10 takas ve operasyon

TAKAS VE OPERASYON

Hazırlayan: Doç.Dr.Metin COŞKUN

TAKASBANK (İstanbul Takas ve Saklama Bankası AŞ)

Türkiye’de menkul kıymetlerinin alım satım işlemlerinin takası (sermaye piyasalarında gerçekleştirilen alım satım işlemlerinden doğan menkul kıymetlerin teslimi ve bedellerin ödenmesine ilişkin taahhütlere ait işlemlerin yapılması), 1986-1988 yıllarını kapsayan dönem içerisinde aracısız olarak işlem tarafları arasında gerçekleştiriliyordu.

1988-1992 döneminde İMKB bünyesinde bir müdürlük tarafından sunulan bu hizmetler, 1992 yılından itibaren İMKB ve üyelerinin ortaklığı ile kurulan İMKB Takas ve Saklama A.Ş.’ye devredildi. 1996 yılında bankacılık lisansı da alarak hizmet çeşitliliğini artıran İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank), borsada işlem gören menkul kıymetleri kaydileştirerek merkezi saklamasını yapmak üzere İMKB ile birlikte Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.’yi kurmuştur.

Bankann en büyük ortağı olan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın (İMKB) unvanının Borsa İstanbul A.Ş. (BİAŞ) olarak değişimine paralel olarak Takasbank unvanı da, 11 Nisan 2013 tarihinden itibaren “İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş.-Takasbank” olarak değiştirilmiştir.

TAKASBANK (İstanbul Takas ve Saklama Bankası AŞ)

29 Mart 2013 tarihli Genel Kurul toplantısında kabul edilen Takasbank-İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş ana sözleşmesi uyarınca, Bankanın başlıca amacı ve konusu; sermaye piyasası ve borsa mevzuatı çerçevesinde takas ve saklama hizmetleri vermek ve Bankacılık Kanunu ve diğer bankacılık düzenlemeleri çerçevesinde yatırım bankacılığı işlemleri ile iştigal etmektir.

Takasbank, Borsa İstanbul bünyesinde mevcut piyasalarda gerçekleşen; pay, borçlanma araçları, yurt dışı sermaye piyasası araçları, türev araçlar ve kıymetli madenler ile ilgili işlemlerin nakit ve menkul kıymet takasını sonuçlandırmak üzere yetkilendirilmiş merkezi takas kuruluşudur. Borsa İstanbul üyelerinin alım satım işlemlerinden doğan menkul kıymet teslim etme ve teslim alma taahhütleri ile alım satıma konu olan menkul kıymet karşılığındaki ödeme taahhütleri Takasbank aracılığıyla hesaben sonuçlandırılmaktadır.

Ayrıca Takasbank'ın varoluş amaçlarından biri de, etkin bir merkezi teminat ve risk yönetim sistemi geliştirerek sermaye piyasalarının risk yönetim altyapısının güçlendirilmesine ve piyasada aracılık maliyetlerinin azaltılmasına katkı sağlamaktır.

Takasbank Para Piyasası

Takasbank Para Piyasası (TPP), Aracı Kurum ve Bankalardan fon fazlası ve/veya fon ihtiyacı olanların talep ve tekliflerinin karşılaşmasını sağlayan, Takasbank tarafından kurulan ve işletilen organize piyasadır. Takasbank, Yönetim Kurulu ve SPK tarafından onaylanan TPP Yönetmeliği ile buna ilişkin Prosedür çerçevesinde TPP’yi işleten kurum olup, TPP işlemlerinde, para satana karşı alan, para alana karşı ise satan taraf konumundadır. Takasbank, TPP işlemlerinde katılımcı olamamaktadır.

Nakit Kredi

Nakit Kredi; Aracı kurumlara, sermaye piyasası işlemlerinde etkinlik ve kolaylık sağlayıp, takas borçlarının erken kapatılması sureti ile, takas alacaklarından erken yararlanmalarını sağlamak ve piyasalara derinlik kazandırılmasına yardımcı olmak amacıyla Takasbank tarafından kullandırılan nakdi kredidir.

Saklama Hizmetleri

Takasbank tarafından 1992 yılından itibaren verilen merkezi saklama hizmeti kapsamında; borsada işlem gören hisse senetleri ve yatırım fonu katılma belgeleri ile ilgili oluşturulan tüm kayıtlar Sermaye Piyasası Kurulu’nun menkul kıymetlerin kaydileştirilmesine ilişkin düzenlemeleri gereğince, Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.’ye aktarılmıştır.

