1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Kir§ehir

Sempozyumu

The 1 sr International Symposium

on Culture of Akhism and Kirsehir

15-17 EKiM I OCTOBER 2008 ~EH~R

- BiLD iRiLER -Cilt II

TORI< TARiHiNiN KAYNAGIOLARAK FOTOVVET-NAMELER FOTOVVETNAMEHS AS A SOURCE OF TURKISH HISTORY

Prof. Dr. Mehmet $EKER Dokuz Eylul Oniversitesl

llahiyat Fakultesi isl§m Tarihi ve Sanatlan Bolumu

mehmet.seker@deu.edu.tr

1. Uluslararasl Ahillk Kiildi.rii ve K1r~ehir Sempozyumu • Cilt-ll 1975.

~ Tiirk Tarihinin Kt.rynaff! 0/arak rutiiwet-Nameler

OZET

Fiitiivvet-ndmeler sadece Ahiligin tiizt~kleri olarak kabul edilmemeli­dir. Btmlar, aym zamanda Tii.rk tarihinin, ozellikle Anadolu Tiirk kiUtii.r ve toplttm tarihi artljtzrmalannda bapmmlacak eser olma ni­teligi taprlar.

XIII yiizyzlda Anadolu 'da Tii.rkfe konUjtdmasz sebebiyle bazt fiitii.v­vet-namelerin bu dilde yazzldtj;mm belirtilmiJ olmast dikkat fekid­dir. Bu duntmda Anadolu 'ntm Tii.rklepnesi apsmdan fii.tiivvet­ndmeler aynca incelenmeleri gereken eserler arasmda yer almaktadzr.

Fiitiivvet-namelerin emaf tejkilatlan ile meslek menstplarmm tiiziik­leri gibi kabul edildikleri goz oniine altmnca, Anadolu Tiirk iktisadi hayatzmn yapzlanmast ve ekonomik tarihi apsmdan da dikkate deger ozellikler ihtiva etmektedir. Bumm yamnda yaygm egitim ve ogretim kummlan olan Ahi zaviyelerinde okunan fotevvetndmeler, aym za­manda Tiirk egitim tarihinin kaynaklanndan kabul edilmektedir.

Tiirk-lslam kurumlan tarihine dair eksikligi hissedilen bilgileri ihti­va etmesi yonii.yle de fiitevvetndmeler degerlendirilebilir.

Tii.rk folk/or ve halkiyat falzpnalannm goz ardt edilmeyecek kaynak­lanndan biri de fiitevvetndmelerdir. Goriildii!ji gibi tarihi kaynakla1· bir konuya hasredilmeden forklz alanlar ifin de deger arz etmektedir­ler. Fiitevvetndmelerin de bu apdan ele almmalan gerektigi dii.jiinii.­lebilir.

Anahtar Sozdikler: Fiitiivvetndme, Ahilik, Turk Tarihi, Anadolu, Tii.rk-lslam Kuromtt

ABSTRACT

Fiitii.vvet-namehs shouldn't accept just as roles of Akhism. At the same time they are essential sources of Turkish history, especially source of Turkish culture and society culture research.

In XIII Century Turkish was the spoken language in Anatolia, be­cause of this it is important to note that some fotz'i.vet-namehs were written in this language. In this instance fii.tiivvet-ndmehs also can be considered among the works relating with Turkized Anatolia. If we consider fotiivvet-ndmehs as roles of artisan organizations and profes­sion members, we can say that they include an important feature in terms of the formation of the Anatolian Turkish financial life and

976 11. Uluslararast Ahilik Kiiltiirii ve Ku~ehir Sempozyumu • Cilt-0

t ( , I , I I

Prif. Dr. Mehmet ~EKER ~

economical history. Furthermore the fot:Uvvet-nam,ehs which were studied in the common educational foundatiom Like Akhi zaviahs are also accepted as one of the sources ofTurkish educational history.

