1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Kir§ehir

Sempozyumu

The 1 sc International Symposium

on Culture of Akhis·m and Kirsehir

15-17 EKiM I OCTOBER 2008 KI~EHil\

- BiLD iRILER -Cilt III

iSLAM TARiHiNDE RASATHANELER VE CACABEY MEDRESESi OBSERVATORIES IN ISLAMIC HISTORY AND THE CACA BEG MAD RASA

Prof. Dr. Ali BAKKAL Harran Oniversitesi ilahiyat Fal<Uttesi

Islam Hukuku Anabilim Dab abakkal52@yahoo.com

1

1291 1. Uluslararasz Ahilik Kiiltiiril ve Ku~ehir Sempozyumu • Ct1c-nm ·

t& Islam Tarihinde Rasathaneler ve Cacabey Med!esesi ~~--------~------------------

1292 1

OZET

!slam tarihinde astronomi, saf !slami ilimlerle birlikte gelipne kayde­den bir bilim daft olup rasathaneler de buna paralel olarak erken zamanda kuru/maya btljlanmtjttr. Kaynaklarda !slam tarihinde ilk rasathanenin Emevi Halifesi Abdulmelik b. MerVtzn (685-705) tara­findan kuruldugu kaydedilmiJtir. Bu tarihten sonra ozel rasathanele­rin dz1mda XIII. yuzytl sonuna kadar !slam dunyaszmn fefitli yerle­rinde $emmdsiye, Kasiyun, Hemedan, Melikfah, Kurtuba, Meraga adlarzm ttljzyan pek fOk rasathane kurulmUJtur.

XIII. yuzyzlda !Urfehir'de kuru/an Cacabey Medresesi'nin de son do­nemde yazzlan bazz kitaplarda bir rasa.thane olarak kttruldugzt yazzl­dzgz gibi halk araszndaki yaygzn soylenti de boyledir.

Bu bildiride once !slam tarihinde kuru/an onemli rasathaneler hak­kznda bilgi verilecek, daha sonra Cacabey Medresesi'nin bir rasathane olarak kuru/up kurulmadzgz tespit edilmeye falzplacakttr.

Anahtar Sozdikler: Astronomi, !slam astronomisi, rasathane, Cacabey Medresesi, Cacabey Rasathanesi

ABSTRACT

Astronomy in Islamic history developed parallel with the pure Islamic sciences as a result of which observatories have began to be erected. Re­sources say that the first observatory in Islamic history was established

. by the Ummayyad caliph Abdalmalik b Marwan (h. 685-705). After this first example, apart from the private ones, several observatories like Shammasiya, Qaseyun, Hamadan, Malikshah, Qurtuba and Maragha were established in several places in Islamic world up to the end of the Xlllth century. According to some books penned down late­ly, the Caca Beg Madrasa, which was also established in the XII!th centttry in Kir1ehir, a province in present day central Turkey, has been recorded as being established as an .observatory; which is supported by the rumour common among the locals,as well. In this paper, first, a brief account of the important observatories in Islamic history will be presented; then, whether the Caca Beg Madrasa was established as an observatory or not will be cleared out.

Keywords: Astronomy, Islamic astronomy, observatory; Caca Beg Madrasa, Caca Beg Observatory

1. Uluslararast Ahilik Kiillilnl ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-IU

Pro[ Dr. Ali Bakkal ~

islam' dan once bir nevi "Halk Astronomisi ve Ascrolojisi" denebilecek olan "Enva' llmi"nin yayg~n olmast, Kur'an'm nazarlan semaya c;:evirmesi, namaz vakicleri ile ramazan ayt ve bayram giinlerinin ba§langtc;: ve biti§lerinin bilinme ihriyact, k.ible yoniinii tayin gerekliHgi gibi hususlar, Miisliimanlarm astronomi sahasmda ilerlemeleri ic;:in itici bir giic;: olmU§tur.

Ellerinde bilimsel verilere sahip olmayan Miisliimanlar once iran ve Silryani, sonra Hind, daha sonra da Grek eserlerini Arapc;:aya rerciime ettiler. Tercilme doneminin sonunda Baclamyus'un sisremini benimsediler.

Me'mun doneminden iribaren Miisliimanlar c;:e§icli bolgelerde rasathaneler kurdular ve Baclamyus'un sundugu ascronomi bilgilerini test ettiler. Bu arada islam diinyasmm hemen her bolgesinde yi.izlerce astronomi bilgini yeti§ti. XU. yiizyu ba§mdan itibaren Milsliiman ascronomlar Baclamyus'un hipotezlerini terk edip giine§ merkezli yeni bir sistem geli§tirmeye ba§ladllar. Ancak XVI. yiizylldan itibaren astronorni sahasmdaki ara§ttrmalar dliraklama donemine girdi. Baa ascronoml c;:alt§malartru luzlandmrken, islam diinyast fen bilimlerine kar§t yabancua§maya ba§ladt.

A. iSLAM TARiHiNDE ASTRONOMi

1. islam Oncesi Donem ve islam'm Ba§langtc;: Yillar1

islam'dan onceki §iirlere bakllacak olursa, biiriln ihti§anuyla gokyiiziiniin incelenmesi bu di:inemde olagan bir durumdu. Araplardan, Siireyya ytldtzmdan soz eden 421 §iirden yirrni alos1 132/750 ytlmdan onceye aittir. Ayru oran 132-287/750-900 yillart arasmda yaztlmt§ §iirler ic;:in de gec;:erlidir. Bu §iirlerde anlatuanlar, mecaz ve isriarelerle smuh bir ifadeye biiriirirnekle birlikte gogun durumu ve yudtzlarm harekeclerinden c;:lkardan meteorolojik bilgileri de kapsryor, ozellikle bazt yddtzlarm giine§ten biraz once dogmast ve onunla birlikte barmast arasmdaki siireyle ilgilenen ve Araplarm ifti.har vesilesi olan ilm­i enva' a dair bilgilere geni§ yer aytnyordu. Paul Kunirzsch Araplarca biljpen 300' den fazla ytldtz hakkmda miistakil bir c;:ait§ma yapiDl§tlC.

Sabit yudtzlar, meteorolojik cahrninlerin dt§10da geceleri c;:olde yon bulmak ve mevsirnlerl belirlemek amaayla da gozlenmekteydi. Aynca bu ytldtzlardan bazuarma capiliyordu; mesela Himyertler gilne§e, Kinane kabilesi aya, Lalun ve Cilzam kabileleri Mii§teri'ye (Jupiter), Kays kabilesi $i'ra'ya (sirius) ve Esed kabilesl Utarlc'e (Merkiir) taptyordu. $i'ra ytldtzt enva' kitaplarrnda onemli bir yere sahiprir; Kur'an'da da $i'ra'run rabbinin Allah old~gu ifade edilmektedir. 1

1 en-Necm 53/49.

1

1293 1. Uluslararasz Ahz1ik Kiiltiiril ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-UJ

~ lsliim Tarihinde J?a.sathaneler ve cacabey Medmsesi ~~~~----~-------------------

ilk Miisliimanlar bu meselelerle pek fazla ilgilenmediler. Ancak Kur'an'da gok cisimlerine olduk9l fazla auf yaptld.tg1 goriilmektedir. Mesela felek giin~, ay ve ytlchzlarm_i<;:inde yiizdi.igu gokkiire artlammda kullaniliru§tir.2 Allah'rn buyruguna teslim alan ytld.Izl~ birer yal gosrericidir;4 gezegertler goklerin ayd.Irtlauctlari5 ve ziynecleridir.6 Bur<;:lar gogun i§areclerinden alan, yani yalculara yol gosreren bi.iyiik ytld.tzlar yahut ayrn kanaklar~du-.7 Ayru zarnanda giinleri, geceleri ve yillan hesaplamaya yarayan aydan yirmi ala, giine§ten aruz iki defa bahsed.ilmi§tir.8

Aynca namaz vakicleriyle, Rarnazan aYI ve bayram giirtlerinin ba§langi<;:larmm bilinmesi, kible yoniiniin rayini belli ol<;:iide astronomi bilgisini gerektiriyardu. Bu yiizden astranomi Mi.isliimanlar arasmda en <;:ak ragbet goren ve losa zarnanda geU§en mi.isbet ilimlerden olmU§tur.

2. T erdime Donemi

Bu doneme kadar Mi.isliimanlarm asrronamik bilgileri sadece ytld.tz gozlernleriyle srrurh kal1yar ve bu bilgilerin teknik olmaktan <;:ak §iirsel yoni.i ag1r basryardu. Fetihler yabanc1 kaynaklara ula§ma imlcim saglayrnca, islam bilgin ve dii§iiniirlerinin oniinde geni§ ufuklar a<;:tld.I.

islam bilirn tarihinde terciime harekeclerini ilk olarak ba§latan ki§inin Muiviye'nin rorunu Hllid b. Yeztd'd.ir. Bu ascronami konusunda geli§me saglamak i.izere bir raraftan konuyla ilgili bazt kitaplarr terciime ettirirken, d.iger taraftan rasat alecleri hazrrlama yaluna gitrni§tir. Onun getirttigi veya yapurd.tg1 baz1 aleclerin hied dordiinci.i asra kadar Kahlre' de bulundugu kaynaklarda yaztlidu-. Kahlre Ki.itiiphanesi'ni ziyaret eden baztlar1 bu kiitiiphanede Baclamyus tarafmdan imal edilrni§ ve i.izerinde "Bu kiire Erntr Halid b. Yeztd b. MuavJye rarafmdan gonderilmi§tir" ibaresi yaztlr tun<;:tan bir kiire gormii§lerd.i. Hllid'in bu ama<;:la <;:ak para harcad.tg1 rivayet edilrnekted.ir. Ancak onun astranarniye clair terciime ettird.igi kitaplar giiniimi.ize ula§mad.tg1 gibi, bu kitaplarin yazarlarmm kim oldugu da bilinmemektedir.9 Bunurtla birlikte Emev! halifeliginin son yon ytllannda Hermes'e nisbet edilen astrolojiye dair bir kitabtn J(jtdb Mii.nkalebii sini'l-IUem ve md flhi mine1-kazd' ve Zerdi.i§t' e nisbet

2 ei-Enbiyi 21/33; Y~in 36/40. 3 ei-A'r.i£7/54; en-Nahll6/12. 4 ei-En'im 6/97.

12941

s ec-Tekvir 81/15-16. 6 el-En'im 6/76; er-Ra'd 12/4; en-Nfu- 24/35; es-Saffi.t 37/6; inficlr 82/2. 7 el-Hicr 15/16; ei-Furkan 25/61; d-Buruc 85/1. 8 Tevfik Fehd, "l!m-i Felekn, DiA, XXII, 127. 9 Cocci Zeydan, Islam Medmiyeti Tarihi, tp. Zeki Megimi.z, O~d.al Neyriyar, istanbul 1976, m,

278.

1. U/uslararast Ahilik Kiiltiirii ve Kir~ehir Sempozyumu • Cilt-m

Prof. Dr. AU Bakkal ~

edilen ayru tiirde bir ba§ka kitabm .Kitabii. Zeradiiyt fi'n-nii.cftm ve te'siratiha ve'l­hii.km 'ale'l-mevalld (Kit!ibii. Zeradii.ft fi suveri dereci'l-felek) adlyla Arapc;:aya terciirne edildigi bilinmekredir. Bu kicaplar Arap astrologlan ve ozellikle M~aallah b. Eseri tarafindan kullarulrru§t:lr. Bu eserlerle birlikce Arap diline yeni ascronomi terimleri girmeye ba§ladl ve daha sonraki yeviriler sayesinde terrninolojik zenginle§me kesintisiz siirdii. H./VIII. · yi.izyll ba§lanndaki ascronomiyle ilgili bilgilerin en onemli tarug1, iizerinde eldiptik koordinaclar ve ekvatorla birlilne 400 civarmda yudlzm yer aldlgt bir gok kubbe hariras1 bulunan, Ban D rdiin' deki Emevtler' e air Kasayru Amre saraytrun biiyiik salonunu orten kubbedir.10

Emevilerin Ordiin 'de yaptzrdzgt. Kusaym Amre Sarayz (Saray hamammm kubbesinde, uzerinde ekliptik koordinatlar ve ekvatorla birlikte 400 civannda yzldzzm yet aldtj;t bir gok kubbe haritasz bulunmaktadtr.)

Kusaym Amre Saraymdaki Hamamm kubbesinde yer alan gok haritasz­mn rekonstriiksiyonze (M Slein},

10 T. Fehd "llm-i Fdek", DM, XXII, 127.

1

129S 1. Uluslararast Ahilik Kiiltiirii ve J!lr~ehir Sempozyumu • Cilt-Ul

c®> Islam Tarihinde Rasathaneler ve cacabey Medresesi

1296 1

Oyle anl~iliyor ki terciime edilen ilk kiraplar Pars ve Siiryani kokenll olup asrroloji aguhkhydt. Tabii olarak bu eserler astrohominin geli~mesinde onemli bir rol oynamamt§lardtr.

ikinci strada terciime edilen eserler Hind diinyasma aittir. islam toplumunda ger~ek ·anlarruyla asrronomi bilirni, Brahmagupta' nm 770 yili civarmdan yazdtgt Sanskrit~e BrahmasphuttJSiddhanta adh eserin Halife Mansill'un isregiyle es­Sindhind- (Siddhanta) b~ltgt alnnda Arap~ya ~evrilmesi iizerine b~lamt§ ve ilk defa ibrahlm b. Habib el-Fezarl, ez-Zic 'ala sini'l'Arab adh ~~masmda islami giinlerin kamert rakvime gore hesaplanmast i~ kullarulacak cecvellerin diizenlenmesiyle ilgili temel bilgi ve yontemlerin ana haclartrU vermi~tir. Bu arada Miisliimanlar, Hint yazmalarmdan trigonometrinin ilk kavrarnlartrU da ogrenmi§lerdir.

II. yiizyilin sonlarma dogru Miisliimanlar Grek kaynaklarma yonelmi§ler ve b~ra el-Mecist£ olmak iizere Baclamyus'un eserlerini Arap~aya terciime etrni~lerdir. !Jk rerciimeler pek iyi degildi. Bu yiizden el-Mecisti miiteaddit defalar Arap9aya terciime ve §erh edilmi~tir. Hacclc b. Yusuf b. Matar, Neyr1z1, ishak b. Huneyn, Sabit b. Kurre, Cabir b. Hayyan, Fergaru, Haziru, 1bnii'l­Heysem, Cabir b. Eflah ve ibn Rii§d, el-Mecisti iizerine terciime, ~erh ve ihtisar ~§mast yapan alimlerdendir.

1. Uluslararasz Ahilik Kiilttlrfl ve Ku§ehir Sempozyumu • Cilt-Ul

Prol Dr. Ali BakkiJJ ~

Genel olarak terciime donemlnin Abbasi halifelerinden Me'mtJ.n (813-833) zamamnda tamamlannu~ oldugunu soyleyebiliriz. Miisliimanlar bu donemde baz1 6zgiin eserler de vermi~ olmakla birlikte bunlartn saytca yeterli ve etkin olduklarmdan soz ermek miimkiin degildir.

3. Yiikseli~ Donemi

Baclamyus'un el-Mecisttsinin terciime edilmesiyle birlikte Miisliimanlarm eline haztr bir sistem gec;:mi§ oldu. Amk bundan sonra yapacaklar1 ilk i§ bu sistemin ne kadar giivenilir olup olmadtgtm test etrnek olacaknr. 1§te bu ihtiyac;: onlart yeni gozlernlere yonelrti. Bunu yapabilmek ic;:in de gozlemevine ve gozlem aleclerine ihtiyac;:lart vardt. Halife Me'mtJ.n doneminde biri Bagdat'ta digeri Drma§k'ta olmak iizere iki ader rasathane· kuruldu. Aym donemde Musa Ogullart da evlerinde ozel bir rasathane kurmu§ bulunuyorlardt. Yapu~ gozlernler neticesinde Miisliiman astronornlar yeni ke§ifler yapmaya ba§ladtklar1 gibi, Baclamyus sisteminin ac;:tk raraflartn1 da bulmaya ba§ladtlar.

T arihin farklt donemlerinde yapuan gozlemlerde Miisliiman ascronomlarm verdigi degerlerin gen;ege oldukc;:a yaktn oldugu goriiliir. A§agtda verilen degerler gerc;:ek degerlerle kar~tla§nrtldtgmda, olc;:iim yapuan ytla ili§kin gerc;:ek degere en yakm degerin Bercaru tarafindan verilen deger ile ondan 370 sene sonra yapuan Alphonsine Tablolarl nda verilen deger oldugu goriilmektedir. 11

GOZI.EM G6Zl.EM BULUNAN GER~EK GOZIEMLER YERi YILI

EGiM EGlM HATA. DEGERi DEGER

Eratosthenes is.kenderiye M.O.

23°51' 20' 23° 43' 45".01 +7'35" 230'lar

Hipparkos Rodos M.O.

23 5120 23 42 56.62 + 8 23 130'lar

Baclamyus iskenderiye M.S.

23 52 20 23 42 10.00 +10

140'lar 10

Ebu Mansu.r Bagdat 829-830 23 33 23 35 41.16 -2 41

Sind b. Ali ~am 832-833 2333 52 23 35 39.71 -1 48

Benu MU.Sa Bagdat 860 23 35 23 35 26.32 -0 26

Becclni Rakka 880 23 35 23 35 16.74 -0 17

Ebii'l-Vefa Bagdat 987 23 35 23 34 25.46 + 0 35

ibn YtJ.nus Kahire 1001 23 34 52 23 34 18.74 +0 33

11 Yuvuz Unac, "Baninl ve Zic-i Sibi Adh Astronomi Eseri", l Ulu.sktrarast .Katzltmlt Bilim Din ve Felsife Tarihinde Harran Okulu s~npozyrmm (UKHOS}, ~an.l.turfa 2006, I, 365.