İMKB üyeleri, ihraççı şirketler ve kurumsal yatırımcılara yönelik fiziksel saklama hizmeti verilmeye devam edilmektedir.

Takas Hizmetleri

Borsa İstanbul Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım Satım Pazarı, Nitelikli Yatırımcı İhraç Pazarı, Repo-Ters Repo Pazarı, Menkul Kıymet Tercihli Repo-Ter Repo Pazarı, Bankalararası Repo Pazarı ve Pay Senedi Repo Pazarında gerçekleştirilen işlemlerin takası Takasbank tarafından sonuçlandırılır. Borsa İstanbul Borçlanma Araçları Piyasasında yapılan işlemlerin takası aynı gün (T+0), döviz ödemeli kıymetlerin takası ise en az 1 iş günü (T+1)valörlü olarak gerçekleştirilir.

Üyeler yükümlülüklerini valör günü saat 16:30'a kadar yerine getirmek zorundadır. Aksi halde temerrüt hükümleri uygulanır.

Takas Hizmetleri

Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda gerçekleşen işlemlerin takası, işlem gününü izleyen ikinci iş günü (T+2), alış ile satışlar netleştirilerek, Teslim Karşılığı Ödeme (DVP) ilkesi çerçevesinde kaydi olarak gerçekleştirilmektedir. Pay Piyasası’nda sadece kaydileşmiş pay ve türevleri işlem görebildiğinden takas işlemleri aracı kuruluşların Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) nezdindeki saklama hesapları üzerinden Takasbank ve MKK arasındaki entegre sistem aracılığıyla gerçekleştirilir. Aracı kuruluşların, iki seans süresince gerçekleştirilen işlemlerinde, pay senedi ve nakit olarak netleştirme yapılır. Aynı tarihli iki seans süresince, bir pay senedinden hem satış hem de alış işlemi yapan aracı kuruluş, satış toplamı alış toplamına mahsup edilerek çıkan net bakiyeye göre söz konusu pay senedinden takasa borçlandırılır veya alacaklandırılır. Tüm hisse senetlerindeki alış veya satışlarının bedelleri ise genel olarak netleştirilir ve aracı kuruluşun alış tutarları fazla ise takasa borçlu, satış tutarları fazla ise takastan alacaklı olur. Aracı kuruluşlar, takasa olan kıymet ve nakit borçlarını, T+2 günü saat 16:30’a kadar kapatmak zorundadırlar. Takas borçlarını 16:30'a kadar kapatamayan aracı kuruluşlar, herhangi bir bildirime gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılırlar.

Varlık Transferi

Takasbank bilgisayar sistemi Borsa İstanbul ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'na on-line olarak bağlı bulunmaktadır. Takasbank, para ve sermaye piyasaları arasında menkul kıymetler ve paranın hızlı, güvenli ve ucuz bir şekilde el değiştirmesini sağlayan bir köprü işlevini gerçekleştirmektedir.

Numaralandırma

Takasbank, Türkiye’de ihraç edilen menkul kuymetlere ve diğer finansal araçlara ISIN ve CFI kodu tahsis etmek üzere Sermaye Piyasası tarafından görevlendirilen Ulusal Numaralandırma Kuruluşu’dur.

Menkul Kıymetleri tanımlamak için kullanılan uluslararası standart olan ISIN kodu (ISO 6166), ülkemizde hisse senetleri, devlet tahvili, hazine bonosu, Vadeli Opsiyon Borsası sözleşmeleri ve yatırım fonları için kullanılmaktadır.

Veri Sağlama Hizmeti

Sermaye Piyasası Kurulu’nun izni çerçevesinde; yatırım fon/ortaklıklarının Takasbank sistemi üzerinden yapmış oldukları bildirimler ve kurumsal yatırımcılara ( yatırım fonu, yatırım ortaklığı ve emeklilik yatırım fonları ) ait olan menkul bazında konsolide bakiye bilgileri Takasbank ile veri yayın sözleşmesi imzalamış olan veri dağıtım şirketlerine verilmektedir. Kurumsal yatırımcılara ait konsolide menkul kıymet bakiyeleri her saat başında, fon bilgileri günbaşında olmak üzere bir kez veri dağıtım şirketlerinin ulaşabildikleri internet ortamına aktarılmaktadır.

Takasbank ile “Veri Yayın Sözleşmesi” imzalayarak yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları bilgilerini yayınlayan Veri Dağıtım Şirketleri;

Finnet Elek. Yay. Data İletişim San. Tic. Ltd. Şti.

