili sada vie ovisni od centralne vlasti nego ranije prije svega to su im

plae bile odreene iz dravne kase pa svoje prihode nisu utjerivali direktno od naroda a zatim zbog

toga sto su kako tako morali voditi rauna o miljenju vijea koja su se postepeno obrazvala u svim

prvincijskim centrima umjesto ranijih divana koji su bili pod direktnim utjecajem namjesnika.to se

tie teritorijalne podjele nije bilo znatnijih promjena u odnosnu na podjelu ustanovljenu sa Selimom

III .Carstvo se dijelilo na ejalete ,ejaleti na sandake, sandaci na kadiluke, a kadiluci na nahije.On je

uspjeno zapeo i provodio rerganizaciju dravnih ustanova na irokom podruju i to na nain dosta

slian ustanovama u evropskim zemljama..On to nije radio oslanjajui se na novosotvarene i ustaljene

zakone po ugledu na Evropu ali su pokuaji stvaranja novih zakona koji ce regulirati drzavni zivot bili

nepovoljni za intenzivniju aktivnost i vece rezultate ali su njihovi doprinosi doveli do toga da je

njegov nasljednik Abdul Medid mogao sa dosta lakoe da nastavi te i zapone ire i temeljitije

reforme .On je to mogao zato sto je Mahmud II uspio da znatno uvrsti utoritet centralne vlasti da

oslabi konzervativne elemente u dravi da zauvijek uniti janjicare itd

Reforme u Bosni do 1839.

U periodu o kojem je ovdje rije vie puta je vrena reorganizacija vlasti to je rezultat nastojanja

Porte da provede odreene reforme ili bolje reci reorganizaciju sistema u smislu evropeizacije i

modernizacije sto je zapocelo kako se vidjelo dolaskom na prijestol Selima III 1789..Sve akcije

Selima III su takorei mimoisle Bosnu .Osnovna misao i cilj akcije Selima III stvaranje nove vojske

nije se odnosilo na Bosnu. Prema njegovoj linoj naredbi u Bosni je trebalo rijesti pitanje vojske

onako kako najbolje odgovara ovoj zemlji. Prema onome sto se moze utvrdii na osnovu arhivske

gradje organizacijia vojske u Bosni ostala je potpuno po starom . Jedino novi porez uveden za

odrzavanje ove vojske djelimicno se odnosio na Bosnu. Naime u korist novog poreza u Bosni je

povecan porez na stoku za jednu paru po svakom grlu oporezovane stoke .To je izazvalo vrlo

nepovoljne reakcije u Bosni .Ostale novine kao sto je uprava vilajeta, sudstva, poreskog sistema

timarske organizacije u sebi nisu sadrzavale posebne novine ili nepoznate stvari . Praksa cestih

smjena pokrajinskih namjesnika vec odavno je smatrana prevazidjenom i stetnom ocitim uzrocnikom

velikih zloupotreba,koliko god se inzistiralo da se valije ne smjenjuju bez razloga, to nije

ozivotvoreno.

Pokusaji da se ajani vrate na svoju prvobitnu osnovu posrednika izmeu naroda i vlasti i njihovo

baziranje od strane naroda takodjer se nije ostvarilo, sto se tice timarske organizacije ne moze se reci

koliko je postignuto u njenom sredjivanju . Cini nam se da u Bosni nije provedena odredba da

timarnici moraju biti nastanjeni tamo gdje posjeduju timare jer bosanski timarnici su ih uzivali kao

odzakluk timare pa su kao nasljedni i cuvani u porodici vec odavno bez obzira gdje su bili

nastanjeni. U Bosni nije vodjeno racuna o sandzacima nego Bosni kao cjelini kako je bilo ustaljeno od

vremena zavodjenja odzakluka. Sudstvo je takodjer ostalo po starom s tim sto se nastojalo koliko je

bilo moguce iskorijeni korupciju kao i u ostalom kod drugih struktura vlasti . U finansijama u odnosu

na ranije stanje takodjer nije nista mijenjao sto se tice ejaleta Bosne.Iz mnogih dokumenata se vidi da

se nastojalo unijeti vise reda i zakonitosti ali je sistem i nacin ubiranja poreza ostao isti. Iz recenog

vidi se da se o nekim bitnim izmjenama na podrucju Bosne ne moze govoriti jedan od razloga za to je

svakako situacija u ovom dijelu Carstva . Naime srpski ustanici i napoleonova osvajanja i teznje

ustanika na granici Crne Gore svakako su utjecali pa je ovdje stanje ostalo isto . Zatim teznja Selima

III bila je da prije svega sredi stanje u prijestolnici i njoj gravitirajucim podrucjima pa tek onda da

reforme siri dalje .

Kako su konacno njegovi napori potpuno propali tako su njegove reforme i ostale samo kao lijepa

zelja i napor . Dvojica sultana koji su poslije njega sjeli na prijestol razlicito su djelovali . Mustafa IV

bio je potpuno u rukama konzervativnih i anarhistickih elemenata i za vrijeme svoje veoma kratke

vladavine i ucinio sve da se zatre trag i pojmu reforama. Mahmud II ide stopama Selima III i

njegovim dolazkom zapocinje intenzivan rad na reformama. On je prije svega morao da sredi situaciju

u prestolnici .Najvaznije mu je bilo da se osigura od strane krupnih ajana pa je makar i na stetu svojih

interesa sklopio s njima savez. Time je priznao njihovu pravoshodnu moc, ali je i stvorio prostora za

reformno djelovanje . Ni ovaj savez nije se doticao Bosne niti su u njegovu stvaranju ucestvovali

bosanski ajani. Iz toga se vidi da bosanski ajani nisu imali moc od koje bi se sultan bojao.

Prva znacajna akcija Mahmuda II koja se odrazila u Bosni jest ukidanje janjicara. Bosanski

Muslimali su nerado pristajali na ovakove zahvate i nastojali su da to sprijece silom. U tome nisu

uspjeli . U ovoj akciji nisu bili jedinstveni . Samo podrucje koje je vise gravitiralo Sarajevu bilo je

povezanije dok npr.u Posavini janjicarski prvaci su prihvatili naredbu sultana bez otpora. Pobuna

janjicara u Sarajevu pokazala je da je veliki broj njegovih stanovnika bio protiv janjicara jer su se

sami gradjani prije nego je dosao Abdurahim pasa u kaznenu ekspediciju razracunali sa janjicarima i

rijesili pitanje ukidanja janjicara. Ali u Bosni je jos i prije ovog dogadjaja postojao drustveno-politicki

okvir za jednu drugu siru akciju koja bi imala dalekoseznije posljedice .To je konfrontacija bosanskih

muslimana i predstavnika centralne vlasti i nastojanja prvih da ostvare autonomiju po ugledu na neke

druge zemlje carstva .Tako je 1831.zapoeo opsti oruzani ustanak u Bosni protiv centralne vlasti za

autonomiju .Akcija je zapocela prevratom u Travniku gdje je svrgnut sultanov namjesnik koji uspjeva

da pobjegne preko austrijske teritorije u Hercegovini do Ali age Rizvanbegovica a odatle na svoju

novu duznost u Vidin. Bosanski muslimani su izabrali za vodju Gradascevica koji je dobio siroka

ovlastenja..

On je zajedno sa bosanskim divanom uspostavio novu vlast zapravo postavio nove ljude na vlasti .

Samo oblik pokrajinske i lokalne vlasti nije se promjenio .Njegova vlast trajala je nepune dvije godine.

Ali iako je za ovo vrijeme formalno uspio da uspostavi vlast u cijeloj Bosni ipak je morao da vodi

brigu o izvjesnom broju desidenata u Hercegovini sa Ali gom Rizvanbegovicem na celu. Uz sva

nastojanja i oruzane borbe pa i pobjede nad sultanovom vojskom Gradascevic nije zvanicno priznat

za bosanskog valiju, ali je cinjenica da je on vec godinu dana bio jedini od vecine naroda priznavani

vladalac u Bosni i da su u ovom periodu Bosnom upravljali muslimani po svom nahodjenju . On nije

uspostavljao do tada ukinute organe vlasti niti vojne redove pa prema tome ni janjicare iako se zna

da se meu najodanijim bili oni koji su ranije pripadali ovom odzaku. Ali to je posljedica strukture

drustva u Bosni. Moze se dakle smatrati da s obzirom na ono sto se sve dogadjalo period od 1831-

1833 predstavlja period bosanske samostalnosti.Poslije pada Gradascevica ponovo je zavedena

sultanova vlast ali ni poslije toga sve do 1851 do akcije Latasa u Bosni nije ugusena ideja o

samostalnosti odn.autonomija jer je bio veoma veliki jaz izmeu sultanovih inovnika i njihve

politike i domaih ljudi i njihovih elja da sami sobom uupravljaju , taj jaz je samo prividno mogao

biti premoen jednom nemilosrdnom i krvavom akcijom kakvu je izveo Latas. Ova akcija imala je

veoma teke i posljedice za Bosnu koje su se vrlo brzo poele ispoljavati. Kao prva neposredna

posljedica poraza Husejn kapetanovog pokreta (1832) uslijedilo je ukidanje kapetana(1834/35) koji su

bili glavna konica jaanja autoriteta predstavnika centralne vlasti u provincijama .

Njihove upravne poslove u kadilucima preuzeli su muteselimi koji su uglavnom regrutirani iz

bivsih kapetanskih porodica ali nisu predstavljali nasljednu feudalnu oligarhiju kao kapetani nego

obine dravne slubenike , upravne i policajne poslove u nahijama vrili su zabiti koji se esto

nazivaju vekili muteselima. U krajevima u kojima je podjela na nahije bila odavno iezla kadiluci

odn. muteselimi su se dijelili na demate.. Druga krupna promjena koja je nastala kao posljedica

sloma Husejn kapetanova pokreta i dranja stolakog kapetana Ali age Rizvanbegovica koji je

proizveden u pau sa titulom vezira sve kao nagrada za lojalno dranje i pomo sultanu u Husejn

kapetanovom pokretu. Ali porta je i dalje Hercegovinu smatralaa dijelom ejaleta Bosne naroito u

vojnom pogledu. Tada su i u Hercegovini upravni i policijski poslovi po kadilucima i nahijama

povjereni muteselimima i zabitima kao i u Bosni .Takvo stanje potrajalo je do 1853. kada je

Hercegovina ponovo prikljuena Bos.ejaletu. Pretvaranjem kapetanija i drugih upravnih jedinica u

muteselime a kapetana i drugih lokalnih organa u dravne inovnike muselime znatno je ograniena

samovolja lokalnih vlasti prema predstavnicima centralne vlasti u provincijama. Ali to je donijelo

malo koristi narodu koji je i dalje bio izloen raznim zloupotrebama i pritisku protiv ega centralna

vlast i njeni predstavnici u prilino nesreenom unutranjem stanju nisu mogli nita ozbiljno poduzeti .