1

1297 1. Uluslararasr Ahr1ik Kiildirii ve lflr§ehir Sempozyumu • Cilt-Ul

<®> Islam Tarihinde Rasathane!er ve Cacabey Medresesi

Alphonsin~ Toledo 1250 23 32 29 23 32 19.16 + 0 10

Tablolan

Nasiriiddln-i Meraga 1270 23 30 23 32 09.49 -29

Tusl

ibn ii' ~-$am $am 1363 23 31 23 31 24.78 -0 24

UlugBey Semerlcmd 1437 23 30 17 23 30 49.13 -0 32

Yi.i.kseli§ d6neminde en fazla astronom Bagdat'ta yeti§mi§ olmakla birlikre Horasan, iran, ~am, Ka.hire ve Endiili.is'ren de biiyi.ik ascronomi bilginleri <;tknu§ttr. Harizmi (6.232/847'den sonra), Habe§ el-Hasib (6.250/864), Ebu Ma'§er el-Belhl (6. 272/886, Ebi.i'l-Vefa el-Btizcini (6. 388/998), Benaru (6.317/929), Ebi.i'l-Hasan ibn Ytlnus (6.399/1009), 1bni.i'l-Heysem (6.432/1040), Biruru (6.453/1061), es-Siczi, ibnii'z-Zerlcile (6.493/1100), Cabir b. Eflah (6. XII. yiizyllm ortalan), Nasiruddin-i Tusi (1201-1274), Birruci (6. XII. yiizyu sonu), ibni.i'§-~anr (777/1375), Ulug Bey (1394-1449) gibi i.inli.i asrronomlar bu d6nemde yeti§mi§tir.

1298 1

Bu donemde Mi.isliimanlar asrronomi aleti yapurunda da bir hayli ileri bir seviyeyi bulunuyorlard.I. Mesela daha !znikli Hipparkos (M.O. II. yiizyu) zamanmdan beri bilinen usrurlab't geli§tirmi§ler ve ondan, ki.iresel bir i.i<;gene ait grafik-mekanik <;6ziimleri kulla11arak gozlenen yudlZln saar a<;tsmm rayini gibi bazt ascronomi problernlerinin <;oziimi.inde faydalanmt§lardlr. 12

1259 ylimda kurulan Meraga Rasathanesi'nde ascronomi bilginlerinin kul­land.Iklan aleder, XVI. ve XVII. yiizyularda Avrupa rasathanelerinde kullantlan alederle mukayese edilemeyecek diizeyde miikemmeldi.

XII. yiizytldan itibaren Mi.isliiman astronomlar Badamyus'un hipotezlerini terk ermeye ba§ladtlar. Bunu ilk ba§lacan ibn Bacce (Avempace) olmu§, onu Cabir b .. Eflah (Geber), Gtrnatalt ibn Tufeyl (Abubacer) ve ibn Tufeyl'in og­rencisi Merake§li Bitruci izlemi§tir. 13

ibni.i'z-Zerlcile ve Cabir b. Eflah, Badamyus'u ramamen akll d.I§t buluyor­lard.I. Roger Bacon ve diger R6nesans devri di.i§i.ini.irlerinin "Yeni Astronorninin Kurucusu" zikrenikleri Birrud, geleneksel ascronomi g6ri.i§lerini sadece renkid ecrniyor; cezleri, yeni bilimsel g6ri.i§leri ve deneyleriyle <;i.iriiti.iyor, ve dendigi gibi modern astronomiyi kuruyordu. Es-Siczi ise, di.inyanm dondi.igi.ini.i ispat­lamastyla ascronomide devrim yaptyordu.

Aruk Bat1ltlar Baclamyus'u degil, Bitruci'yi dinliyorlard.I. Robert Grossereste, Roger Bacon, Alberrus Magnus, Galile, Kopernik, Regiomonrus, Tycho Brahe

12 T. Fehd, llm-i Felekn, DlA, XXII, 127-128. 13 T. Fehd, llm-i Felekn, DlA, XXII, 127-128.

1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiinl ve K1qehir Sempozyumu • Cl1t-UI

Prol Dr. Ali BakkiJJ <i>

ve hacra Kepler eserlerinde Bitn1ci'ye ve diger Miisliiman astronomlann gorii§le­rine yer veriyorlard.I.

islam astronomisi Tilsi'nin ba§kanhg1n1 yapog1 Meraga ekoli.iyle yi.ikseli§e devam eder ve nihayet ibni.i'§:-$aur ile modern astronomik siscemlerin temeli olacak olan Ay ve Giine§ ceorileri orcaya anhr. 14

4. Gerileme Donemi

Huistiyanlar tarafrndan i§gal edilmesinden sonra Endi.ili.is'te, Mogollar tara­fmdan i§gal edilmesinden sonra Horasan ve Bagdat'ta astronoml c;:aL~malari durdu. Mogol istilasmdan sonra Meraga Rasathane'si sayesinde blr mi.iddet !ran' da yenlden canland.I ise de bu Canlanma. uzun omi.irli.i olmad.I. Mi.isliiman­lann astronorni sahasmdaki son sic;:ramalart XV. yi.izytlda Semerkant'ta gerc;:ek­le§tirildi. Ulug Bey'in oldi.iriilmesinden sonra astronomi sahasmdaki geli~meler camamen durdu. 1575 ytlmda kurulan istanbul Rasathanesi i.imit comurculda­nnt ye§ertecek gibi olduysa da, 1582 ytlmda bu rasathane de kapattld.I.

B. iSLAM TARiHiNDE RASATHANELER

Ba§langtc;:ca islam ascronomisinde Baclamyus'un astronomik siscemi kabul edilmekle birlikce goksel harekecleri bi.itiin aynnttlariyla bilmek isteyen islam astronomlar1, bir si.ire sonra, sistemin ti.imiinii benimsemekte zorlanmt§lar, yenl gezegen cablolarma ihtiyac;: duymaya b~larru§lardtr. Bu yi.izden, !slam Diinya­SI'nda pek c;:ok gozlemevi kurulmU§ ve bu gozlemevlerinde yaptlan gozlemlerle elde edilen degerler Baclamyus'un degerleri ile kar§tl~mtlmi§, di.izeltilmesi gere­kenler di.izeltilmeye c;:ah§tlmi~ ve pek c;:ok katalog olu§turulmu~tur.

Rasathaneler, ilk olarak islam Diinyast' nda orraya c;:tkm1§ ara§ttrma kurumla­ndu. Gerc;:i islam' dan once iskenderiye' de bir rasathanenin varhgmdan soz edilmekcedir, ancak bu gozlemevl organize bir kurum degildir. Organize bir kurum olarak rasathaneler ilk defa islam Diinyas1'nda kar~tnuza c;:1kar.

islam di.inyasmda pek c;:ok rasathaneden soz etmek mi.imki.indi.ir. Bunlardan bi.iyi.ik bir kisnu, hi.iki.imdarlar tarafindan kurulmu§tUI. Aynca ozel ve seyyar rasathaneler de vard.Ir. Bu rasathanelerde, muntazam ve devamlt gozlemler ya­ptlmt§ttr. Gozlemevinin sable bir yeri, 6zenle ve dikkacle hazulanmt§ alecleri, ozel bir ki.iri.iphanesi, gozlemcileri, hesapc;:tlart, bu gozlem ve hesaplari degerlen­diren astronornlart vard.i. Aca§urmactlara yard.imc1 olmak amac1 ile idari ele­manlar da gorevlendirilmi§ti.

Rasathanelerin kurulU§larmdaki en 6nemll neden, dakik gozlemler yapmak ic;:in aleclerin boyuclarmm bi.iyi.imesi ve bu nedenle bu ara<;larm bir yere konulmasmm gerekli olU§udur. islam rasathaneleri, <;ogunlukla hi.iki.imdarlarm veya yi.iksek mevki

14 Mehme£ Bayrakdar, Mam'da Bilim ve Telmoloji Tarihi, 4. Baslo, TDVYaymlari, Ankara 2000, s. 74.

1. Uluslararas1 Ahilik Killtiiril ve.Kir~ehir Sempozywnu • Cilt-111 112~9

<t> Islam 1'a.dlllnde Rasathaneler ve Cacabey Medresesl

1300 1

sahibi kimselerin te§ebbiisleri ile kurulm~tur. Fakac rasachaneler daimi bir kurum olarak di.i§iiniilmecliginden <;ogu losa omiirlii olm~tur.

0 donernlerde, rasachanelerde yapuan gozlem sonuc;:lanrun tablolar halinde goscerilcligi kataloglara zk denilmekreycli. Ztcler, bu tablolarrn yaru stra, donem­lerindeki trigonometriye, kiiresel ascronomiye, takvim c;:e§iclerine ve yapunrna, izdii§iim yonrernlerine, gozlem aleclerinin yapth§l ve kullarurru, astrolojiye ve ibadec vakiclerinin belirlenmesine ill§kin bilgileri de kapsamakraydllar. 15

Devler eliyle ve hiikiimdarlar carafmdan kurulan, mali ve idari yonetimi dev­lec tarafmdan yiiriitiilen rasachanelere resrnt rasachaneler denir. islam Diinya­st'nda kurulan rasathanelerin c;:ogu bu tiirdendir. Ancak baz1 astronomi bilginle­rinin de ozel rasathane kurdugu goriilmii§tiir. ~imdi bunlardan en onemlilerini, en eskilerden ba§lamak iizere losaca tarutalun:

1. Duna§k Rasachanesi (685 sonras1)

Emevt halifelerinin ba§§ehir Drma§k'ca (~am) bir de rasathane in§a ettirdikleri cespit edilmi§tir. 16 Bu rasathanenin kimin tarafmdan kuruldugu bilinmemekle beraber Emevtler doneminde miiessese in§asmm genellikle Abdiilmelik b. Mervin (685-705) zamanmda ba§ladigt clikkate alrndigmda, rasathanenin de onun doneminde kurulmu§ oldugu soylenebilir.

~emmasiye Rasathanesi (813 sonras1)

Genellikle ara§nrmacuar islam tarihinde kurulan ilk rasathanenin ~ernmasi­ye Rasathanesi oldugunu ifade ederler. Bu rasathane, Abbasi halifesi Me'mfm (813-833) zamanmda Bagdad'm ~emmasiye kap1smda kuruhnu§tur.

Me' mtln doneminde sadece c;:eviri faaliyecleri yapthnarru§, astronorninin uy­gulama alan1 olan rasathaneler de kurulmu§tur. Drma§k Rasathanesi'nin kurum­salla§amadtgt clikkate almdtgmda Me'mun'dan, islam'da rasathane kurma gele­negini ba§latan ki§i olarak bahsetrnek mi.imkiindiir.

Rasathane' nin kurul~ tarihi kesin olarak bilinmemekcedir. Burada kendile­rine "Me'mCln'un astronornlart" adt verilen bir gurup ilk Miisliiman ascronom­larm bilimsel ve idari gorevler alrru§lardtr. Burada c;:alt§anlar ayru zarnanda Kasiytln Rasathanesi'nde de c;:alt§anlartdir.

~emmasiye Rasachanesi'nin ba§ma Yahya b. Ebu Mansill getirilmi§ti. Mu­hammed b. Musa b. ~akir bu zatm rehberliginde gezegenlerin harekeclerini sistemli bir §ekilde gozecleme imkam bulmu§tur.

15 Unat, "Banaru ve Zic-i Sabi Aclli Astronomi Eseri", UKHOS, I, 352-354. 16 lsmail Yigit, "Emeviler", DiA, XI, 87-104, s. 100.

1. Uluslararasz Ahilik Kiiltiinl ve Klr~ehir Sempozyumu • Cl1t-m

Prol Dr. Ali Bakkal ~

Burada Giine§ ve Ay gozlemleri yapiliyor, cesbic edilen sonuc;lar asrronomik cablo ve cedveller §eklinde haztrlamyorduo Bu cablolar Me'mfrn adma haztrlan­digt ic;in "Me' mfrn Zicleri" diye me§hur olmu§lardir 0 17

20 KasiyU.n Rasathanesi (816 sonras1)

Yine halife Me'mfrn, $ernmasiye'nin kurulU§undan c;ok klsa bir slire sonr~, $am' da Kasiyun Dagt i.izerindeki Deyr-Murran denilen yetde ikinci bir rasathane kurdurmli§turo KurulU§ yerine nisbecle buna "Kasiyfrn Rasathanesi" ad! verilmi§tiro Kasiyfrn Rasathanesi, $ernmasiye' nin daha gell§tirilmi§ §eklldiro Burada da "Me'mCm'un Asrronomlarr"run bilimsel ara§arrna yaptiklar1 bilinmekcediro18

Dokuzuncu yi.izyum ilk yartstnda kurulan $emmasiye Rasachanesi ile Kasiyfrn gozlemevi birbirlerini camamlamaktaydi ve biri digerinin yerini almak i.izere kurulmu§tUo Bu rasachanede, ozenle haz1rlanm1§ alecler, ozel bir c;alt§ma yeri, belirli bir faaliyet programm1 olu§turniak ic;in birbirleri ile i§birligi yapan bilirn adamlarmdan olu§an bir bilimsel heyec ve nihayet bjlime biiyiik deger veren bir halife olan Me'mfrn'un himaye ve yakln ilgisi gibi §arclarm hepsini bir arada bulmakcaytzo

$emrnasiye Rasachanesi'nde Giine§ gozlernleri yapumaktaydio Ancak bu goz­lemler tarmin edici degildio Bu yecersiz gozlemleri bertaraf ermek ic;in baz1 goz- · lem arac;lar1 gerekiyorduo Bu yi.i.zden c;ah§malar Kasiylin Rasachanesi'ne ta§mdto Habe§ el-Hasib'den ogrendigimize gore, Kasiylin gozlemevi Deyr Murran'da, sadece Ay ve Giine§'e ili§kin bir yilltk gozlem prograrru ic;in kurulmu§tuo BirUni bu gozlernlerin 831-832 yillarmda yapudtgm1 fakat camamlanmadtgtm soyle­mekrediro

Me' mfrn zamanmda kurulan bu ilk rasathaneler heni.iz gell§me devrinde idio Bunlarm c;ah§ma programlar1 sadece Giine§ ve Ay gozlernlerini ic;ermekceydio

$emrnasiye ve Kasiyun rasachanelerinde yapuan c;alt§malarm sonuc;lar1 Zic-i Mumtehan ad! verilen bir kicapta coplanmt§tlro Bu kitabmm yazar1 825-835 yillarmda gozlernler yapan Hab~ el-Hasib (oli.imu 864-874 arastnda) olarak gec;er. Ibn Yunus ise Zic-i $emmasiye admdaki bir zkden bahsedero Bu zkin adi Ztc-i Me'mun£ olarak da gec;mekcediro 19

Bu iki rasathane sonralan daha da geli§tirilmi§ olan ba§ka rasachanelerin ku-rulmasryla onemlerini yitirerek krsa omlirlii olmu§lardtro .

17 Bayrakdar, ls!am'da Bilim ve Teknowji Tarihi, 98. 18 Bayrakdar, islam 'da Bilim ve Teknowji Tarihi, 98-99 o

19 Unat, "Battani ve Zic-i SabiAdl..t Astronorni Eseri'', UI<HOS, I, 354-3550

1

1301. 1. Uluslararasz Ahz1ik Kiiltiirii ve J?r~ehir Sempozyumu • Cilt-/Il

~ Islam Tarihinde Rasathaneler ve DJcabey Medresesi

13021

~emmasiye ve K.asiyU.n Rasathanelerinde yaptlan gozlem tiirii Bau' da ancak XVI. yl.izyilda ilk defa Tycho Brahe ile b~larm§ru.20

3. Benu Mftsa'run Ozel Rasathanesi (840)

Ozel rasathanelerin en eskisi, Benu MU.Sa (Musaogullan) olarak bilinen Mu­hammed, Ahmed ve Hasan karde§lerin Bagdad yakuunda kendi evlerinde kur­duklarJ, 840-869 yillarmda faaliyet gi:isteren rasathanedir.

4. Betclnl'nin 6zel Rasathanesi (887-918)

Unlii astronom Bertini gozlem yapmak iizere Rakka'da kendi imlci.nlariyla ozel bir rasathane kurdu. 887-918 seneleri arasmdaki gozlemlerini bu rasatha­nede yapo.

Bettani bu rasathanede yapugt gozlemleri Zic-i Sabi adh astronomi kacalo­gunda topladJ. 911-912 yillarmdan sonra diizenlenen bu zk, bu konuda yazJ.l­ffil§ en geni§ ve kapsarnli eserdir. Bertini, ekliptigin egimini dakik olarak belir­lemeyi ba§ard!. Giine§ yum1 365 giin 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak belirledi. Giine§'in apojesinin boylammm Batlarnyus'un (M.S. 150 yillar1) gozlemlerin­den bu yana 16° 47' arrugm1 buldu. Bu, apoje ve perije noktalarmm hareketli oldugu anlarmna gelmekteydi. 880-881 yillar1 i<;in bir sabit ytld!zlar katalogu hazJrladJ. Presesyonun plhk degerini 54.5" ve ekliptigin egimini 23° 35' olarak belirledi. 21

5. Rey (Eski Tahran) Rasathanesi

Batlamyus (Ptoleme)'un ve Hind kaynaklarmm verdigi bilgilerden kendi zamanma kadar gec;en siirede ekliptik egim degerlerinin kiic;iilmesi, · di:inerninin en onemli matematik<;isi ve astronomu Ebu Hamid b. el-Htdr el-Hocendi crv:rx. yiizytlm 2. yariSI)'nin dikkatini c;elrmi§ti. Bu bilgileri miimkiin olabild.i­gince kesin bir bic;imde belirlemek amactyla, Rey kentinde (Tahran'm giineyin­deki eski Raghre) Biiveyhi emiri Fahriiddevle (donemi: 366-387/976-977)'nin finanse ettigi ozel bir rasathane kurdu.

Burada giindi:iniirnlerinde Giine§'in yiikselligini gozlemek ic;in bir sekstancll yapumJ§tl. Bu sekstant, meridyene paralel ve birbirlerinden boyunca 7 zira (3.5 m.) aral!kla kurulan iki dikey duvardan olu§maktaydJ. Yerden 20 zira (10 m.) yiikseklikteki ravanda bir kubbe ve bu kubbenin ortasmda, ic;erisinde 1/6 ziraltk (1/12 m.) c;apmda bir delik bulunmaktaydJ. Bu delik iizerine duvarlara paralel demir bir c;ubuk sabitlenmi§ ve bu c;ubuk iizerine, bir ucunda iki halka olan tabaru kare §eklinde yirmi metre kadar uzunlukta bir demir c;ubuk asllmt§tl. Bu

20 Bayrakdar,/s/am 'da Bilim ve Telmoloji Tarihi, 99. 2l Unat, "Batclni ve Zic-i Zibi Adh Astronomi Eserr, UKHOS, I, 355. 22 Siidiis, Dairenin aloda birinden ibarer olan bir yay.