Fut:Uyvet-ndmehs can also be evaluated as a source which can remove the deficient knowledge of Turkish-Islamic foundatiom. The FUt:Uvvet-namehs are also one of the important sou!ces of Turkish folklore studies. As is seen the historical sources devoted to one issue are also valuable for different fields. Fut:Uvvetnamehs must be comidered from this point of view.

Keywords: Fiit:Uvvetndmehs, Akhism, Turkish Histo1y, Anatolia, Ed­ucational Foundatiom

GiRi~ T oplwnlan, onlann genel yapJ.lanm, to plum ic;:indeki kurJ?Il ve kurulu§larla

onlar arasmdaki Ui§kileri inceleyen aia§tmcJ.lar, fiitiivvet erbab1m anlatan eser­lerden de yararlanmak zorundachrlar. Aym zarnanda insarun ru.W hayanm zen­ginle§tiren fiitiivvet anlayi§tntn yazt.h kaynaklarmdan olan eserler §iiphesiz tari­hin temellnde biiyiik etkisi gi:iriilen psiko-fizik harekecleri besledikleri ic;:in tarih- . c;:Uer tarafindan ihmal edUmemesi gerekir.

M . Fuad Ki:ipriilii "Anadolu Selc;:uklular1 Tarihinin Yerll Kaynaklar1" ad.h makalesinde, Um1 ve edebt eserleri degerlendirirken Siyaset-name mahiyetindeki eserlerin " tarihi kaynak olmak bakzmmdan buyuk kzymef' e ha.iz olduklar1m da bellrtmektedir. Bunun yarunda "tarihfiler ifin hemen hemen hifbir kzymeti olma­dzgt zannedilen edebi ve ahlaki manzum ve memur diger bazz eserlerin, fot:Uvvet­namelerin bile bize bazen ne gibi yeni malzeme verecegine" dikkat c;:ekmektedir. l Bu tiir eserlerin i:izellikle kaynak ktclxgt c;:ekUen di:inernlerin birc;:ok yi:iniiniin aychnlaclmasma katktda bulunabUeceklerini de gi:iz arch etmemek gerekir. Ki:ip­riilii'niin de ifade ettigi gibi; XII-XIV. Yiizyillar Anadolu'sunda yazllrnt§ her tiir eserin, i:inem dereceleri degi§mekle beraber, bu devrin karanLk tarihi is;in, hirer yardtmc1 kaynak olabUecekleri de kabul edUmi§tir. Hatta asil tarihl kaynaklarm c;:okc;:a mevcut oldugu devirler ic;:in bile, ". kult:Ur tarihinin degifik alan/an bakz­mmdan da fOk buyuk bir ehemmiyeti alan bu gibi eserlerin, yerli kaynak yoksullu­gunu en act fekilde feken Anadolu Sel;uklularz tarihini aydznlatmak ifin, asld ihmal olunamayacagz meydandadzr. '2 I§te Fiitiivvet-namelerin de bu tiir eserler arasmda yer aldtklart gi:iz i:iniine almarak, bunlarm gerek gec;:rni§ tarih, gerekse kaleme almchklar1 devrin tarihi baktmmdan her §eyden i:ince birer kiiltiir mal-

1 M. Fuad Kopriilii, "Anadolu Selt;uklulan Tarihinin Yerli Kaynakla.n", Belleten, c: VII (1), .say:t: 25-26-27, Ankaral943, s. 445.

2 M. Fuad Kopriilii, a.g. m, s. 442.

1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve .Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-11

~~nu.--_~_TmW __ · m_·m_· -~~~~~-a_lw._~--~-~_-_e_~_M_am_d,_u ____________________________ _

zemesi olduklan kabul ed.ilmelidirler. Biz bu hususa i~arec ectikcen sonra, burada Fiici.ivvec-namelerden baZ1 ornekler vererek bunlarm ruci.ivvet adap ve erlcimru ihtiva eden eserler. olmalar1 yarunda ayru zamanda umum1 islam Tarihinin de yard!mc1 kaynaklarmdan olduklarma dikkac s;ekmi~ olacag1z.

