1

M. M. Musayev

Türkoloji dilçilik

Bakı-2012

2

AӘRBAYCAN RESPUBLİKASI TӘHSİL NAZİRLİYİ

BAKI SLAVYAN UNİVERSİTETİ

M. M. MUSAYEV

TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK

Dәrslik

Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyinin

23.01.2012-ci il tarixli 107 No-li әmri ilә tәsdiq edilmişdir

BAKI-2012

3

Bakı Slavyan Universiteti Elmi Şurasının qәrarı ilә çap olunur

Elmi redaktor: Әmәkdar elm xadimi,

Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya

elmlәri doktoru, professor KAMAL ABDULLAYEV

Rәyçilәr: filologiya elmlәri doktoru, professor

Ahmet Bican Ercilasun

filolologiya elmlәri doktoru, professor

Tofiq Hacıyev

filologiya elmlәri doktoru, professor

İkram Qasımov

Filologiya elmlәri namizәdi, dosent

Şaban Hüseynov

Mehman Musayev. Türkoloji dilçilik. Bakı, 2012.

Dәrslikdә ümumtürk mәdәniyyәti, türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları açıqlanır,

türk әdәbi dillәrinin sosiolinqvistik tәsnifi vә xәritәsi verilir. Türkoloji dilçiliyin Mahmud

Qaşqarlıdan günümüzә qәdәrki tarixi iki mәrhәlә vә dörd dönәmdә dövrlәşdirilir. Türkologiyaya

dair әsәrlәr müqayisәli, müqayisәli-tarixi; tәsviri, tәsviri-normativ vә tarixi-müqayisәli türkoloji

dilçilik metodologiyası baxımından öyrәnilir. Әrәb vә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәri vә

1970-ci illәrdәn bәri türkologiyada istifadә edilәn yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrin tәtbiq

olunması qiymәtlәndirilir. Filologiya elmindә yeni olan linqvistik mәsәlәlәr dә dәrslikdә

gündәmә gәtirilir. Azәrbaycan türk әdәbi-bәdii mәtninin koqnitiv-konseptual, intellektual

özәlliklәrindәn, qavramlar dünyasından vә özәl mәtnqurucu işarәlәrindәn bәhs olunur. Bәdii

mәtnin әdәbi-, üslubi-, semiotik- vә konseptual-linqvistik tәhlillәri verilir.

4

Әziz müәllimim, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının akademiki, filologiya elmlәri

doktoru, professor Ağamusa Axundovun anadan olmasının 80 illiyinә ithaf edirәm.

KİTABIN İÇİNDӘKİLӘR

Ön söz

Giriş

5

1. Türklük vә türk dili qavramları

2. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi

3. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri

3.1. Koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә metalinqvistika qavramları

3.2. Linqvistik qavram

4. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları

4.1. Ortaq türk dili qavramı

4.1.1. Qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramları

4.1.1.1. Türk dillәrinin tәsnifi

4.1.1.2. Müasir türk әdәbi dillәri vә xәritәsi

Girişә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar

ӘDӘBİYYAT

I HİSSӘ

TÜRKOLOJİ DİLÇİLİYİN TARİXİ

1. Türkoloji dilçiliyin keçdiyi tarixi inkişaf yolu

1. 1. I mәrhәlә

1.1.1. XI-XVIII yüzillәrdә türkoloji dilçilik: ilk lüğәtlәr vә qrammatika kitabları

1.1.2. XIX-XX yüzillәrdә tәsviri vә tarixi-müqayisәli araşdırmalar

1.2. II mәrhәlә

1.2.1. XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırmalar

1.2.2. XX yüzilin sonu vә XXI yüzil: yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәr

2. Türk dillәrinin müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә

öyrәnilmәsi

2.1. Qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinә dair müqayisәli fonetik, fonoloji,

qrammatik, leksikoloji, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik araşdırmalar

2.1.1. Fonetika vә fonologiya

2.1.1.1. Dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi

2.1.1.2. Müqayisәli türkoloji dilçilikdә fonetika vә fonologiyaya dair araşdırmalar

2.1.2. Morfologiya

2.1.2.1. “Morfem” vә “morfologiya” terminlәri haqqında

6

2.1.2.2. Tәsviri, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji dilçilik

yöntәmlәri haqqında

2.1.2.3. Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik araşdırmaları

2.1.3. Sintaksis

2.1.3.1.Müqayisәli türkoloji dilçilikdә sintaksisә dair araşdırmalar

2.1.3.1.1.Mürәkkәb cümlәlәrin konseptual-struktur tәsniflәndirmәsi

2.1.3.1.2. Mürәkkәb cümlәlәrin normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik

normaları vә variantları

2.1.4. Leksika, leksikologiya vә leksikoqrafiya

2.1.4.1. Türkoloji dilçilikdә leksikoqrafik işәr

2.1.4.1.1. Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr

2.2. Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi

2.2.1. Әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları

2.2.2. Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmış linqvistik işlәr

2.2.2.1. XIX yüzil vә XX yüzilin ilk qәrinәsindә yazılmış dil vә qrammatika kitabları

2.2.2.1.1. Mirzә Kazım Bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Azәrbaycan

lәhcәsi ilә” (1846) adlı kitabı

2.2.2.1.2. Otto Böthlinqkin “Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә lüğәt” (1851)

adlı kitabı

2.2.2.1.3. “Altay dilinin qrammatikası” (1869) adlı kitabı haqqında

2.2.2.1.4. P. M. Melioranskinin “Qazax-qırğız dilinin qrammatikası” (1894-1897) adlı

kitabı haqqında

2.2.3. XX yüzildә türkoloji dilçilik әsәrlәri

2.2.3.1. Fonetika vә fonologiyaya dair görülәn işlәr

2.2.3.2. Qrammatika: morfologiya, sintaksis vә söz yaradıcılığı sәviyyәsinin öyrәnilmәsi

2.2.3.3. Leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsi

2.2.3.3.1. Leksikologiya

2.2.3.3.2. Leksikoqrafiyaya

2.2.3.3.3. Frazeologiya

2.2.3.4. Dialektologiya

2.2.3.5. Türkoloji dilçilikdә dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları

7

Birinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar

Әdәbiyyat

II HİSSӘ

TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK BU GÜN: PROBLEMLӘR, PERSPEKTİVLӘR VӘ

YENİLİKLӘR

1. Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni yöntәmlәrin paralel olaraq işlәnilmәsi

1.1. Tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tәsviri dilçilik yöntәmlәri

1.2. Funksional, semantik, riyazi, korpus, sosiolinqvistik, statistik, mәtnlinqvistik,

koqnitiv-konseptual vә s. digәr yeni araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri

1.3. Әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәrin işlәnilmә perspektivlәri

2. Çağdaş dünya düzәnindә әcdad dil, ana dili, ortaq dil vә rәsmi dil qavramları

2.1. Avrasya dil portfolyosu vә dil pasportu

2.2. Әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları

2.3. E-dil anlayışı: E-Türkcә vә E-Azәrbaycanca qavramları

2.4. Tәrcümә vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları proseslәri

2.4.1.Türk dillәri arası әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları

2.4.1.1. Azәrbaycan yazarlarının әsәrlәri Türkiyә türkcәsindә

2.4.2. Avrasiyada rusca-türkcә vә türkcә-rusca ikidilliliyi ortamları

2.4.2.1. Yan tәbәqә (adstrat), alt tәbәqә (substrat), üst tәbәqә (superstrat) vә iç tәbәqә

(interstrat) qavramları

3. Türkoloji dilçilikdә mәtn dilçiliyi vә sintaksisi araşdırmaları

3.1. Türk mәtninin konseptual-intellektual mahiyyәti

3.2. Türk mәtninin konseptual-linqvistik özәlliklәri

3.3. Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin (MSB) aktual üzvlәnmәsi

3.3.1. Sadә quruluşlu MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi

3.3.2. Mürәkkәb quruluşlu MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi

3.3.3. Parselyatikli MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi

3.4. Türkoloji dilçilikdә MSB-lәrin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi

3.4.1. Türk mәtnlәrinin әdәbi-linqvistik tәhlili

3.4.2. Türk mәtnlәrinin üslubi-linqvistik tәhlili

8

3.4.3. Türk mәtnlәrinin semiotik-linqvistik tәhlili

3.4.4. Türk mәtnlәrinin konseptual-linqvistik tәhlili

İkinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar

Әdәbiyyat

Mәnbәlәr

III HİSSӘ

TÜRKOLOJİ DİLÇİLİKDӘ ӘNӘNӘVİ VӘ YENİ TӘCRÜBӘLӘR VӘ YA

ӘLAVӘLӘR

I ӘNӘNӘVİ TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ

A. Samoyloviç. “Türk dillәrinin tәsnifinә dair bәzi әlavәlәr” (1922)

II YENİ TӘCRÜBӘ-ӘlAVӘ

Y. V. Şeka. “Rekonstruksiya prinsiplәri” (2005)

III YENİ TӘCRÜBӘLӘR-ӘLAVӘLӘR

Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt örnәklәri

3.1. Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi atalar sözlәri lüğәti

3.2. Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi frazeologiya lüğәti

3.3. Türkiyә türkcәsi-Azәrbaycan türkcәsi şәkilcә eyni, mәnaca fәrqli sözlәr lüğәti

3.4. Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi qısa feil lüğәti

9

ÖN SÖZ

Türk dövlәtlәri vә topluluqları universitetlәrinin filologiya fakültәlәrindә vә dünyanın

önәmli türkoloji mәrkәzlәrindә keçәn әsrin әvvәllәrindәn başlayaraq türkologiyanın ümumi vә

xüsusi sahәlәri ilә çox yaxından bağlı olan fәnlәr tәdris olunur. Bunlara, hәr şeydәn öncә, “Qәdim

türk dili”, “Orta türk dili”, “Cağatay dili”, “Osmanlı türkcәsi”, “Çağdaş türk dillәri” vә

“Türkologiyanın әsasları”, “Türkologiyaya giriş”, “Dil tarixi”, “Әdәbi dil tarixi”,

“Dialektologiya” vә “Toponimika” kimi fәnlәr aid edilir. “Türkoloji dilçiliyin tarixi”,

“Türkologiyanın aktual problemlәri”, “Türk dillәrindә mürәkkәb sintaktik bütövlәr”, “Türk

dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi vә mәtn dilçiliyi” kimi kursların da tәdrisinә artıq bu gün

universitetlәrimizdә başlanılmışdır. M. M. Musayevin hazırladığı “Türkoloji dilçilik” adlı

kitabından hәm әnәnәvi, hәm dә yeni filoloji-türkoloji kursların tәdrisindә bir dәrslik kimi

istifadә oluna bilәr.