1. Uluslararasl Ahl1ik Kiiltiinl ve Ku'§ehir Sempozyumu • Cilt-m

Prof Dr. All Bakkal ~

c;:ubugun ucuna bir demir halka sabiclenmi§ti. Bununl.a (duvara paralel a§agt yukan hareket ettirmek suretiyle), bir dairenin alnda birinden ibaret yay tarum­laruru§tl. Bu yay, ac;:tkhgm alonda dikey olarak 19 meae derinlikte ba§lamakta ve yer seviyesine kadar ula§maktaydt. Bu yay ozenle piiriizsilz hale getirilir ve tahtalarla kaplarurdt. Derecelere ve her derece 360 boliime, yani dakikalara ve her birisi de onar saniyeye boliinmii§tii.

Gune~'in ~eklini sekstant yayt ilzerinde tam ayarlayabilmek ic;:in, iki c;:apmm birbirine 90 derece ile kestigini gosteren c;:izgileri ta§tyan (madeni) bir disk sag­lardt. Bunun c;:ap1 (ki sekstant ya}'lflln geni~ligine e§ittir), kubbenin deliginden 20 metre a§agtya gelen Gline§'in gorlinli§ c;:ap1 buylikluglinde olacak §ekilde hesaplarurru.

el-Hocendi, bu rasathanede sekstanon yardtmlyla eklipti.k egirnin siirekli ku­c;:iildilgline kanaar gerirrni§tir.23

6. Bagdat Rasathanesi (982)

islam dl.inyasmm en eski ve en onemll rasathanelerinden birisi, Bagdat Ra­sathanesi'dir. Biiveyh1 hilkilmdarlarmdan ~erefilddevle'nin (982-989) Bag­dad'taki saraymm bahc;:esinde 982 yillnda kurdurdugu bu rasathaneye ~erefild­devle Rasathanesi de denilmekcedir.

Bu rasathanede bilimsel ~rna yapanlar arasmda Abdurrahman es-SUfi, Ebu H3.mid Ahmed es-Sagaru, Ebu Sehl el-Kuhi ve Ebii'l-Vefa el-BU.zclnl gibi me§hur matematikc;:iler ve astronomlar vardtr. Bunlardan es-Sagaru kendisi ve ba§kalar1 ic;:in yapng1 astronomi ve gozlem aleclerin miikemmelligiyle iin salrru§­t1f.24

7 . ibn Yunus'un Ozel Rasathanesi (1009 oncesi)

Ebii'l-Hasan ibn Yunus'un (6.399/1009) ez-Zicii1-Hakimi adh eseri, islam dl.inyasmda haztrlanml§ en kapsarnll astronomi cetvellerinden biridir. Ancak o, gozlem kaytclarmdaki titiz rurumuna ragmen kendi gozlernlerinde ne tiir astronomi alecleri kullandtgma dair yererli ac;:Lklarna yapmarru§tlf. Baz1 popiiler eserlerde onun c;:ok iyi donaolnu§ bir rasathanede c;:alt§ngt belirtilmekteyse de bilim tari.hi verilerine gore o donemde tarn donarumh bir rasathanenin mevcut olmarug1 ve Hakim-Biemrillah'm Kahlre'de ba§arJslZWda sonuc;:lanan bir rasathane kurma giri§irninin de ibn Ylinus'un oliimilnden sonraki yillara rascladtgt bilinmektedir. ibn Ylinus'un gozlemlerini nerede yapng1 hakkmda klasik kaynaklarm tsrarla belirttigi husus, Hakim'in Ka.hi.re yakmmdaki

23 Fu.ac Se:zgin, lslam'da Bilim ve Telmik, l(ev. Abdurrahman Ally, TOBA ve T.C. Kiiltiir ve Tu,rizm Bakanl!gt on:ak yayuu, Ankara, 2007, II, 25.

24 Bayrakdar,ls/am'da Bi/Jm ve Telmo/Qji Tarihi, 99.

1

1303_ 1. UluslararOSl Ahilik Ktildinl ve Klr§ehir Sempozyumu • alt-U/

t> 1sJam J'aiibinde Rilsathane!er ve Dir2bey Mediesesi

13041

Mukattam dagmda bazr astronomi aletleriyle donaulrru§ bir kasruun bulundugu ve ibn · Yilnus'un da Ziihre (Veni.is) gezegenini gozlemek i<;in buraya girrigi §eklindedir. Onun bu hususta zikrettigi yerler ise Karafe'deki ibn Hasr el­Magribt Camii ile Fustat yakmlanndaki biiyiik dedesi Yunus'un evidir. Zk'in Leiden niishasma dii§iilmii§ bir not da gozlemlerini Birkecii'l-Habe§ mevkiinde yapugmt belirtmekredir. 25

Bir tarafran o don em de Kahire' de halifelerinin kurdugu bir rasathanenin bulunmadtgr, diger tarafian da ibn Yunus'un gozlernlerini bazr astronorni alecleriyle ririz bir §ekilde ger<;ekle§tirrni§ oldugu dikkate aldrgrmtzda, ibn Yunus'un donanrmlt ozel bir rasathaneye sahip oldugunu soylemek durumunda}'lZ.

8. Hemedan Rasathanesi (1025)

ibn Sina' run yakla§rk 1025 senesinde isfahan Emtri Alaiiddevle i<;in Heme­dan' da kurdugu rasathane onemli rasathanelerdendir. ibn Stna ile birlikte tale­besi ve arkada§I el-Ciizcinl bu rasathanede gorev yapmr§lardu. Bu rasathanede, bildigirniz kadanyla, ilk defa mikrometreye benzer bir alec kullantlmt§t.1r. Goz­lem alecleri balummdan bu alec, Hemedan Rasathanesi'nin bir bulu§u olarak degerlendirilebillr.26

9. Melik§ah Rasathanesi (1075)

islam diinyasmda XI. yiizytlda kurulan en onemli rasathanelerden birisi Me­lik§ah Rasathanesi'dir. Bu rasathanenin kurulU§u i<;in Melik§ah biiyiik miktarda para harcarnt§t.1r. Rasathanenin ba§ma matema~ik ve astronorni alanlarmdaki <;aU§rnalarryla iinlii Orner Hayyam (1045-1123) geririlrni§Ci.

isfahan §ehrinde kurulan rasathane a§agr-yukan 1075 senesi civarmda ta­mamlanmr§ttr. Ocuz ytl yogun bir faaliyet siiresi vardtr. el-Vasrt1, Muhammed b. Ahmed el-Memur! el-Beyhakl ve Ebii'l-Abbas el-Levkeri gibi devrin en gozde matem.atik<;i ve astronornlarr burada go rev alrru§lardu. 27

Bazr kaynaklarda Melik§ah Rasthanesinin, Rey ve Ni§abur §ehirlerinde lru­ruldugu belircilmekcedir. Muhcemelen Melik§ah oralarda da birer rasathane kurdurmu§tur. <;iinkii gozlemlerden saghldx sonu<; alabilmek i<;in ayru gozlem­lerin farkh yerlerde tekrarlanmasr gerekmekcedir.

Mellk§ah rasathanesinin kurulu§ amacr kullantlan takvirnlerin diizeltilmesiy­di. Orner Hayyam yapmr§ oldugu ara§nrmalar sonucunda, daha once kullarul­mi§ olan takvirnleri diizelrmek yerine mevsirnlere cam uyum gosterecek yeni bir rakvim diizenlemenin daha dogru olacagma karar verrni§ ve bu ama<;la gozlem-

lS Muammer Dizer, "ibn Ytlnus, Ebii'l-Hasan", DIA, XX, 451. 26 Sezgin, hlam'da Bilim Vl Telmik, n, 26-27; Bayrakdar, islam'da Bilim Vl Tllmoloji Tarihi, s. 99. 27 Bayrakdar, !slam 'da Bilim ve Telmoloji Tarihi, s. 99-100.

/. Ulus/ararast Ahilik Kiiltiirii ve Klrfehir SempOZJ11011U • CJ1t-ID

Pro[ Dr. AH Bakkal ~

ler yap maya devam etmi§tir. 1079 yilinda gozlemlerini t:l!llamlanu§, hem Melik­jdh Zici adlt bir zlc ve hem de Celaleddin Mell.lqah adma Cel!tleddin Takvimi'ni (Celill Takvim) diizenlem.i§tir. Celili takvim 5000 ytlda bir giinli.i.k hata pa}'l i<;irmektedir. Giiniimiizde kulland.Iguruz Gregorian Takvim ise 3330 ytlda 1 giinli.i.k bir hata vermekcedir.28

10. Kurtuba Rasathanesi (XI. asnn sonu)

Hicri be§inci, Miladi on birinci asnn sonlanndan icibaren Endiiliis'ce onlar­ca ascronom yeti§rni§tir. Bunlann arasmda ibnii'z-Zerlcile, ibn Rii§d, Bicrud, ibnii'l-Benna el-Merrakii§i, el-Mecrtcl, ibn Firnas gibi me§hur ascronomlar da bulunmaktacLr. Bunlarm onemli bir lasm1 Baclamyus'a ele§t.iriler getirecek ve yeni oneriler sunacak derecede ascronomide ileri gicmi§ olan bilim adamland.Ir. Boyle bir neticeye varabilmek i~in muclaka uzun siireli ve diizenli bir gozlem yapmak gerekir. Bu da o donemlerde Kurruba' da bir rasathanenin varl.tgllll goscerir.

11. Meraga Rasathanesi (1259)

islam diinyasmda ba§ta gelen rasathanelerden birisi Meraga Rasachanesi'dir. Bu rasachane ilhanl.t hi.i.kiirndarlarmdan Hulagu Han tara.findan bugiin iran topraklart ic;inde bulunan Meraga §ehrinde 1259 ytlmda kurdurulmu§tur. Yone­timi de devrin iinlii bUgini Nasiruddtn-i Twi'ye verilmi§tir.

Meraga Rasachanesi, sadece bir gozlemevi niteliginde degildi; ic;erisinde ba§ta ascronomi ve matematik derslerinin verildigi bir bilim akademisi ve bir iiniversi­ce ozelligine de sahipti. Aynca sa}'lSt dorc yiiz bin cilt civarmda kitap ic;eren zengin bir kitapltgt da vard.I. Burada c;alt§an hizmeclilerin ve akademik personel ile diger giderlerin biiyi.i.k bir kmru valaf geli.rleriyle kar§uanrnaktayd.I. Bildigi­miz kadar1yla, valaf gelirleriyle desteklenen ilk rasachane, Meraga Rasachane­si'dir. Bazt kaynaklara gore altrru§ yua yalan faaliyec gostermekle, Meraga aym zarnanda islam diinyasmda uzun en omiirlii rasathanelerden birisi olmu§tur.

<;ok zengin astronornik alecler ihtiva eden bu rasathanede, Nasiruddin-i TU.si yonetiminde saytlar1 on be§i a§an devrin iinlii bilginleri ~§rru§lardu. Bu bilginlerden bazuarmm adlaruu §Oyle stralayabiliriz: Ali b. Orner el-Kazvini, Muhyiddin el-Magribi, Esiriiddln el-Ebheri, Fahruddtn el-Ahlacl ve Kutbuddtn

C::" A. A e§-yliazt.

Bilginlerin bu rasathanede kulland.Iklart astronomik aleclerin, XVI. ve XVII. yiizyillarda Avrupa rasathanelerinde kullantlan aleclerle bile mukayese edilebilir §ekilde mi.i.kemmel olu§u, aynca dikkace deger bir husustur.

28 Yavuz Unar, "Tarih Boyunca Tiirklerde Asttonomi", Ortafag Islam DiinytJSmda Bilim v~ T~lmik, Lorus Yaywlan, Ankara 2008. s. 163-164. .

1

1305 1. Uluslarar(lSI Ahilik Kiiltiirii ve f(lr~ehir SempoZJIUITiu • Ctlt-m

~ Islam TaiiNnde Rasathane/er ve Cacabey Med!e;esi

1306 1

Meraga Rasathanesi'nin ba§ka bir ozelligi de, millecleraras1 bir kurum hallne gelmi§ olmastdir. Miisliiman ralebelerden ba§ka, orada ogrenim ic;:in gelmi§ yabancilar da . varcL. Bunlardan adlart bilinenler §unlardir: Miisliimanlarca Ebii'l-Ferec olarak bilinen Huistiyan Siiryani Bar Hebracus ve <;:inli Fao-Munji. Bu iki yabancmm ayru zarnanda Meraga'da ders verrni§ olduklar1 soylenir. Bi­rindsinin Qklid'in Elementler'i ile Baclamyus'un el-Mecistfsi iizerine ders verdi­gi kaynaklarda zikredilmekcedir.29

12. Semerkant Rasathanesi (1420)

Bilim ada.rru ve hiikiimdar olan Ulug Bey (1394-1449), Semerkant'ta 1420 senesinde, !slam diinyastrun o zarnanlar en onernli ve en modern rasathanele­rinden bir ba§kasmt kurdurmu§tur. Biiyiik para harcanan bu rasathanenin kuru­lU§u bizzat Ulug Bey carafindan gerc;:ekle§tirilrni§tir. Yonecirnini de kendisi iist­lenmi§tir. Onun yonetiminde devrin en sec;:kin bilginlerinden olan Gtyasiidd1n el-Ka§ani, KacLzade-i Rfun1 ve Ali KU§c;:u gibi matematikc;:i ve ascronornlar vazife yapmt§larcLr. 30

Ulug Bey (1394-1449) Rasathanesi'nin iistiindeki k!smt iic;: kalliydt. Yildtzla­rm yiiksekliklerini bulmak ic;:in Blrlinl'nin 7.5 m. c;:apmdaki rubu dairesine {du­var kadraru) kar§ilik Ulug Bey, 40 m. <;:apmda ve Ayasofya Carnii yiiksekliginde bir rubu claire yapmt§Or. Bu alec diirbiinler (celeskop) icad edilinceye kadar gozlem i§lemlerinde kullarulnu§ru.

Rasathanenin duvart yilruz goriintiileri ve sistemlerini gosceren resirnlerle do­luydu. Onada da iklirnleri, daglar1, nehir, deniz ve c;:olleri gosceren bir kiire bulunmaktaycL. 1908'de yapuan kazilarda c;:tkarilan rasathanenin yer alu ktstm­lart, eserin ne kadar biiyiik oldugunu bir kere daha onaya koymU§tur.31

·13. Vacidiye Rasathanesi (XV. asrm ilk yartst)

B!l21 kaynaklarda Kiitahya' da bulunan Vacidiye Medresesi, ascronomi med­resesi §eklinde ifade edilmektedir. Bu medresede astronomik rasaclar yapilrugt ve ascronomi dersleri verildigine clair bilgilere sahibiz.32

14. lstanbul Rasathanesi

Rasachanenin kurucusu olan Taktyyiiddin ~am'da dogdu. Babast Mtstr'm sayili allrnlerinden Maruf Efendi idi. Tak.tyyiiddin once Mlsu'da, sonra ~am'da i:igrenim yapn. Daha sonra babastyla birlikte lscanbul'a geldi. Zamanm me§hur

29 Bayrakdar, !slam 'da Bilim ve Teknoloji Tari!Ji, 100-101. 30 Bayrakdar, !slam'da Bilim ve Teknoloji Tarihi, 101-102. 31 $aban Dogen, Miisliiman /lim Onciikri Ansiklopedisi, Nesil Marbaacilik, iscanbul 1984. s.303-

304. 32 Liim Goker, Fen Bilimkri Tari!Ji ve Ttirk-islam Alimlerinin Yeri, Ankara m., s. 169.

I. Ulus/ararast Ahilik Killtiirii ve IO.r§ehir Sempozyumu • Cl1t-III

Pro[ Dr. Ali Bakkal <I>

bilginlerinden <;:ivizade, Ebiissuud, Azimzade ve Ali Ku§c;u'nun torunu Kut­biiddin ve oglu Mehmet ve Sa~i.J Emir! Efedi' den ilim ogrendi, ilm1 roplanula­nna kauldt. Daha sonra Mtm'a giderek bir miidder ~eyhUniye ve Sar'atmi§iye medreselerinde astronorni dersleri vermekle kalmadt, aym zamanda yapngt baz1 aleclerle gozlemlerde bulundu. istanbul rasathanesi yapilincaya kadar Galata Kulesinde gozlemlerine devam etti. 33

Gene! olarak !stanbul'da, ozel olarak Anadolu'da kurulan rasathanelerin en son halkalarmdan birini te§kil eden istanbul Rasathanesi, Osmanil Sultaru m: Murad ratafmdan 1575 ylimda Tophane tepesinde kurdurulmU§tur. Kurucusu, me§hur matematikc;i ve astronom Taktyyiiddin er-Rastd'ru (1521-1585). Yonetirni de iist­lenen bu bilgin, devrin on be§ kadar 'bilginiyle bilimsel ata§nrmaiarda bulundu. Bu rasathanede, daha oncderi e§lerine rasclanmayan yeni bm alecler kullarulmi§nr. Ozellikle binasmm tatz1 ve kullarulan aleclerinin miikemmelligi yoniinden, Kep­ler'in asisraru Tycho Brahe'nin rasathanesiyle boy olc;ii§ecek nirdikteydi. Hatta az1 ata§tltmacalar, bu iki rasathanenin benzerligme dikkat <;ekerek, istanbul rasathane­sinin Brahe'nin rasathanesine olan miirokiin tesirinden bahsermekredirler. Ne yaztk ki, istanbul Rasathanesi uzun omiirlii olamaml§; daha Taktyyiiddln hayatta iken devrin ~eyhiilislam'mm fetvastyla, 1582 senesinde ytknrllrm§nr.3'1

Taktyyiiddin er-Rasrd (1521-1588) istanbul Rasathanesinde 40 at§ID (1 ar­§ln 60 em) derinliginde c;ah-1 rasat denilen bir rasat kuyusu kazdudt. Bu kuyu Semerkant Rasathanesinden beri hacimleri c;ok biiyiiyen rasat aleclerini riizgar tesirinden, yani sarsmndan korurnak maksadtyla ic;:ine koymak i<;in yapUmt§ti.35

15. Kandilli Rasathanesi

1868 yilinda Fransa hiikiimetinin tavsiyesiyle meteoroloji c;alt§malan yap­mak iizere Rasathane-i Amire-i Alilinii'l-cev adt altmda kuruldu. Rasathane-i Amire her ne kadar rneteoroloji istasyonu olarak kurulrnu§sa da kurulu§ giinle­rinden kalan aleclere baktldtgmda astronomik gozlem yapma amacmr da ta§tdtgr anla§Umaktadtr. Kurulu§undan itibaten slk slk tahsisat soontiSl c;eken rasathane nihayec 31 Man Vak'as1'nda (12 Nisan 1909) carnamen cahrip edildi. Daha sonra saglam kalan birkac; aleti Kabata§ Lisesi'nde korurna altma alrndt.