Iako je ve od 1834. zapoelo postepeno ukidanje timarskog sistema, ipak faktino i pravno

liavanje spahija i svake uloge i znaaja u drutvenoj i vojnoj organizaciji carstva odn. njihovo

ukidanje izvreno je tek 1839. Ali ta odluka Porte nije provedena u Bosni jednostavno kako u ostalim

dijelovima carstva. Bosanske spahije nakon ukidanja timarskog sistema i lenske konjice nisu

pristale da budu prevedeni u andermarijske snage kako je to bilo odlueno na porti i provedeno u

ostalim dijelovima carstva. Oni su to smatrali ponienjem i traili da i dalje vre vojniku slubu na

isti nain kao i dotada. Porta s druge strane nije pristajala na to nego su bosanske spahije uivale

prihode sa svojih timara. Tada su oni izdejstvovali i tu privilegiju da ne moraju da ratuju izvan svoje

domovine po dalekim ratitima . Ukidanje timarskog sistema povlailo je za sobom izvjesne izmjene

i u pogledu administrativnog ureenja drave i to u prilog jaanja autoriteta centralne vlasti i

suzaavanja kompetencija i samovolje pokrajinskih namjesnika. Ukidanjem spahijske vojske

automatski je prestajala vojna funkcija pokrajinskih namjesnika kao njihovih zapovjednika. Njihova

nadlenost trebala je da se ogranii na civilnu upravu. Ali oni su zadrali funkciju glavnog vojnog

komandanta u provincijama u zvanje muira ili muhafiza. On je i dalje imao puna ovlatenja i u

vojnoj i u civilnoj upravi dotine provincije. Za svoje poslove bio je odgovoran direktno Porti.

Osim toga od tada su pokrajinski namjesnici dobijali place iz drzavnih kasa i time su bili cvrsce

vezani za portu ali je vaznije od toga bilo da vie nisu mogli da svoje prihode samovoljno utjeruju od

naroda . To je za narod znailo osloboenje od tzv taksita naJteeg oblika pritiska i eksploatacije

.Porta je stalno inzistirala da se njene odluke provedu i u Bosni kao i u ostalim pokrajinama Carstva

ali je bosansko plemstvo uz koje je najesce pristajao i najveci dio naroda bilo uvijek spremno da se

odupre odlukama porte i njenih vezira u Travniku. Zato je porta morala ponovo pribjegavati vojnim

intervencijama. Do takve jedne intervencije moralo je doci i poslije ukidanja kapetana 1835.jer je i

poslije te odluke doslo do zestokog otpora narocito u Krajini. Ope nesreeno stanje u dravi i

meunarodni poloaj Carstva oteavali su Mahmudu II da provede do kraja temeljite i sveobuhvatne

reforme ali su njegovi doprinosi u tom pogledu bili izuzetno znaajni i veliki zato je njegov nasljednik

Abdul Medid mogao bez velikih tekoa da nastavi posao na reformama jer je Mahmud II bio u

velikoj mjeri povratio autoritet centralne vlasti uvrsi ideju o potrebi reformi u dravi unitio

janjicare i druge konzervativne elemete obrazovao regularnu vojsku i uspio da okupi izvjestan broj

ljudi iz reda visokih dravnih dostojanstvenika koji su bili odani reformama i bili spremni da rade na

tom polju. Meu njima se osobito isticao Mustafa Resid pasa po svemu sudeci tvorac kasnije

proglasenog reformnog fermana tzv.Hatiserifa od Gilhane .

Ejalet od Bosne ili esce nazivani bosanski pasaluk osnovan je 1580 od sandzaka Bosne, Zvornik,

Klis, Hercegovina, Pakrac, Krka i Poega. Od tada pa sve dok je ovo podrucje bilo u sastavu O.C.

Bosna je ostala kao jedinstveno administrativno podruje. Unutar ove jedinice vrene su s vremena

na vrijeme izvjesne mjere i reorganizacije. Nakon Karlovackog mira 1699 u sklopu ugovora o

razgranienju desile su se najvece teritorijane izmjene. Tada je bosanski ejalet sveden na dananju

teritoriju Bosne i Hercegovine ukljuivo sa kasnijim novopazarskim sandzakom i dijelovima

Hercegovine koji se danas nalaze u sastav u C.G. i Srbije.Od tada Bosna ima 4 sandaka Bosna Klis

Zvronik i Hercegovina .To je ugl.stalna podjela do 1851. kada se u Bosni formira sedam vecih oblasti

koje su imale zvanicni naziv kajmekamluci. Sve ostale izmjene bile su neznatne a ssastojale su se u

tome sto su pojedina mjesta otpadala iz bosanskog ejaleta ili mu prikljucivana sto se ne moze smatrati

upravnom promjenom. Prema postojeoj literaturi dosta je taman status oblasti novopazarskog

sandaka . Naime ova oblast koja je obuhvatala podruje koje mi danas poznajemo pod nazivom

sandzak po osnovnoj administrativnoj promjeni pripadalo je sandzacima Bosna ili Hercegovina. Ali u

nekim zapisima stranih diplomatskih slubenika i nekih domacih putopisaca mogu se naci podaci da

je ova oblast bila posebna upravna jedinica odn. sandzak kako na kraju XVIII st tako i na poetku

XIX. Tako su Kreevljakovic i Kapidi konstatirali na osnovu izvora iz 1817 osnovan novopazarski

sandak kao zasebna upravna jedinica, a Sabanovic suprotno da je ovaj sandzak ukinut pomenute

1817 i prikljucen bosanskom sandzaku .

Uzimajui u obzir stanje u nauci moglo bi se reci da sve do 1851. ova oblast nije bila stalno zasebno

podrucje kao sandzak. Sa sigurnoscu se moze utvrditi da nije osnovan 1817. On je mogao biti

osnovan tek 1835 kada su izvrsene znatne upravne promjene u carstvu .Te godine navode se live

,mada je Hercegovina tada bila izdvojena iz Bosne i njom je upravljao samostalno Ali pasa Stocevic

zvanicno je i dalje smatrana kao sandzak bos.ejaleta a ne zaseban ejalet. Od ove godine vise ni kliski

sandzak kao pravna i teritorijalna jedinica ne postoji iako se ponekad naidje i na taj naziv. Kao defteri

desetine i isto tako i defteri o kontroli timara nedvojbeno potvruju gore iznesenu administrativnu

podjelu ejaleta. Sjediste ejaleta je do 1851 bilo u Travniku. Sandzaci su se dijelili na kaze(kadiluke).

Godine 1851 kada je Latas izvrio reorganizaciju administrativne uprave izvrio je i izvjesna

pomjeranja u teritorijalnom pogledu .Ali te promjene ostale su samo do 1865 kada je ponovo izvrena

reorganizacija uprave u Bosni .I u granicnim sandzacima tj.u smederevackom i skadarskom bilo je

izvjesnih promjena tako su npr Podgorica i Spuz u posljednje dvije decenije 18 sto vise puta

prelazile iz skadarskog sandzaka u bosanski ejalet odn. hercegovacki sandzak i obrnuto, zatim neka

podrucja bos.ejaleta otpala su kada je sultan podario Srbiji autonomiju.

Kaze su se od uspostavljanja osmanske vlasti dijelile na nahije. Nahije su manje vise odgovoarale

srednjovjekovnim nahijama ili upama ali nahije nisu imale svoje zasebne upravne cinovnike nego su

ulazile u vlast cinovnika koji su upravljali vecom teritorijom. Vremenom nahija postaju samo ostaci

provobitno utrene organizacije i njihov teritorij nema tacno odredjene granice . Tako jos u XVIII

st. a pogotovo XIX st. stare nahije se skoro potpuno gube. Ovaj izraz poinje da oznacava teritorije

jednog kadiluka. Ovakvo stanje moze se pratiti u svim arhivskim materijalima a za Sarajevo narocito

u sarajevskim sidzilima sarajevskih kadija koje su uglavnom sacuvane u kontinuitetu za 18 i 19.st.

.Broj nahija koje se spominju u najranijim popisima nasih krajeva je nesto veci. Razlog sto se one ne

spominju u defterima iz ovog vremena je vjerovatno to sto je u nekim nahijama zivjelo i vlasko

stanovnistvo .Kada je ukinut status vlaha one nisu rasporedjene u timare nego u drzavne mukate posto

su mukate posebno popisuju a isto tako smotra tvravskih posada se vri posebno one su vjerovatnoo

tamo popisane .U svakom slucaju njihov broj nije velik .Ove timarske nahije nisu imale u 18 i 19 sto.

nikakve upravne slubenike pa tako nisu ni interesantna za stanovita organizacije vlasti. Teritorijalna

i upravna podjela o kojoj se do sad govorilo predstavlja organizaciju navedenu gotovo od samog

pocetka osmanske vlasti .

Ali vremenom se u ovu klasicnu organizaciju uvlace i drugi faktori koji imaju veliki utjecaj na

odvijanje vlasti. U Bosni su na prvom mjestu kapetani i kapetanije i donekle janjiari pa bi se Bosna s

tog stanovista mogla da podijeli na tri vrste muselimluke kapetanije i zabitluke .Muselimi

predstavljali su zastupnike najmesnika pokrajine kao predstavnikaa centralne vlasti i to je po svom

porijeklu najei vid lokalnog organa vlasti koji ce u vrijeme reformi prerasti u organe opce

nadleznosti . Bosna se dijelila na 39 kapetanija .Kapetanije su po svojoj namjeni i karakteru vojno

podruje .Vremenom su kapetani na razne nacine postali u isto vrijeme i nosioci civilne vlasti pa

stoga stanovista ne moraju uzimati u obzir kad god se govori o organizaciji vlasti u Bosni . Pogotovo

zbog toga sto su kapetani svojom vojnom moci i i svojim ugledom preedstavljali veoma utjecajan

drustveni sloj u ovoj zemlji .Sem toga u mjestima gdje su postojali kapetani nisu postojali drugi

organi vlasti npr zabiti i muselimi. Izuzetak cini svega nekoliko mjesta .Poznato je da se kapetanije u

pocetku razvijaju obicno na rijekama i pogranicnim podrucjima u vec zatecenim i novopodignutim

utvrdama,kapetanije se i razvijaju zahvaljujuci tome sto se povecava broj tvrdjavskih posada i sto

ove tvrdjave posade predstavljaju organizaciju odbranu granice na podrucju Bosne.Tako umjesto

dizdara kao zapovjednika tvrdjava pojavljuju se kapetani kao zapovjednici ali i dalje ostaju dizdari

kao zapovjednici pjesaka-posadnika.a istina i kapetani neposredno zapovjedaju pojedinim odjelima

posadnika obicno konjanika ili azapa ali oni su i zapovjednici cijele tvrave .