Tarixi vә çağdaş türk әdәbi dillәri, dialektlәri, şivәlәri vә onların geniş dil-danışıq

coğrafiyasının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi XI yüzildәn etibarәn başlanılmışdır. Türkologiyada

әnәnәvi-tәsviri, müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә yeni dilçilik metodları ilә hәmin dillәrin

öyrәnilmәsindә vә universitetlәrdә tәdris olunmasında isә indiyә qәdәr başlıca olaraq iki elmi-

praktik istiqamәt özünü göstәrmişdir. Birincisi–Türk әdәbi dillәri vә dialektlәri, klassik türkoloji

dilçilik mәktәblәri vә onların fundamental әsәrlәri müqayisәli olaraq Şәrq, Ural-Altay vә dünya

dillәri kontekstlәrindә monoqrafik-akademik üsulla öyrәnilmişdir. İkincisi– türkologiya elminin

tәdrisi işi institut vә universitetlәrdә tәşkil edilmiş, hәmin fәnnә dair müxtәlif dәrs kitabları,

proqramaları vә vәsaitlәri yazılmışdır. M. M. Musayevin hazırladığı “Türkoloji dilçilik” adlı

kitabı elmi-monoqrafik istiqamәtdә yeni dilçilik metodları ilә yazılmış bir dәrslik kimi diqqәti

cәlb edir.

M. M. Musayevin hazırladığı kitab “Giriş”, üç hissәdәn vә hәmin hissәlәri tәşkil edәn

ayrı-ayrı bölmәlәrdәn ibarәtdir. “Giriş”dә koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi istiqamәti vә

metodlarının türkologiyada tәtbiq olunmasından bәhs edilir. Buna bağlı olaraq türklük, türk dili,

türkologiya, türkoloji dilçilik vә ortaq türk dili qavramları açıqlanır, çağdaş türk әdәbi-danışıq

dillәri vә dialektlәrinin sosiolinqvistik tәsnifi vә xәritәsi verilir. Kitabın birinci hissәsi “Türkoloji

dilçiliyin tarixi”, ikinci hissәsi “”Türkoloji dilçilik bu gün: problemlәr, perspektivlәr vә

yeniliklәr”, üçüncü hissәsi isә “Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni tәcrübәlәr vә ya әlavәlәr”

adları ilә adlandırılır. Birinci hissәdә Mahmud Qaşqarlıdan bәri davam edib gәlәn türkoloji

dilçiliyin tarixi iki mәrhәlәdә vә hәmin mәrhәlәlәrә әsasәn müәyyәnlәşdirilәn bölmәlәrdә

işıqlandırılır. Belә ki, türk dillәrinә dair yazılmış fundamental әsәrlәr vә digәr bütün önәmli

türkoloji dilçilik işlәri ümumi elmi metodologiya vә tәtbiq edilәn konkret metodlar baxımından

iki hissәyә ayrılaraq öyrәnilir:

1. Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik işlәri;

2. Tәsviri, tәsviri-normativ vә tarixi-müqayisәli türkoloji dilçilik işlәri.

Hәr iki bölmәdә bir neçә türk dilinin, qrup türk dillәrinin, ümumtürk dilinin vә ayrı-ayrı

konkret türk әdәbi dillәrinin fonetikası vә fonologiyasına, qrammatikası vә sintaksisinә,

lesikologiyası, leksikoqrafiyası vә frazeologiyasına hәsr olunmuş türkoloji dilçilik işlәri öyrәnilir.

Sözügedәn hissәdә türkoloji dilçilikdә mövcud olmuş әsas dilçilik mәktәblәri haqqında geniş

elmi mәlumat verilir, müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi istiqamәtlәrinin,

dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışlarının mahiyyәti açıqlanır. Türkoloji dilçiliyin tarixindә

önәmli yer tutan fundamental әsәrlәrdәn, o cümlәdәn hәm әrәb, hәm dә Hind-Avropa dilçilik

mәktәblәri әnәnәlәrinә әsasәn yazılmış qrammatika kitablarından ayrıca olaraq bәhs edilir. XI-

XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn әrәb vә türk dillәrindә yazılmış

10

qrammatika kitabları geniş tәhlil olunur. Bununla bәrabәr, Hind-Avropa dilçilik mәktәbi

әnәnәlәrinә әsasәn yazılmış Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1846),

O. Bötlinqin “Yakut dili haqqında” (1851) vә rus missionerlәrinin XIX yüzildә qәlәmә aldığı

“Altay dilinin qrammatikası” kitablarından da danışılır. XX yüzildә vә günümüzә qәdәr yazılmış

qrammatika kitabları vә digәr hәr cür türkoloji dilçilik işәlәri işıqlandırılır. Altı cildlik “Türk

dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984-2006) adlı rus dilindә yazılmış kollektiv-

monoqrafik kitab hәlәlik türkoloji dilçiliyin әn böyük tarixi nailiyyәti olaraq qiymәtlәndirilir.

Sözügedәn dәrslikdә türkoloji dilçiliyin inkişafının tarixi xronologiyasının

müәyyәnlәşdirilmәsi vә bu günkü gәlişmәlәrinin isә yeni linqvistik metodlarla öyrәnilmәsi

müasir Azәrbaycanşünaslıqda hәm türkologiya, hәm dә dilçilik tarixi baxımından çox böyük

әhәmiyyәt kәsb edir.

Kitabın ikinci hissәsinin “Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәr” adı

ilә adlandırılan birinci bölmәsindә öncә әnәnәvi vә yeni dilçilik istiqamәtlәri vә metodlarının

türkoloji dilçilikdә bu gün paralel şәkildә tәtbiq olunduğu göstәrilir. Buna bağlı olaraq 1970-ci

illәrdәn başlayaraq türkoloji dilçilikdә aparılan riyazi- vә sosiolinqvistik araşdırmalardan söz

edilir, konseptual-funksional qrammatika anlayışı açıqlanır, aktual üzvlәnmәyә aid sadә vә

mürәkkәb quruluşlu cümlәlәrdәn vә sintaktik bütövlәrdәn örnәklәr gәtirilir. Kitabın ikinci

hissәsinin “Ümumtürk dili kontekstindә ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil

qavramları” adı ilә adlandırılan ikinci bölmәsindә, hәr şeydәn öncә, sözügedәn qavramlar vә

“Avropa dil portfolyosu”(European Language Portfolio) mövzusu açıqlanır. Sonra isә bütün

bunlarla bağlı olaraq Azәrbaycan dilindә yeni әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә

alışqanlıqları, e-dil, türk dillәri arası әdәbi vә avtomatik mәtn çevirilәri vә proqram tәminatı kimi

mәsәlәlәr türkoloji kontekstdә işıqlandırılır. Sözügedәn kitabın ikinci hissәsinin “Türkoloji

dilçilikdә bәdii mәtnin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi” olaraq adlandırılan üçüncü

bölmәsindә isә sadәcә türkologiyada deyil, bütövlükdә ümumi filologiya elmindә çox yeni olan

filoloji-linqvistik mәsәlәlәr gündәmә gәtirilir. Burada ilk dәfә müqayisәli olaraq Azәrbaycan türk

әdәbi-bәdii mәtninin koqnitiv-konseptual özәlliklәrindәn, intellektual mahiyyәtindәn, qavramlar

dünyasından, semiotik sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrindәn danışılır. Bәdii mәtnin çox geniş

әdәbi-, üslubi-, semiotik-, konseptual-linqvistik tәhlillәri konkret örnәklәrә әsasәn kitabın

sözügedәn bölmәsindә aparılır. Bununla da türkologiya elmindә bәdii mәtnin üslubi, semiotik vә

konseptual özәlliklәri ilә çox geniş әdәbi-linqvistik tәhlilinin öyrәnilmәsinin yolu açılır.

Kitabın “Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni tәcrübәlәr vә ya әlavәlәr” adı ilә

adlandırılan üçüncü hissәsindә öncә görkәmli türkoloqların rus dilindәn türk dilinә tәrcümә

olunmuş mәqalәlәri yer almışdır. Bu mәqalәlәr tәlәbәlәrin türkoloji dilçiliyin tarixinә vә bu

gününә aid kitabın әvvәlki bölmәlәrindә aldığı әsas biliklәri möhkәmlәndirәcәkdir. Dәrsliyin

müәllifi tәrәfindәn tәrcümә edilmiş hәmin mәqalәlәr “Dil Araşdırmaları” (2007 Bahar, Sayı:1, s.

175-184; 2009 Bahar, Sayı: 4, s. 125-134) dәrgisindә yayımlanmışdır. Kitabın sözügedәn

bölmәsindә yer alan vә onun әvvәlki bölmәlәrindә ümumtürk leksikoqrafiyasına aid verilmiş

elmi-linqvistik biliklәri tamamlayan Azәrbaycanca-Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt

örnәklәri isә әsәrin elmi-praktik әhәmiyyәtini önәmli bir ölçüdә artırır. M. M. Musayevin

“Türkoloji dilçilik” adlı әsәrinin hәr bir hissәsinin sonunda ayrıca olaraq sual vә tapşırıqlar,

istifadә olunan elmi әsәrlәrin vә mәnbәlәrin çox geniş siyahısı verilir. Yuxarıda göstәrilәnlәrlә

bәrabәr, kitabın türkologiya elmi sahәsindә bir yeni dәrslik olaraq faydalı olacağını göstәrәn

amillәrdәn biri dә elә budur.

Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyasının müxbir üzvü,

filologiya elmlәri doktoru, professor Kamal Abdullayev

11

GİRİŞ

Türklük qavramı1 vә ya qavrayışının (konseptinin) sadә sxematik çәrçivәsi ümumtürk

mәdәniyyәti komponentlәrinin mövcudluğu ilә müәyyәnlәşir. Hәmin komponentlәrdәn biri elә

ümumtürk dili (ing. Turkic, rus. Тюркcкий язык, Çağatayca vә Osmanlıca: Turkî) vә ya

bütövlükdә götürüldükdә çağdaş türk dillәridir. Sözügedәn qavram göstәrilәn әsas vә digәr

konseptual komponentlәri ilә qloballaşan dünya mәdәniyyәtlәri kontekstindә araşdırılmaya cәlb

olunur. Әsas komponent alt qavramları vә hәmin qavramlara bağlı olan kateqoriyaları ilә birlikdә

türkologiyanın ayrıca bir sahәsi olan türkoloji dilçilikdә öyrәnilir. Bütün bunlar isә sözügedәn

üst qavramın komponentlәrinә görә koqnitiv-konseptual olaraq qavramlaşdırılması vә

kateqoriyalaşdırılmasını şәrtlәndirir.

1. Türklük vә türk dili qavramları

Türklük, türk dünyası vә türk mәdәniyyәti qavramlaşdırılması müstәvisindә qarşıya

çıxan әsas birlәşdirici faktor türk dilidir. Daha doğrusu, türkcә vә ya başqa bir ifadә ilә ümumtürk

dili göstәrilәn müstәvidә etnik-mәdәni, sosial-coğrafi, siyasi-strateji vә linqvistik-xronoloji

özәlliklәri ilә yer tutur. O, sözügedәn qavramların üst vә alt başlıqlar sәviyysindә dәrk olunması

vә konseptual-kateqorial olaraq öyrәnilmәsini şәrtlәndirir.

Türklük fenomeni türk dünyası vә türk mәdәniyyәti komponentlәrinә görә bir üst qavram

vә ya bir ana başlıq (sәrlövhә) olaraq sәciyyәlәndirilә bilәr. Digәrlәri isә sözügedәn qavramın vә

ya başlığın ayrı-ayrı konkret sәviyyәlәri vә ya alt başlıqları olaraq qavramlaşdırılır. Türklük

qavramı türk dünyası vә türk mәdәniyyәti komponentlәri ilә türkologiya elmindә öyrәnilir.

Sözügedәn qavramlaşdırmanın tәşәkkülündә çox önәmli bir rol oynayan türk dili birlәşdirici

faktoru isә konseptual komponentlәri ilә türkologiya emlinin şöbәlәrindәn birindә araşdırılmaya

cәlb olunur ki, bu şöbә dә türkoloji dilçilikdir.

1Azәrbaycan dilindәki “qavrayış” sözü “qavramlaşma” şәklindә sözdüzәltmә vә “qavramlaşdırma,

qavramlaşdırılma” kimi felin formadüzәltmә modellәrindә çox da geniş işlәnilmir. Buna görә dә dәrslikdә hәmin

sözün sinonimi kimi “qavram” morfemi işlәdilir. Sözügedәn sözün leksik mәnası dünyanın dil xәritәsinin әsas

elementi ilә bağlıdır. Daha doğrusu, qavram dünya haqqınada insan biliyinin bir vahididir, dil işarәsinin semantikası

ilә müәyyәnlәşir. O, dil formasında ifadә olunan nәzәriyyәdir, ictimai şüurdur, hәyat obrazı faktıdır. Qavramla vә

kateqoriya ilә bağlı olaraq müәyyәnlәşәn qavramlaşma vә kateqoriyalaşma işlәmlәri isә insan hafizәsindә gerçәk

prototiplәri ilә dәrk olunaraq yığılan vә beyindә yenidәn işlәnilәn biliklәrә söykәnmәkdәdir. Hәmin biliklәrin vә hәr

cür digәr mәlumatların dil sәviyyәlәri ilә ifadәsinә bağlı olaraq özünü göstәrәn ümumi “funksional-semantik

tablo”nun “on-line” olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi vә alt qavramları vә kateqoriyaları ilә adlandırılması isә koqnitiv

dilçiliyin işidir.

12

Sözügedәn qavramlaşdırma hadisәsi müasir koqnitiv elmә vә türkoloji dilçiliyin uyğun

şöbәlәrinә görә öyrәnilir. Buna bağlı olaraq dәrslikdә türkokoloji dilçiliyin dünәni vә bu günü

retprosperspektivel (keçmişә, indiyә vә gәlәcәyә görә) vә interospektivel (milli mentalitetә vә ya

“milli-mәnәvi öz”ә bağlı adәt-әnәnәlәrә vә s. görә) olaraq araşdırılır. Daha doğrusu,

retrospektiv, prospektiv vә perspektiv2 olaraq aparılan elmi-nәzәri açıqlanma sinkretik sәciyyәli

qavram, qavramlaşdırma, qavramlaşdırılma, kateqoriya vә kateqoriyalaşdırma işlәmlәrinin

aparılmasına yol açır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә üsulu özü ilә birlikdә yeni yönüm vә

yöntәmlәri3 gәtirir ki, bunlar da koqnitiv vә informasiya texnologiyaları dilçiliyinin

nailiyyәtlәrindәn istifadә etmәklә müәyyәnlәşdirilir. Aşağıda hәm koqnitiv dilçiliyin, hәm dә

2 Müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidlәri koqnitiv-konseptual olaraq gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә

görә prospektiv, tarixi keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә araşdırılmaqdadır. Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә

predmetlәr, tarixi gedişatlar bütövlükdә retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә

dyәrlәndirilәrәk kompleksiv bir şәkildә birlәşdirilmәkddir. Belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növü vә

ya digәr dil-nitq vahidlәri dә daha çox “müqayisәsiz sәciyyәli” özbәöz olan milli mentalitetә, etnoqrafiyaya,

demoqrafiyaya, folklora, mifologiyaya vә s. görә, hәr şeydәn öncә, interospektiv aspektdә öyrәnilmәkdәdir.

Yuxarıda göstәrilәn aspektlәrin bütününә görә türkoloji dilçilikdә yeni bir araşdırma-öyrәnilmә konteksti

formaşdırılmışdır: prospektiv, retrospektiv, perspektiv vә interospektiv müstәvi. Sözügedәn yönüm koqnitiv dilçiliyin

әsas linqvistik prinsiplәrindәn biri olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr (Musaoğlu 2002: 319-320; Musaoğlu, Hasanova

2006b).

Sosial elmlәrin intellektual kontekstin mahiyyәtini dillә әks etdirәn dәrk etmәyә (idraka), şüura vә tәfәkkürә

әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda

müşahidә olunmaqdadır. Müasir dilçiliyin әsas inkişaf meyli isә milli-mәnәvi dәyәrlәrә vә canlı vә cansız alәmә dair

faktorlara görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә bir-biri

ilә bağlı olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması ilә müәyyәnlәşir. Hәmin qavramlaşdırmalar vә

kateqoriyalaşdırmalar müasir elmşünaslıqda böyük tәkamül dәyişikliklәri keçirdәn vә artıq bütövlükdә koqnitiv

xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla

aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә

kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә, tәbii insan dilindә öz әks-sәdasını tapır, yәni sözün әsl mәnasında dildә

simvollaşır, sistemlәşir, mücәrrәdlәşir vә konkretlәşir. Buna görә dә dәyişәn, yenilәşәn sosial elmlәrin başında,

bizcә, dilçilik gәlir. Dilçilik elminin isә bu gün tәdqiq vә tәdbiq olunan sahәlәri getdikcә genişlәnir. Daha doğrusu,

hәmin elm sahәsinin yuxarıda göstәrilәn retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv araşdırma aspektlәri

orijinal konseptual-semantik yönümlәri vә informasiya texnologiyaları vә kompüter dilçiliyi proqram tәminatları

sistemlәri ilә ortaya çıxır. Ümumi müqayisәli dilçiliyin bu gün hәmin sistemlәrlә tәkmillәşdirilәn müqayisәli-

qarşılaşdırmalı vә -tutuşdurmalı yöntәmlәri isә yenidәn müәyyәnlәşdirilir.

Türkoloji dilçilikdә müxtәlif sistemli dillәrin vә türk dillәri materiallarının müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi

nәticәsindә müqyisәli-qarşılaşdırmalı (kontrastiv) vә müqayisәli-tutuşdurmalı (konfrontativ) yöntәmlәr bu gün artıq

çox açıq bir şәkildә müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir.

Müqayisәli dilçilikdә prospektiv+retrospektiv=perspektiv+inrerospektiv sәciyyәli binar aspektlәr vә ya artıq ierarxik

xarakterli tәk bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәti ortaya çıxmaqdadır. Hәmin istiqamәtdә sinxronik-diaxronik

sәciyyәli tәdqiqatların davam etdirilmәsi tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçiliyin pra- vә protodil dil

sәviyyәlәrinin canlandırılması işlәrinin nәticәlәndirilmәsinә dә yol açmaqdadır.