UMUMI iSLAM TAR1Hi KAYNAGI OLARAK FOTOVVET­NAMELER

Gelenege gore ruci.ivvec, Cebrail tarafindan Hz. Adem, Hz. Nuh, Hz. ibrahim ve Hz. Muhamrned'e (<;ar Pir) dolayt51 ile bu dart peygamber arasmda oguldan ogula intikaJ etmi~tir. Son Peygamber Hz. Muhammed' de din, kemale ernu~, d.inle birlikce ruciivvec de ramamlaruru~or. Bu hi.ikiirnler kiyamece kadar bakldir.

"Evvel Adem 'den, aleyhisseldm; ikinci Nuh 'dan, aleyhisse/dm; iifii.ncit Hal£lztl­lah 'dan aleyhisselam; dordii.ndi Muhammed Mus taft 'dan sallallahu aleyhi ve sel­lem; ... "

" ... Amma murad budur kim filtii.vvet-ve tekbir ve kasr ve terdimti.n-z listi.n ve karda;lzk ve helva ve bir kijiye nasib komak ve bir jehirden bir jehre nasib gonder­mek ve ahdullah dutmak andan ijti.retdii.r diyenlerii.n senedi budur. Pes Adem a.m. ahdullah ve jeddi $is'e yetifdii.rdi. $it Peygamber a.m. ahiltk kzldz, konuk konakla­dz, etmek kesdi, sofra yaydt. $it'den jed ve ahd Enuf'a yitifdi; Eniq'dan oglu Kaynti.n a yitifdi; Kaynan 'dan Uris Peygamber'e yitifdi; andan Nuh a. Bari silsileyi Adem e pkaranlar Metiqalah a yitiJdii.rii.rler. Amma fukara Nt~h Peygambere pir-u tekbir dirler; joyle kim: Kitab evvelinde- fttr ptr tekbir dirlet~ joyle kim anzldz, biri Nuh Peygamberdur ... "

".. . andan Nuh 1eddi ve ahdi oglz Sam a yitijdurdi, Sam 'dan Ajlah a yitifdi; Ajlah'dan Hud Peygambere yitiJdi; Hltd Peygamber'den Aztze (Uzeyre) y{tijdi; Aztz'den Semak'e yiti1di. Semak'den Salih Peygambere yitijdi; Salih Peygamberden ti.mire Jitijdi.- Amir'den ibrahime yitijdi; ... Amma cemt-i erkdn erenleri buna muttefikdii.rnrler kim ibrahim Haltllullaha 1edd Cebrail'den yitifdi; . . . . . . ibra­him, ismail'ii.n belin bagladz ve Cebrail ile kardaj oldz. ismail'den jedd ve ahd ishaka yitijdi , ishak'dan Yakuba yitifdi, Yakub'dan Yiesufa yitifdi. $oyle kim Hak tad/a Ke/dm-z Kadim ifinde onyidi Peygamberi fiitiivvetile yad ider.... . . YiJ­mfdan Yelvti'ya yitifdi. Yelvadan Htzra yitijdi; Hzzr'dan Eyyuba yitifdi; Ey­yub'dan $uayba yitifdi, $uayb'dan Musa'ya yitifdi; Mzua'dan Harona yitifdi; Haron 'dan Yiqa a yitifdi ... "

" ... Yiqa'dan Zulkjle yitijdi, Zii.lkifl'den Sahibu'l-Kenilna yitifdi; Sahibu'l­Ken iln 'dan Dat!Uda yitifdi; Da.vUd'dan Sii.leyman a yitijdi. Suleyman 'dan Ermi­ya'ya yitijdi; Ermiya'dan Uzeyr'e yitifdi. Uzeyr'den Harkzyle yitifdi. Harkzyl'den Circis'e yitiJdi. Cicirs'den imam-t Kuds'e yitifdi. imam-t Kuds'den Zekeriyya'ya yitifdi. Zekeriya'dan isa'ya yetifti. isa'dan Yahya'ya yetifti. Yahya'dan Kays-i Ratib'e yetijti.Kays-i Ratib'den Biqrd'ya yetifti.Biqra'dan YahUda'ya yetiJti. YahUdd, Hatemii 'n-Nebiyyin Muhammed Mustafd zamanzna yetijti. Bari silsileyi