Bir miiddet ac;tlmayan rasathanenin yine meteoroloji faaliyeclerinde bulun­mak maksadtyla ikinci defa kurulmas1 ic;in Sllih Zeki'nin tek!iflyle MaatifNizt­n Emrullah Efendi 21 Haziran 1910'da Fatin Hoca'yr (Gokrnen) rasathane miidiirliigu gorevine getirdi

1924'de iralyan hiikiirnetinin yardtmlartyla Tiirkiye'de ilk defa O§inogra.fi c;alr§malarma da KandilH Rasathanesi biinyesinde ba§landt. Curnhuriyetin ilk

33 Dogen, Mii.slimumllim OnciikriAnsiklcpedisi, s.292. 34 Bayrakdar, Islam 'da Bilim ve Teknolcji Tarihi, 102. 3S Dogen, Miisliimanllim Onciileri A11Siklcpedisi, s.294.

1

130_7 1. Uluslararasz Ahilik Kiilrurii ve Kuielzir Sempozyumu • Cilt-llf

~ /slam Tarihinde Ra.sathaneler ve CJC4bey Med!esesi

yillannda yine Rasathane-i Amire diye amlan miiessese 1928'den sonra Maarif Vekaleci Hey'et ve Fizild Arzi Istanbul Rasathanesi arum ald.!. 1936 ytlmda da Uk defa Kandilli· Rasathanesi ad!yla ges;meye b~lad!.

Fatin Hoca rasathaneyi yeniden kurarken Bels:ika' daki Uccle Krall yet Goz­lemevi'ni ornek alrm§o. ilk i§ olarak Kabat~ Lisesi'ndeki, 31 Mart Vak'ast'nda tahrip edilen Rasathane-i Amire' nin aleclerinden saglam kalan iki deniz krono­metresi, eksik bir ges;i§ aleti, kiic;:iik bir teodolit ve iki elektrikli duvar saadni devraldt. Daha sonra Almanya' dan c;:e§itli gozlem alecleri getirtmeyi b~ard!.

Aslen astronorni hocast olan Fatin Hoca, rasathanenin meteoroloji i§lerinden c;ok astronomi ve jeoflzik konularmda faaliyet gostermesini is9yor idiyse de onceleri bunda ba§art1t olamadt. Deprem ols:iimlerine ancak 1933 yt1mdan iti­baren ba§lanabilmi§tir.36

Kandilli Rasathanesi 1982'de, Yiiksek Ogretim Kurulu Kanunu Ue Kandilli Rasathanesi ve Deprem Ar~urma Enstitiisii ad! alnnda Bogazic;i Dniversitesi'ne baglandt.

Rasathane'de, ozellikle Fatin Hoca'nm toplad!gt, Miisliirnan bilim adarnlan tarafindan telif edilrni§ matemadk, astronomi ve astrolojiye clair 500' den fazla yazma eser, matbu kitaplar ve birc;:ok takvime sahip bir kiitiiphane Ue bir tarih! astronorni alecleri koleksiyonu bulunrnaktad.tr. 37

•

C. CACABEY MED RESESi RASA THANE M iDi R?

Cacabey Medresesi'nin bir rasathane olarak ~urulup kurulmad!gma gec;me­den once, medresenin banisi Cacaoglu Nfueddin, medresenin flzild ve Cacabey vakflyesi iizerinde durmak istiyoruz.

t. Cacaoglu Nfueddin Bey (o. 672/1277'den sonra)

Babastntn adt Bahaeddin Caca'd.tr. Cacaoglu Nfueddin Cebrail'in Ktqehir em!ri olmadan onceki hayao hakktnda bUgi yokrur. O smanWar devrinde Ktr§e­hir civarmdaki Ceceli ~ireti, muhtemelen Nfueddin'nin em!r olmasmdan sorua babast adtna onlarm etrafmda olu§an bir ropluluktu.

ibn Blb!'ye gore Nureddin bir deveci iken Mwniiddin Siileyman Pervane' nin dikkatini c;ekrni§ ve onun himayesinde Ktr§ehir em!rligine kadar yiikselmi§tir. Nitekim Emirahur Esed'in isyant, bu strada Ktr§ehir erruri olan Nfueddin tarafmdan basttrt1mt§: Aksaray ve civannda be§ ay siiren kart§t.khklar onlenrni§tir. Sultan IV. Kthc;:arslan'm 664/1266 ytlmda oldiiriilmesiyle sonuc;:la­nan olaylarda ise Nfueddin, Ktr§ehir vUayetindeki askerleriyle birlikte Mu!niid­din Siileyman Pervane-Haclroglu $erefeddin ittifakt is;inde yer alrru§ttr.

1308 1

36 Salim Aydiiz, "Kandilli Rasathanesi", DlA, !sranbu1, 2001, XXIV, 301-303 ' 7 Aydiiz, "KandilU Rasathanesi", DlA. XXIV, 301-303.

1. Uluslararast Ahilik Ktlltiini ve Klr~ehir Sempozyumu • Ct'lt-ID

Pro[ Dr. Ali Bakl<aJ ~

675/1276-77 yillannda Anadolu'daki Mogol hakimiyetine ba§kalduan Hatirog­lu ~erefeddin ve karde§i Ziyaeddin'ne mukavemet edemeyerek onlara kaulmak zorunda kalan devlec ricali arasmda N1lreddin de vard.t. isyan basnnlmca bunlar Mogol kumandanlart ve Mumiiddin Pervane carafindan sorguya c;:ekildilerse de bagt§land.tlar. Memliik Sultaru Baybars, Selc;:uklu beylerinin te§vikleriyle giri§tigi Anadolu seferinde illianWar't Elbistan ovasmda yenince (Nisan 1277), Mogol ordusu saflarmda yer alan esirler arasmda Nureddin ve kaide§i Siraceddin ism:1il de vard.t. Baybars bunlar1 Suriye'ye gociirdiiyse de oliimiinden once hepsini serbesc buakn (676/1277). Hatta yerine gec;:en oglu el-Melikii's-Said carafinden kendilerine bazt yerler ikta edildi. N1lreddin'in bundan sonraki hayao hakkmda bir kayda rasclanmamakcadtr. Tiirbesi Klr§ehlr'de bulunduguna gore, Menakzb-z Haa Bektdf-z Velfde anlaoldtgt gibi, belki de Ktqehlr d.t§mda, muhtemelen Suriye'de vefac edip cenazesi Ktqehir'e getirilmi§tir. Tiirbenin kitabesi bugiine ula§madtgmdan oliim tarihi de bilinmemekcedir.

Osmanlt doneminde Zilkade 1219'da (~ubat 1805) verilen bir beratta Caca­oglu N1lreddin Bey hayranndan soz edilirken "N1lreddin ~ehld" ifadesi kulla­rulmt§ill. Bu ifadeye gore onun §ehid olmas1 gerekmekcedir. Ancak bu manevi unvanm kullanili§ carihinin c;:ok gee;: bir carihe rascladtgmt da dikkace almak lazundtr.

Eflakl, Ariflerin Menktbeleri adh eserinde N 1lreddin' nin onceden Hac1 Bek­ta§-1 Vell'nin hizmetinde bulundugunu, daha sonra Mevlana'ya baglarup onun yaktnlar1 arasma girdigini anlaru. Mevlana' run, bir ya.kmuun kusurunu bagt§­lamast ve ona yardtm ecmesi i<;in N1lreddin'e hitaben yaziliru§ iki mektup bu­lunmakcadtr.

Cacaoglu N1lreddin, daha c;:ok Ktqehir, Sulcaniiyiigu (Eski§ehir), Kayseri ve iski!ip'ce yaprudtgt eserleri ve bunlarla ilgili vakfiyesiyle tarururu§tli. N11reddin ad! gec;:en §ehirlerde coplam 3 medrese, 5 mescid, 1 dariissuleha, 1 han, 1 hankah, 1 zaviye, 1 mekcep, 2 ciirbe yapunp vakfetmi§ ve 17 mescid ile 1 zavi­yeyi de tamir ettirmi§tir. Biitiin bunlann masraflanru kar§tlamak ic;in de arazi, koy, diikkan, ev, han, degirmen, fum, hamam vb. gayn menku!lerin gelirini vakfetmi§cir. Bu eserlerinden kirabeleriyle birlikre ancak i.ic;:i.i, Eski§elllr'deki minare (666/1267-68), Klr§ehir'in 18 km. giineyindeki Kesikkoprii Ham (667 /1268-69) ve Ku§ehir' deki medrese (671/1273) giiniimiize ula§abilmi§tir.38

2. Cacabey Medresesi

Ktqehir'in yerle§irn merkezinde ilhanWar doneminde in§a edilm.i§ alan Ca­cabey Medresesi, ciimle kap1s1 iistiindeki Selryuklu siiliisii ile iki saru halinde

38 Sadi S. Kucur, "Cacaoglu NGreddin", D!A, VI, 541-42.

1

1309. 1. Uluslararasr Ahilik Kiiltiirii ve Ku~ehir Sempozyumu • att-lll

<t> Ls/;un Talihinde Rasathane/er ve t:acabey Medtesesi

ya21lmt~ kirabesine gore Kilic;:arslan'm oglu III. Keyhiisrev zamarunda 671/1272-73 yilinda Ntueddin Cebrail b. Caca tarafmdan yaptmlnu§nr.

T ac;:kapmm en iistiinde yer alan kita­beden b~ka giri§ kemeri iistiinde bulu­nan tek samhk kitabede besmele ve Nahl suresinin 90. ayerinin ba§ .losrm yer altr. Bunun alnnda bulunan ve uc;:lart iki yana donen diger kitabede Al-i imran stuesirun 18 ve 19. ayecleri yazwdtr. Bu yazt ~eridiyle kapt kemeri aras)lla iki sam halinde yerle§tirilen, ayrtca sag ko§esine de bir metin eklenen kitabe ise bazt vergilerin kaldtnldtgmt bildiren bir emirnarnedir. W. Hinz'e gore bu kirabe 1330 ytlmda yaztlmt~ olmaltdtr. Osman­lt donerninde Zilkade 1219'da (~ubar. 1805) verilen bir berat ise "Ntueddin ~ehid" hayrannm gelirlerine daha b~ka vak.tflarla birlikte el koymak isteyen Alaeddin Camii miitevellisinin miidaha­lesinin onlenmesine dairdir.

XIX yiizytl ic;:inde medresenin harap halde <;>ldugu tahrnin edilmektedir. Ni­tekim 1858 ytlmda Ktr§ehir'den gec;:en A. D. Mordtmann yaplnlll miihimmat ambart (Waffendepot) olarak kullantldtgmt yazar. Daha sonra da harap durum­da bulunan medresenin bir .losrrunm carni yaptldtgt 1325 (1907) tarihli Ankara Vitdyeti Salndmesi'nde belirtilir. Daha sonralart Va.loflar idare tarafmdan biiyiik olc;:iide restorasyon goren medrese carni olarak yeniden ibadete ac;:tlrm§ olup bugiin de carni olarak kullantlmaktadtr.

Medrese, kesme ta§ kaput cephelere sahip enlemesine ha.fifc;e dikdorrgen bi­c;:iminde bir yaptdtr. Esas cephesindeki tac;:kapmm etrafindaki kaplama, §ericler halinde iki ayn renkteki ta§lardan yaptlmt§tlr. Bina, Orra Asya'dan beri Tii.rk rnimarisinin her c;:e~it yaptsmda kar§t..l~tlan bir avluya ac;:tlan dort eyvan §emast­na uygundur. Eyvanlarm iiscleri be§ik tonozlarla ortiiliidiir. Ortadaki kapalt avlunun iizerini ise bir kubbe otter. Evvelce iizerinde sadece bir aydtnltk feneri olmast gereken bu kubbenin ortast, buranm rasat merkezi oldugu hipore.zini desteklemek gayesiyle giiniimiizde camekanla kapanlmt§ttr. Bu kadar geni§ c;:aplt bir ac;:tkltgm, medrese harap oldugu donernlerde aydtnhk fenerinin etrafi.mn ytkt..lmast sonunda meydan gelmesi ihtimal dahilindedir.

1310 1

Eyvanlarm etrafmda kiic;:iik hiicreler vardtr. Esas biiyiik eyvanm iki yanmda ise bir c;:ift dikdorrgen planlt biiyiik hiicre yer alu. Giri§in kar§tsmdaki iistii be§ik

1. Uluslararasl Ahl1ik Kiiltilrii ve J(lr~ehir Sempozyumu • Cilt-01

P£0[ Dr. Ali Bakkal c®>

tonozla ortiilii ana eyvan, biitiin bu tiir yapuarda old4gu gibi namaz ktlman yerd.ir. Bura,run ktble duvarmda basit bir namazgalu <!§an zenginlikte bir mihrap bulunur. Giri§ eyvarunm sagmdaki hiicrenin it;:inden t<l§ bir merd.iven, sadece on cephenin arkasmda bulunan iist kat hiicrelerine <;:OO§l saglar. Bunlar biri mihraph olmak iizere iki tanedir.

Km.k sivri bir kemerin s;en;eveled.igi tas;kapr, mukarnas.h bir kavsaraya sahip­tir. Tac;:kapmm iki ko§esinde demer halinde siitunt;:eler vardrr. Aynca kaplnln cephe duvarmm iki dr§ ko§esine degi§ik bit;:imde kaideleri olan bir s;ift burma govdeli siirunc;:e i§lenmi§tir. Bunlarm kaidelerinin, askr kand.illerini hanrlaur bic;:imde i§lenmi§ oldugu dikkati s;eker.

Mescid eyvanlflln iki ko§esindeki siitunc;:elerin §imd.iye kadar iizerinde s;ok durulmu§tur. Bunlarm govdeleri, dr§mdakilerin kaidelerinde goriilen iist iiste bind.irilmi§ askt lambalari bit;:iminde bogurn)ardan meydana gelmi§tir. W. Ru.:. ben bu siituns;elerle Hind.istan sananndaki siitun govdeleri arasmda bir yakmltk gormek isremi§tir. E. Diez ise Cacabey Medresesi siitunc;:elerinde Kafkasya'daki Giircii rnimarisinin baz1 siitunlan ile benzerlikler bulmU§tur. Fakat W. Ruben, ayru tipte ah§aptan yontulmu§ direklere Diizce' de de rasclandrgma i§aret ettigine gore bu degi§ik siirun govdeleri Anadolu'nun ah§ap mimarisinde vardu ve ora­dan t<l§a gec;:irilmi§ olmahdrr.

Eski fotograflarda, kubbenin ortasmda ah§ap bir <;:atl ile ortiilii, pencereli ve kasnakli bir aydrn!Ik feneri goriiliir. Diger krsrmlarm iistleri ise diiz dam §eklin­ded.ir. Sonraki tarnirlerde bu fener kalduilrm§, duvarlarm sas;aklar1 da kale duva­n gibi dendanh olarak yapllml§tlr. Uzun yillar petek ve kiilah k.tsrmlar1 olmayan minarenin bu unsurlan son tamirlerde tamamlanml§ill.

Medresenin giri§ cephesinin sol tarafmdaki kubbeli kare mek.an, yaplnln banisi Cacabey'in tiirbesid.ir. Tiirbeye soldaki eyvandan aln basamakli bir mer­d.ivenle s;rkthr. Kabartma bir siisleme ile s;ers;evelenmi§ bir kap1, orrasmda Caca­bey'in sandukas1run bulundugu tiirbenin ic;:ine gec;:it verir. Miistakil bir yap1 gibi kiimbet goriiniimii.nde tasarlanan bu mezar binasmm kubbesi piramit.bic;imin­de t<l§tan sivri bir kiilah ile ortiilmii§tiir. Kare plan, ko§elerde iic;:gen bic;:irninde pahlarla sekizgen kasnaga donii§iir, bunun da iistiine kiilah oturur. Tiirbenin caddeye ac;:tlan penceresi mihrap bic;:irninde bir kavsara alnndadrr. Etrafuu ise mukarnash bir c;:erc;:eve c;:evirir. Mukarnash kavsararun alnnda ve hacet pencere­sinin iistiinde bulunan iki sanr halindeki kitabede, "diinyarun bir durak yeri ve her §eyin fani oldugu" ifade ed.ilmekted.ir. Pencere ni§inin iki yarunda korint iislubunu andrran b;!§hgiyla bir c;:ift siitunc;:e yer alu. Fakat tiirbenin en ilgi c;:ekici siislemesi, ic;: duvarlardaki c;:ini yaz1 kaplamas1drr. Buiada !advert c;:inilerden kesilrni§ harfler beyaz alc;:1 zemine mozaik tekniginde yerle§tirilerek Ayetii'l­Kiirs! i§lenmi§tir.

1

1311 . 1. Uluslararas1 Ahilik Kflltiirii ve Klr~ehir Sempo.zyumu • Cz1t-UJ

~ Islam Talihinde Rasathaneler ve caawey Medresesi

1312 1

Medresenin !able duvan d.t~mda, bina bedeninden ayn olacak A. Saim 01-gen'in 6l~Usiine gore 22 em. ac;:tkca ve 21 m. yiiksekligindeki minacenin govdesi de kahverengi ve· firuze renginde c;:inilerle bezenrni§tir. Minacenin ki.irsii losm1 kare bibinde ve ta§tandtr. Yuvaclak govdede tuglalac altta claire §eklinde mala­mrken belirli bir yiikseklikren sonra zikzak motif dizileri meydana getirirler. Bu minarenin aslmda medreseye biti§ik ayn bir cami binasma ait olabilecegi iJeri si.iriilmii§tiir. Mordrmann'm ifadesinden de burada bir cacni oldugu anla§tlabi­lir. Ancak boyle bir camiden bugiin en ufak iz bulunmad.tgt ic;:in bu iddianm dogruluk derecesi tesbit ediJememekle birlikte medresenin bu tacafinda yaptla­cak bir kazt bu konuya t§tk tutabllir. Minacenin kaidesinde bulunan ve ancak eksik olarak okunan bir beyir, benzerine Ali'nin MunJe!tlmda . (AU, DTCF Ktp., nr. 38.718. vr. 64/a) rasclanacak tamamlanrru§tll". Burada, "yapmm kuru­cusuna rabbin inayeti isrenmekte ve sesi daha goge eri§meden bu diJegin iyi kabul gorecegine inamld.tgt" bildiriJmektedir.