Belәliklә, türkologiyada tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi dilçilik bu gün artıq ümumi bir

prospektiv+retrospektiv=perspektiv+interospektiv aspektdә müqayisәli-qarşılaşdırmalı vә -tutuşdurmalı linqvistik

yönümü ilә konseptual olaraq müәyyәnlәşdirilә bilmәkdәdir. Frazeologizmlәr konseptual-kateqorial xarakterli

qavramlaşdırmaların vә kateqoriyalaşdırmaların ümumi vә xüsusi prinsiplәrinә görә sinxronik-prospektiv, diaxronik-

retrospektiv vә diaxronik-interospektiv sәviyyәlәrdә tәsniflәndirilmәkdәdir (Musaoğlu, Hәsәnova 2006a). 3 “Yönüm vә yöntәm” sözlәrinin sinonimlәri olaraq Azәrbaycan dilindә “istiqmәt vә metod” sözlәri dә işlәnilir.

13

informasiya texnologiyaları vә ya kompüter linqvistikasının iş prinsiplәrinin türkoloji dilçiliyin

problemlәrinin hәll olunmasındakı potensialından yeri gәldikcә bәhs olunacaqdır.

2. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual layihәsi

Türkdilli corafiyada yer tutan Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız,

özbәk, qaraqalpaq, uyğur, tatar, başkırd, çuvaş, saha (yakut), tuva, karaim, qaqauz, qaraçay-

balkar, qumuq, noqay, altay, salar, xakas tarixi etnik-milli kimliklәri ümumtürk mәdәniyyәti

kontekstinin әsas komponentlәri olaraq özünü göstәrir. Vә hәmin komponentlәr “Türk

dünyası”qavramının tәrkibini tәşkil edir.

Sözügedәn mәdәniyyәtin bütününü tәşkil edәn etnik-milli әsas vә buna bağlı olaraq da

türklük fenomeni; dünyadakı türk xalqlarının әnәnәvi vә yeni dinlәri vә inancları, adәt-

әnәnәlәri, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri ilә bir yerdә

öyrәnilmәkdәdir. Bütün bunlar; hәm ayrılıqda, hәm dә bütövlükdә müxtәlif türk әdәbi dillәri vә

dialektlәri ilә ümumtürk dili olaraq dәrk olunmaqdadır.

Türklük fenomeninin türk dili, türk dünyası vә mәdәniyyәti ilә sözügedәn

qavramlaşdırılması sivilizasiyaların universal-interaktiv qovşağında, “bilgi çağı”nın

ehtiyacılarının yerinә yetirilmәsiylә vә onun hәrәkәtverici qüvvәlәrinin göz önündә tutularaq

qloballaşmanın sürәtinә uyğunlaşdırılmasıyla öyrәnilmәkdәdir. Belә bir konseptual-koqnitiv

araşdırmanın vә ya ayrı-ayrı türk xalqları mәdәniyyәtlәri sivilizasiyası açıqlanmasının aşağıda

verilәn layihәlәndirmәyә әsasәn aparıla bilәcәyini fikirlәşirik:

1. Sivilizasiya: Әsas komponentlәri

1.1. Dünya sivilizasiyaları

1.1.1. Şәrq sivilizasiyası

1.1.2. Qәrb sivilizasiyası

1.1.3. Türk sivilizasiyası vә ya mәdәniyyәti

2. Türk sivilizasiyasının komponentlәri

2.1. Türkcә vә ya ümumtürk dili

2.1.1 Tarixi: Әcdad Türkcә (prototürk, pratürk, qәdim türk dili) Orta Türkcә (cağatayca,

osmanlıca), Yeni Türkcә, Әn Yeni Türkcә vә ya çağdaş türk dillәri vә lәhcәlәri

2.1.2. Türk dillәri, dialektlәri vә çağdaş әdәbi dillәri

2.1.2.1. Türkiyә türkcәsi

14

2.1.2.2. Diğәr çağdaş türkcәlәr

2.1.2.3. Ortaq dünya dillәri kontekstindә vә Avrasiya türkcәlәri müstәvisindә, Türkiyә

türkcәsi vә digәr inkişaf etmiş türk әdәbi dillәri әsasında bir ortaq ünsiyyәt vә әdәbi

uyğunlaşdırma türkcәsi

2.1.2.3.1. Avrasiya ortaq dillәri müstәvisindә türk dillәri arası “Dil-uyğunlaşdırma vә

dil-işlәnilmә” proqramları vә ya E-türkcә

2.1.2.3.2. Ortaq dünya dillәri kontekstindә ümumtürk dilinin vә ya ayrı-ayrı türk әdәbi

dillәrinin ana dili olaraq tәlimi, xarici dil olaraq tәdrisi vә ortaq dil olaraq işlәnilmә modellәri

2.1.2.3.3. Türkoloji dilçiliyә dair koqnitiv-konseptual sәciyyәli vә kompüter linqvistikası

işlәmli üst vә alt qavramlaşdırmalar vә kateqoriyalaşdırmalar korpusu

2.2. Dinlәr vә inanclar

2.2.1. Müsәlman türklәr

2.2.2. Müsәlman olmayan türklәr

2.2.2.1. Xristian, musәvi, şamanist vә s. türklәr

2.2.2.2. Müqәddәs dinlәrә itaәt etmәyәn türklәr

2.2.2.3. Göy Tanrı, totemizm, şamanizm vә digәr qәdim inanclar

2.2.2.4. Ateizm vә ya dinsizlik

2.3 Adәt-әnәnәlәr

2.3.1. Dini vә milli bayramlar, bütün dünyada qeyd olunan günlәr, özәl günlәr

2.3.2. Türklük-Türk dünyası qavramını tәşkil edәn mәdәniyyәt sәciyyәli digәr әsas

faktorlar

2.3.2.1. Mәrasimlәr; davranış vә yaşam şәkillәri; tarixdәn günümüzә Novruz bayramı

2.3.2.2. Şifahi vә yazılı әdәbiyyat; incәsәnәt, xalq sәnәti örnәklәri vә musiqi

2.3.2.3. Geyim, qiyafәt vә mәtbәx

2.3.2.4. Heyvandarlıq, balıqçılıq, ovçuluq, bağçılıq, kәnd tәsәrrüfatı vә s.

3. Türk kimliyi

3.1. XIX yüzilin sonları, XX yüzillin әvvәllәrindә Türk dünyasında “Kimlik

arayışları”

3.1.1. Çar Rusiyasında türk xalqlarının milli kimlik mübarizәsi ( Әli bәy Hüseynzadә vә

“Fyuzat” jurnalı, İsmayıl Qaspıralı vә “Tәrcüman” qәzeti)

15

3.1.2. Azәrbaycan Demokratik Cümhuriyyәti vә Çağdaş Azerbaycan Respublikası

(“Azәrbaycan” qәzeti)

3.2. Tәnzimat dönәmindә milli kimlik problemlәri vә milliyyәtçilik hәrәkatları

(Yusuf Akçura, Ziya Gökalp, Әli bәy Hüseyinzadә vә s.)

3.2.1. Osmanlıçılıq

3.2.2. İslamçılıq

3.2.3. Türkçülük-milliyyәtçilik ust qavramlaşdırması müstәvisindә digәr millәtçilik-

vәtәnpәrvәrlik axınları vә ya Azәrbaycançılıq, tatarçılıq, özbәkçilik, türkmәnçilik, qazaxçılıq vә

ya türk mәdәniyyәtlәri vә nәhayәtdә türk dövlәtlәri vә s. qavramlaşdırmaları

3.2.3.1. Azәrbaycançılıq vә ya “Mәn Azәrbaycanlı olmağımla fәxr edirәm”

qvramlaşdırması (Ulu öndәr Heydәr Әliyev)

3.3. Dünyәvilik, çağdaşlıq; demokratiya vә milli mentalitet

3.3.1. Atatürk, Atatürkçülük vә çağdaş Türkiyә Cümhuriyyәti

3.3.2. Heydәr Әliyev vә çağdaş Azәrbaycan Respublikası

3.3.3. Qloballaşma kontekstindә çağdaş Avrasiya türk dövlәtlәri, muxtar respublikaları,

vilayәtlәri vә topluluqları

3.3.3.1. Avrasiya qavramlaşdırması kontekstindә türk-slavyan milli komponentlәrinin

qarşılıqlı әlaqәlәri

3. 4. Aqrar, sәnaye vә bilgi cәmiyyәtlәri

3.4.1. Bilgi-informatika vә intellektual sәciyyәli informasiya texnologiyaları

cәmiyyәtlәri

3.4.2. Retprosperspektivel vә interospektivel sәciyyәli konseptuallıq kontekstindә insan,

cәmiyyәt vә fәrd qavramlaşdırmaları

3.4.2.1. Qloballaşma, cәmiyyәtlәşmә (toplumlaşma) vә fәrdlәşmә

3.4.2.1.1. Ziyalılıq vә intellektuallıq

3.4.2.2. Türk ailә quruluşu

Sözügedәn koqnitiv-konseptual layihәlәndirmә kontekstindә ümumtürk mәdәniyyәtinә

görә sıra ilә ikinci vә üçüncü qavramlar olaraq müәyyәnlәşdirilәn türk dili vә türkoloji dilçilik

qavramlaşdırmaları vә kateqoriyalaşdırmalarının problemlәri çağdaş dilçilikdәki yeniliklәrin

işığında araşdırılmaqdadır. Problemlәr ümumtürk dilinin fonetik, fonoloji, morfoloji, sintaktik,

16

mәtnlinqvistik4, leksik, leksikoqrafik vә frazeoloji materiallarına görә öyrәnilmәkdә vә buna

bağlı olaraq türkoloji dilçiliyә dair yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә konkret yöntәmlәri

üzәrindә durulmaqdadır. Türkoloji dilçilik qavramlaşdırması, ümumtürk dilinin min illik

inkişafına, qәdim türk dilinin әdәbi dillәr vә dialektlәr sәviyyәlәrindәki dil-işlәnilmә, şifahi vә

yazılı mәtnlәrin әdәbi uyğunlaşdırma işlәkliyinә, ana dilinin tәlim vә tәdrisinә görә

aparılmaqdadır.

Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yönümü bir tәrәfdәn ümumtürk dilinә dair indiyә qәdәr

aparılmış olan әnәnәvi tәdqiqatlardan, digәr tәrәfdәn isә çağdaş linqvistik axınların içәrisindә yer

tutan yeni araşdırmalardan (Dilbilim Araştırmaları 1900-2004) fәrqlәnir. Buna görә dә aşağıda

sözügedәn yönüm vә yöntәmlәrin әsaslanıldığı koqnitiv-kompüter dilciliyi vә onların iş

prinsiplәri haqqında konkret olaraq bilgi verilmәkdәdir.

3. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis5 linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri

XX yüzilin sonlarından başlayaraq dilә dair elmin әsas tәsisatları yenilәnmәkdәdir.

Hәmin tәsisatların dәyişim proseslәrindәn indi paradiqmatik vә sintaqmatik sıralanmaların

yenilәnmsi kimi dә bәhs olunur. Artıq dil digәr intellektual fәaliyyәt formaları ilә birlikdә

öyrәnilmәkdә vә dilçiliyin tәdqiqat obyekti dә mәhz buna uyğun olaraq dәyişmәkdәdir. Araşdı-

rıcıların diqqәti dil daşıyıcılarının şüurlu dil fәaliyәti üzәrindә mәrkәzlәşmәkdә, dilin özü isә әsas

dәrketmә mәnbәyi kimi göstәrilmәkdәdir. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis vә ya informasiya

texnologiyaları linqvistikası yönümlәri vә yöntәmlәri dә hәmin kontekstdә müәyyәnlәşdiril-

mәkdәdir.

İnsan biliyi vә ya bilik sәviyyәsinin sistemi necә qurulmuşdur, hansı formalarda vә

mexanizmlәrlә işlәyir? Bütün bunları vә varlıq simvollarının dәyişimlәrinә dair fakt vә

hadisәlәrin vә duyğuların yaratdığı biliklәrin dәrketmә proseslәrinin tәfәkkürdә әks olunmasını

günümüzdә koqnitiv linqvistika öyrәnir. Dil vasitәsilә insan beynindә әks olunan bilik sisteminin

alt vә üst sәviyyәlәri ilә qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması koqnitiv linqvistikanın

araşdırma prinsiplәrinin cәmi kimi dәrk edilir. Elektronik vә kompüter texnologiyalarının

4 Azәrbaycan türkcәsindә tәrәfimizdәn “mәtnlinqvistik” şәklindә işlәdilәn söz mәtnә aid olan linqvistik özәlliklәri

bildirir. Hәmin söz bir linqvistik termin olaraq ingiliscә Text Linguistics almanca texstlengüistik, rusca лингвиcтикa

тeкcтa, Türkiyә türkcәsindә isә metindilbilimsel sözlәri ilә ifadә olunur. 5Kompüter-mühәndis linqvistikası anlayışı Azәrbaycan dilindә informasiya texnologiyaları linqvistikası kimi dә

ifadә oluna bilәr.

17

inkişafı әsasında insan biliyinin dil vasitәsilә modellәşdirilmәsini isә informasiya texnologiyaları

linqvistikası yerinә yetirir (Bilgisayar Destekli Dil Bilimi Çalıştayı Bildirileri 2006).

Dilçiliyin kateqoriyalara dayalı elmi әsası gözlә görünәn bir şәkildә genişlәnmişdir. Hәll

edilәcәk problemlәr araşdırıcılardan sadәcә dilçiliyi vә uyğun sahәlәrini deyil, fәlsәfә, dәrketmә

nәzәriyyәsi, mifologiya, folklor, tarix, psixologiya, antropologiya kimi digәr sosial elmlәri dә

daha dәrindәn bilmәyi tәlәb edir. Buna görә dә, müxtәlif dillәrә dair ontoloji sәciyyәli

araşdırmalarda tәtbiq olunan әn yeni linqvistik yöntәmlәr konseptual olaraq formalaşdırılır vә

koqnitiv linqvistikanın tәtbiqi sahәlәri dә buna bağlı olaraq genişlәndirilir (Маслова 2004;

Андреева 2004).

Günümüzdә çağdaş izahı ilә insan intellektinә vә bir bütün kimi dәrk edilәn tәcrübәsinә

dair mücәrrәd vә konkret qavramların birlәşdirilә bilәn alt kateqoriyalarla fәrqli açıqlanmalardakı

tәsviri işini koqnitiv linqvistika yerinә yetirir. Belә ki, insana mәxsus sitәm vә ya giley-güzar

etmәk, tәәssüf, niyyәt, istәk, sәbәb, mәqsәd, dәyәrlәndirmә, sevgi, sevinc kimi semantik sahәlәr

gerçәk prototiplәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Hәmin kontekstdә mәhәbbәt-acıma vә ya sevgi-nifrәt

kimi linqvistik qavramlar konkret diskursiv variantları ilә dә göstәrilir.

Mәlum olduğu üzrә, dünyanın konkret vә mücәrrәd obrazları (mәsәlәn, su pәrisi,

tәpәgöz, kentavr kimi) insan şüurunda dünyanın dil xәritәsi kimi koqnitiv-konseptual xarakterli

görmә, hiss etmә, dadma, eşitmә vә oxuma dәrketmә vasitәlәri ilә әks olunur. Bütün bunlar insan

şüurunda vә tәfәkkürdә ilk mәrhәlәdә tәhtәlşüur olaraq müәyyәnlәşir. Hәmin obrazlarla dünyanın

ümumi dil xәritәsi vә konkret dil kateqoriyaları arasındakı ierarxik әlaqәlәr isә günümüzdә

koqnitiv linqvistikada araşdırılır. Daha doğrusu, sәs, morfem, söz, deyim vә mәtn komponentlәri

sıralanmaları dil-danışıq vahidlәri olaraq fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik vә frazeoloji

sәviyyәlәri ilә yenidәn kateqoriyalaşdırılır. Bunun nәticәsindә toplum, fәrd-danışan, verilәn-

informasiya vә yozumlayıcı-dinlәyәn kimi diskurs faktorları ilә gerçәklәşәn konseptual sxemlәr

dә bu gün artıq konkret dil faktları ilә qurulur. Hәtta daha geniş bir “konseptual müstәvi”dә

subyektivlik//obyektivlik dәyәrlәri müqayisә edilir. Subyektivliklә әlaqәdar ayrıca bir dil

mәrkәzçiliyi vә ya “eqoizmi”, bir başqa sözlә hadisә vә faktların dәyәrlәndirilmәsindә mәzmun

vә ifadә baxımından digәr sosial әsaslarla müqayisәdә “dil daşıyıcısı”na dayalılıq nәzәriyyәsi

yaradılır (Мурясов, Самигуллина, Федорова 2004).

Koqnitiv linqvistikada insan faktoru çox vaxt çağdaş sosial elmlәrin ümumi bir elmi

araşdırma әsası sәviyyәsindә dә irәli çıxarılmaqdadır. Belә bir araşdırma әsası isә insan

18

intellektinә söykәnәn dil bağlılıqlarının bundan sonra dünyanın dәrk edilmәsindә bir başlanğıc

nöqtәsi yerindә araşdırılacağının siqnallarını vermәkdәdir.

Son 20-30 il içәrisindә müәyyәnlәşәn koqnitiv linqvistika yöntәmlәri ilә yeni dil

gerçәklәri öyrәnilir. Bunları isә dil formalaşmaları ilә konkret olaraq obyektlәşdirilәn vә insan

tәfәkküründә özәl quruluşları ilә mövcud olan çevrәlәri, çevrәlәnmәlәri, sәhnәlәri vә s. tәşkil

edir. Bu baxımdan dilin bilavasitә gerçәkliyi vә ya varlığı deyil, insan hafizәsindәki konseptual

tablonu әks etdirdiyi dә deyilә bilәr (Гуреев 2005). Bu fikir koqnitiv linqvistikanın tarixindә ilk

dәfә olaraq 1984-cü ildә ifadә edilmiş vә dilin insan hafizәsindә konseptual olaraq projeksiyalar

halına gәtirilmiş biliklәr sistemindәn ibarәt olduğu vә bu biliklәri әks etdirdiyi göstәrilmişdir

(Jackendolff 1984).

Sözügedәn mövzular mahiyyәtcә yeni olan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә

kompüter-mühәndis linqvistikası anlayışları müstәvisindә araşdırılır. Buna görә dә, yuxarıda

göstәrildiyi kimi, mәtndә yeri gәldikdә “istiqamәt” sözünün yerinә “yönüm”, “metod” sözünün

yerinә isә “yöntәm” kәlmәlәri işlәdilmişdir. “İstiqamәt” sözü әrәb, “metod” sözü isә fars

mәnşәlidir. Ancaq ikincilәr türk mәnşәli olsa da, bütün bu kәlmәlәr hamısı birlikdә dilimizdә

işlәnilәn sinonim sözlәr kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr.

Bәs koqnitiv linqvistika vә kompüter-mühәndis linqvistikası elmi-linqvistik anlayışları

vә buna bağlı olaraq da yönüm vә yöntәmlәri nә demәkdir? Bunların mahiyyәti nәdәn ibarәtdir?

Sözügedәn qavramlar elmşünaslıqda nә zaman ortaya çıxmışdır? Bütün bunlar mәtndәki ümumi

elmi tәhkiyә әsnasında izah olunacaqdır. Bununla bәrabәr, biz elmi-terminoloji vә metalinqvistik

baxımdan mövzuya aşağıda qısaca olaraq özәl bir “açıqlanma” da gәtirmәk istәdik.