Ovo osobito vrijedi za period od polovine 18.st.pa do ukidanja kapetanija i tvrdjavskih posada.

Zahvaljujuci tome raste njihov utjecaj u cjelom drustveno politickom zivotu Bosne. Broj kapetanija

nije bio snazan nego se vremenom povecavao dok nije dostigao broj od 39 kapetanija u 19.st..

Kapetanija nije uvijek pokrivala podrucje jedne kaze kao sto se moglo dogoditi da na podrucju jedne

kaze bude vise kapetanija. U slucaju da kapetanija nije pokrivala jednu kazu tada bi u drugim

mjestima kao lokalni organ vlasti bio zabit. Iz znacaja kapetanija kao vojnih institucija proizasao je i

njihov znacaj kao organa vlasti i veoma utjecajnog drustvenog sloja . Mora se naglasiti da vremenom

kapetani postaju pripadnici feudalnog sloja i to iz reda begova cime se njihov utjecaj jos vise povecao.

Do danas nije sasvim poznato kako je doslo do toga da pripadnici feudalne klase preuzimaju ulogu

zapovjednika tvrava. Sasvim je sigurno da su do trece decenije 18.st kapetani iz reda placenih

tvrdjavskih zapovjednika a ne iz reda zaima ili timarnika. Vec u drugoj polovini istog stoljeca

izdvojila se grupa kapetanskih poroddica koje su gotovo sve iz redova begova .Misli se da nisu mogli

steci begovsku titulu po osnovu sluzbe u tvrdjavama .Jedino su to mogli po uzivanju feudalnih

lena.Moguce je da su zbog znacaja odbrane tvrava administrativnim putem za kapetana postavljani

ljudiiz reda zaima-begova a mozda je bio i u pitanju materijalni interes pa su pripadnici bogatih

feudalnih porodica stupali u slubu kapetana.Naalost o tome nemamo pouzdanih podataka .Istina

njihove plae kao zapovjednika u tvravama bile su dosta visoke pa bi iznos koji su dobivali za plau

mogao biti toliki da se mjeri iznosom koji su uzivali zaimi na feudalnim lenima a ipak po tom osnovu

oni nisu begovi .Moguce je da su se neke od begovskih porodica da bi imale veci ili presudan utjecaj

u svojim mjestima nametale kao zapovjednici tvrava. Ali se opet za to nema podataka. Prvi kapetani

i dizdari bili su iz timarske klase ali sa poveanjem broja tvrava i tvravskih posada prelazi se na

sistem njihovog plaanja iz dravne kase .Time je ujedno oslabio utjecaj dizdara.

Inae poloaj kapetana bio je sigurniji i vri nego drugih predstavnika vlasti iz razloga to su

kapetani bili zatieni odaklukom..Ali kapetani su nastojali da svoje interese usklauju sa drguim

predstavnicima vlasti pa se na taj nain uglavnom nalaze na istim pozicijama i to vise zahvaljujuci

moci kapetana i ugledu drugih struktura vlasti.Na izvjestan nacin kapetani se pojavljuju kao sloj koji

odrzava ravnotezu i u samom sistemu organizacije lokalne vlasti a ne samo kao grupacija koja je

imala mo da odrava ravnoteu u okupnim drutvenim odnosima u Bosni. Da su kapetani nastoali da

na svom podruju odre vlast svjedoi pokuaj nekih kapetana da prisvoje za sebe i poslove

ajana.Ajani su mogli da imaju dosta veliki utjecaj na mase pa zbog toga kapetani zele da i taj dosta

veliki utjecaj bude u njihovim rukama..Naime ajani su u pocetku bili predstavnici i izabranici naroda

i njihovi posrednici kod vlasti .Vremenom u mnogim mjestima oni prerastaju u stvarnu vlast

odn.lokalni organ vlasti s teznjom da funkcije ucine nasljednom i da za tu funkciju obezbijedi porez

odn ajaniju .Time oni gube onu prvu karakteristiku samoupravnog organa sve se vise udaljava od

naroda i konacno postaju opterecenje za narod. Doduse mase naroda su gotovo iskljucivo preko ajana

bar donekle mogle da imaju udjela u donosenju odredjenih odluka od interesa za narod Ovdje se msili

na muslimanske mase jer su ajani bili predstavnici muslimanskoh masa.Krscanske mase koliko god po

svom drutvenom poloaju bile manje ravnopravne od muslimanske zahvaljujuci nekim institucijama

u cijim su osnovama serijatski propisi gotovo u kontinuitetu su sacuvali izvjesni utjecaj na ponasanje

lokalnih i drugih organa vlasti preko svoje samoupravne institucije kneza odn.u XIX sto zvanino

nazivanih kadabaa.

Mada su centralne vlasti nastojale da kneza zadre u sferi svojih utjecaja ipak je knez makar bio

postavljen i sultanovim beratom ostao samoupravni organ krsc.stan. koje je preko njega nastojalo da

olaksa svoj polozaj.Knezom je bar u 18 i 19 st postajao onaj koga su izabrali sami stanovnici

odredjenog mjesta pa tek nakon toga dobijao carski berat na tu funkciju koja je mogla biti nasljedna u

porodici .Samo u ovo doba knezovi nisu bili uzivaoci feudalnih lena.Duznosti koje su dobivali

knezovi ugl su se podudarale sa duznostima ajana.Mozda u paraleli ove dvije funkcije moze da se nae

i njihova velika slicnost s razlikom da je rpaksa postavljanja kneza beratom vukla svoje porjeklo iz

prakse ustanovljene od samog pocetka u nasim krajevima kada jos nije postojala funkcija ajana.Ajan

je prvobitno postajao onaj koga bi izabrao narod inije za to dobijao nikakvo pismeno postavljanje.Ali

kao i sve druge institucije tako i institucija ajana vremenom dozivjela deformacije pa su i za tu

funkciju ali protuzakonito dobivane bujuruldije pokrajinskih namjesnika.Nnastojanja Selima III da se

funkcija ajana ponovo vrati u svoj prvobitni oblik nisu uspjele jer se u mnogim krajevima carstva

funkcija ajana bila razvila u gotovo jedini organ lokalne vlasti sa teznjom pa cak i ostvarenjem u

odreenoj mjeri nezavisnog poloaja.Meu ajanima je bilo dosta krupnih ajana koji su su vladali

gotovo cijelom jednom pokrajinom ili bar vecom oblasti a bilo ih je i sa manje ugleda i moci ali su

se drzali u toj novoj strukturi .Po ovom ponasanju i djelovanju ajani su dosta slicni feudalcima sa

zapada koji su ustvari bili vazali vladara i malo su zavislili od njega. Naravno ovakva vrsta feudalaca

se nije mogla u to vrijeme u O.C.potpuno razviti jer je bila u suprotnosti sa osnovnom ideologijom

osmanskog drutvenog ureenja a sem toga to je ve bilo kasno jer se osmanski sistem brzo raspadao

tako da je perspektiva ajana bila bezizgledna .To se dosta pokazalo sto se Bosne tice u Bosni nije bilo

krupnih ajana .Oni se nisu mogli ni razvviti zahvaljuuci tome sto se u Bosni relativno rano stvrila

drustvena ravnoteza ciji je glavni oslonac bila grupa kapetana.Meutim i drugi slojevi su na to utjecali

.Naime timarski sistem u Bosni uz sve devijacije i propadanja zilavo se odupirao bilo kakvim

nasrtajima drugih drustvenih slojeva.

Janjicarska organizacija takoer igrala odreenu ulogu u toj ravnotei .Ako nista samo bar u

konfliktnim situacijama tesko da je bilo koja struktura mogla imati u njima oslonca osim u slucaju

kada je odreeni konflikt odgovarao iinteresima janjiara .Treba imati na umu da je u redu janjicara

bilo cesto pripadnika svih slojeva drustvs i nih iz feudalnog i onih iz zanatlijskog pa cak i seoskog

sloja drustva.Kod janjicara vazno je istaci da je njihov centar bilo Sarajevo pa su na taj nacin mogli

imati utjecaj na vlast u ovom ipak stvarnom centru cijele Bosne bez obzira na to sto sjediste

pokrajinske vlasti nije bilo u njemu..Sarajevo je bilo trgovacki izanatlijski centar centar krupne uleme

centar materijalne moci dakle mjesto koje je u vise pravaca moglo da utice na svu ostalu

Bosnu.Konacno treba istaci da je booj janicara bio dosta borjan i da su janjicarski zapovjednici a prije

svih zabit koji je sjedio u Sarajevu imali svu vlast nad ovoim slojem.Takva situacija u sistemu

lokalne vlasti nije bez znacaja,jer redovni organi vlasti nisu mogli da poduzimaju u smislu svojih

nadlenosti u janjicarskoj organizaciji bez znanja i privode zabita u Sarajevo ili janjicarskog age u

Carigradu gotovo nista.Tako je lokalna vlast bila potpuno nenefikasna u dosta brojnoj janjicarskoj

organizaciji .Janjicari takoer nisu imali nikakve nalenosti ni vlasti nad sirokim slojevima

stanovnistva zahvaljujuci svojoj vojnoj snazi i natojanju da se nametnu kao utjecajan faktor u drustvu

ipak siroke mase nisu bil potpuno sigurne od njihova djelovanja.Cak u mjestima gdje su oni bili u

premoci misli se da su imali glavnu rijec i kad je u pitanju lokalna vlast.Sigurno je da mase nisu bile

sigurne od nasilja janjicara koji su u svom djelovanju bili bezobzirni narocito kada je u pitanju

ciflucenje u kojem su janjicari igrali dosta znacajnu ulogu.

Upravna organizacija Bosanskog ejaleta do 1839.