Cacabey Medresesi, Anadolu' da Ti.irk mimaci tarihinin ba~ta gelen eserlerin­den biridir. Haklanda bugiine kadac pek c;:ok yaym yapiliru~ olmasma ragmen Anadolu' nun c;:ok bunalunlt bir doneminde in§a ediJmi~ olan bu eser mimacisi, siis unsurlac1 ve kitabeleriyle daha etrafh ve dikkacli bir afa§tll"IDa}'l beklemekte­dir.39

Cacaoglu Nureddin racafindan yapt1rtlan Cacabey Medresesi ~oktan beri seyyah ve aca§tumactlarm dikkatini ~ekmi§ ve bu bina hakkmda zengin bir ede­biyat meydana gelmi~tir. Mesela l<J.r§ehir'i 1858 ytlmda ziyacet etmi~ olan A. D. Mordcmacm, medreseyi §U sozlerle tasvir eder: "lt.qehir'de Selc;:uklu devrinden kalma birc;:ok antt vacd.tr. Mesela birinci meydan'm orrasmda, binalacdan mii­rekkep bir blok, bunun on tacafmda bir medrese iJe bir ti.irbeye ait giri§ kap1s1 vacdtr. Medresenin iizerindeki yazma, Irak ve Acem Sultan!, islam ve Miislii­manlacm yacd.tmctst, sultanlac sultan! Ebii'l-Feth G1yaseddin, 691/1292 ytlm­dan vwf olacak gosterilmi§tir. Ti.irbede de bir yaztt vacdtr, fakat iizeri orriilmii~­ti.ir. Arka cacafta, rugladan yapiliru§ ve mavi c;:ini iJe siislii minace ile birlikte bir cami vacd.tr, minacenin ucu kopmu§tur. Tiirkiye'nin bugiinkii asked idacesinde KJ.r§ehir bir asker toplama merkezi te§kil ettiginden, bunlac hapsi de sHah depo­su olacak kullantlmaktad.tr."40

Morrdmarm' m ifadelerinde bizim dikkatimizi c;:eken iki §ey vacd.tr: Birincisi meydanm ortasmda binalacdan mi.irekkep bir blok, ikincisi ise medresenin acka­smdaki mescid. Binalacdan mi.irekkep blokra muhtemelen Cacaoglu Nf.tred­din'in KJ.r§ehir'de yapurdtgt Hanikah, Zdviye, Mektep ve Daru's-Selehd gibi diger

39 Semavi Eyice, "Cacabey Medresesi", D!A, Isranbul1992, VI, 539-541. 40 Ahmer Temir, I<i11ehir Emiri Nur el-Din'in 1272 TariiJ/i Arapfa-Mogolca Vakfiyesi, Ankara 1959,

s. 11-12.

1. Uluslararasl Ahilik Killtiirii ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-/1/

Prof. Dr. Ali Bakkal ~

hayraundan bazlianru olu~turmaktadu. Medresenin ar~mdaki mescid de yine Cacaoglu N ~reddin'in Klr§ehir' de yapurrug1 mescid olrnahrur.

Ahmed Temir'in de ifade ettigi gibi, Mortdmann'm, vak.t.fin ad.rpa ve yapili~ tarihine (671 yerine 691) aic olan sozleri elbecce ki dogru degildir. Bununla beraber medresenin arka tarafinda bulunan bir camiden bahsecmesi son <:lerece onemlidir. <;:iinkii bugiin bu camiin ancak minaresi ayakta kalm1§tlr. 1290 h. (=1873-74) tarihli Ankara Salnamesi'nde medrese hakkmda §6yle denmektedir: "600 tarihinden sonraca yaplimt§ Cacabey Camii demekle maruf masna-1 katgtr bir bab-1 cami-i §erif.. ." (s. 127). 1318 h. (=1900-19001) tarihliAnkara Vi/aye­tine mahsus salname'de bu bina ancak birkac;: kelime ile zikredildigi halde, 1325 h. (=1907-1908) tarihli Ankara vilayeti salname-i resmisi'nde etrafhca casvir edilmi§ ve bugiin cami olarak kullarulan bu binarun ashnda bir medrese oldugu ileri siiriilmii§tiir (s. 257-258). Biitiin bunlar, mezkur medresenin arkasmda bulunan hakiki camiin, Morcdmann'm ziyaretinden az sonra ytkllmt§ oldugunu gostermekcedir. 41

3. Cacaoglu Nilreddin Bey Vakfiyesi

Cacaoglu Nureddin adma Cacabey Medresesi ve diger hayrau ic;:in diizen­lenmi§ olan 10 ~evval 670/10 May1s 1272 tarihli Arapc;:a ve Mogolca vakflyesi giiniimiize kadar gelmi§tir. Cevat Hakkt Tarrm bunlarm dorc cane oldugunu · bildirerek birinin 1948' de miitevellisinde, digerlerinin sureclerinin Ankara Va­ktflar Genel Miidiirliigu'nde bulundugu haber vererek vakflyelerin ic;:indekileri­ni de 6zeclemi§tir.42 Fakat bu konuda daha ecrafu ara§urma yapmt§ olan Alunet Ternir, "iskilip el yazmas1" olarak adlandJrrugi 10 ~evval 670/10 May1s 1272 tarihli bir Arapc;:a vakfiyeyi (istanbul Tiirk ve islam Eserleri Miizesi, nr. 2198) ana kaynak olarak kullanrn1§tlr.

Semavi Eyice'ye gore, Vaktflar Genel Miidiirliigii Aqivi'ndeki iki metin (Defter, nr. 607, s. 300-306, sua nr. 429; Defter, nr. 618/1, s. 20-28, sua nr. 6; aynca Defter, nr. 607, s. 330'deki suret), iskilip el yazmasmm c;:ok yaktn tarih­lerde yaplimi§ terciimeleridir. Bunun dl§mda Ternir'in gi:iremedigi K.tr§ehir' deki miitevelli elinde bulunan niisha ile nisbeten gee;: bir donemde istinsah edildigi anla§lian ve bundan c;:tkarlimt§ ozet mahiyetinde bir metin daha varrur (istanbul Turk ve islam Eserleri Miizesi, nr. 2199) . Bu metnin de Ankara'da Vaktflar genel Miidiirliigu Ar§ivi'nde bir kopyas1 bulunmaktarur (Defter, nr. 608/23, s. 17-20, sua nr. 6). Bu vakfiyenin asillar1 Arapc;:a olmakla beraber Uygur harfle-

41 Temir, IVT[ehir EmiriNttrel-Din'in 1272 TarihliArapra-Mogolca Vakfiyesi, s. 12. . 42 Cevar Hakki Tarun, Tarihte IVT[ehri-Giiftehri ve Babaikr-Ahiler-Bektll{iler, Isranbul 1948, s. 47 ~ .

1

1313 1. Uluslararast Ahilik Kiiltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-Ul ·

~ Islam Taiihinde R<Jsathaneler ve cacabey Med!esesi

1314 1

riyle yazllint§ Mogolca ozecleri de varrur. AnJa§tlrugma gore Hak.kJ Tarun'm iddia ettigi gibi orrada dort vakfiye yoktur.43

Tarun'dan soiua Ahmec Temir Arap<;a ve Mogolca 670/1271-72 carihli vak­fiyenin tam metnini ve terciimesini yayunlamt§tlr. Bu belgelerden ogrenildigine gore Cacaoglu Nlireddin muhtelif §ehirlerde a§agtda saytlan binalar1 vaklf olarak yaptmrn~nr:

Klqehir' de hirer adet Medrese (V akif carafmdan yapnrtlan Cacabey Medre­sesi), Mescid (ayru medrese yarunda), Hanikah, Zaviye, Mektep, Daru 's-Se!eha, Tiirbe (Vala.f tarafmdan kendisi ic;:in yapurtlmt§tlr), Tiirbe (Vak.Uin k1Z karde§ine aittir).

Kayseri'de Nizamuddln el-Muscevi aru ile arulan bir adec Mescidii'l-Cami (i~inde Cuma namaz1 k.Wnan cami),

lskilip'ce bir Medrese.

Talunegini'de bir Medrese, bir Mescid (Her ikisi de valaf tarafmdan yapu­nlrru§nr).

Sultanyiigi (Eski§ehir)' de bir Mescid (valaf tarafmdan yaptlrllml§tlr), 17 Mescid valof tarafindan tamir ettirilmi§tir, Abdullah el-Bedevi'ye ait bir zdviye vala.f tarafindan tamir ettirilmi§tir. Bir Han ve buna bagh bir Mescid, her ikisi de vala.f tarafmdan yapmtlmt§tlr.

Burada saytlan hayrattan bir lasrrurun Cacaog~u Ntlreddin carafindan yapu­rllm.t§ veya tamir ettirilmi§ oldugu a~tk olarak soylendigi halde, digerleri hak­landa metinlerde fazla malillnat yokrur.44

Kl.qehir'deki medresesi i~in. Anadolu'nun pek c;:ok yerinde mezraalar, carlalar, degirmenler, baglar, bah~eler, hamarnlar, kar kuyulart, diiklcinlar, evler, hanlar vb. vakfenn!§tir. Bu vakfiyelerde, gelirlerin Klr§ehir' de "i~inde Cuma namazt lul.man" medresesinin, hankahm menzilhanenin, zaviyenin ve mektebin masraflarma har­canmast ic;in vakfedildigini bildlrdikten b~ka. Kayseri-Krr~ehir yolu i.istiindeki darussuleha ile Kayseri'nin Talirnekini koyiindeki medresesine de gelirlerden pay aynldtg. ifade edilmi§tir. SaytSI hayli yiiksek olan bu haytr kurumlarmda ya§ayanlara da gelirlerden aynca pay aynlrru§nr. Medresede ders goren ogrencilerin uymalar1 gereken kurallar da vakfiyede ayrmtili bir bi~imde belirtilmi§tir.45 Boylece bu bina­run bir zaviye veya hankah degil bir medrese oldugu ve eyvarurun Cuma camii ola­rak da kullaruirug. anla§Ilmaktadtr.

43 Eyice, "Cacabey Medresesi", DlA, VI, 539 .. 44 Ahrner Temir, lU1fehir Emiri Nur e/-Din'in 1272 Tarih/i Arapfa·Mogo!ca Vakfiyesi, Ankara 1959,

s. 10-11.

•s Temir, lUTfehir Emiri Nur e/-Din 'in 1272 Tarihli Arapfll·Mogo!ca V akfiyesi, s. 133.

1. U/us/araras/ Ahilik Killtiirii ve ~ehir Sempozyumu • Cilt-m

Prof Dr. Ali BakkiJ.I ~

4. Cacabey Medresesi Rasathane Olarak rru in§a E~§tir?

Bir hallc soylentisinden destek alarak 1325/1907 tarihli Ankara Vil!tyeti Salnamesi'nde bu medresenin aslmda astronomi ilmiyle ugra§ilan bir yer oldugu ve i<;:inden rasat yapild.Ig1 ifade edildigi gibi, 46 bu husus giiniimiizde belli ba§h yaymlarda da yer almr§ bulunmaktadrr. Ornek olarak YUJ.L Ansiklopedisi'nde "Gozlemevi olarak yapilrru§ ... "47 ifadesine yer verUmekte, Liitfi Goker de onu "Cacabey Rasathanesi"48 ad.Iyla anmaktad.Ir. '

a. Binarun medrese olarak kuruldugunu Ueri siirenler

Semavi Eyice'ye gore ne vakfiyede ne de kitabede medresenin rasathane ola­rak kurulduguna dair en ufak bir i§aret olmad.Igr, medresede bir kuyu bulun­makla birlikte bu kuyuda bir rasat kuyusu i<;:in liizurnlu olan ve icr duvara bagh olmasl gereken basamaklar bulunmadrgr gibi 1.60 m. ol<;:iisiindeki kuyu craplllin, bir rasat kuyusu icrin crok dar oldugu dikkate ahndrgmda buramn bir rasat mer­kezi olabUecegi iddialarr inandrncr goriinmemektedir. Ona gore kubbeli krsmm ortasmda bulunan crukur da, kapah avlulu medreselerde kubbenin altmda olma­sr gereken §ad.Irvanm yerini tutmak iizere a<;:Urnl§ bir su kuyusundan · ba§ka bir §ey degildir.

S. Eyice'ye gore Cacabey Medresesi, Anadolu' da pek crok benzerleri olan, or- . ta avlusu kubbe ile ortiilii, "kapah medrese" tipinde bir yap1d.Ir. Bu kapah mekanm esasmda bir avlu oldugunu haurlarmak iizere iistiindeki kubbenin orrasmda bir aydrnhk feneri ve bunun aluna da §adrrvanm yapilmas1 usuldendi. Bu cre§it kubbeli yapr orneklerini Niksar'da Yagrbasan, Tokar'ra <;:ukur, Ken­ya' da Karatay ve ince Minareli, <;:ay' da T a§, Erzurum' da Yakutiye, Kiitahya' da Yakup <;:elebi Ue Vacidiye, Ermenek'te Musa Pa§a ve Karaman' da ibrahim Bey medreseleri te§kil ederler.49

V akfiyede ve kirabede medresenin bir rasathane olarak kuruldugunu goste­ren bir i§aret olmamasr kuyunun rasat kuyusu olrnadrgmr gosreren kesin bir beige sayilmaz. Kuyunun medresenin yaplli§mdan bir miiddet sonra as;ilina ihtimali de vardrr. Medresenin Uk hocalarmm kimler oldugunu bUmiyoruz. Ancak o donemde medrese hocalar1 ozellikle up ve astronomi alanlarmda da onemli bUgUere sahip bulunuyorlardr. Hana o zamanlar yiiksek seviyeli bir miiderrisin muclaka bu sahalarda bUgi sahibi olrnasr gerekirdi. Medreseye boyle bir miiderrisin tayin edilmi§ olmasr halinde kuyunun bu miiderris tarafmdan a<;:urilmr§ olma ihtimali her zaman vardu.

46 Eyice, "Cacabey Medresesi", DiA, VI, 539. 47 YitrtAnsiklopedisi, Anadolu Yaymcthk, yy., 1982-83, s. 49-66. 48 Goker, Fen Bilimleri Tarihi, s. 169. 49 Eyice, "Cacabey Medresesi", DiA, VI, 539.

1

1315 . 1. Uluslararasl Ahilik Kiiltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-ID

~~h_lmn __ Tc_&mm_·_· _~_~ ___ m_w_~_~_~_e_~-~~~-M_~ ____ i ____________________________ _

1316 1

Bina, kurulll§ta bir medrese olarak in§a edilmi§ olabilir. Ancak orca avlu iize­rindeki kubbenin cepe lasmmm a<;lk olmas1, bu mekam zeminde bir kuyu a<;­maya miisait hale getirmekredir.

b. Medrese' deki kuyunun rasat kuyusu olabilecegini kabul edenler

Soylentiler dikkate almdtgmda Cacabey Medresesinde rasac yaptl.rru§ar. Ozel­likle tarihl bilgiler soylentilerle degii, belgelerle sabit olur. Ancak bir konuda soy­lentiler olup da soylentilerin de dogru olmadtgma clair bir beige bulunmuyorsa soylentileri de yalan saymak dogru degildir. Bu durumda soylentiler, gers;egin de bu istikamerre olabilecegi ihrimalini kuweclendirmektedir.

Ankara Dniversitesi'nden Aydin Sayth ile W. Ruben 1947 ytlt Temm"uz aymda hem konuyla ilgili soylentileri ara§illffil§lar, hem de medresenin orrasm­daki kubbell mekarun zemininde bu maksacla bir kaz1 yapiDl§lardtr. Kaztyla ilgili rapor ekte sunulmu§tur. Bu raporda ifade edildigi iizere kubbenin tam orrasma denk gelen yerde bir kuyu bulunmll§tur. Kuyunun cidar ta§lart tama­men dii§mii§tiir. Kuyunun <;apt, cidar orgii ta§lart hari<; 3 m. Derinlige kadar 180 em. kadardtr. Buradan itibaren kuyu a,§agtya dogru inildik<;e geni§lemeye ba§lamakta ve 6. merrede 2.60 cm.'ye Wa§maktadtr. Buradan sonra da kuyu <;apmm a§agtlara dogru geni§lediginden §iiphe edilmemek icab eder. Sayili ve Ruben'e gore a§agt inildik<;e kuyunun <;apmda goriilen fark, kuyunun astl §ekli­ne nazaran miibalagah olabilir.

Suya alonc1 metrede rasclanmt§ olup daha derinlere inildiks;e suyun arrugt goriilmii§tiir. 7.5 metre derinlige inildiginde hem suyu bo§altrnak zorla§ml§, hem de yukanya dogru tslakllk arrugt i<;in kuyunun a§agtSl geni§ yukar1s1 dar olmas1 sebebiyle iist lasmm <;okme rehlikesi ortaya <;ikiDl§nr. Dolaytstyla 7.5 metreqen sonra kazt durdurulmU§ ve kuyu tekrar doldurulmu§tur. Kazt yarrm kaldtgt i<;in Sayili ve Ruben, kesin bir yargtya varamamt§lar, ancak buraslllin bir rasat kuyusu olabilecegi ihtimalinin gii<;lii olduguna da i§aret etrni§lerdir. Bu hususu ciescekleyen unsurlar §Unlardtr:

I. Normal olarak dar olan kuyular rasat i<;in elveri§ll degildir. Ancak giindi.i.z yapuan gozlemler i<;in kuyunun dar olmas1 gerekir. "Ger<;ekte §akull veya agzt dar bir "rasad kuyusu"nun ancak giindiiz rasadtru miimkiin ktlmak maksadt ile yapUrru§ olmas1 bahis mevzuu olabilir. Bunun i<;in de kuyunun derin ve kuru olmas1 bir mecburiyertir."

II. Kuyudan rasat yapuabilmesi i<;in gerekli olan ikinci §art, yeterince derin olmastdtr.

"Kuyu kenarlarmdan <;oop dii§en orgii ta§larmm derinlere dii§tiigiine ve bunlara ancak altt metreden daha a§agtlarda rasclandtgma gore, kuyunun derin­Uginin alo merreden hayli daha fazla oldugu ve tabantn, suyun belirmeye ba§la-

I. Uluslararast Ahilik Kiiltilni ve Kufehir Sempozyumu • Glt-m

Pro[ Dr. Ali /JakkiJJ ~

chg1 6 mel merreden ~ok daha a§$da bulundugu manas.mi ~Ikarmak icab eder. Derinligin fazla olmas1 ise kuyunun rasad kuyusu oldugu ~ayiasrm desrekler. Kuyu derinliginin su seviyesi alonda hayli devam etmesi de ayru bakrmdan onemlidir."