Forex Bilgi İletişim Hiz. A.Ş.

DirectFN Finansal Veri ve Tek. Hizm. Ltd. Şti.

Reuters Enformasyon Ltd. Şti.

Matriks Bilfi Dağıtım Hizmetleri A.Ş.'dir.

MERKEZİ SAKLAMA KURULUŞU (MKK)

MKK Sermaye Piyasası Kurulu tarafından kaydileştirilmesine karar verilmiş sermaye piyasası araçları için Türkiye’nin Merkezi Saklama Kuruluşu’dur. Türkiye sermaye piyasası araçları için hak sahibi bazında tam kaydileştirme modelini uygulamaktadır.

Haksahibi bazında kaydileştirme sürecine 25.04.2005 tarihinde yatırım fonları katılma belgeleri ile başlanmış, 28.11.2005 tarihinde BİAŞ'da işlem gören şirketlerin borsada işlem görsün görmesin tüm pay senetlerinin kaydileştirilmesi ile devam edilmiştir. Bu tarihten sonra BİAŞ'da işlem gören şirketlerin sermaye artırımları, halka açılarak borsada işlem gören şirketlerin ihraçları ve şirketlerin tüm sermaye piyasası aracı ihraçları fiziki sertifika basılmaksızın tamamen elektronik ortamda kayden yapılır hale gelmiştir.

MKK’nın amaçlarından birisi işlem sonrası hizmetlerinde uluslararası sermaye piyasaları uygulamalarını da takip ederek, piyasaların etkinliğinin artırılması bağlamında üzerine düşen sorumlulukların tam anlamıyla yerine getirilmesi ve karşılaşılabilecek risklerin minimize edilebilmesidir.


MKK, sermaye piyasası araçlarının kayden ihracının yapıldığı, haksahibi bazında açılan hesaplarda sermaye piyasası araçlarının kaydedildiği, bunlar üzerindeki hakların izlendiği, kayıtlarına hukuki sonuçlar bağlandığı Kanunla bu görevi üstlenmiş bir merkezi yapıdır. Bir başka deyişle, menkul kıymetlerin ihraç edildiği, haksahibi bazında hesaplarda tutulduğu, el değiştirdiği, bunlara ilişkin hakların tesis edildiği merkezi bir sistemdir. MKK bu yapısıyla Türkiye’nin Merkezi Saklama Kuruluşu’dur.


İMKB Takas ve Saklama A.Ş., 1992 yılında İMKB tarafından, İMKB bünyesinde mevcut piyasalarda gerçekleşen işlemlerin nakit ve menkul kıymet takasını sonuçlandırmak üzere yetkilendirilmiş merkezi takas ve saklama kuruluşuydu. Türkiye’de 1995 öncesine kadar İMKB Takas ve Saklama A.Ş. borsada işlem gören şirketlerin halka açık pay senetlerini kasalarında fiziken immobilize sistem adı altında üye bazında tutarken, 1994 krizi ile birlikte aracı kurumların iflas etmeleri sonucu Sermaye Piyasası Kurulu’nun (SPK) 15.12.1994 tarihli kararıyla İMKB Takas ve Saklama A.Ş.’ye borsada işlem gören şirketlerin halka açık pay senetleri için yatırımcı bazında immobilize sistemi kurma görevi verilmiştir. İMKB Takas ve Saklama A.Ş. 1997 yılında yatırım bankacılığı lisansı alarak İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) adını almıştır. Bu dönemde pay senetleri basılmaya devam etmiş, sermaye artırımlarında yeni pay senetleri bastırılmış ancak borsada işlem gören şirketlerin halka açık pay senetleri borsada alınıp satıldığında takasının kolaylaştırılmasını teminen immobilize sistem uygulaması çerçevesinde önce Müşteri Bazında Saklama, daha sonra Müşteri İsmine Saklama adı altında Takasbank’ta fiziken depolanması söz konusu olmuştur. Dolayısıyla pay senetleri için 28.11.2005 tarihine kadar geleneksel kıymetli evrak hukuku ve fiziki sistem hukuken varlığını devam ettirmiştir. Takasbank söz konusu görevi 28.11.2005 tarihine kadar sürdürmüştür.