Sve do 1839 nije se bitno mijenjala upravna struktura pokrajina i nizih upravnih jedinica.Uporno je

zadrzavana organizacija koja je oformljena do kraja 17 st.Poneki ogani upravne vlasti su bili mjenjani

ukidani ali se u sustini nije mjenjao klasicni karakter vlasti.Moze se govoriti o strukturi vlasti kao

klasicnoj sve do proglasenja Hatiseifa od Gilhane 1839.kada je stvarno ukinut klasicni osmanski

sistem timarsko- spahijski.Tada je osmanski sistem izguo svoje vojnicko obiljezje i zahvaljujuci

promjeni u strukturi srustva vlast je pesla u ruke nevojnickog sloja odn.ustanovljen je civilni aparat

vlassti.Pa ipak drzava nije izgubila feudalni karakter ali se osmansko drustvo vise nije dijelilo na

asker i raju.Obje klase odzivljavaju sustinske promjene narocito feudalna klasa.Feudalnu klasu vise

ne sacinjavaju uzivaoci feudalnih lena timara i zeameta jer su ta feudalna lena zvanicno ukinuta .Ali u

drugom periodu slabljenja timarskog sistema postepeno se formira nova feudalna klasa na taj nacin

sto se umjesto feudalnih lena stvaraju veleposjedi koji vise nisu uslovljeni vojnom sluzbom ili

besprijekornom odanoscu sultana i carstvu nego se zasnivaju na prisvajanju viska dobara sa mirije i to

nameui se proizvoackom stanovnistvu kao eksploator preuzimajuci prava uzivanja mirije od

proizvodnog stan.To je poznati proces ciflucenja koji je po svim svojim manifestacijamam popuno

suprotan ideologiji osmansko timarskog sistema koji predstavlja negaciju tog sistema.U tom procesu

ne ucestvuju samo pripadnici bivse feudalne klase nego i pripadnici dugih slojeva drustva kao sto su

trgovci zanatlije itd.Po nacinu nastanka to su mogli da budu cak i seljaci ukoliko su na bilo koji nacin

mogli doci do tapije .U sustini ciflucki sistem predstavlja borbu sa mirijom za prevlast na zemlji.Kako

je ipak mirija ostala bez pobjednika posjednici ostaju kao sloj koji se infiltrirao izmeu mirije i

proizvodnog stanovnistva prihvatajuci uslove mirije na stetu proizvodjackog stanovnistva.Tako je sada

feudalna klasa i po svom porijeklu i po obavezama drugacija od klasicne vojne feudalne klase.

Isto tako potcinjenu proizvoaku klasu ne sacinjava ranija raja kranska i muslimanska nego u ovu

klasu sad ulazi i dio pripadnika bivse feudalne klase ugl.sitnih spahija dio tvravskih posada kao i dio

jannjicara.Navedene izmjene u strukturi klasa rezultirale su takoer pomjeanjem lokalne vlasti iz ruke

vojnika u ruke nevojnickih slojeva. Ako tanzimat(reforme)u prvom redu znaci ukidanje timarsko

spahijskog sistema onda sto se Bosne tice za nju bi se moglo reci da taj period pocinje tek 1851. nakon

Latasove akcije uBosni ,tada se definitvno ukida timarski sistem i feudalna lena .Time se stvara

mogucnost slobodnog posjedovanja zemlje uz placanje drzavi naknade za tapiju odn kupovinu tapije

i placanje drzavi propisanih naturalnih poreza sa zemlje .U novonastalim drust.ekon.odnosima

mjenjace se i sistem vlasti odn upravna struktura.

A upravna organizacija Bosne do 1839:

Osmansko carstvo dijeliko se na ejalete kao najvece upravne jedinice.Na elu ejaleta nalazili su se

carski namjesnici valije ranije nazivani beglerbezi.Valije su bili pae na tri tuga i kako u Bosni tako i

drugim krajveima bili su u rangu vezira.Oni su postavljani od strane sultana zvanicnim aktom-

fermanom.U fermanu su navoene njegove duznosti i prava.Valija je bio zastupnik sultana u

politickim vojnim finans.i drugim pitanjima i bio izvrsni organ u ejaletu.Nije sudjelovao u sudstvu.On

je provodio u djelo naredbe sultana i velikog vezira u svim pitanjima a narocito u vezi drzavnih

pitanja i vojske.Carske naredbe je prosljeivao nizm organima zajedno sa svojom bujuruldijom..On je

sve poslove izvrsavao na taj nacin sto bi izdavao bujuuldiju i upucivao ih nizim organima.On u pravilu

nije imao velika ovlastenja ali u pojednim situacijama on bi dobivao siroka ovlastenjja i djelovao

potpuno samostalno.U Bosni je to bio cest slucaj u prvim decenijama 19 st.On j po svojoj duznosti bio

na celu bosanskog divana sjediste mu je bilo u Travniku do 1833 a od tada do 1839 u Sarajevu pa

ponovo u Travniku do 1851. kada prelazi opet uSarajevu i tu ostaje do 1878.Bosanski valija uzivao je

prihod u iznosu od 650 000 akci.U vremenu od postavljanja do stupanja na duznost na odreisnom

mjestu valije sa svojom bujuruldijom postavljali svoje zamjenike kajmekame.

Kajmekam je potpuno zamjenjivao valiju u svim provincijama koje je valija imao .U Bosni je

kajmekam u ovom periodu ugl.bio domaci covjek.Bujuruldija o postavljanju kajmekama dolazila je u

sjediste ejaleta zajedno sa fermanom o postavljanju novog valije a u nize upravne jedinice zajedno je

isao i ferman i bujuruldija o postavljanju kajmekama i bujuruldija kajmekamova u kojoj on obavjesava

da ej preuzeo duznost.Svaki valija je imao svoj dvor i sluzbenike koji su sluzili za obavljanje privatnih

poslova valije kao i sluzbenih poslova iz nadleznosti valije.To nisu bili samostalni organi vlasti nego

su obavljali poslove u ime i po nalogu valije.Sve te sluzbenike najcesce je placao valija.

Hazim Sabanovic je sve slubenike valijina dvora podijelio na 3 grupe:

lini dvorski personal koji je obavljao iskljucivo privatne poslove namjesnika;

dostojanstvenike koji su obavljali tacno odredjene poslove na dvoru a po potrebi i izvan dvora;

inovnike i slubenike oji su opsluivali namjesnikovu kancelariju obavljajuci sluzbene poslove iz

nadlenosti valije kao vrhovnog organa civilne administracije u pokrajini.

Na dvoru namjesnika pokrajine mogli su postojati sljedeci dostojanstvenici:

kapidilar? ehaja-zapovjednik dvora i neposredni starjesina svih straza i vratara cesto su obavljali

vazne poslove namjesnika izvan dvora i izvan pokrajine;

kapidibaa-zapovjednik straa mogli su obavljati i druge poslove po potrebi namjesnika;

silahdar aga-maonoa-i ako mu je bila dunost da se brine o oruju svog gospodara i da mu u

sveanim prilikama nosi ma cesto ga srecemo kao slubenka koji se brine o ukupnom naoruanju u

pokrajini;

hazineder blagajnik,rizniar koji se starao samo o linoj blagajni i dragocjenostima svog gospodara;

ohadar-aga-uvar garderobe namjesnika;

muhardar efendija uvar namjesnikova peata;

miralem-stjegonoa- linost koja se brinula o pasinim zastavama,tugovima,muzici i osoblju koje je

bilo zaduzeno za ove poslove;

anegir slubenik koji je nadzirao kuhinju probavao jela i servirao jelo.;

mirahor slubenik koji se starao o painim stajama i abarima

rikabdar- slubenik koji se brinuo o painoj obui bio stalno uz svog gospodara i prodravao mu

uzengije prilikom uzjahivanja na konja;

tudbenaga-slubenik koji se brinuo o painom rublju ;

miftah-gulami ili amahtar aga slubenik koji je uvao kljueve paina konaka.

Oni su po nalogu valije mogli da obavljaju i druge poslove.

inovnici namjesnikove kancelarije:

ehaja najpovjerljivija linost valije njegov savjetnik i prvi saradnik.esto je zamjenik valije.ehaja

nije bio lan divana ali je redovno prisustvovao sjednicama divana.On je primao sve zvanine posjete

valiji i vodio prethodno razgovore sa strankama.U sluaju da je valija odsutan on je rukovodio radom

divana.Njega postavljaju valije iz svoje svite.

reis efendija ili divan efendija bio je sekretar vvalijina kabineta i pokrajinskog divana, bio je iz reda

uleme ova funkcija prestat ce da postoji u vrijeme ukidanja divana i od tada ce taj naziv nostii samo

ministar vanjskih poslova na Porti

mektubdija slubenik koji je vodio linu korespodenciju namjesnika pokrajine zvao se j i muktebi

efendija.Ovaj naziv ostao je do kraja osmanske valsti u Bosni samo od vremena reformi nije bio lini

sekretar valije nego centralna vlada kako svog slubenika.Ovo naroito vrijedi za peiod od 1865 do

1878.g.

ehaja eua na dvorovima namjesnika i visokih cinovnika postojao je veliki broj operativinih i

izvrsnih slubenika koji su se zvali auipa se njihov starijeina zvao ehaja aua .Ovaj sluzbenik

uzivao je veliko povjerenje namjesnika mogao je bez najave da ulazi namjesniku i da bude stalno uz

njega.Po svemu sudeci da je ovaj sluzbenik bio sef bezbjednosti na valijinom dvoru kao i zaoovjednik

policije jer je on obavljao posao zatvaranja raznih linosti za eventualne prestupe i po nalogu

divana.Inae u Bosni je obavljao poslove tumaa ,ovaj ehaja kao i svi ostali aui u Bosni su bili

domai ljudi.

Namjesnici pokrajina imali su jos jednog dostojanstvenika koji je bio od izuzetnog znacaja za samog

namjesnika to je tzv. kapuehaja on je zastupa onterese svog gospodara na porti pa je zbog toga

boravio stalno u prestolnici , on s ebirnuo da svojim vezamam obezbjedi novo namjestenje svom

gospodaru onda kada bude smijenjen s duznosti namjesnika u jednoj pokrajini kao i da podnosi porti

eventualne zahtjeve namjesnika i nastoji da onu udu sto prije odabrani.Kasije kada je ukinuta valijina

svita i pokrajinski divan ovaj ehaja je dobio novu dunost postao je portin slubenik sa zadatkom da

vodi kancelariju koja je obavljala poslove jednog vilajeta, postavljala ga je i placala porta.