3.1. Koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә metalinqvistika qavramları

Müasir dövrdә koqnitiv xarakterli elmi araşdırmalar vә onların nәticәlәrinin praktik

fәaliyyәtdә hәyata keçirilmәsi öyrәnmәyә vә dәrketmәyә açıq olan demokratik cәmiyyәtlәrdә

getdikcә sürәtlәnmәkdәdir. Artıq 2000-ci illәrdәn etibarәn sözügedәn araşdırmalar Türkiyә

universitetlәrindә dә daha geniş olaraq aparılmaqdadır. Hәmin araşdırmalara dair elmi

istiqamәtlәr bakalavr vә magistratura proqramlarında yer almaqda vә dissertasiya mövzuları kimi

işlәnilmәkdәdir. Koqnitiv elmşünaslığın әsas araşdırma obyektlәri, hәr şeydәn öncә,

aşağıdakılardan ibarәtdir:

-Elm, bilik-mәlumat vә biliş (cognition) fenomenlәri;

19

-Hafizә psixologiyası;

-Biliyin vә ya müxtәlif mәlumatların tәsvir olunması, mәnimsәnilmәsi, işlәnilmәsi vә

insan hafizәsindә yerlәşdirilmәsi;

- “İnsan vә kompüter münasibәti”ndә koqnitiv yönlәr, zehin ve beyin әlaqәlәri, ağlın

meyarları vә koqnitiv proseslәri vә s.

Bütün bunlar – bilik, ağıl, zәka, zehin, beyin, anlamaq, ağıl (baş) işlәtmәk, ağıllı

davranış vә ya davranmaq, bacarıq vә s. özәk (açar) sözlәrin diskurs vә mәtn linqvistikası

sәciyyәli çәrçivәsindә açıqlana bilmәkdәdir. Koqnitiv elmşünaslığın әsaslarını fәlsәfә,

antropologiya, psixologiya, kompüter mühәndisliyi vә dilçilik elmlәri tәşkil edir.

Türk dillәrinin müxtәlif linqvistik sәviyyәlәri müasir dövrün bir reallığı kimi

işıqlandırılmalıdır. Çünki onlar da artıq struktur-semantik vә funksional dilçilik araşdırmaları

müstәvisindә dilçiliyin vә digәr ictimai elmlәrin gәlib çatdığı informativ-diskursiv sәviyyәdә vә

ya yönümdә sәciyyәlәndirilmәlidir. Sözügedәn yönümün elmi meyarları 1980-ci illәrdәn bәri

dilçilikdә getdikcә daha çox aydınlaşmaqdadır. Bu yönüm dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn әn

ümumi qavramlara vә alt qavramlarına, onları tәşkil edәn kateqoriyalara görә

müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Burada mәhz koqnitiv xarakterli dәrketmә әsnasında gerçәklәşәn

linqvistik yöntәm diqqәti çәkmәkdәdir.

Çağdaş dilçilikdә koqnitiv-konseptual tәdqiqata, hәr şeydәn öncә, dünyanın dil xәritәsini

tәşkil edәn böyük vә kiçik dillәrin tipoloji özәlliklәri vә ya dil universaliyaları vә fәrqliliklәrinin

söykәndiyi müxtәlif dil sәviyyәlәri cәlb olunmaqdadır. Bu dil sәviyyәlәrini fonetik-fonoloji, mor-

foloji vә sintaktik qrammatika vә leksik-leksikoqrafik vә frazeoloji fenomenlәr vә onların ayrı-

ayrı detalları tәşkil etmәkdәdir. İnkişaf etmiş dillәrdә әsas dil çәrçivәlәrinin (frame) tәrkiblәri

sistematik-koqnitiv dәrketmә әsasında linqvistik bir yöntәmlә qavramlaşdırılmaqda vә alt

sәviyyәlәri ilә kateqoriyalaşdırılmaqdadır. Bütün bunlar isә yuxarıda göstәrilәn dil sәviyyәlәrinә

bağlı olaraq yerinә yetirilmәkdәdir (Новое в зарубежной лингвистике 1988; Демьянков 1994;

Kибрик 1994; Кубрякова 1994; 2004; Bozşahin Cem ve Zeyrek Deniz 2000; Кравченко 2001;

Курт 2002; Селиверстова 2002). Mücәrrәd tәfәkkürün qavramlaşdırma vә buna bağlı olaraq

kateqoriyalaşdırma proseslәri dilçilikdә koqnitiv xarakterli dәrketmә әsasına görә

müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu da ictimai elmlәrin yeni paradiqmatik vә sintaqmatik aurasında

ortaya çıxan “dil eqoizmi vә ya subyektivliyi” problemlәrinin hәll olunması yollarının axtarılması

ilә paralel olaraq yerinә yetirilmәkdәdir (Гуреев 2004; 2005).

20

Koqnitiv xarakterli dәrketmә әsasında dilçilik vә semiotika, koqnitivlik mexanizmi vә

qrammatik açıqlanma vә şәrhetmә әlaqәlәri antropoloji baxımdan insana mәxsus dәrketmә-şüur-

tәfәkkür müstәvisindә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Dilçilikdә 2000-ci illәrdәn başlayaraq yaşanılan

dünyanın әn әsas konseptual obrazları vә linqvistik qavram anlayışı tәdqiqata cәlb olunmaqdadır.

Bunlara bağlı olaraq da öncәliklә iltifat, xoşbәxtlik, arzu-istәk, sevgi-mәrhәmәt, sevgi-acımaq

kimi duyğu-hissiyyat qavramları koqnitiv xarakterli dәrketmә yönlәri ilә dәrindәn öyrәnilmәk-

dәdir (Doğan 2000; Воркачёв 2001; Ханина 2004).

Çağdaş dilçilikdә dil hәr yönü ilә koqnitiv-konseptual bir müstәvidә öyrәnilәrәk

metalinqvistik bir terminologiya vә üslubla müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu, hәr şeyden öncә, belә

bir fәlsәfî әsasa söykәnmәkdәdir: “Konkret dil şәkli vә ya şәkillәri koqnitiv quruluşun vә ya qu-

ruluşlarının, başqa bir ifadә ilә insan şüurunun, tәfәkkürünün vә qavrayışının dildәki әks

olunmalarından ibarәtdir” (Kибрик 1994: 126). Türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә vә buna

uyğun olaraq da türkoloji dilçilikdә şüurun, tәfәkkürün vә qavrayışın türk dillәrindәki әks

olunmalarına әsasәn әmәlә gәlәn konkret qrammatik sәviyylәri koqnitiv yöntәmlә tәsvir

olunmalıdır. Bu baxımdan ilk növbәdә felin şәkil, növ vә tәrz kateqoriyalarının sözügedәn

yöntәmlә dәqiq olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәcәyini fikirlәşirik (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008).

Meta yunanca bir söz olub leksikoqrafik olaraq “vasitәsilә” vә ya “sonra” mәnalarını

ifadә etmәkdәdir. Metalinqvistika qavramı isә dilçilikdә tәbii, canlı dilә dair yazılmış

tәdqiqatlara görә müәyyәnlşdirilәn ikinci bir dil-ifadә sistemi kimi xarakterizә olunmaqdadır.

Buraya, hәr şeydәn öncә, özәl linqvistik terminologiya sistemi ve mәtn linqavistikası sәciyyәli

quruluş vә quruluşlar vә buna uyğun olaraq elmi sәciyyәli leksika vә ayrı-ayrı leksik qrupları

daxildir (ЛЭC 1990: 297). Dil sәviyyәlәrinin özünәmәxsus bir şәkildә tipoloji qavramlaşdırılması

vә kateqoriyalaşdırılması müasir dilçiliyin universal miqyasdakı әsas meyarları vә ya metadili

olaraq bilinmәkdәdir. Türkoloji dilçiliyin orijinal bir metalinqvistiyinin vә ya metadilinin

olduğunu söylәmәk hәlәlik sözün tam mәnasında, çox tәәssüf ki, mümkün deyildir (Musaoğlu

2008: 229). Dәrsliyin ikinci hissәsindә mәhz buna cәhd göstәrilәcәkdir.

3.2. Linqvistik qavram

Sözügedәn anlayış insan tәrәfındәn psixoloji sәviyyәdә dәrk edilәn vә koqnitiv

xarakterli şüurlanma ilә kamillәşәn tәfәkkürün yaranması vә inkişafının dil çәrçivәli faktorları ilә

müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu anlayış Allahın yaratdığı tәfәkkürün inkişafı ilә bilavasitә bağlıdır

21

vә dünya sistemi mütәnasibliyinin mühafizә olunmasında qavramaların rolu vә linqvistik olaraq

adlandırılması ilә isә bilvasitә әlaqәlidir. Dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn universal qavramlar

vә milli sәciyyәli fonetika, fonologiya, morfologiya, sintaksis, leksika, leksikoqrafiya vә

frazeologiya üst kateqoriyaları konkret linqvistik göstәricilәrlә bilinir. Bunlar eyni zamanda

mücәrrәd konseptual quruluşlarla ifadә edilәn qavram vә komponetlәri ilә dә tәsbit olunur.

Belәliklә, hәm konkret dil göstәricilәri, hәm dә konseptual faktorlarla ifadә edilәn anlayışlar

linqvistik qavramlar olaraq tәrif edilir. Sözügedәn kateqoriyalardan hәr biri bir çox dildә

konkret qrammatik göstәricilәri ilә işarәtlәnir. Bәzәn isә müxtәlif dillәrdә qrammatik

kateqoriyaların konkret qrammatik göstәricilәri olmur. Mәsәlәn, bir çox dildә leksik, sintaktik vә

morfoloji göstәricilәrin birinci vә sonrakı funksiyaları ilә kompleksiv olaraq ifadә edilә bilәn

ümumi aspektuallıq linqvistik qavramı vә buna bağlı olaraq müәyyәnlәşdirilәn tәrz alt kate-

qoriyası vә ya alt qavramı vardır. Aspektuallıq faktoru bu vә ya digәr şәkildә türk dillәrindә dә

vardır. Ancaq bir çox dünya dilindә olduğu kimi ümumtürk dilindә aspektullağın konkret bir

kateqoriya olaraq morfoloji göstәricilәri yoxdur (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008; Musayev 2011:

22-26).

4. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları

Avrasiya mәkanında yaşayan türk xalqlarının hәr birinin özünәmәxsus bir şәkildә dәrk

edilәn dil, әdәbiyyat, folklor, mifologiya, tarix vә etnoqrafiya qavrayışları vardır. Bunlar hәmin

xalqlara aid olan milli-mәnәvi anlayışlar vә ya xüsusi sosial kateqoriyalar kimi dә dәrk olunur.

Hәmin qavrayışlardan vә ya әsas milli dәrketmә komponentlәrindәn ümumtürk dili vә

ya türkcә, ortaq türk tarixi vә mәdәniyyәti qavramları yaranır. Türkologiyada bütün bunlar

günümüzdә artıq әn ümumi şәkildә koqnitiv dәrketmә xarakterli yeni elmi yönümlәr vә

kompüter-mühәndis dilçiliyi yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә bir-birinә bağlı vә ierarxik olaraq

açıqlana bilәr.

Bәs türkologiya elmi nә zaman ortaya çıxmışdır, bir müstәqil humanitar elm sahәsi

sәviyyәsindә linqvistik vә digәr elmi-praktik parametrlәri ilә nә zamandan etibarәn tam olaraq

müәyyәnlәşmişdir?

Türkologiya başlanğıcda XI yüzildәn etibarәn türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin әn çox

әrәb, fars, rus, alman, fransız vә s. xarici dillәrdә araşdırılması, tәdris vә tәsnifinә dair müxtәlif

elmi-praktik işlәrin görülmәsi nәticәsindә ortaya çıxmışdır. Tәbii ki, türk xalqlarının әdәbiyyatı,

22

folkloru, tarixi, etnoqrafiyası vә s. dair aparılan müxtәlif araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә

kitablar da sözügedәn ümumi fәnnin formalaşmasında tәsirsiz qalmamışdır. Orxon-yenisey vә

digәr qәdim vә yeni türk yazılı abidәlәrinin öyrәnilmәsi isә türkologiyanın inkişafına çox güclü

tәkan vermiş vә XIX yüzildә sözügedәn humanitar elm sahәsi bütün klassik elmi-praktik

parametrlәri ilә tam olaraq müәyyәnlәşmişdir. Türkologiyanın bir elm sahәsi olaraq

formalaşmasında istәr tarixi türk lәhcәlәri vә әdәbi dillәrinә, istәrsә dә çağdaş türk әdәbi dillәri

vә dialektlәrinә dair aparılan araşdırmaların rolu müәyyәnlәşdirici olmuşdur. Buna görә dә çox

vaxt ayrılıqda da “Türkoloji dilçilik” deyilәndә ümumilikdә “Türkologiya” qavramı başa

düşülmüşdür. Halbuki, “Türkoloji dilçilik” ümumi “Türkologiya fәnni”nin qollarından birdir.

Türkdilli xalqların dilini, tarixini, әdәbiyyatını, folklorunu, mifologiyasını vә qәdim

müqәddәs (qutsal) inanclarını, bәlli bir ölçüdә incәsәnәtini, adәt-әnәlәrini, etnoqrafiyasını vә

davranış şәkillәrini vә s. öyrәnәn sosial elmlәrin bütünü türkologiya fәnninndә ehtiva olunur.

Türkologiyanın araşdırma-öyrәnilmә sahәlәrindәn ümumtürk dilinin dilçiliyin, tarixinin tarix

emlinin vә ümumilikdә mәdәniyyәtinin fәlsәfәnin, sosiologiyanın vә semiotikanın işığında

öyrәnilmәsinin zәruri olduğu danılmazdır. Çağdaş elmşünaslıqda semiotikanın semiosfera vә

semiozis anlayışalarıyla6 müstәqil bir elm sahәsi olaraq müәyyәnlәşmәsi dә ümumi

türkologiyanın vә onu tәşkil edәn elm sahәlәrinin hәm dә semiotik baxımdan öyrәnilmәsini

şәrtlәndirmәkdәdir. Günümüzdә isә hәlәlik daha çox ümumtürk dili vә onu tәşkil edәn türk әdәbi

dillәri, dialektlәri vә danışıq şәkillәrinin koqnitiv dilçilik vә kompüter linqvistikası yönüm vә

yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi gündәmә gәlmәkdәdir. Bu, yaşadığımız bilgi vә informasiya

texnologiyaları әsrinin tәlәbidir vә qaçınılmazdır.

Türkologiya elmi Qәrbdә vә Rusiyada missionerlik vә ya Avrasiyanın әlçatmaz

yerlәrinin öyrәnilmәsi vә mәnimsәnilmәsi әsnasında formalaşmışdır. Bir elm sahәsi olaraq әn çox

türk dialektlәrinә, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair aparılan sinxronik vә diaxronik

sәciyyәli dilçilik işlәrinә görә bilinir. Bu baxımdan XIX yüzildә qәlәmә alınan Mirzә Kazım

bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası”(1846), İlminiski vә hәmkarlarının “Altay dilinin

qrammatikası (1869), Radlovun “Türk dialektlәrinin lüğәti tәcrübәsi” (1888-1911) vә s. klassik

6 Semiozis (yunan. sema ‘işarә’) işarә prosesi demәkdir vә işarәlәrin yaratma, qurma, hәrәkәt vә açıqlama

özәlliklәrini ehtiva edir. Semiosfera (yunan. sema ‘işarә’, sphaira ‘şar’) isә işarәlәrin qlobal sahәsi vә әhatә dairәsi,

mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil әlaqәlәrinin bütününü ehtiva edәn semiotik mәkandır (Стариченок

2008: 539-540). Aşağıda sözügedәn anlayışlara dair daha geniş mәlumat verilәcәkdir.

23

әsәrlәr diqqәti cәlb edir. Aşmarinin “Çuvaş sintaksisinin tәdqiqi tәcrübәsi (1903), Tomsenin

“Türkcә” (1916), Banqın “Göytürkcәdәn osmanlıcaya” (1917), Qrönbexin “Türk dilinin

quruluşu” (1936) kitabları da sinxronik-diaxronik xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yönümünün

klassik türkoloji dilçilikdәn XX yüzilin başlarında da yan keçmәdiyini göstәrmәkdәdir.

Dmitrievin “Türk dillәrinin quruluşu” (1962), Qabenin “Qәdim türk dilinin qrammatikası”

(1974), Kononovun “VII-IX yüzillәr türk runik abidәlәrinin dilinin qrammatikası” (1980) vә s.

kitabları da sözügedәn linqvistik әnәnәnin türkoloji dilçilikdә daha sonralar da davam etdiyini

sübut etmәkdәdir.

Sözügedәn kitablar tәsviri vә ümumi-müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә

müqyisәli-tarixi araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri ilә yazılmışdır. Ümumi-müqayisәli dilçiliyin

tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrinin fәrqlәri dәrsliyin birinci hissәsindә örnәklәrә

әsasәn göstәrilәcәkdir.

Belәliklә, yüz-yüz әlli il әvvәl Avropa xaricindә bu gün dә işlәnilәn müasir dillәrin, o

cümlәdәn türk dillәrinin elmi-normativ tәsvirinin missionerlik qrammatikası anlayışıyla hәyata

keçirildiyi yaxşı bilinmәkdәdir. Vә ya sözügedәn hәr hansı bir dildә söz şәkillәrinin vә

qrammatik kateqoriyaların Hind-Avropa dillәrinin qayda-qanunlarına görә müәyyәnlәşdirildiyi

ciddi alimlәr tәrәfindәn dә indi artıq etiraf edilmәkdәdir (Алпaтoв 2003: 116).

Ümumürk dilinin tarixi, onun dialekt vә ağızları, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair

aparılan araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә kitablar, bütövlükdә görülәn bütün digәr elmi-praktik

işlәr, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, müxtәlif terminlәrlә adlandırılır. Bunların içәrisindә

“Türkologiya” vә ya әn düzgünlәri olaraq da “Türk dilçiliyi” vә ya “Türkoloji dilçilik” terminlәri

diqqәti daha çox çәkir. Biz “Türkoloji dilçilik” terminini işlәtmәyi uyğun hesab edirik. Bununla

bәrabәr, Türk Cümhuriyyәtlәrindә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinә dair aparılan işlәrә görә

müәyyәnlәşәn fәrqli terminlәr dә işlәnilir:

-Azәrbaycan dilçiliyi;

- Özbәk dilçiliyi;

-Türkmәn dilçiliyi;

-Qırğız dilçiliyi;

-Qazax dilçiliyi;

-Tatar dilçiliyi;

-Başqırd dilçiliyi;

24

-Uyğur dilçiliyi vә s.

Әlbәttә, bütün bunlar türkoloji dilçiliyin müxtәlif qolları vә ya bir alt

qvramlaşdırmaları olaraq da dәyәrlәndirilә bilәr.