Sermaye piyasaları için kaydileştirme reformunun ilk adımı 1999 yılında Sermaye Piyasası Kanununa eklenen 10/A maddesi ile birlikte atılmıştır. Sermaye Piyasası Kanunu’nun (SPKn) 10/A maddesiyle çok önemli bir değişiklik yapılmış ve fiziki sertifikaya bağlı klasik kıymetli evrak hukukundan vazgeçilerek sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin hakların elektronik ortamda Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından kayden izleneceği kaydi sisteme geçilmesi yönünde yasal düzenleme tamamlanmıştır. Bu reformun ana öğesi olarak sermaye piyasası araçlarının ve bunlara ilişkin hakların elektronik ortamda kayden izlenmesi ile görevlendirilen MKK 2001 yılında kurulmuştur. Kaydileştirme sürecine 25.04.2005 tarihinde yatırım fonları ile başlanmış 28.11.2005 tarihinde İMKB’de işlem gören pay senetlerinin topluca kaydileştirilmesi ile devam edilmiştir. Bu aşamadan sonra yeni sermaye piyasası aracı ihraçları tamamen kaydi olarak yapılır hale gelmiştir.


Mevcut durumda payları İMKB’de işlem gören anonim ortaklıkların borsada işlem görsün görmesin tüm payları, yatırım fonu katılma belgeleri, özel sektör tahvillleri, varantlar, varlık teminatlı menkul kıymetler MKK tarafından kayden izlenmekte, yeni sermaye piyasası aracı ihraçları kayden yapılmaktadır. Bu kıymetlere ilişkin tesis edilen haklar MKK kayıtlarına yansıtılmakta olup, bu kayıtlara hukuki sonuç bağlanmaktadır. Bu bağlamda kaydi sisteme geçiş öncesi Takasbank’ın üstlendiği fonksiyon ile kaydi sisteme ilişkin düzenlemelerin MKK’ya atfettiği fonksiyon birbirinden tamamen farklıdır. MKK, Takasbank gibi fiziken bastırılmış pay senetlerini deposunda toplu olarak tutan bir kurum olmayıp, sermaye piyasası araçlarının kayden ihracının yapıldığı, bunlar üzerindeki hakların izlendiği, kayıtlarına hukuki sonuçlar bağlandığı Kanunla bu görevi üstlenmiş bir merkezi yapıdır. MKK bu yapısıyla Merkezi Saklama Kuruluşu (CSD : Central Securities Depository) fonksiyonlarını da üstlenmiş durumdadır.


Sunulan Hizmetler:

Merkezi Saklama

Üyeler tarafından, müşterileri adına hesap açılması

Transfer işlemleri

Hak kullanım hizmetleri

Bilgi paylaşımı

YATIRIMCI TAZMİN MERKEZİ (YTM)

YTM yatırım kuruluşlarının, yatırım hizmet ve faaliyetinden kaynaklanan nakit ödeme veya sermaye piyasası araçları teslim yükümlülüklerini yerine getirememeleri hâlinde, Sermaye Piyasası Kurulunca 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu çerçevesinde alınan tazmin kararını yerine getirmek amacıyla kurulmuş olan kamu tüzel kişiliğini haiz bir kuruluştur.


Yatırımcı Tazmin Merkezinin görevi yatırım kuruluşlarının, yatırım hizmet ve faaliyetinden kaynaklanan nakit ödeme veya sermaye piyasası araçları teslim yükümlülüklerini yerine getirememeleri hâlinde, Sermaye Piyasası Kurulunca Sermaye Piyasası Kanunu çerçevesinde alınan tazmin kararını yerine getirmektir.

Tazminin kapsamını, yatırımcılara ait olan ve yatırım hizmeti ve faaliyeti veya yan hizmetler ile bağlantılı olarak yatırım kuruluşu tarafından yatırımcı adına saklanan veya yönetilen nakit ödeme veya sermaye piyasası araçlarının teslim yükümlülüklerinin yerine getirilmemesinden kaynaklanan talepler oluşturur.


Hak sahibi her bir yatırımcıya ödenecek azami tazmin tutarı yüz bin Türk Lirasıdır. Bu tutar her yıl ilan edilen yeniden değerleme katsayısı oranında artırılır. Kurulun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu tarafından toplam tazmin tutarı beş katına kadar artırılabilir. Bu sınır, hesap sayısı, türü ve para birimine bakılmaksızın, bir yatırımcının aynı kuruluştan olan taleplerinin tümünü kapsar. YTM tarafından ödenecek azami tutarın üzerinde kalan tutarın başka bir yatırımcıya ödenmesi amacıyla devredilmiş olması hâlinde devralana YTM tarafından ödeme yapılmaz.

10 takas ve operasyon

Economy & Finance

yatirimci

merkez saklama

ytm

takasbank

mkk