978 11. Uluslararast Ahilik Krlltilrii ve Ku~ehir Sempozyumu • Cilt-U

Prqf. Dr. Mehmet $EKER ~

jbrahtm Peygambere ;zkaranlara bu vechile beyan iderle1:. AmmO. ol ki;iler kim isbdt-z jeddi .ve kavazd-i tarikat ve helvay-z cii.fne yi ve ahd ii. bey'ati ve uhuvveti Hatem 'den ya'ni-ol seyyid-i saddt, ol mejhar-i mevcudat, ol sadr-t sujfe-i safo ol mah-t kubbe-i vefd, mual!a, mii.zekkd, mii.ctebd Muhammed-i Mustafa 'dan dutar, salavatulldhz aleyhi ve selamuhu, ... ·~

Burada saytlan peygamberlerin hangi ozeliklere sahip olduklan da rutiivver­namelerde anlauhr. Fiitiivvet gelenegine gore her peygamber bir meslek sahibi­dir. En azmdan bir veya birden fazla i§le me§gul olmu§ ve o meslegin pid sayu­mt§ru.4 Burtlardan ~it Peygamber "cullahhk" yaparch. Bunu Burgaz! §6yle anla­ru: " ol vakit ~it Peygamber aleyhisselama Cebrail aleyhisselam, cullahhgt getir­di, ogretdi, ol panbuk s;ekirdegini getiirdi, Adem ekdi, panbuk bitdi. Havva egirdi, ~it do kutch ... " 5

Peyg~berlerle ilgili bilgiler Ti.irk kiiltt¥ tarihine girrni§ kulaktan kulaga soylenegelmekle birlikte; refsir ve rarih dalmda yaztlan eserlerle de yazrya ges;­mi§tir. i§te bunlar arasmda fi.itiivvet-namelerin yer alrru§ oldugunu da gori.iyo­ruz. Bu durumda kiiltiir tarihimizin kaynaklarmdan olan fiiriivvec-nameleri bu acrrdan da incelemek gerekir.

Aynca fi.itiivvet-namelerde Hz. Muhammed'in nisbesi hakkmda da bilgi ve­rilmekredir. Onun Hz. Adem' e kadar ula§an soyu sayumakta ve boylece oku­yanlarm ve dinleyenlerin Hz. Peygamber'i dolayrsr ile onun crevresindekileri tarumalarr saglanmaktadrr. 6

Siyer kiraplarmda nadiren rasclantlan bir bilgiyi fi.itiivver-namlerde buluyo­ruz. 0 da Hz. Muhammed'in amcalarr ilc halalartrun ard arda isirn isirn sayrl­mastdrr: " Dokuz amcas1 varchr ki adlarr, Haris, Ziiheyr, Hecel, Mukavvim, Ebu Leheb, Ebu Talib, Abbas ve Hamza' drr. Alcr halasr varch. Adlarr Eymene, Beyza, Vebira, Acika, Safiye ve Ervaych." Bunlardan ayn §eceresi hakkmda da yer yer ayrmnya rasclanmaktadrr.7

Fi.itiivvet-namelerde sadece peygamberler ornek olarak gosrerilmezler. Bunla­nn yarunda Hz. Muhammed'in sahabesi de s;ok onernli bir yer rutar. Hemen

3 Abdiillcldir Golpmarh, "Fiiriivver-name-i $eyh Seyyid Hiiseyn ibni Gaybi", istanbul Oniversitesi

lktisat Fakiiltesi Mecmzuzsz, XVII, 1-4, s. 75-78. 4 Ali Torun, Tiirk Edebiyatmda Tiirk;e Fiitiivvet-namekr, Ankara 1998, s. 61-63.