"Ara§ormaya 7.5 metreden sonra devam edilememi~ v~ kuyunun raban de­rinligini tesbit etmek miimki.in olmarru§Ur. 6 mc1 metreye kadar ~Ikan adl ta§la~ rm ~ogunun kuyu korlecilirken i<;eri aulan ta§lardan ibarec oldugunu dii§i.inmek makul olur. Bunlarm ancak bir klsmmm yarchmc! 6rgi.i ta§lari oldugu farz edi­lebilir."

"Kuyu ~ap1run do~emeden takriqen 3 metre derinlikren itibaren geni~ledigi gori.ilmi.i~ti.ir. Alu metre derinlikre kuyunun c;:ap1 260 em. olarak respit e~­tir (resim 2). Kuyu c;:ap1run a§aguara dogru geni§lediginden §i.iphe edilrnemek icap eder. Fakar a§agt inildik~e kuyunun ~apmda gori.ilen fark, kuyunun asu ~ekline nazaran mi.ibalagah olabilir. Bir defa, kuyunun geni§lemeye ba§lachgi rrunukada gi.iney-dogu istikametinde duvar klsrrunda ki.i~iik ve mevzu bir kum rabakasma rasclan.rru§ur. Kuyu da bu seviyede daha fazla bu istikamere dogru geni§lemektedir. Diger tarafran, kuyunun zamanla harap olarak su ile doldugu, ve alunct metrede ve daha derinde ~tkan suyun ~ariyet hassas1 ile lie; metre kadar bir yiikseklige, yiikseklik ile oranuh olarak ni.ifuz. ettigi ve bu rrunukalarda ana roprak duvarlar1 itikale ugrarugt ve kuyu c;:apmm bu sebeple de daha geni§lerni~ oldugu di.i§i.ini.ilebilir. Mamafih aslmda da kuyunun a§agi dogru hie; olmazsa 8 inci metreye kadar geni§ledigi muhakkak olsa gerektir. Meseta §ekil 3 reki C ta§rmn kuyudaki vaziyeti bu intibat veriyor."

Bizim di.i§i.incemize gore kuyunun derinligi en az 10 metre dolaymda olma­ltchr. Kuyunun cidar ta§lar1 tamamen di.i§ti.igi.ine, bunlara 6 met merreden sonra rasclanmaya ba§larup 7.5 metreye kadar da onemli miktarda cidar ra~larma rast­lanmachgma gore, di.i§en ta§larm <;ogunun daha a§agtlarda olmas1 gosterir. Ayn­ca 7.5 metreye kadar kuyudan merdiven ta§l olarak kullanuchgt anJ~uan ta§lar­dan sadece dart cane c;:IkarUml§tlr. Yine 7.5 metrede resadii.f edilen bi.iyiik bir mermer parc;astru ~Ikarmak miimki.in olmarru§ur. Buna gore asu bi.iyiik t~larm daha a§agtlarda olmas1 icap eder. Bu durum da en azmdan kuyunun 10 metre derinlige kadar inmesini gerektirir. Sayili ve Ruben'in dedigi gibi "Derinligin fazla olmas1 ise kuyunun rasat kuyusu oldugu §ayiasuu desrekler."

III. Kuyudan rasar yaptlabilmesi i<;in gerekli alan i.ic;i.inci.i §art, yererince kuru olmastchr.

Kuyuda alunc1 metreden itibaren su c;:tkmaya b~laytp 7.5 metreye inildigin­de suyun gi.irle§tigi anl~Jmakla birlikte, c;:evrede bulunan kuyulardan suyun kururulmastru saglayan bir rerribat ahnmast halinde kuyunun rasar ic;in miisait oldugu anl~Jmakrachr. ·

1

1317 _ 1. Uluslararasl Ahilik Kiiltfiril ve J(Jr~ehir Sempozyumu • Cilt-fll

~ Islam Talihinde Rasathane/er 11e caGibey Medresesf

1318 1

Soylentilere gore kuyunun suyu ~evredeki bah~elerde yer alunda bulunan avgunlar, Medrese istikametine doniik alup i~leri sel raprag1 ile okaruru§ ve kuru alduklart goflllm~riir. Aynca, bir sd basmast suasmda kuyuya anlan sa­manm §ehrin ba§ka bir rnmokasmda akan bir sudan ~tkogmm ve U..le Camii civarmda yer alo bir mecradan mumla yiiri.inerek Cacabey Medresesi kuyusuna gelindiginin tecriibe edil.mi§ aldugu gibi ikinci bir hikaye de mevcuttur.

Kazt esnasmda kuyu suyunun kurutulmast i~in tertibat almtp almmadtgt hu­susu da rest edilmi§tir. Civar evlerdeki kuyularda suyun umwniyecle bir ana damardan ~tkogt soylenmi§tir. Sayt.h ve Ruben'e gore "Bu kuyuda da boyle bir damarm biraz daha derinde bulurunast muhtemeldir. Belki de suyun bunalmt§ su olmakca devam etmesi, eskiden bu suyu kanalize etmek i~in kuyu ecraf~da ahnmt§ bazt rertibat neticesi alabilir. Su seviyesi alona inmek irnkant bulunma­d.tgmdan bu cihecler resbit edilememi§tir."

Kaztda kuyular arasmda bir mi.inasebec aldugu da artaya ~tkmt§ur. Nitek.im, kuyuda su seviyesine eri§ildikcen ii~ gi.in sanra, Hact Halil aglu Omer'e air alan bah~edeki havuzdan ge~erek yer alunda bir miidder akoktan sanra trmaga kao­lan bir suyun kesilmi§ denecek derecede azalmt§ oldugu haberi altnrru§ur. Bu hususta bilgilerine miiracaat edilen muhrelif kimseler: "Bu su biz bildik bileli kesilmeden akardt" demi§lerdir. Kuyu suyunu ~ivirleyerek bu nakta ile kuyu arasmda bir irtibat aramaya ~alt§oksa da, erresi sabah ne suda, ne de kuyuda ~ivirren iz bulamadtk. Sayt.h ve Ruben'in ifadeleriyle "Kuyu suyunun ktsmen d.t§art akogt ve §irndi harap ve taprakla dalu almalarma ragmen, eski avgunlarm suyu bir dereceye kadar kanalize ettikleri, ve ~ividin buralarda siiziiliip kalmt§ aldugu bir ihtirnal alarak akla gelebilir. Cacabey Medresesinden itibaren arazi, avgunlarm goriilmii§ aldugu nakraya ve kesilen suyun bulundugu §emce dagru haflf meyillidir. Sanradan ahnan bir habere gore, kuyunun cekrar daldurulmast bu suyun giirle§mesine sebep almarru§or."

"Bundan cakriben ktrk ytlonceye kadar (1907 civart) Medresenin bao duva­nndan a§agt yukan 50 metre mesafede bir kuyu bulundugunu civarda aturan ve yukar1da bahsi ge~en Osman Siiliik~ii nakletmi§tir. Bu kuyunun kuzey duvarm­da ~oop inmeyi kalayla§oracak §ekilde orgii ta§larmdan dt§arl dagru ~tktno te§kil eden saflha §eklinde ko§eli ta§lar (say) varrru§. Bu kuyu belki de rasad kuyusu suyunun kurutulmast i~in ilk kademeyi te§kil ediyordu. Medrese kuyu­sunun uzun zaman ani kaldtgt ve korletilmezden once uzunca bir miidder sulu kuyu olarak muhafaza edilmi§ aldugu muhremeldir."

IV. Kuyudan rasac yaptlabilmesi i~in gerekli alan dordiincii §art, kuyuya her zaman inilebilmesini saglayan merdiven ta§lart bulurunahdtr.

Saytlt ve Ruben'in ifade ertigi gibi, "$ekil 3'te goscerilmi§ alan ta§larm ebac bakunmdan birbirlerine nisbeten az farklt alduklart goriilmektedir. Diger raraf-

1. Uluslararast Ahilik Kllltiini ve J(Jrfehir Sempozyumu • Ct1t-/U

Pro[ Dr. Ali Bakkal ~

tan, her iic;:ii de merdiven t~ma benzemekte, yalmz referruar bakurundan bazt farklar gosrermekredirler. Bu r~larm kuyu ic;:in hususi olarak yonrulmu~ r~lar olmacWdart, fakar merdiven vazifesi gormek bakmundan elveri~li hazu bazt r~larm bulunarak bunlardan faydalarulmt~ oldugu dii~iiniilebilir. Resim 4're gosrerilen ve 7.5 metre derinlikte bulunmu~ olan mermer siitiin parc;:ast bu fikri desreklemekredir ... Kuyu rasad kuyusu olduguna gore, herhalde inme ve c;:tkma i~inin kolayhkla yapilabilmesi icab eder. Belki de binan'J.n b~ka bir yerinden dehliz ~eklinde bir merdivenli yoldan kuyuya inme rertibau meveuttu. Resirn 3'reki r~lar c;:ok agtr olduklarmdan, bunlarm kuyuyu korlerrnek ic;:in dt§artdan r~marak kuyuya anlrru~ olmarnalart icab eder. Buruar orgii c~lart olduklarma gore de kuyuda bir fevkaladelige i§arenirler."

V. Kuyudan rasat yaptldtgmt gosreren b~ka i~arecler de vardtr. Medresede rasat yaptldtgmt gosteren bazt malzemelerin bulunrnast, kuyunun da rasat kuyu­su olarak kullaruldtgt ihtimalini kuvvedendirmektedir.

Kuyu ic;:inde rakriben 220 em. derinlikre bulunan mermer bir t~m (~ekil 5) mukaar bir giin~ saati olma bir ihtimali bir hayli yiiksektir. !brenin taktlacagt ktsiiD kmkur. <;ukur sauhta taksimar c;:izgisi bulunmamaktadtr. Taksirnat §ebe­kesinin kazilrru~ veya zamanla silinmi~ olmas1 muhrerneldir.

7.5 metre derinlikte ayru §ekilde ve mukaar sadu daha biiyiik, fakat kenarlart daha inee bir t~ daha bulunmu~rur. Bu t~ dome bir kiire ~eklindedir.

Medresenin darnmda buaktlmt§ olan mermerden saftha ~eklindeki t~m da (Res. 6, 15, 16) hesab eedveli olarak kullanlliru§ olmast akla gelmektedir.

Yukandaki dort durum dikkate almdtgmda kuyunun rasat kuyusu olma ih­timali bir hayli yiiksektedir. Boyle bir kuyu geee ozellikle giindiiz rasadart ic;:in elveri~li bir kuyudur.

VI. Diger raraftan bir su kuyusunun eidar t~lan dt~tnda agzuun, 1.80 em. geni~liginde olmast da normal degildir. Bu geni§lige normal su kuyularmda pek rastlanmaz.

ik.inei olarak su kuyularmda ~agtya dogru inUdikc;:e geni~leme olmaz. Caca­bey Medresesi' ndeki kuyuda ~agrya inUdikc;:e ge~lemenin olmasr, burastrun normal bir su kuyusu olmadtguu gostermektedir.

Uc;:iineii olarak Semavi Eyiee'nin de belirnigi gibi Anadolu'da pek c;:ok ben­zerleri olan orca avlusu kubbe ile ortiilii, "kapah medrese" tipinde, orca avluda havuz ve ~adtrvan vardtr. Bu rnedreselerin hie;: birisinde kuyu yoktur. Cacabey Medresesi'nde kuyu bulunmast, bu ac;:tdan da onu benzerlerinden farkh ktlmak­radtr. Neden sadece Caeabey Medresesinde kuyu bulundugu da, aynca ar~tl­n.lmast gereken bir husustur. ~u anda bunun en yaktn eevabt, burasmm bir ·rasat kuyusu olarak ac;:tlmt~ olmastdtr. Yukartdaki i§aretler de bunu onem.li olc;:iide

1

1319 1. Uluslararasz Ahilik Kiiltiirii ve (<tr~ehir Sempozyumu • Cilt-m

,~&. Islam Tarihinde Rasathaneler ve Dicabey Medresesi

.~~------~~-----------------desreklemekredir. Belgeler ba§ka bir ihrimali dogrulaymcaya kadar, kuyunun bir rasat kuyusu olmast ihtimalini onde rurmak gerekir.

5. Medresede 'Olmasa Bile Ku§ehir'de Rasat Yapt.l.au§ Olabllir m.i?

Cacabey Medresesi'ne benzer medreselerin oldugu her yerde rasat yapuchgma dair iddialar mevcuc degildir. Ciddi anlamda boyle bir iddia bir de Kiicahya Vacidiye Medresesi hakl<Ulda mevcucrur. Medresede rasat yapudtgt hususu dogru olmasa bile bu §ayialart ciddiye almak gerekrigi dti§iincesindeyim. Neden ba§ka medreseler ic,:in boyle bir §ayia c,:tk.rruyor da Ku§ehir ve Kiicahya'daki medreseler ic,:in c,:lluyor? Yme neden ba§ka §ehirler degil de, l<Ir§ehir? Bana oyle geliyor ki Cacabey Medresesi'nde rasat yaptlmamt§ olsa bile burada iki ihtimal i.iz.erinde durulmaltdu. :Sirinci ihtimal Cacabey Medresesi' nde ascronomi dersleri verilmi§ olmast, ikincisi ise l<Ir§ehir' de ba§ka bir yerde rasac yapl.lrru§ olmas1. Soruadan rasat ic,:in uygun bir mekan goriileme­yince, rasat yerinin Cacabey Medresesi oldugu §ayiast onaya c;t.krru§ olabilir.

iki ihrimali de desrekleyen en onemli husus varchr:

I. Cacabey Medresesi'nin kuruldugu donemde onde gelen biiriin islam bilgin­leri aym zamanda ya up veya asrronomiyi iyi bilirlerdi. Hatta o donemde islam alimleri haurh bir ki§iye kitap takdim edecekleri zaman T efsir, Hadis, T asavvuf kirabt degil, up, asrronomi veya felsefe kirabt takdim ederlerdi. Mesela, Daru§­mend Ogullart'run Kayseri §ehir muhafizt olup 1bnii'l-Kemal diye iinlenen Kayse­rili ilyas b. Aluned, Daru§mend Ogullart Devleti'nin kurucusu Melik Ahmed Gazi'ye Kelfo 1-Akebe adh bir asrronomi kitablfil, Tillisli Hubey§ b. 1brahim adh bir bilim adarru Suldan II. Kille,: Arslan' m Szhhatii.. 'L-Ebt:Mn ~dh up eserini, XIII. asrm ba§larmda Arnasya' da y<l§ayan Hakim Bereket adh Tiirkmen bir bilge ki§i, Arnasya Valisi Halifer Gazi'ye Tuhft-i Mubdrizi adh up kitablfil, iinlii murasavvtf ~ihabiiddin Suhreverdl el-MaktU.l, Tokac'ra hizmetinde bulundugu Siralarda To­kat Emir Riikniiddln Siileyman ~ah'a Pmev-nam,e adh felsefi eserini sunmU§lar­du. Bu bilimsel gelenek XIII. asrm ba§tna kadar devam etrni§tir. Gyle ki Orner b. Muhammed b. Ali es-Savi isimli bir zat islam bilginlerinin bu durumundan ra­hacslZ olmu§ ve nazarlart rekrar islam itikadma ve islami ilirnlere c;evirmek ic;in Alcl.id-i Ehl-i Siinnec adh bir eser yazrm§ ve eserinin onsoziinde miisbec ilirnlere ve felsefeye fazlaca ragber eden alimleri §oyle elC§tirmi§tir: "Diyar-t Rztm a (Anado­luya) geldim. insanlann ilm-i nut:Uma (astronomi) ragbet ettiklerini ve fokat dini ilimlerden bihaber olduklanm gordum."50

1320 1

Bu sempozyum vesilesiyle andtgtmtz Ahl Evren (566-659/1171-126l)'nin de ubba clair 1Lmu't-Tep1h (Anatomi) isimli bir kitabt bulunmaktadu. Ancak. bugiine kadar eserin herhangi bir niishasma rasclanmamt§Ur.

50 Bkz. Mikiil Bayram, l Uluslararast Ahilik Kiiltiini vt IGT'[thir Smzpozyumu'nda (bu sempoeywn) sun ulan "Ahlligin Bilimsel T emeUeri" ~Wch bilclirisi.

1. Uluslararast Ahilik Ktlltiirii ve Kzr~ehir Sempozyumu • a/t-Ill

Prof DI. Ali Bakkal <t>

Cacabey Medresesi islam diinyasmda astronominin I!D c;:ok ragbet gordiigu bir zamanda kurulmu§tur. Medresedeki kuyudan rasat yapilmanu§ olsa bile, medresede hocalJ.k yapan miiderrislerin astronomi ile ugra§uklanm ve burada astronorni dersi verdiklerini kolayhk.la soyleyebiliriz. Bu durum o donemde miiderrisler ic;:in onernli bir prestij meselesiydi.

II. Klqehir, rari.hl ipek Yolu iizerinde bulunmaktachr. Malatya, Sivas, Kayse­ri gibi §ehirlerden gelenler, ister istanbul' a, isrer Konya'ya gitsinler, Klr§ehir'den gec;:erlerdi. Bu donemde Dogu'dan kalktp isranbul'a ve Konya'ya giden c;:ok iinlii astronorni bilginleri varch. Bunlardan biri de Kudbiidclin $irazi (6.710/131l)'dir.

Eflakl' nin eserinde yer alan mekruplardan da anla§tlchgt iizere Cacaoglu Nureddin bey ile Mevlana arasmda iyi bir ili§ki oldugu bilinmektedir. Mevlana'.nm en ya.lunlarmda sadece sllf"tter d_egil aym zamanda miisbet ilirnlerde ilerlerni§ bazt bilirn adarnlart ve ftlozoflar da bulunuyordu. Mevlana ile dosdugu olan ftlozoflarmdan biri de Kutbiiddin $irazi idi. Y ani Kurbiidclin, Mevlana ve Cacaoglu Nureddin'in orrak dosclarmdan saytlabilir. Mevlana ile gorii§mek iizere Konya'ya giden Kutbiiddin Klr§ehir'den gec;:erken Cacaoglu Nureddin Bey ile de gori.i§mii§ olmahchr.

Yine 667/1269 yumdan sonra Kudbiiddin $irazi, Emir Bahaeddin Muhammed el-Ciiveynl ile oglu $emseddin el-Ciiveyni'yi ziyaret etrnek iizere istanbul'a gitrni§ti. Bu ziyaretinde Kutbiidclin de, gelenege uyarak astronomiye clair Nihayetii. 'l-idrak adh eserini $emseddin el-Ciiveynl'ye ichaf etrni§tir. istanbul' a gec;:erken de Kurbiidclin'in Klr§ehir'den ge<;:rni§ olrnast gerekir.