Bosanski divan

Svi namjesnici pokrajina imali su divan koji je najee ozaavan po dotinoj pokrajini .Tako se

divan bosanskog valije nazivao bosanski divan.Ovaj divan bio je organizovan po uzoru na carski

divan. U divan su obino ulazili glavni sluzbenici finansija administracijje i sudstva.Tako su u

pocetku bosanski divan ulazili hayine defterdar divan efendija i kadija.Vremenom su u njih poceli

ulaziti defter ehaja timar defterdar defter emin itd.Pored toga u divan su cesto pozivani stari iskusni

dravnbici koj isu zivjeli u sredistu ejaleta..Divan je trebalo da bude savjetodavni organ namjesnika i

neka vrsta kontrolnog organa u vilajetu.Divan po pravilu nije izdavao nikakve naredbe on je obino

raspravljao o nainu provoenja naredaba centralne vlad i sultana.esto je raspravljao o stvarima koje

je trebalo poduzeti u pokrajini ali je odluku o tome donosila centralna vlada.U 19 st cesto se srece

pojam samostalni divan ejaleta Bosne zakljuuje se da je bio samostalan u donosenju odluka ali se

pretpostavlja da je divan bio samostalan onda kad namjesnik nije imao siroka ovlastenja .Jednio kad je

Gradascevic bio namjesnik gotovo redovno na svim bujuruldijama stajao je da se izdaje od strane

samostalnog divana ejaleta Bosne i ako je on sam potpisivao bujuruldiju .U posebnim prilikama u

kojima bi se nasla Bosna sastajali bi se pored redovnih clanova divana i utjecajni ljudi iz cijelog

ejaleta da bi zajedno raspravljali o tim stvarima.Ovakvi skupovi najcesce su nazivani savetovanja, a u

Bosni se rasirio naziv ajansko vijece.Ovo vijece je igralo ulogu neke vrste pokrajinske skupstine ono

ce se savcuvati duze od drugih predtanzimatskih institucija.Moglo bi se reci da je ajansko vijece

specificnost Bosne.

Uredi i cinovnici bosanskog divana

Bosanski divan kao i svi divani namjesnika imao je samo jedan organizovan ured to je defterhana na

celu tog ureda u 19 sto. stajao je defterdarTo znaci uprava prihdoa jedne pokrajine sastojala se iz

zemljisnih prihoda i njen glavni zadatak je bio da se bavi ovim prihodima,ali njen zadatak je bio da se

brine i o prihodima hasova vakufa.U defterhani su se nalazili svi prihdi koji su se odnosili na zemljisne

prihode , cesto su za svaku vrstu deftera postojali zasebni manji urdi u okviru bosanskog divana,ali se

karakter defterhane mijenjao ulaskom u reforme adefterhana Bosne je postajala sve

samostalnija.Tesko je utvrditi da li su u 19 sto.posotojali svi cinovnici defterhane kao u ranije vrijemee

u ranijm periodu upravnikdefterhane nazivao se mal defterdar a u 19 st samo defterdar. U ranijem

periodu postojala su 2 defterdara koja su upravljala jedan prihdima timara dugi prihodima zeameta

kasnije je bila smao jedna licnost timar defterdar.U Bosni defterdar nije nikada uzivao has nego samo

ziamete.Defterdar je bio potcinjen valiji ali je u mnogim stvarima bio samostalan i mogao da direktno

saobraca sa glavnim defterdarom Prote bez znanja i protiv volje valije.Mal defterdar defter ehaja i

timar defterdar u ranijem periodu znatno su utjecali na politiku dodjele timara u Bosni.Znaajna

linost defterhani bio je teskiradija on je bio neovisan od defterdara bio je zasluzen da pise sve

tezkire u vezi sa podjelom ili potvrivanjem feudalnih lena .Posavljen je od strane centralne vlade i

uivao feudalna lena za svoju slubu, bio je u Bosni domai covjek, on je dijelio i dio od taksa na

podjelu i knjizenje timara i zeameta.Pored njih tu je jos i defter emin to je ef divanske arhive, on je

uvao sve registre u kojima su bila upravna rjeenja akta i sva zvanina arhivva i korespedencija

beglerbega pokrajinskog divana i vilajetskih ureda .Postavljen je od strane Porte on je zajedno sa

defterdarom doekivao namjesnika na granici Bosne i davao mu na uvid akta koja bi eventualno

zatrzio novi namjesnik.

Poreski i carinski slubenici

Haraaga je slubenik koji je bio zaslluen da skuplja diziju u odreenom mjestu.U 19 st nema ovih

slubenika jer je dizija u to vrijeme davata u zakup i to obino namjesnicima pokrajina ili drugim

krupnim dostojanstvenicima.U 19st ima sluajeva kada je dizija davana odreenim slubenicima da

je sakuplaju u ime drave i tada se obino nazivaju dizjedari.Polovinom 19 stoljeca spominju se i

tahsildari kao slubenici koji su sakupljali diziju u ime drave kasnije poslije 1854. pa do kraja osm

vlasti oni ce kao slubenici biti zadueni da ubiru sve vrste novanih daa koje su od tada pesle u

drzavnu reziju..U 19 sto ne postoji vise filuridija jer su ti prihodi ada u drzavnoj reziji i to obicno

kao zakupi zaproavo ovi sluzbenici se ne pominju od kad je nestalo vlaha kao posebne drustvene

strukture i kada su vlasi u statusu ostale raje.

Stara institucija amaldara ili amila zadrzala se samo u nazivu amil.Oni su ranije uzimali u zakup

drzavne prihode bilo od rudnika carina i drugih poreza tako je i kasnije samo sto je cesce da uzimaju

u zakup carine nego rudnike koji su bli ugl zapostavljeni

Upravno uredjenje live(sandaka)

Sultanov namjesnik koji se nalazio na elu sandzaka zvao se sandzak beg ili ili miri liva ili

mutasarrif.U najranija vremena osmanske vlasti kod nas susrecemo izraz krajisnik i vojvoda ovog

dostojanstvenika.Postepeno se ti nazivi gube ostaje samo sandzakbeg .Meutim od 18 sto. ZA

SANDZAKBEGA SE POCINJE UPOTREBLJAVATI NAZIV MUTESARIF A RIJETKOO SE

UPOTREBLJAVAO NAZIV MUTESELIM .Mutesarifi su bili carsi dostojanstvenici i imali su ranije

vrijeme titule bega ,kasnije su to bile paase sa dva tuga .po pravilu nisu mogli imati rang vezira

.Naime ako bu se neki vezir koji je upravljao nekom pokrajinom premejstio iz te pokrajine pa bio

postavljen za mutesarifa nekog sandzaka automatski je gubio rang vezira.To se desavalo i onda ako bi

neki vezir bio degradiran zbog nesposobnositi ili zbog loseb vodjenja poslova .Izuzetak predstavlja

Ali aga rizvanbegovic koji je kao mutesarif Hercegovine imao i rang vezira.Ranije u nekoj vrsti

prelaznog perioda susrece se naziv valija za upravnika sandzaka , ali kasnie se mnozio broj pasa pa

su mnogi od njih postavljani za upravnika sandzaka kao pase a ne kao begovi.Sandzakbegove odn.

mutesarife je postavljao sultan na prijedlog velikog vezira .Dogaalo se da je podruje nekog sandaka

davao kao arapluk namjesnika pokrajine ili nekom drugom visokom dostojanstveniku. U tom sluaju

u tom sandaku nije upravljao samostalni sultanov namjesnik nego slubenik postavljen od strane

uzivaoca arapluka i tada se on zvao muteselim zamjenik.Muteselim nije bio samostalan u upravi nego

je upravljao po nalogu svog gospodara.U Bosni je najee hercegovaki sandzak davan kao arapuk

bosanskom namjesniku pa je na taj nain Hercegovina najvise bila vezana za centar pokrajinske

vlasti.Taj odnos arapluka prema novonastalom uzivaocu oznacavan je sintagom ilhakile.

Sandakbegov dvor

Kao i namjesnici pokrajina tako i namjesnici sandaka imali su svoj dvor i svoju svitu

pratnju,poslugu,svoje dvorske dostojanstvenike i inovnike.Oni su obavljali privatne poslove

mutesarifa na dvoru kao i zvanine slube u sandaku i izvan njega po nalogu svog

gospodara.Najznacajnija i najistaknutija licnost na dvoru sandzakbega kao i na dvoru valije bio je

ehaja.ehaja je bio prvi pomonik i zamjenik sandakbega.Postavljao ga je sandakbeg iz reda svite

niih dostojanstvenika kao sto su kapidibae ili vojvode .ehaje su u odsutnosti mtesarifa potpuno ga

zamjenjivale u svim duznostima .Tada je obicno nosio naziv kajmekam , zamjenik.ehaja je bio lan

divana ili zbora sandzakbega.Iza ehaje je bio reis efendija on je bio na dvoru andzakbega i sef svim

drugim pisarima.Pisao je sva akta naredaba sandzakbega otpremao ih i primajuci sve dopise i

prdocavao ih sandzakbegu.U kasnije vrijeme umjesto reis efendije ove poslove obavljae

mektubdija.Zapovjednistvo nad svim dvorskim cuvarima na dvoru sandzakbega imao je kapidzibasa

ali on je obavljao je i druge poslove izvan dvora i bio aktivni saradnik sandzakbega u upravi

sandzakbega.Kapidibase su kao i jazidije uzivali za svoju slubu timare pai zeamete sto znaci da ih

je sandzakbeg placao iz svojih sredstava.Sandakbeg je imao svog haznadara, on je vodio blagajnu

sandzakbegovu a je po tom osnvu placen iz njegovih sredstava.anegir je rbrinuo o kuhinji.Imrahor

se brinuo o stajama i aharima.

Divan ili zbor sandzakbegov

Sandzakbeg je imao svoj divan ili divan sandzaka.Ovaj divan je imao znacaj pokrajinskog divana.To

je bilo savjetovano tijelo sandzakbega, a sacinjavali su ga u najuzem smislu rijeci cehaja

sandzakbegov,divan efendija i mjesni kadija . U zbor sandzakbegov cesto su pozivani i ostali

ugledni funkcioneri kao sto su alajbeg kapetani kadije muftije janjicarski oficiri i dr..Ali kako su svi

glavni poslovi live najcesce rjesavani u sjedistu ejaleta to se nije potpuno ustalila praksa stalnih

savjetovanja odn ajanskog vijeca kao sto je bio slucaj sa ajanskim vijecima u ejaletu Bosne.