s Abdiillcldir Golpmarh, "Burgazi ve Fiiriivvet-namest, istanbul Oniversitesi lktisat Fakiiltesi

Mecmzuzsz, XV. Cilr, Nu: 1-4, isranbul1954, s. 117. 6 Harputlu Na.kk.a§ ilyas oglu Ahmed, Tuhferii'I-Vesaya (Terc: Abdiilbaki Golpmarh; islam ve

Tiirk illerinde Fiiriivver Tqkilau) istanbul Oniversitesi lktisat Fakultesi Mecmzuzst, XI cilt, istanbul 1949-1950, sa}'l: 1-4, s. 226; BUigazl ve Fiiriivver-namesi, 143; Seyyid Hiiseyin qaybi

Fiiriivver-namesi, s.76-78. 7 Tuhferii'l-Vesaya, a.g.m., 227; Burgazi ve Fiiriivver-namesi, s. 143.

1. Uluslararasz Ahilik Kiiltiiril ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-U 1979 ·

~ 7'iirk Tarihinin Kqynagz 0/arak Fiinlwec-Ntimeler · --_....;:_--=--------------

her fiiriivver-name yazan fiiriivvet sahiplerinin acLru da zikreder. Bunlardan Hz. Ali one ~tkmakla birlikte Hz. Ebu Bekir'in de yer alcL.gt ve genellikle Selman-• Farisl'nin Hz. Alfyi izledigi goriilmekredir.8 Bundan ayn islam Tarihi'nin Hz. Peygamber'in vefanndan soruaki donemine damgasmt vurmu§ alan don halife­den de fiiriivvet-namelerde soz edildigi bilinmekredir.

"Ey veli, sahabeden o iki giinlii. sdf er, yani Ebu Bekir'le Ali kavliydi, " 9unkii.' ikisi de korkmadan, ii.rkmeden kiifli.rden ayn.lzp dogru yo/a geldi. "Peygambere imanlan malum oldtt. Her ikisi de mallarmt, canlann terk ettiler"9

" Comertlikte, adalette, hilmde ve yigitlikde Ebu Bekr, Omer, Osman ve Ali gi-bidir .. ·~o

Fiiriivver egitirninde; terbiyenin, ahisine candan, goniilden baglanmast icab ettigi bildirilirken Ebu Bekr'in Tann'ya yakmltgt, Omer'in Tann'dan korktugu, Osman'm utandtgt, Ali'nin hizmet ettigi belinilmekredir. 11

Elbise renklerinden soz edilirken Ebu Bekr'in gok, Omer'in yC§il, Osman'm ak, Ali' nin kara renkll elbiseler giydiklerinin kaydedilmi~ olmas1 islam T arihi a<;tsmdan dikkar ~ekicidir:

" Emim 1-mii.minin Ebu Bekr al-Suldzyk giik renglii. don (elbise) geyerdi. Pes [eyhler gerek kim giik geyesi geyefer. Emim 1-mii.minin Omer Radiyallahtt anh yejil don geyerdi. Pes mii.derrisler, kadrlar, halifeler ye{il geyeler. Emim 1-mii.minin Os­man ak renklii. came geyerdi, pes hatiblere ve hdfizlara ve ehl-i kalemlere ak don geyeler. Emim '1-mii.minin Ali kerremallahii. vechehu kara renklii. came geyerdi, pes yigitler, ahiler kara geyeler. Ktztl ya san geyerse Fii.tii.vvetden zrakdur. Ktztlz, samyu hifbir peygamber geymedi . .. " 12