Diger taraftan Kutbiiddin, Cacaoglu Ntireddin'i Klr§ehir erniri yapan, vezir Mu1niiddin Siileyman Pervane'nin de yakm dosruydu.51

Kurbiidclin $irazi' nin Klr§ehir' den gec;:mi§ olrnas1 ihtirnali iizerinde §U sebeple duruyoruz: Kutbiidclin, Meraga Rasathanesi'nde Nasiriiddin-i Tusi'den astronorni dersi alrru§ ve Zic-i 1/h!tnfyi burada birlikte haztrlanu§larchr. Bazt gozlernler sabit alederle yapllirken, bazt.lart seyyar alederle de yapuabilrnektedir. Ancak seyyar alederle yapJan gozlernler hem c;:ok saghkh degil, hem de daha yiiksek dereceli degildi. Kutbiidclin gibi astronomlar yanlarmda her zaman seyyar astronorni alecleri de ta§unaktadular. Onun Klqehir' den gec;:erken seyyar astronorni alederiyle gozlem yapmast yiiksek bir ihtirnaldir. Hatta burada gozlem yaparken onun Klr§ehir' de bulunan bazt ki§ilere nastl gozlem yaptlacagtm ogretrni§ olrnas1 da muhtemeldir. Nirekim daha sonra Taktyyiidclin er-Rastd istanbul rasathanesi yapllincaya kadar gozlernlerine Galata Kulesinde devam etrni§tir.

51 Geni~ bilgi is;in bkz. Azmi $erbets;i, "Kutbiiddin-i $iraz.t», DiA, Ankara 2002, XXVI, 487-489.

1

1321. 1. Uluslararasz Ahilik Ktlltiirii ve Klr§ehir Sempozyumu • Cilt-DI

~ Islam Tatihinde Rasathaneler ve Olcabey Med!esesi ·~-------"-----------

13221

SONU~

islam tarihinde asuonomi bilimi din! ilimlerle birllkte ortaya t;tkmt§ ve klsa zamanda bi.iyiik geli§me kaydetmi§tir. Uzun siireli gozlemleri gertyekle§tirmek maksadtyla rasathaneler, ilk olarak Mi.isli.imanlar tarafmdan kurulmaya ba§laruru§ ve mlislli.manlarm hakim oldugu iilkelerin hemen tamammda zarnan it;inde baZl rasathaneler kurulmu§tur.

Cacabey Medresesi'nin kuruldugu XII. astrda islami ilimler alanmda uzmanla§nu§ alimler arasmda dahi asaonomi bi.iyiik ragbet gormi.i§ oldugundan s:e§itli medreselerde di.izenli olmasa bile astconomi dersleri okuculmU§tur. Yap1 taCZI ve ilgili vakfiyeler dikkate almdtgmda Cacabey Medresesi'n,in din! ilirnleri okutmak is:in kurulmu§ klasik medreselerden biri oldugu anla§Llmakla birlikte, Sayili ve Rube'in kazt raporuna gore orca avluda bulunan kuyunun gi.indiiz rasaclar1 it;in mi.isait oldugu anla§Llmaktadtr. Kuyunun rasat kuyusu oldugunu gosteren baz1 i§arecler bulunmakla birlikte bu hususca kesin bir yargtya varmak mi.imki.in degildir. Ancak kuyu, normal su kuyularma da benzemediginden, mevcut i§aceclere dayanarak burasillln gi.indi.iz rasaclar1 it;in kullantlan bir casar kuyusu alma ihtimalini one s:tkarmaktadtr. 0 donemde . astconomi t;alt§malacmm revatyta olmas1 da boyle bir ihtimali gi.it;lendirmektedir.

KAYNAKc;:A

Bayrakdac, Mehmet, islam'da Bilim ve Teknoloji ,Tarihi, 4. Bash, TDV Yaymla­n, Ankara 2000.

Bayram, Mikail "Ahtligm Bilimsel Temelleri" I Uluslararasz Ahilik Kultiirit ve . Kz11ehir Sempozyumu, 15-17 Ekim 2008.

Dizer, Muacnmer, "ibn Yunus, Ebi.i'l-Hasan", DiA, XX, 451.

Dogen: ~aban, Mii.slii.man ilim Onciileri Ansiklopedisi, Nesil Matbaacilik, isran-bull984. s.304.

Eyice, Semavi, "Cacabey Medresesi", DlA, istanbul1992, VI, 539-541.

Fehd, T., "ilm-i Felek", DiA, XXII, 127.

Goker, Li.itfl, Fen Bilimleri Tarihi ve Tiirk-lslam Alimlerinin Yeri, Ankara trz.

Kucur, Sadi S., "Cacaoglu Nlireddin", DiA, istanbul1992, VI, 541-542. :

Sayth, Aydm - Ruben, Walter, "Ti.irk Tarih Kurumu Adma Klqehir'de Caca­bey Medresesinde Yaptlan Ara§urmanm ilk Klsa Raporu", Belleten, Turk Tarih Kurumu Basunevi, Ankara 1947, c.XI, s.673-681.

1. Uluslararast Ahillk Kiiltiinl ve Kl!"§ehir Sempozyumu • Cilt-lll

Prof. Dr. A.fj Bakkal ~

Sezgin, Fuat, N.amtia Bilim ve Teknik, yev. Abdurrahm~ Aliy, TOBA ve T.C. Kiil~r ve Turizm Bakanltgt onak yaytm, Ankara, 2007, II, 25 .

Siirmell, ilyas, !Grjehir Tarihi, Ktqehir 1977, s. 41-42, 53, 55.

Tanm, Cevat Hakla, /(jrjehir Tarihi UzerineArll[tlrmalar, Ku§ehir 1938, s. 58-74.

__ _, Tarihte !Grjehri-Gii.ftehri ve Babailer-Ahiler-Bektajiler, istanbul 1948, s. 42-55.

Temir, Ahmet, !Grjehir Emiri Nur el-Din'in 1272 Tarihli Arapfa-Mogolca. Vak­fiyesi, Ankara 1959.

Unat, Yavuz, ''Battant ve Ztc-i Sabt Aclli Astronomi Eseri", I Uluslararasz Katt­lzmlz Bilim Din Ve Felsefe Tarihinde Han·an Okulu Sempozyumu (UK­HOS), $anhurfa 2006, I, 365.

_ _ _, ·"islam Diinyasmda Astronomi C::ah§malan ve Bau'ya Etkileri" , Orta­fag islam Dunyasz'nda Bilim ve Teknik, Lotus Yaymevi, Ankara 2008, s.181-188.

"Tarih Boyunca Ti.irklerde Astronomi", Ortafag islam Dunyasz'nda Bilim ve Teknik, Lotus Yayrnevi, Ankara 2008, s. 155-180.

Yigit, ismail, "Emevller", DiA, XI, 87-104.

YurtAnsiklopedisi, Ktqehir Maddesi, Anadolu Yayrncilik, yy., 1982-83, s. 49-66.

Zeydan~ Cerci, islam Medeniyeti Tarihi, <;:ev. Zeki Megimiz, Uydal Neyriyat,

isranbul1976.

1. Uluslararasz Ahilik Killtiirii ve Ku'§ehir Sempozyumu • Cilt-JU 1132~

~ Islam Tarihinde Rasathane/er ve Cicabey Medresesi ~~--------~------------------

Ek:

TOitK TARiH KURUMU ADINA ~EHiR'DE CACABEY MEDRESESiNDE YAPllAN ARA~TIRMANIN iLK KISA RAPORU *

Dr. Aydm Saylli- Dr. Dr. Walter Ruben

Cacabey Medresesi ha.kkt.odaki rivayecler:

Ar~urmarun gayesi, 1272'de (Hicri 671) Gtyasudd1o Keyhusrev ibni ~c;: Arslao zamaomda Ku~ehir valisi Nureddio CibrU ibni Caca tarafindao Klr§e­hir' de yapurtlml§ olao Cacabey Medresesioin bir hey' er medresesi oldugu §ayia­smm ve bu yolda mevcut bulunan rivayeclerin hakikare uyup uymadtklarmt resbit ermekti.

13241

~imdi carni olarak kullarulan bu binanm esk.iden medrese oldugu, gerek kap1 i.i.zeriodek.i kirabeden, gerekse binanm mirnari rarzmdan sarih olarak anl~tlmak­tadrr. Tesbir edilecek mesele, bu medreseoin ayrn zamanda astronorni ogretimi­ne hasr edilip edilmerni§ oldugu, ve bu maksac ic;:in bir rasat kuyusu ihciva edi p ermedigi idi. ·

Soylendigine gore medresenin kubbe ortasmdaki deligio alnnda eskiden bir kuyu bulunmakra ve buradao rasad yaptlmakra idi. Bu rivayet 1325 tarihli An­kara Salnamesinde yazw oldugu gibi, bugiin de muhtelif kimseler bu mesele Ue Ugili bazt hikayeler soylemekredirler. Cacabey Carnii'nde al~ ytl kadar irnam­hk etrni§ oldugu soylenen Orner hoca, kubbenio alttnda eskiden bir kuyu bu­lundugunu ve kuyuyu dedesinin korletmi§ oldugunu dedesinden naklen hikaye etrni§tir.

Kuyudan ytld.!zlarm rasad edildigi soylenmekte, fakat bu hususta ac;:tk bUgi verUmemektedir. Mahalli §iyiada, rasad kuyusu Ue alelide su kuyusu arasmda bir aymm yapiliruyor. Genellikle ytldtzlarm kuyu suyu ic;:indeki hayallerinin muphede edilrni§ oldugu zaonedilmekredir. Fakar kuyunun su kuyusu oldugu hakkmda da hic;:bir sarih maltlmar verUmemektedir. Mesela kuyuda c;:tkttk bulu­nup bulunmadtg1, suyunun nastl almdtg1 gibi meseleler i.i.zerinde hie;: k.imse ay­rmtili bUgi vererniyor.

K.az1 esnasmda kuyuyu gormeye gelen Mucurlu bir ziyaretc;:i, burasmm ~­marunda tisriin bir rasathine oldugu, b~ka rasathinelerden m li§ahede edileme­yen ytldtzlarm buradan rasad edilebUdigi, veya bu rasathinede esk.iden bir ytldJ-

• Belkten, Ti.irk Tarih Kurumu Bastmevi, Ankara 1947, c. XI, s. 673-681. (Yawn hatala.n diizeltiJ.rn4tir .)

1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiiril ve Kir§ehir Sempozyumu • Cilt-!0

Prol Dr. Ali BakkiJJ <@>

zm veya bazt yildtzlarm ke§fed.ilrni~ oldugu rivayetini naklec.mi~tir. Bu rivayet, kuyudan gi.indiiziin rasad yapmanm miirnkiin oldugu ~ekllnde manalmdm.labi­lir. Gerc;:ekte ~akull veya agz1 dar bir "rasad kuyusu"nun mcak giindiiz rasadrru miirnkiin kilmak maksaru ile yapil.nu~ olmast bahis mevzuu olabilir. Bunun ic;:in de kuyunun derin ve kuru olrnast bir mecburiyettir.

Kuyunun hem kuru, hem de derin olmas1 icab ettig~e gore, kuyu ic;:in hu­sus1 kurutma tertibanmn yapilrru~ olmast lazrmrur. Bu baktmdm ilgi c;:eken bazt rivayeclere de rasclariiDaktadrr. Cacabey Medresesi civarmda Namazgah Soka­gt'nda Kasap Kadir'in ve Osmm Sii.liikc;:ii'niin bahc;:elerinde yer alnnda avgun.lar bulunmu§ oldugu, bunlarm Medrese istikametine dondiigu ve ic;:lerinin sel top­ragt ile ukaiun1~ ve kuru oldugunwi gorii.ldiigii soylenmektedir. Aynca, bir sel basmas1 Sirasmda kuyuya aalan samarun §ehrin ba§ka bir mmukastnda akart bir sudm c;:tkngtnm ve La.le Carnii civarmda yer alo bir mecradm mumla yiiriine­rek Cacabey Medresesi kuyusuna gelindigin:in tecriibe edilmi~ oldugu gibi iki hikaye de mevcucrur. Ba§ka yerlerde de benzerlerine rasclmm bu gibi hikayeleri ihtiyacla kar~tlamak akla gelirse de, suyunun kuru oldugunu veya kurutma terti­ban bulundugunu ifade ermeleri baktmmdm dikkate degerler.

Cacabey Medresesi rninaresinin, ·medresenin giiney-bausmda olmasuun gay­ri tabU oldugu, bunun ashnda minare olrnaytp rasat kulesi oldugu da soylen­mekte ise de, bunun eskiden incikal erme bir rivayet olmadlgt, daha fazla medre­senin bir rasad medresesi oldugunu kabul etmek ve ettirmek isteyenlerin bu tezlerini desreklemek iizere ileri siirdiikleri rasyonalizasyon ~ek.linde bir deli! oldugu anla§Ilrnaktadu.

Kuyunun alelade bir su kuyusu oldugu fikrini miidafaa ecmek isteyen bir ~ahsa da rasclanrm§ur. Fakat bunun da eskiden ~a rivayeclere dayariiDadlgt, fakat boyle bir nokra-i nazan ileri siirmek suretiyle binarun carni olarak kalma­smt cemine yardlm ermek istedigi mla§Ilmakradu.

Kazt Esnasmda Kuyunun Ortaya <;tkan Yeri ve ~ekll:

Kazt raporuna gore, kubbe alana isabet eden ktsrmda 7x3 metre ebadlnda bir sahmm do§ernesinin kuduillnast ile kaztya ba§lmdl. Do~eme alanda 15 em. kadar kalmltkta bir sel ropragt rabakasma rasclmdl. Bu rabaka gayer yumu§aktl ve kiirekle kaldln.labilecek halde idi. Bu tabakarun alanda, tahta do~emesi kaldl­rilm rmnrtkmm kapt ve mihrab istikameclerinde takriben iki~er metrelik iki miintehada zeminin muntazam ve yass1 do~eme ta§lart ile orrii.lii oldugu goriil­dii. Kubbe alana isabet eden takriben 3 X 3 rn. ebadmda bir sahada bu ta§lara rasclmmarm~m (kubbe onasmdaki yuvarlak deligin de c;:apt 3 m.dir).

Ktr~ehir ya§Warmdan birinin soyledigme gore medresenin eski zemin seviyesi §irndikine nazarm hayli c;:ukurda imi§. Bulunm do§erne ta§lart bu soylentinin dogru olmadlgma i~aret ettigi gibi, bu ta§larm en eski zemin seviyesine a§agt

1

1325. 1. Uluslararas1 Allilik Killtiirii ve .Klriehir Sempozyumu • a/t-Ill

~ Islam Tadhinde Rasarhaneler ve cacabey M~i ~~--------~------------------

1326 1

yukan cekabiil eccigi de cemel t~lanmn tetk.iki ile kesin olarak anl~t.lmt§tlr. ~oyle ki, medresenin ic;: kaptstrun sag kenarmda iki kamerin birl~cigi yerde duvarm yam ka:?tlarak temel t~larmm vaziyetine baktlmt§nr. Temel t~larma baglt ufkJ bir t~ bulundugu goriilmi.i§tiir ki, bu t~m i.ist saclu duvara yaktn lastmda yonrulmU§, fakac duvardan uzak lasmt yonrulmadan buakt.lmt§nr. Eski d6§emenin alnnda kalmast icab eden bu bi.iyiik t~m §irndiki tahta do§emeden seviye fark.t 75 em.dir. Sel copragt alnnda bulunan ve yukartda sozi.i gec;:en yasst c~larm seviyesine gelinee, tahta d6§eme, kiri§ler ve istinat t~lart 20 em., sel topragt 15 em., d6§eme t~lart ile hare;: 20 cm.,dir. Demek ki bu d6§eme t~lan §irndiki zeminden 55 em. derinde ve temelde bulunan ufkJ t~tan 20 em. yiik­sektedir. ~u halde eski zemin seviyesi bu do§eme c~larmdan c;:o~ daha ~agtda olamaz.

Do§eme t~larlDlD bulunmadtgt mmukada ve takriben 3x4 metre ebadmda bir sahada, kuyu izini belircen orgi.i t~larmtn bulunmast i.imidi ile kazt ilerletil­di. Boyle izlere rasclanmaymca kubbenin tam alondaki ki.ic;:i.ik bir saha derinle§­tirildi. 2 metre derinlikte goriilen ve muntazam bir §ekilde tertib edilmi§e ben­zeyen bazt t~lar bir kuyu izi §iiphesini ilk olarak verdi. Bu t~larm alonda ve c;:izmeleri muhtemel gori.inen dairede b~ka t~lara pek rasclanmadt ise de, kazt biraz daha ilerledikten sonra bu t~larm lasmen c;:evreledigi claire ic;:inin dolma ve c;:evre dt§mm ana toprak oldugu fark edildi. Gen;ekten pek haflf kazma darbeleri ile dolma toprak adeta kendiliginden ana topraktan aynldt ve claire §eklindeki bir mmuka bu surecle kendini gostermi§ oldu. Bu claire ic;:inde derinl~tikc;:e aym hal devam etmi§ ve kuyunun mevcudiyeti, tahta d6§eme saclundan 1 metre kadar derinlikten itibaren derinlere dogru ac;:tkc;:a kendisini gostermi§tir.

Kuyunun eski agtz seviyesi belli degildir. Agtzm eski do§eme t~lart hizasmda veya paha yiiksekte olmast icab eder. Kuyunun c;:apt, cidar orgi.i t~lart haric;: 180 em. kadardtr. ~imdiki zeminden 3 metre derinlikten itibaren kuyunun c;:aptntn geni§lecpgi goriilmii§ti.ir. Cidar c~lar1 8 inci metreye kadar hemen tamamen akmt§or. Kuyunun bina cephesi carafindaki kenart, ic;: kapt e§iginden 4 metre mesafededir. Kuyu kubbeye nazaran tamamen merkezi vaziyette ve kubbenin tam alnndadu.

Kuyunun Derinligi

Kuyuda rasclanan t~larm ekserisi ki.ic;:iikli.i bi.iyiikli.i molozlardan ibareccir. Bunlarm umumiyecle kuyu korletilirken ic;:eri aolmt§ t~lar olmast icab eder. Nisbecen bi.iyiikc;:e ve muntazam t~lara da rasclanmt§ ve bunlar bazen kuyu cidarlarmda bulunmU§tur. Cidarlarda bulunan t~larm da ekseriyecle orgi.i t~l olmaytp, di.i§erken kenara dayantp kalmt§ oldugunu gostereri deliller mevcuttur. En bi.iyiik ve muntazam t~lara alo metre derinlikten itibaren cek tiik. rasclan­maya b~lamt§tlr.