U ukupnom sistemu lokalne vlasti ne moze se preci preko funkcije kneza . U poetku osmanske vlasti

oni su bili starijesine nahija odn sela i drugih naselja nastaljenih kriscanskim stan., oni su spadali u

feudalnu hijerarhiju, ova institucija najcesce je bila izrazena kod vlaskog stanovnistva i tu se najduze

zadrzala kao feudalna institucija .ova funkcija je bila nasljedna u porodici narocito u 18 i 19 st.istina u

ovo vrijeme knezovi vise ne uzivaju feudalna lena jer uvodjenje vlaha na status obicne raje prestala

je potrreba da se knezovi zadrzavaju u feudalnoj hijerahiji pa su im uskraceni i timari .Knez se i dalje

zadrzao ali kao samoupravni organ nutar krscanske grupe . Na taj nacin njegova je uprava dobila na

znacaju jer je bio cvrsto povezan sa svojom grupom .Knezovi su inace bili uvazavani od strane vlasti

jer su im sluzili za lakse provodjenje naredba visih vlasti a narocito za lakse ubiranje dadzbina

.Knezovisu uzivali ugled i kod stanovnistva..Iz reda knezevskih porodica su izrasle ugledne krscanske

porodice .Dakle knezovi su bili samoupravni organi krscanskog stan. na nacin na koji su to bili ajani

kod muslimanskog. Gradovi su takodjer imali neku vrstu komunalne uprave koju su u ranije vrijeme

sacinjavali seher cehaja seher emin muhtesib pazarbasa ili carsu cehaja i td ovi ce se cinovnici

susretati dosta dugo ali ce u dr.pol.19 st. gradska uprava se potpuno izmjeniti.Treba naglasiti da su i

esnafi imali svoju zasebnu upravu i to svaki esnaf za sebe.

Organizacija sudstva

U vezi sa upravnim ureenjem ejalet neposredno je povezano pitanje organizacije sudstva. Zastupnici

i predstavnici sudstva i pravosua u Osm.C.bil isu kadije oni su bili potpuno neovisni od lokalnih i

pokrajinskih organa uprave .Osnovna dunost kadije bila je da rjeava sva pitanja koja su regulirana

serijatom te su vladari za takva pitanja izdavali drzavne zakone.Sva pitanja koja se tretiraju tim

zakonom takodjer se daju u nadleznost kadije .Po tome kadije su prevodnici i zastitnici serijaa i

komuna .Na taj nacin postaju univerzalni nosioci sudstva i pravosua .U smislu rada sudskih organa u

sklopu cjelokupnog upravnog sistema osnovna karika bila je institucija kadije.Koliko je znacaj davan

ovoj pravosudnoj instituciji vidi se vec i po tome sto je cijela administrativna i teritorijalna

organizacija vrena upravo prema nadlenosti kadije .Tako se osnovna upravna i teritorijalna jedini

zove kaza(kadiluk) podruje po vlasnistvom kadije.Sve kadije u Carstvu su bile potcinjene sejhil

islamu odn kazi askerima zavisno od vremena nastanka navedenih funkcija.Kadije jednog podrucja

nisu mogle da prelaze na drugo podrucje da bi se lakse vodila organizacija sudstva i bila je presudna

za postavljanje unapredjivanje i sjenjivanje kadije u navedenom podrucju.Svakom kadiji bio je

postavljen rang i na osnovu tog ranga bio je postavljen na odreenu dunost .to se tice Bosne u 18 i

19 sto. bilo je 45 ili 48 kadijskih mjesta .Sva mjesta nisu imala kadije istog ranga najveci rang imao je

sarajevski kadija koji je imao zvanje mulle.U ovom periodu u Bosni mulle se naizavaju naibima . U

kadijskog hijerarhiji naib znaci pripravnikom kadije, naibi su najcesce sluzili uz druge kadije .Kadije

su postavljanje na prijedlog sejhul islama sultanovim beratom.U beratu su navedene njegove

nadleznosti i duznosti.Duznosti su najcesce seljedece: poslovi braka ostavinske rasprave nadzor nad

imovinom maloljetnih osoba i siroadi graansko-pravne i krivine parnice i dr.poslovi regulirani

serijatom i kanuonom.U slucaju rata postavljani su posebne kadije koji su isli zajedno sa vojskom radi

obavljanja poslova sudstva.Presude kadije su bile obavezne .Kao zastupnici pravde odn serijata i

kanuna oni su predstavljali odredjene kontrolne organe pa su na taj nacin mogli da skrecu paznju na

naepravilnosti vlasti nezakonito djelovanje odrdjenih organa vlasti i o tome obvjestavali portu i druge

nadlezne organe centralne vlasti.Poslovi u kojima su sudjelovali ili ih obavljali kadije izvan sudske

djelatnositi bili su mnogobrojni.Najcesci su to : mobilizacija vojske pripremanje hrane za vosjku

otpremanje radniika na opravke puteva mostova i tvrava popis stan.utvrivanje dravnih prihoda i

uopce svih feudalnih poreza.Oni su obicno imali svoje urede tj mekheme.Kadije su mogle da imaju i

pisara.U sudovima su postojali sudski izvjestitelji jedan ili vise njih i konacno sudski emin

povjerenik koji je vodio blagajnu i arhivu suda.Svoje odluke odnosno presude kadije su donosile na

osnovu ranih serijatsko pravnih dijela koja su sluzila kao kodeksi serijatskog prava ili na posnovu

zakona koje je izdavao sultan

.Najcesce su to bile zbirke fetava pravnih decizija koje su sastavlai istaknuti pravni ucenjaci .Muftijska

sluzba nije bila organizovana kao stalno pravosudno tielo niti su bili odreeni kriteriji po kome je

jedno mjesto trebalo da ima muftiju.Muftija je mogao biti i u malim mjestima i da uziva veliki

autoritet .To znaci da je muftijom postajalo lice koje bi se istaklo svojim sposobnostima i

poznavanjem islamskog prava,.Kadije su bile duzne da svoje odluke donose nepristrasno .Ovu

instituciju korupcija je bila doboko zahvatila tako su umjesto zaastitnika pravde i sigurnosti postali

izvor nesigurnosti i eksploatacije.Vidi se da sudstvo nije bilo odvojeno od upravne vlasti pa je tako

postojala mogucnost razih nepodopstina tj provodjenja vlasti i pravde jer se najcesce upravni aparat i

kadije zajedno nalae u ulozi uzrocnika nereda u raznim krajevima.Takse za razna akta bila su

propisana zakonom ali se kadije nisu toga pridrzavale.Kadije su predstavljale najpovjerljivije ljude

centralne vlasti s obzirom na to da su im svi slojevi drustva i svi cinovnici potcinjeni kad je u pitanju

zakon sasvim je normalno da su imali znacajnu ulogu u cjelokupnom politickom ekon.i drustvenom

zivotu svake pokrajine.Upravni cinovnici bili su obavezni da provedu udjelo presudu kadije .Centralna

vlast je mnogo drzala do izvjestaja i predstavki kadijja.Kadije su vodile svoje protokole .Ti protokoli

se zovu sidili. U njih su unosili sve predmete koji su prispjeli u njihove kaze ili bili otpremani preko

njih .U njih su unosilii i svoje presude.

Akti koje su izdavale kadije bili su ilam hadzdzet i murasele.Ilam je akt kojim kadija saopcava svoje

predstavke i odluke hazdzet je akt kojim kadija saopcava odluke donesene uz prisustvo svjedoka a

murasela je zvanicno saopcenje neke obavijesti koja je imala opci karakter i odnosila se na svo stan.u

vezi s nekim predmetom

Hatierif od Gilhane iz 1839

Abdulmedid je nakon nnekoliko mjeseci svog vladanja izdao deklaraciju o reformama pod nazivom

Tanzimat.Ta deklaracija je poznata u nauci pod nazivom Hatiserif od Gilhane .Proklamovana je 3

novembra 1839.Po svojoj formi to je carska naredba kojom se proklamuje tanzimat i hayrye.Uredbe

koje se i njemu sadrze nisu sistematizirane u formi zakona.Tinov zakoni moraju se zasnivati na

sljed.principima:

- zastita casti,zivota i imetka;

- reguliranje poreskog sistema i ubiranje poreza;

- reguliranje vojne oaveze na taj nain sto ce odrediti nacin mobiliziranja i rok trajanja sluzbe:

- ravnopravnost svih podanika bez razlike na vjeru i klasu.

Odmah poslije proglasenja Hatiserifa pristupilo se provoenju njegovih principa i administrativnih

odredaba te i zradi i donosenju nekih zakona.U svim ejaletima sandzacima i karama formirana su

upravna vijeca koja su imala zadatak da rade na pravilnom funkcioniranju i unapredjivanju lokalne

uprave u doba reformi.uUpravna vijeca su imala biti sastavljena od naorda svih konfesija .Ova vijeca

su bia postavljena i prije 1839 ali njihov sastav i nadleznost nisu bili precizno regulirani.Odluka porte

da se u duhu Hatiserifa obrazuje vijece u provincijama provedeno je u Bosni vec 1848/41.Ovo se

vijece zvanicno zvalo vijece prvaka zemlje a sastojalo se od 23 gradjanina Sarajeva.Tu je bilo i

sjediste ovog vijeca ikao itadasnjeg bosanskog valije Samakovlu Mehmed Husrev-pase koji je

potvrdio izbor ovog vijeca svojom bujuruldijom od 5 zilhide 1256 januara 1841.Prosireno je 1845

bilo je 20 clanova sa zadatkom da rijesava sprovodi vazne drzavne poslove, poslove pokrajine i

reforme.I kada je se broj vijeca povecao sjediste mu je ostalo u Sarajevu iako je rezidencija valije bile

tad u Travniku.