Daha ~ok Bekt~i-Alevi k.imligi ile tanman §eyh Seyyid Hiiseyin ibn Gaybi, Fiitii~et-namesinde Hz. Peygamber'in halifelerinin arum anmamakla birllkte onlarm tarihi ozelliklerini zikrermek silletiyle kendilerine at1fta bulunmast da dikkat ~ekicidir: " . . . Ve efhedii. enne Muhammeden abdii.hii. veresulii.htt sahibii. 'l­ilmi ve1:.Furkdn ve maliki1-hurc ve1 vilddn sallallahtt aleyhi ve ala alibi ve't­tabi'ine bi'l ihsan ve razzyallahu 'an'i's-Sadzkt (Suldzykz) ve1 Adili ve'L-cami'z'l­Kuran ve ala Aliyyibni Ebi Talibi katili'l-kiiffdn ve husni'l-ihsan ve afe's­saideyni 'nehideyni 'L-mazlumeyni 'il-maktaleyn 'il-makbuleyni 'L-H aseni ve 'L-H ii.seyni (Seyyideyn) jebdb-t ehli'l-iman ... •n

8 Ali Torun, a.g.e., s. 156-170. 9 "Islam ve Tiirk illerinde Fiiriivve[ T~kilao", s. 327. 10 Ayru makale, s. 351. 11 Abdiilbalti Golpwarh, Burgizi ve Fiiriivve[-namesi, s. 88,127. 11 Burgh! ve fii[iivve[-namesi, s. 133. 13 ~eyh Seyyid Hiiseyn ibni Gaybi Fiiriivve[-namesi, s. 73.

980 II. Uluslararast Altilik Kiiltiiril ve Klr~ehir Sempozyumu • Cltt-11

Prqf. Dr. Mehmet 9EI<ER ct>

Yukanda verdigimiz ornekler ve daha dikkaclice goz<;len gec;irildiginde bulu­nabilecek diger tarihl rivayecler si.i.zges;ren ges;irilerek incelendiginde islam T ari­hi bakurundan kaynak olarak fiiriivvet-namelerin bu yoniinii orraya s;tkard.Igt goriilecektir.

soNUc; Fiitiivvet-nameler sadece ahlligin ri.i.ziikleri olarak kabul edilmemelidir. Bun­

lar aym zamanda Tiirk tarih.inin, ozellikle Anadolu Tiirk kiiltiir ve roplum tari­hi ar~nrmalarmda b~acak eser olma niteligi t~ular.

XIII. yiizyt.lda Anadolu' da Tiirkc;e kon~ulmas1 sebebiyle baz1 futiivvet­n"melerin bu dilde yaztld.Iguun belirri.lmi~ olmas1 dikkat c;ekicidir. Bu durumda Anadolu'nun Tiirkl~mesi ac;ISmdan fiiriivvet-nameler aytca incelenmeleri gere­ken eserler arasmda yer almaktadu.

Fiiriivver-namelerin esnaf re~kilaclar1 ile meslek mensuplarlnin ti.i.ziikleri gibi kabul edildikleri goz online almmca, Anadolu Tiirk iktisad1 hayatlnin yaptlan­mast ve ekonomik tarihi ac;1smdan da dikkace deger ozellikler ihtiva ermekcedir. Bunun yanmda yaygm egitim ve ogretim kurumlart alan Ahi zaviyelerinde okunan fiitiivvet-nameler, aym zamanda Tiirk egitim tarih.inin kaynaklarmdan kabul edilmektedir.

Tiirk-islam kurumlar1 carihine clair eksikligi hissedilen bilgileri ihtiva ermesi yoniiyle de fiiriivvet-nameler degerlendirilmektedir. Tiirk folklor ve halkiyat ~~malaruun goz ard.I edilemeyecek kaynaklarmdan biri de futiivvet­namelerdir.

Goriildiigii gibi carihi kaynaklar bir konuya hasredilmeden farkh alanlar is;in de deger arz ermekcedirler. Fiitiivvec-namelerin de bu ac;1dan ele ahnmalar1 ge­rektigi goriilmekcedir.

1. Uluslararas~ Ahilik Kiiltiirii ve ~ehir Sempozyumu • C!1t-O 1981 ·