1. U/uslararcm Ahilik Kiiltiini ve Kuiehir Sempozywnu • Cilt-m

Prof Dr. Ali Bakkal ~

Kuyu kenarlanndan c;:tla.p di.i§en orgii r~laruun derinlere dii§tiigune ve bun­lara ancak aln metreden daha ~aguarda rasclanrugma gore, kuyunun derinligi­nin aln merreden hayli daha fazla oldugu ve tabarun, suyun beUrmeye b~larugr 6'mcr ·metreden c;:ok daha ~agrda bulundugu manasrru c;:tkarmak icab eder. Derirrligin fazla olmasr ise kuyunun rasad kuyusu oldugu §ayiasmr destekler. Kuyu derinliginin su seviyesi alunda hayli devam etmesi de aym bakrmd;u:r onerruidir.

Ar~nrmaya 7.5 merreden sonra devam edilememi§ ve kuyunun taban c{erin­ligini tesbit ermek miimkiin olmamr§ur. Yukanda da soylendigi gibi, 6'mcr metreye kadar c;:tkan ad! r~larm c;:ogunun kuyu korletilirken ic;:eri allian t~lar­dan ibaret oldugunu dii§iinmek makul olur. Burrlarm ancak bir krsmmm yar­rumcr orgii t~lar! oldugu farz edilebilir.

Kuyu c;:apmm do§emeden rakriben 3 metre derinlikren itibaren geni§ledigi goriilmii§tiir. Ala metre derinlikte kuyunun c;:apr 260 em. olarak resbit edilmi§­tir {§ekil 1). Kuyu c;:apmm ~aguara dogru geni§lediginden· §iiphe edilmemek icab eder. Fakar ~agr inildikc;:e kuyunun c;:apmda goriilen fark, kuyunun asu §ekline nazaran miibalagalr olabilir. Bir defa, kuyunun geni§lemeye b~larugr mrnnkada giiney-dogu istikametinde duvar krsrrunda kiic;:iik ve· mevzi! bir kum tabakasma rasclanrru§trr. Kuyu da bu seviyede daha fazla bu istikamete dogru geni§lemektedir. Diger taraftan, kuyunun zamarrla harap olarak su ile doldugu, ve aluncr metrede ve daha derinde c;:tkan suyun §ariyet hassasr ile lie;: metre kadar bir ~eklige, yiikseklik ile orantrlr olarak niifuz ettigi ve bu mmnkalarda ana toprak duvarlarr itikale ugramgr ve kuyu c;:aprrun bu sebeple de daha geni§lemi§ oldugu di.i§iiniilebilir. Mamafrh ashnda da kuyunun ~agr dogru hie;: olmazsa 8'inci merreye kadar geni§ledigi muhakkak olsa gerekcir. Mesela §ekil 2' deki C t~mm kuyudaki vaziyeti bu intibar veriyor.

Kuyudaki Su Durumu

Suya altrncr metrede rasclanmt§ ve 7.5 metrede suyun hala "bunalmt§" su olmakta devam ettigi gori.ilmii§tiir. Yani suyun, yanlardan ve tabandan, bazan yeri pek tayin edilemeyecek §ekilde srzrugr, bazan da az c;:ok bariz olarak bazr noktalardan kaynadtgr, fakat kazr devam ettikc;:e su srzmusmm azam1 oldugu bu kaynama noktalarrmn da aynr kalmayarak miitemadiyen degi§tigi mii§ahede edilmi§rir. Civar evlerdeki kuyularda suyun umumiyecle bir ana damardan c;:rk­ugr soylenmektedir. Bu kuyuda da boyle bir damarrn biraz daha derinde bu­lunmasr muhtemeldir. Belki de suyun bunalmt§ su olmakra devam etmesi, eski­den bu suyu kanalize etmek ic;:in kuyu etrafmda almmr§ bazr tettibat neticesi olabilir. Su seviyesi altrna inmek im..lciru bulunmadtgr.ndan bu cihecler tesbit edilemerni§cir.

1132~

1. Uluslararasz Ahilik Kiiltiirii ve J?i§ehir Sempozyumu • Czlt-m

~ /s/;Jm Taiihinde Rilsathaneler ve CaadJey Medresesi

13281

Yukanda bahsi ges;en ~ayialara nazaran kuyunun suyu bir surecle kururul­makta idi. Kuyuda su seviyesine eri§ildikten iis; giin sonra, halen Hac1 Halil oglu Orner' e ait olan baht;:edeki havuzdan ges;erek yer alnnda bir miiddet akaktan sonra umaga kaulan bir suyun kesilmi§ denecek derecede azalrm§ oldugu habe­rini aldik. Bu hususta bilgilerine miiracaat ettigimiz muhtelif kimseler: "Bu su biz bildik bileli kesilmeden akardl' demi§lerdir. Kuyu suyunu s;ivicleyerek bu nokta ile kuyu arasmda bir irtibar aramaya s;alt§uksa da, enesi sabah ne suda, ne de kuyuda s;ivitten iz bulamaruk. Kuyu suyunun klsmen d.I§arl akug1 ve §imdi harap ve roprakla dolu olrnalarma ragmen, eski avgunlarm suyu bir dereceye kadar kanalize ettikleri, ve s;ividin buralarda siiziiliip kalm1§ oldugu bir ihtimal olarak aida gelebilir. Cacabey Medresesinden itibaren arazi, avgunlarm gori.il­mii§ oldugu noktaya ve kesilen suyun bulundugu §emte dogru haRf meyillidir.

Sonradan alman bir habere gore, kuyunun cekrar doldurulmas1 bu suyun giirlC§mesine sebep olrnarru§tlr.

Bundan takriben kirk yll onceye kadar (1907 civart) Medresenin batJ duva­nndan a§agt yukan 50 metre mesafede bir kuyu bulundugunu civarda oturan ve yukanda bahsi ges;en Osman Siiliiks;ii nakl etmi§tir. Bu kuyunun kuzey duva­nnda s;oop inmeyi kolayla§macak §ekilde orgii ta§larmdan d.I§arl dogru s;oonn tC§kil eden saflha §eklinde ko§eli ta§lar (say) varml§. Bu kuyu belki de rasad kuyusu suyunun kururulrnast is;in ilk kademeyi tC§kil ediyordu. Medrese kuyu­sunun uzun zarnan aul kald.Igt ve korlecilmezden once uzunca bir miiddet sulu kuyu olarak muhafaza edilrni§ oldugu muhcemeldir.

Kuyuda bulunm~ olan ta§lar; kuyuya inme ve s;tkma is;in terti bat:

~ekil2'de gosterilmi§ olan ta§larm ebad bakunmdan birbirlerine nisbeten az

farkh olduklart goriilrnektedir. Diger taraftan, her iis;ii de merdiven ta§ma ben­zemekte, yalruz teferruat bakunmdan baz1 farklar goscermekcedirler. Bu ta§lartn kuyu. is;in husust olarak yontulmu§ ta§lar olmadlklart, fakat merdiven vazifesi gormek baklmmdan elveri§li haztr bazt ta§larm bulunarak bunlardan faydala­mlrm§ oldugu dii§iiniilebilir. Resim 3'ce goscerilen ve 7.5 metre derinlikte bu­lunmu§ olan mermer siitiin paryas1 bu fikri desteklemektedir. Mamafih daha kesin bir sonuca varmak, ancak kuyuda daha derine inilmek ve s;tkacak diger ta§lart incelemekle kabil olabilir. 7.5 mecrede goriilmii§ olan biiyiik bir mermer pars;asm1 s:tkarmak kabil olmadan ata§tlrmamn durdurulmas1 zorunda kalmml§­ur. Kuyu rasad kuyusu olduguna gore, herhalde inme ve s;tkma i§inin kolayhkla yapuabilmesi icab eder. Belki de binarun ba§ka bir yerinden dehliz §eklinde bir merdivenli yoldan kuyuya irune tertibau mevcurcu. Resim3'ceki ta§lar s;ok agtr olduklartndan, bunlarm kuyuyu korlermek i9in d.I§arrdan ta§marak kuyuya aulrm§ olrnamalart icab eder. Burtlar orgii ta§lar1 olduklarma gore de kuyuda bir fevkaladelige i§arerrirler.

I. Uluslararasl AhiliJI. Kiiltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • 01t-III

Prof. Dr. Ali Bakkal <I>

Kuyu ic;:inde rakriben 220 em. derinlikte bulgur t~t.~eklinde mermer bir t~ bulunmu~t\lf. ~el<il 3'te gorli.len bu t~ bir siitun kaidesinin ic;:i oyularak yapt.l.­mt~ru. Bulgur t~l veya soku olmak ic;:in c;:ok kuc;:iik, dibek olmak ic;:in buyiiktiir. Havan olarak kullant.l.dtgt muhakkak olmakla beraber, bu t~m aslmda mukaar bir giine§ saati oldugu bir ihtimal olarak akla gelebilir. ibrenin takt.l.~eagt ktsrm ktn.knr. <;::ukur sauhta taksimat c;:izgisi bulunmamaktadtr. Taksirnat §ebekesinin kazt.l.mJ~ veya zamanla silinmi~ olmast muhtemeldir. 7.5 metre derinlikte ayrit §ekilde ve mukaar sathJ daha biiyiik, fakat kenarlarr daha inee bir ta§ daha bu­lunmu§tur. Bu t~ dome bir kiire §eklindedir.

Medresenin dammda brrakt.l.rru~ mermerden saflha ~eklinde bir tek t~ bu­lunmu§tur (resim: 6, 7). Duvar tezyini ic;:in h?Ztrlanan kaplama levhalara benze­yen bu ta§tn kahnhgr 4-5 em. kadardu. Dzerinde.ki c;:izgiler 1 mm. kadar derin­li.ktedir. Her dart kenarda da yalmz eepheye yaktn ktstm yonrulmU§ ve kiic;:lil­tiilmii§tiir. Kenarlarm arka ktsmr kaba brrakt.l.mt§tlf, ve yontulmu~ ktstmlara nazaran dt~ar1 t~ar vaziyettedir. Bu baktmdan duvar tezyini ic;:in haztrlanmi§a benzemiyor. Arka sathm yalmz orta ktsrru biiyiik kavisli bir silindir sathmm kuc;:iik bir kesiti §eklinde yontulmu§, bunun euafi yontulmadan buaktlmJ~nr. Medresede bu t~m hesab eedveli olarak kullant.l.mt§ olmasr akla gelebilir.

Tandu yeri ve kiip; kuyunun korletilmesi:

Kuyunun sagmda ve eski do§eme seviyesi alanda bir tandtr yerine rasclandt. Burada c;:ana benzer §ekilde ve iistii ile ala ac;:tk bir kiip bulunmu§tur. Kupiin agzr do§eme seviyesinden 85 em. derinli.kte idi. Kupiin yiiksekligi 90 em. idi. (resim: 8) . Kiipiin ac;:tk olan ala kmlrru§ olmay1p hususi olarak ac;:tk b1raktlmJ~a ve kavisli bir ~ekilde siislenmi§e benziyordu. Kiipiin ala ta§ parc;:alarr ve tugla topragmdan yapt.l.mJ§ hac;:tan (horasan) bir temel iherine slktea oturtulmu§ ve yapt§nrt.l.mJ~, ecrafi da biiyiikc;:e c;:omlek parc;:alart ile takviye edilmi~ti. Kiipiin ic;:erisi toprakla dolu idi. Bu toprak ic;:inde kiic;:iik saytda c;:ini ve seramik parc;:ala­nndan ba§ka kemik parc;:alar1 ve yumurta kabuldarJ bulunmu§tur. Kemikler ekseriyecle kaburga kemikleri idi. Kiipiin ecrafmdaki topragm kiil, komiir ve yanrru~ c;:omlek parc;:alart ile dolu oldugu goriilmii~tiir. Kiipiin kendisinde ve ic;:indeki toprakta yantk izleri bulunmamt§Uf. Kiipiin tabanmda 30 em. kadar derinde, 20 em. yiikseklikte bir kiip govdesi ktsnn (c;:ember §eklinde) bulUflmu~­tur. Bunun alanda, b~ka yanmt§ maddelere rasclanmarm~ar. Kuyu ic;:inde de nadiren ve yer yer yantk tahta parc;:alarma rasclanmi§tli. <;::an §eklindeki · kiipiin dt§mda ve ic;:inde bulunan toprak dikkacle temizlenmi§se de, kiip esasen c;:aclarm~ oldugundan ve ancak ic;:inde ve dt~mda bulunan toprak yardtrru ile ~eklini mu­hafaza ettiginden, saglam olarak yerinden c;:tkart.l.amarm§.tlf.

Muhtemel olarak burast tandtr yeri olarak kullant.l.rru§ ve burada muhtelif tandtrlar kurulmu§tur. Sonradan tandtr yeri terk edilmi§ ve ic;:ine c;:an §eklindeki kiip yerle§tirilerek belki gtda deposu olarak kullant.l.mJ~nr. Tandu yerinde ve

1. Uluslararast Ahilik Killtilrii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-IU 1132~

~ Islam TaJiNnde Rasathimeler ve Cacabey Medresesi

13301

kuyunun ic;inde ve kenarlannda bulunmu§ olan seramik ve c;ini parc;alart gibi bakiyeler roplanarak muhafaza edilmi§tir. Etnografya mi.izesi miidiirii Remzi Oguz Ank'm vardtgt sonuc; §Udur ki, bu mrnnka umumiyecle ta§lffia toprakla dolmu§ oldugu ic;in, bu c;omlek ve c;ini parc;alan stratigraftk bir sualanma gos­termemekte ve kronolojik baktmdan sarih sonuc;lar vermemektedir. Tanchr yeri ve kiipiin medreseye ait olmalart muhtemel oldugu gibi, bunlarm medreseden eski olduklart da akla gelebilir.

Ara§t.lrmarun durdurulmast:

Kuyuda su c;tkuktan sonra, kazt ilerledikc;e c;al1§ma temposu da o nisbette agtrla§IDl§tlr. Suyun bo§alnlmast bir emme basma tulumba . ile yapiliru§, 4.7.1947 sabalu su 25 dakikada, 6.7.1947 sabalu bir saar 25 dakikada, 7.7.1947 sabalu ise iki saatte bo§alulabilmi§tir. Kuyu c;apmm a§agt dogru biiyiidiigu soy­lenmi§ti. Su mmnkasmda duvarlar biitiin gece tslanarak yumu§adtgmdan toprak kaymasm1 onlemek ic;in bu ktstmlarm almmast icab etmi§, ve bu surecle kuyuda derinlC§tikc;e c;tkan c;amur hacmi derinlC§me ile birlikte hayli arrmaya ba§larm§­ttr. <;alt§ma 7.5 metre derinlikte aruk giic;liikle ilerler hale gelmi§, diger taraftan da kuyu duvarlarmm alt kts1roda ic;erlek olmast, iistte bo§ta kalan roprak tabaka­smm goc;mesi rehlikesini dogurmU§tur. Kuyunun ic;erlek duvarlarmt oldugu §ekilde muhafaza etmek giic; ve masrafh olacagmdan, kuyu, do§emeden itibaren iic;iincii metreye kadar tekrar doldurularak emniyetli bir halde buaktlmt§tlr.

1. U/uslararast Ahilik Kiiltiinl ve IO.Tfehir Sempozyumu • Ct7t-m

Prol Dr. Ali Bakkal ~

~EKiLLER

~eldl 1: Kuyu crapmm ~agr dogru geni§lemesi

A

ss (! .....

c

B I 1

_,_ - -·----

D

~ekil2:

1

1331 . 1. Uluslararast Ahilik Kfiltiiril ve ~~r~ehir Sempozyumu • Cilt-IJI

~~k~~~n_mmm_·~· -~_Rrua ___ m_w_~_u~·v,_e_~-~~y_M_~ ___ ~_i __________________________ ___

13321

A, 5.5 ile 6 metre arasmda bulunmu§tur. Bundan sonra ~tkan biiyiik ta§ B'dir. Sanhlart yonrulmu§, fakar bir par~as1 kmlnu§ hissini vermekredir. Bu ta§ kuyunun giine§ duvarma biti§ik ve diiz saclu yukanda olarak bulunmu§tur.

B'nin tam alunda kuyuda c;tkan en biiyiik ta§ bulunmu§tur. C, 6 metre Ue 6.5 metre arasmda, ucu duvarla temasta ve muhaddeb saclu yukartda bulun­makta idi. Sauhlart olduk~a munrazam, fakar §uradan buradan kiic;iiklii biiyiik­lii par~alar kopmu§.

C' nin seviyesinde ve kar§t duvarla temasta yass1 bir ta§ daha bulunmU§tur. Saclumn eban katriban 30 40 sm.dir.

D, kuyunun orrasmda 6.5 - 7 metre derinlikte bulunmu§tur. Prizma §eklin­dedir. Maktat ikizkenar ii~gen §eklindedir.

~ekil3: 7.5 metre derinlikte bulunan mermer siirun parc;ast

I

~ I

~ekil4: 220 em. derinlikre bulunan bulgur ta§t §eklindeki mermer ta§. lyfu­kaar bir giine§ saati olma ihtimali vardtr. Kaqtltkh iki kenar (a, b) diiz; iic;iind.i

kenarda da kiic;iik bir sauh vardu.

1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Klr§ehir Sempozyumu • Cllt-lff

Prof. Dr. Ali Bakkal ~

~el<il5: 7.5 m. derinlikte bulunan mukaar saclu daha biiyiik, kenarlan daha ince bir ta§. Bu ta§ dome bir ki.ire §eldindedir.

Resim 6: Medrese dammda bulunmu§ olan mermer saflhanm §ekli ve onden goriinii§ii

Resim 7: Medrese dammda bulunmU§ olan mermer saflhanm arkada.ll goriinii§ii

1. Uluslararast Ahilik Kiiltiirii ve Klr§ehir Sempozyumu • Ci/t-m 1133~

~ Islam Tarilzinde Rasatlumeler ve caca.bey Medtesesi

13341

Resim 8: Kuyunun sagmda ve eski do~eme seviyesi alunda bulunan tanrur yeri ile iistii ve alu ac;tk kiip

Resim 9: Kuyunun ilk sarih izi Resim 10: Su c;tkmad~ once kuyudan bir goriinii~.

1. Ulus/ararast Ahilik Kiiltiini ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-m