Nakon formiranja drzavnog savjeta na Porti preslo se na formiranje takvih savjeta u sjedistima

vilajeta sandzaka i kaza pa je i bosanski valija Camil pasa negdje poslije 27.aprila 1845 pristupio

obrazovanju odgovarajucih savjeta u sjedistu bosanskog ejaleta kao i u sjedistima svih sandzaka i kaza

tog ejaleta.On je izradio i jedno upustvo neku vrstu uredbe o osnivanju tih savjeta.Po toj uredbi oni su

se zvali Medlisi ura a sastojali su se od 13 clanova .I to valija ehaja kao predsjednik mula(kadija)i

muftija bili su clanovi savjeta po polozaju dok su ostalih deset birani iz naroda..Prvi predsjednik ovog

savjeta bio je sarajevski muselim Mustafa pasa Babic.Nesto kasnije za Tahir pasina vremnena medju

imenovanim clanovima ovog savjeta kojih je tada bilo dvanaest nalazio e i pravoslavni

vladikka..Sjediste ovog vijeca je u ovo doba bilo u Travniku.Mandat clanova trajao je 3 mjeseca nakon

toga su birani novi clanovi.Slicni savjeti formirani su i u livama a sastojali su se od tri virilna i od 7 do

9 biranih clanova .Savjeti su formirani i u sjedistima kaza .Zavisno od velicine kaze sastojali su se od

4 do 6 clanova .Ovi savjeti vodili su zapisnike koji su se zvali mazbate .Formiranjem ovih vijeca

prestao je rad Vijeca prvaka pokrajine . U duhu hatiserifa pristupilo se i donosenju odgovarajucih

zakona i drugih propisa tako je 1840 donesen trgovacki zakon a 1846 Krivicni zakon koji je kasnije

vise puta dopunjavan .U vezi s tim zakonom osnivali su se odgovarajuci sudovi sa sudskim vijecima u

koja su ulazili predstavnici svih vjeroispovjesti.Godine 1852 u Sarajevu je osnovan trgovacki sud

.Odredbe Hatiserifa su poro provodjene u cijelom Carstvu pa i u Bosni a moze se reci da poslije

Latasove akcije nisu imali nekog efekta.Bile su provedene odredbe o obrazovanju vijeca,zatim o

zavodjenju jedinstvenog poreza .Najveca manjkavost reformi je sto porta nije obracala paznju o

ekonomskom polozaju podanika..Odredba Hatiserifa o pravnom izjednacavanju podanika je takodjer

porvedena.Odredbe tanizimata su takodjer vidljive u pogledu vjerskih sloboda.U pogledu agrarnih

odnosa Tanzimat nije nista bitno mijenjao..

Reforme u Bosni za vrijeme Omer-pase Latasa

Ali Porti je kad se tice Bosne najvise bilo stalo da bosanski Muslimani prihvate redovnu vojnu

obavezu.Kako to nisu htjeli prihvatiti doslo je do oruzane akcije marsala Latasa Srbina porijeklom iz

Like koji se vec do tada bio istakao u ugusivanju ustanaka u raznim krajevima Carstva.Omer pasa

Latas tadasnji komadant Druge carske armije cije je sjediste bilo u Bitolju krenuo je iz Carigrada

pocetkom maja 1850. sa 30ak visih oficira vecinom islamskih Poljaka i Maara, poveo je za sobom 8

000 redovne vojse nizama 2000 arnauta i 34 topa. u toj vojsci nalazio se poseban bataljon izbjeglica iz

Austrije.S tom snagom Latas je nemilosrdno skrsio otpor bosanskih Muslimana ali je uspio da

provede samo neke teritorijalne i personalne promjene u vilajetu. U januaru 1852 pretvorio je

sandzake bosanskog ejaleta u kajmekamluke.Oni su teritorijalno odgovoarali ranijim

sandzacima.Teritorijalne promjene je u nesto vecoj mjeri proveo na podrucju novopazarskog sandzaka

.Znacajna novina je ta da je on na upravu okruga i drugih upravnih jedinica doveo umjesto domacih

ljudi Osmanlije iz Carigrada i osmanske unutrasnjosti.Jedion je u Banja Luci ostao raniji upravnik Ali

beg Dzinic.Kajmekamluci su se dijelili na mudirluke i na tu duznost on je postavljao svoje

ljude.Prebaceno je sjediste ejaleta u Sarajevo i tu ostaje do kraja Osmanske vlasti u

Bosni.Novopazarskom sandzaku odredio je sjediste Novu Vvaros, kasnije ce sjediste preci u

Sjenice..Imenovanje kajmekama i mudira izvrsio je tadasnji bosanski vvalija Hajrudin pasa.Kako je

doslo do sukoba izmedju njega i Latasa, Latas je vecinu kajmenkama zamjenio i na njihove polozaje

doveo lica iz svog staba.Latas je izmjenio i nazive upravnih savjeta.Tako je dotadasnji upravni savjet

vilajeta dobio naziv Veliko vijece a upravnisavjeti u livama i kazama su jednostavno

nazivanimedlis(vijece)sa naznakom live odn.kaze.Sada su clanovi velikog vijeca vilajeta po polozaju

bili samo mulla i defterdar .Jedan od prvih koraka u administrativnom ureenju bosanskog vilajeta

koji je poduzeo Latas bio je prenos sjedista valije iz Travnika u Sarajevo.Tako Sarajevo postaje

rezidencija i sjediste valije i centralne vilajetske uprave.Pretvaranjem Sarajeva u srediste zemaljske

uprave znacilo je i kraj njegova utjecaja na ostale krajeve Bosne.Omer pasa je na redovne poreze

udario velike namete i to 40% i ubirao ih silom.Zatim gradovi su morali dati visoku ratnu

kontribuciju.Od novog ureenja zemlje i provoenja Tanzimata najvise su ocekivali bosanski krani,

oekujuci primjenu nacela o graanskim pravima koja su proklamovana u Hatiserifu bosanski krscani

su ocekivali poboljsanje svog politickog i socijalnog polozaja .Ali Latas je nakon sloma otpora

muslimana poduzeo mjere protiv krscanskog stan. u Bosni da bi onemogucio svaki njihov otpor.Ni u

agrarnim odnosima nije nista ucinjeno.Godine 1851 povisen je porez vergija koji su morali placati svi

stanovnici.Iste godine uzapeni su svi timari u Bosni koje je drzava dala licitacijom u zakup.

Posljedica akcije Latasa u Bosni

O njegovoj akciji u Bosni sacuvano je dosta dokumenta.Njabogatija zbirka dokumenata je svakako

ona u arhivu predsjednistva vlade Republike Turske u Istanbulu.Meu tim dokumentima mnogo je

onih koji su potekli izravno od Omer pase Latasa.U historijjskoj literaturi ova akcija je

okarakterizirana kao slom muslimanskog bosanskog plemstva a smatra se da je Latasova akcija bitno

utjecala i na sudbinu Bosne od tada do okupacije.Iz fermana koji je sa sobom donio Latas jasno se vidi

sta je rukovodilo portu da uputi Latasa u Bosnu, naime Prta je eljela da definitivno u Bosni zavede

Tanzimat .Jedino je pianje obavezne vojne sluzbe bilo nerijeseno u Bosni medjutim izgleda da je i

loklna vlast i alo je formalno bila reformirana i uBosni bila neefikasna i nije zadovoljila Portu sto se

tice poreza to je bolo rijeseno.Prema tome ne bi se moglo reci da Tanzimat nije nikako proveden

.Proglasavanje jednakosti svih poanika i u Bosni kao iu ostalom dijelu Carstva nije potpuno

primjenjivano.Porta je fermanom koji je dala Latasu izricito navela da Bosna predst.izuzetak u odnosu

na sve pokrajine Carstva u pogledu provodjenja Tanzimata .Po miljenju Porte u ovoj pokrajini stalno

vlada nemir.Odvojeno se spominje muslimanska sirotinja i raja i ako tanzimatom zabranjeno

razlikovaje podanika Carstva.Omer pasi je stavljeno u zadatak da zajeno sa Hafiz pasom organizira

pokrajinsku i lokalnu vlast i da sredi pitanje regularne vojske , ali oni nisu izgleda svatili podjednako

svoje duznosti odnosno svaki je na svoj nacin svatio naredbe Porte.Latas je svatio da je dobio

odobrenje da moze da radi kako zeli u slucaju potrebe a potreba je kad on ocijeni.Hafiz pasaa je svatio

da treba uciniti sto moze da se provede naredba Porte bez konflikata. Ubrzo dolazi do nesporazuma

njih dvojice i do optuzbi jednog protiv drugog kod Porte.Deblji kraj izvukao je namjesni i bio

smijenjen iz Bone a na njegovo mjesto psotavljen Hajrudin pasa .Odmah po dolasku u Bosnu Omer

pasa i Hafiz pasa su oformili pokrajinsko veliko vijece u koje je uslo nekoliko prvaka iz Bosne.Zatim

su pozvani u Sarajevo najugledniji prvaci Bosne kao i Hercegovine da im se saopci ferman, naravno to

je ucinio Latas.Odmah ej psotavljeno pitanje strogog provodjenja regularne vojske.Izbacen je Ali aga

Rizvanbegovic izadrzan u Sarrajevu time je jasno pokazao zelju kaznjavanja bosanskih muslimana a

ne provodjenja reformi.Treba istai da su bosanski prvaci koji su dosli u SARAJEVO DA

SASLUSAJU FERMAN KOJI JE NOSIO Latas i da prime na znanje nacin provodjenja tanzimata jos

dok su bili u Sarajevu tajno se sastali da medjusobno rasprave novonastalu situaciju.Sastanak je bio

odrzan u konacima Mustafe pase Babica.Osnovna ideja koja je vladala na sastanku bila je da je Latas

dosao da razvlasti bosanske prvake i da dovede strance na vlast .Po razlazu prvaka iz Sarajeva

ponovo su se sastali Ali pasa Mustafa pasa Fadil pasa i drugi i ponovo se slozili da dignu ustanak.U

Sarajevu je to trebao da uradi Mustafa pasa Babic u Posavini Mahmud pasa Tuzlic i Mahmud pasa

Fidahic u Hercegovini Ali pasa Rizvanbegovic.Ustanak je buknuo na sve strane pa Latas nije uspio

zavesti vojsku.On ej po povratku iz Krajine bio prisiljen da odmah ide da ugusi ustanak u Posavini,

dok je tu vodio borbu saznalo se za ustanak u Hercegovini pa i tam osalje vojsku.Namjera Bosanacaje

da sa svih strana napadnu na Sarajevo i da se tu razracunaju saa Latasom s ciljem da ga protjeraju

odatle al im namjera nije uspjela.On je imao 8500 regularne armije i oko 4000 baibomka? kao i

dovoljno oruzja.Uspio je da razbije posavsku vojsku, a Skender beg zapovijednik vojske

uHercegovini nije mogao da prodre dalje od konjica. Tu je ostao dok mu nije stigla pomoc od

seraskera . U tim borbama skender beg inace poznati poljski izbjeglica grif Ilinski bio je ranjen i

ostao sakat u noguuOstao je dugo u konjicu i ozenio se .Tek po dolasku pomoci u Hercegovinu

zapoceo je cesce upade i zaustavio pobunjenike zbog njihovog slabog naoruzanja.Majka ustanka u

Bosni za Latasa je bio Ali pasa on se smatrao zacetnikom i alo se nije nalazio na celu

herceg.ustanika.Latas je Ali pasu likvidirao kod Banja Luke oglasivsi njegovu smrt kao nesretan

slucaj. u svim bitkama u Bosni Latas je izvukao pobjedu.Mnogo je ljudi poginulo i zarobljeno.Prosti

svijet kako tako navode je pusten a vodje ustanka je poslao u Istanbul da im se sudi.U vrijeme

ustanaka krscanska raja je bila mirna cak je Latas i saradjivao sa Ivan Franom Jukicem .Uloga Jukica

u ovom ustanku je bila prljava jer se sastojala iz dousnika i huskanj protiv Muslimana .Jukic je slijepo

i naivno vjerovao Latasu a kada je Latas saznao za njegovu saradnju sa austrijskim generalnim

konzulom Arnacokovicem Latas ga je zatvorio. jukic je pokusao da izvrsi samoubistvo al mu nije

uspjelo.Nakon ovog pokusaja djelovanje Jukica je beznacajno a i rana smrt ga je rpetekla da bi iblo sta

poduzeo.Nakon toga na red Latasovih akcija dosli su i krscaniTe je on od njih svih pokupio oruzje,

dovodi do nezadovoljstva krscana i zive diplomatske prepirke.Latas nije pokupio orzje odmuslimana

koji su digli ustanak to govori o tome da je vise povjerenja imao u njih.Istocna Bosna nije ucestvovala

u ustanku jer je ovaj kraj zastrasen Latasovom silom. Za vrijeme dok je akcija Latasa rajala Austrija je

nastojala da Porta da ostranititi Latasa iz Bosne jer je Austrija bila zainteresovana za osnu tako je

Austrija stalno slala Porti tube protiv njega tako d aje Prota odlucila da prekine njegovu aktivnost u

Bosni

Sudbina bosanskih muslimana koje je Latas poslao u Carigrad da im se sudi?

Ustanici nisu zeljeli da priznaju svoje greske pa je sudjenje trajalo dugoo.Svaki pojedinacno je

odbacivao krivicu.Vecinom su tvrdili da su prisiljeni na ustanak pa komisija nije mogla naci pravog

krivca.Posto je Ali pasa ubijen oni su njega okrivili za ustanak , pa mu je pridruzen i Mahmud pasa

koji je vec bio jako star.Mhmud pasa je prvo odbijao krivicu ali je nakraju priznao .Zakljucka

komisije:Optuzeni su politicki krivci a ne kriminalci.Bilo je 154 krivca racunajuci i umrle i poginule u

putu.Pomilovani su od osude na smrt i dobili kaznu na vjecnu robiju u okovima.A Mahmud pasa

Tuzlic je rijesen svake casti iprotjeran na Rodos.53 klica su kriv jer su ucetvovala u uustanku s

oruzjem u rucia posto su politicki krivci uslijdila je kazna od 1 do 5 godina zatvora.Komisija je

zatrazila da se 69 lica oslobodi jer se nije mogla dokazati njihova krivica.Zatim je komisija predlozila

da se naknadno privedu lic koja su ostala uBosni a koje Tuzlic i Hafiz pasa optuzuju za krivce

ustanka.Naravnoo Latas nije bio za to oslobadjanje 69 osoba jer ako su tu i ako i m se sudi vjerovatno

su krivi tako je navodio.Latas navodi da je i Austrija jedan od uzrocnika ustanka u Bosni .Sve to sto je

Latas izrekao imalo je utjecaja na komisiju pa je zakljuceno da onih 69 lica kojih je trebalo osloboditi

budu upuceni u Brusu.Na taj nacin su svi oni otueni za ustanak a nisu privedena ona lica koja je

Tuzlic i Hafiz pasa navodio krivim.Poslije ovogo ustanka muslimani se nisu vise dizali na oruzje

protiv centralne vlasti.Ni pPorta poslije akcije Latasa nije oduzimala ostrije mjere a pogotovo na

oruzanu akciju protiv Bosanaca da bi ih prisilila da prihvate regularnu vojsku sto je reformatorima

bilo najvaznije.Naime polozaj plemstva se nije izmjenio,ali je ova akcija Latasa imala teze posljedice

od sloma plemstva.Iz liste koju ju jeLatas naveo kao krivce ustanka jasno proizilazi da se radi o

ljudima iz raznih slojeva.Cini se da je najmanje bilo plemica, sto se tice krcaana ni oni od Latasove

akcije nisu imali gotovo nista,cak su dovedeni u jos tezi polozaj.Razoruzani su, ali imali su dozvolu da

nastave da grade svoje vjerske objekte,povecani porezi su i njih i mulimane doveli u tezak

polozaj.Ukratko Latasova akcija je bila kaznena ekspedicija protv bosanskih Muslimana na njihove

davnasnje teznje da imaju vladt u svojim rukama u Bosniodn.da ostvare autonomiju moglo bi se reci

da je tada unistena ideja o samostalnosti, u odnosu na teritorijalnu i upravnu organizaciju u Bosni

akcija Latasa imala je za posljedicu da je Hercegovina bila ponovo pripojena Bosni kao kajmekamluk i

da je organizovano 7 kajmekamluka u okviru ejaleta Bosne ova podjela ostat ce do kraja osm vlasti u

Bosni.

Hati Humajun od 1856.

Godine 1856 izdat je novi ferman koji potvrdjuje i prosiruje nacela Hatiserifa iz 1839.U ovom aktu

istiu se naroito stavovi o podanicima-kranima kojima se daju jos vece slobode i prava posebno u

pogledu vjerskog zivota licne slobode imovinskog prava prava ucesca u drzavnim sluzbama u

lokalnim administrativnim organima vlasti i gradjanskim sudvima koji treba da formiraju neovisno od

serijatskih sudova .Pri tome se narocito priznaje priznavanje svjedocenja krscana na sudu.Predvidjeno

je i njihovo pravo u vojsci. U cilju reguliranja zemljisnih odnosa izdat je 1858 Zemaljski zakon poznat

pod nazivom Ramazanski zakon koji je u Bosni ostao na snazi i poslije austrijske okupacije.1859

donesen je zakon u ciflucima u Bosni, ovaj zakon je bolje poznat pod nazivom Saferska naredba.

ifluk odnosi odvijali su se na 4 naina:

1. Cifluk zgrade, konji volovi sjeme i druga sredstva pripada su posjedniku.Posjednik je sijao i

znjao sa svojom familijom ili placenom radnom snagom;

2. Zgrade i orua za rad pripadala su posjedniku ali su cifluci obradjivani preko cifcije bez place

3. Zgrade su pripadale posjedniku a orudja za rad cifciji cifluci su obradjivani takodjer preko

cifcije besplatno.Iz prihoda se izdvajala samo desetina

4. Zgrade su pripadale ili posjedniku ili cifciji a orudje samo cifciji.

Tahir pasa je smatrao prva tri nacina da mogu ostati a cetvrti ne moze pa je izdata carska naredba

da se ovaj cetvrti ukine i provede na treci nacin .Ovim zakonom su sa neznatnim izmjenama

ozakonjeni postojeci agrarni odnosi nastali ukidanjem timarskog sistema.Agrarni odnosi

ustanovljeni ovim zakonom ostali su na snazi sve do 1918,ali sve to nije bilo dovoljno da se u

Bosni zavede obavezna vojna slzba i da institucije na osnovu novoostvarenih zakona valjano

funkcioniraju.To je postigunuto tek 1863.g. kada je Dzevdet pasa uspio da privoli bosanske

Muslimane na obaveznu vojnu sluzbu i da sredi mnogo uprava i sudstva u ovoj provinciji.

Uredjenje bosanskog vilajeta do 1865. do 1878., opce stanje carstva-osnivanje dunavskog

vilajeta

Ni poslije reformi stanje Carstva se nije popravljalo. Da bi se carsvo izvuklo iz krize bila su

potrebna veca sredstva i morali su se povecati porezi, to je dovodilo pogorsanju prilika u drzavi

,trgovina se vise pocela razvijati, na razvoj trgovine utjecala je politika uvoza, u OC se sve vise

pojavljuju ind.proizvodi kapital.zemalja.Ni medjunarodni odnosi se nista bolje nisu razvijali.Porta

je nastojala da reformom uprave u provincijama obezbijedi kakvu takvu podrsku raznih naroda

unutar svojih granica.Porta je pristupila novoj organizaciji uprave u provincijama 1864. ne bi li

nakon niza pokusaja u 19.st. da provede temeljne reforme konacno konsolidirana i zavela red u

zemlji..Meu istaknute linosti tog doba koje su s Fuad pasom bilo odlucni pobornici reforama

resorsa i predsjednik raznih zakonodavnih i prosvjetnih komisija i drzavni inspektor u raznim

provincijama.On je bio najvec turski historicar 19.st. i dobar znalac prilika u zemlji i u svijetu

.Najaktivniji meu njima bi oje Midhat pasa koji je u praksi provodio reformne ideje i odluke.

Midhat pasa je odmah pristupio realliziranju jednog novog sistema uprave unoseci u to vrlo

cesto i svoje vlastite ideje i iskustvo .On je morao prije svega da sredi unutrasnji red ugusi razne

pobune i suzbije antagonizam izmedju krscana i muslimana i sprijeci emigraciju iz osm.podrucja u

oslobodjenje krajeve Srbije, nakon toga pristupio je sredjivanju unutrasnjih prilika reorganizaciji

upravnog i poreskog sistema izgradnji javnih objekata i kulturnih ustanova.Radio je i na

unapredjenu trgovine.Mjere koje je Midhat pasa preduzimao u niskom ejaletu Porta je smatrala

kao najbolji obrazac za novu organizaciju uprave u provinicijama.Midhat pasa je pozvan od Porte

gdje mu je stavljeno u zadatak da rukovodi jednom vladinom komisijom koja je imala duznost da

izradi uredbu o novoj organizaciji vilajeta.Uredba je dobila naziv uredba o organizaciji

vilajeta.Zakonsku snagu dobila je u decembru 1864 kad ju je potpisao sultan.Odluceno je da se ta

uredva eksperimentalno primjeni u niskom vilajetu koji su prema novoj uredvi bio prosiren i dobio

naziv dunavski vilajet, u njegov sastav su usle pored niskog ejaleti Ruscuk i Vidin, za namjesnika

je imenovan Midhat pasa.Porta je ocijenila da je ovaj eksperiment uspio pa je 10 maja 1865

odluceno da se prema toj uredbi izvrsi reorg.rovincijske vlsti cijelog carstva.Tom odlukom porte

obuhvacena je i Bos