Belәliklә, istәr müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә türk dillәri materiallarına görә,

istәrsә dә Ural-Altay dillәri içәrisindә türk dillәri (türk dili, çuvaş dili, yakut//saha dili)

anlayışıyla aparılan dilçilik araşdırmalarının türkoloji sәciyyәli olduğu yaxşı bilinmәkdәdir. Buna

bağlı olaraq müasir filologiyada hәr hansı bir türk dilinin dilçilikdәn vә ya türk әdәbi dillәri vә

dialektlәrindәn xәbәrdarlıqla müqayisәli olaraq öyrәnilmәk istәnildiyi meyli dә getdikcә daha çox

müşahidә olunmaqdadır. Ümumiyyәtlә, ümumtürk dilinә vә müxtәlif türk әdәbi dillәrinә dair

müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli, tәsviri-struktur vә yeni struktur-semantik- vә funksional

linqvistik yöntәmlәrlә aparılan vә ya türk dillәri materiallarının yer tutduğu bütün elmi

araşdırmaların, dәrs kitabları vә vәsaitlәrinin tәşkil etdiyi bir fәnn türkoloji dilçilik anlayışından

uzaq qala bilmәz. Hәmin fәnn istәr ümumi dilçilik sәciyyәli (Axundov 1988; Aksan 1995),

istәrsә dilçiliyin müxtәlif sahәlәrinә (Novoe v zarubejnoy lingvistike..., 1987) aid olsun, onun

türkoloji vә ya müqayisәli-tipoloji dilçilik olaraq dәyәrlәndirilmәsi hәm türk dillәri, türkoloji vә

e-türkcә yönümü, hәm dә müasir dilçilik axınları vә bütövlükdә koqnitiv elmşünaslıq baxımından

daha düzgündür. Başqa bir sözlә, ümumtürk dilinә dair vә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri

materialları ilә aparılan bütün araşdırmalar öncә Ural-Altay dilçiliyi nәzәriyyәsi ilә bağlantılı

olmalıdır. Hәmin araşdırmaların hәm dә müasir linqvistikanın germanistika, romanistika,

slavistika sәviyyәlәrindә olmasına da sәy göstәrilmәlidir. Vә onların müasir linqvistikanın bir

komponenti sәviyyәsindә “Türkoloji dilçilik” termini ilә qavramlaşdırılaraq adlandırılmasına

üstünlük verilmәlidir (Musaoğlu 2004a: 56-57). Bununla bәrabәr, türkologiya emlinin әsas

qollarından birini tәşkil edәn türkoloji dilçilik fәnnini vә qavramını ehtiva edәn bütün konseptual

parametrlәr, sxemlәşdirmәlәr vә linqvistik kateqoriyalaşdırmalar yenidәn müәyyәnlәşdirilmәlidir.

Yәni bir üst sәviyyәdә müәyyәnlәşdirilәn kateqoriyalaşdırmalar aspektuallıq, zaman, sәbәbiyyәt

vә s. semantik kateqoriyalara görә görә seçilmәlidir. Bir alt sәviyyәdәki kateqoriyalaşdırmalar

isә, hәr şeydәn öncә, kateqoriya qurucu әlamәtlәrә görә müәyyәn olunmalıdır. Bunlar qrammatik,

leksik vә leksikoqrafik xarakterli tәsniflәndirici, şәkillәndirici sözdüzәltmә morfoloji әlamәtlәri

vә felin növ şәkilçilәri vә ya hal, felin zaman, şәkil sözdәyişdirici şәkilçilәrinә vә s. görә bir-

birindәn ayrılmalıdır. Ümumtürk dilindә sait, samit, sait vә samitlәrin fonetik uyumu, kәlmә, sәs,

morfem birlәşmәli söz tәsriflәndirilmәsi, şәkillәnmәsi vә düzәldilmәsi; simmetrik-asimmetrik

25

sәciyyәli sintaktik quruluş vә leksik-leksikoqrafik qavramlaşdırılma açıq bir şәkildә

göstәrilmәlidir. Belәliklә türkoloji dilçilik fәnni bundan sonra koqnitiv elmşünaslıq vә

linqvistikadan xәbәrdarlıqla vә yöntәmlәrinin türk dillәrinә uyğun bir hala gәtirilmәsiylә inkişaf

etdirilmәlidir.

Türkoloji dilçilik anlayışı ümumi türkologiya qavramını tәşkil edәn konseptual

xarakterli әsas komponentlәrdәn vә ya konkret qavram sahәlәrindәn biri vә ya birincisi olaraq

seçilir. Türk dillәrinin tarixi, müasir durumu, fonetik, fonoloji, leksik, leksikoqrafik, qrammatik,

sintaktik, semantik, frazeoloji vә mәtn quruluşu türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr әsas etibarilә

müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә әnәnәvi xarakterli tәsviri dilçilik metodları ilә

öyrәnilmişdir. İndi isә günün әn vacib mәsәlәlәrindәn biri koqnitiv (cognitive linguistics) dilçilik

vә kompüter dilçiliyi (computational linguistics) yönüm vә yöntәmlәrinin linqvistik araşdırma

mәqsәdilә türkoloji dilçilikdә dә özәl olaraq tәtbiq olunmasından ibarәtdir. Bu isә türkoloji

dilçiliyә dair görülәcәk әsas işlәrin vә ya problemlәrin vә perspektivlәrin konkret olaraq

müәyyәnlәşdirilmәsi vә mövcud araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrinin türk dillәrinә

uyğunlaşdırılması nәticәsindә hәyata keçirilә bilәr.

Günümüzdә Türkiyә ilә bәrabәr öz müstәqil dövlәtlәri olan digәr Türk

Respublikalarında da artıq ana dili hәm әdәbi dil, hәm dә dövlәt dili sәviyyәsindә işlәnilir.

Sözügedәn statusa Rusiya Fedarasiyasında vә Çindә Muxtar Respublikası olan türk xalqları da

qismәn nail olmuşdur. Hәr hansı bir müstәqil dövlәt statusu olmayan digәr kiçik türk xalqlarının

vә qruplarının dillәrinin bir qismi bәlli bir ölçüdә әdәbi dil sәviyyәsindә işlәnilmәkdәdir. Bir

qisminin isә tarixdә mövcud olmuş, bu gün isә işlәnilmәyәn yazısı vardır. Daha doğrusu, bәzi

türk dillәri yaxın vә uzaq keçmişlәrdә müәyyәn bir yazıya vә ya yazılı dil әnәnәsinә malik

olmuşdur. Günümüzdә isә bu dillәrin bir çoxu, tәәssüflәr olsun ki, artıq sadәcә danışıq vә ya

mәişәt dili sәviyyәsindә әhalisinin bәlli bir qismi tәrәfindәn danışılmaqdadır. Böyük türk

dillәrinin bir çoxunun ikidillilik vә çoxdillilik ortamlarında birinci vә ikinci dil, kiçik türk

dillәrinin isә çox vaxt sözügedәn linqvistik ortamlarda ikinci, üçüncü vә hәtta dördüncü dillәr

kimi işlәnilmәsinә dә tәsadüf olunmaqdadır.

Belә bir kontekstdә sinxronik xarakterli funksional dil özәlliklәrini vә sözügedәn müasir

dillәrin dünyadakı işlәnilmә coğrafiyasını müәyyәnlәşdirmәk istәdik. Bunun üçün aşağıda türk

dillәrinin öncәki coğrafi, tarixi, fonetik, morfoloji, tipoloji, ideoloji vә digәr mövcud qarışıq

tәsnifatlarından fәrqli olan sosiolinqvistik xarakterli yeni bir tәsniflәndirmәsini türkoloji dilçiliyә

26

dair yazılmış әn son tәdqiqatlar әsasında apardıq. Vә bundan öncә “Ortaq türk dili” qavramı vә

“Türk dillәrinin tәsnifflәndirmәsi” problemi üzәrindә qısaca olaraq durduq.

4.1. Ortaq türk dili qavramı

Sözün dar mәnasında türk әdәbi dillәri vә dialektlәrini ünsiyyәt saxlamaq vә fikirlәrini

ifadә etmәk mәqsәdilә bu vә ya digәr şәkildә işlәdәn bütün türk xalqlarının bir-birini başa düşә

bilәcәyi bir dili bildirir. Eynilә әrәblәrin işlәtdiyi “fәsih” әrәbcә (Qurani-Kәrimin dili vә ya әrәb

әdәbi dili), çinlilәrin danışdığı çin әdәbi dili, slavyan mәnşәli xalqların müәyyәn bir ölçüdә daha

yaxşı bir-birini başa düşә bildiyi rus dili kimi.

Sözün geniş mәnasında isә ortaq türk dili qavramı inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrindәn

birinin millәtlәrarası ortaq ünsiyyәt vasitәsi (lingua franca) sәviyyәsindә olması vә ya irәli

çıxması demәkdir. BMT-dә işlәnilәn ingilis, rus, ispan, çin, fransız ortaq dillәrindәn biri kimi.

Vurğulanmalıdır ki, ümumtürk dili vә ya türk dillәri dünyada әn çox danışılan 7 dildәn biridir.

Bәs son iki min il içәrisindә türkcә vә ya ümumtürk dili sözün dar vә geniş mәnasında

sözügedәn özәlliklәrә malik odlumu?!

- Oldu!

- Necә? Nә vaxt?

- B. e. öncә V-VI yüzillәrә qәdәr vә VI-VII yüzillәrdәn XIII-XIV yüzillәrә qәdәr.

Qәdim vә әn qәdim türk dili kimi.

Türk dillәri bu gün ortaq bir Avrasiya dili vә ya dünya türkcәsi ola bilmәk imkanını

hәm bir-birinә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr olma sәciyyәsi, hәm sosyolinqvistik olaraq

işlәnilmә yayqınlığı, hәm dә Avrasiya coğrafiyasında dillәr arasındakı qarşılıqlı dil-danışıq

әlaqәlәri ilә әldә etmәkdәdir.

4.1.1. Qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramları

Qohum dillәr vә onların içәrisindә yer tutan әn yaxın qohum dillәr vә ya yazı dillәri

qavramlarının linqvistik meyarlarla açıqlanması XX yüzilnin son qәrinәsindәn etibarәn

müqayisәli-tipoloji dilçilkdә mübahisә obyekti olaraq gündәmә gәlmişdir. Hind-Avropa dillәri

içәrisindә tәsniflәndirilәn slavyan dillәrinin digәr Hind-Avropa dillәrindәn fәrqli bir işlәnilmә

sisteminә malik olduğu da elә buna bağlı olaraq fәrq edilmişdir. Hәtta әn yeni dilçilik

27

arşdırmalarında rus, belarus vә ukrayna dillәrinin eyni bir dilin dialektlәri vә ya lәhcәlәri7 olaraq

qiymәtlәndirilmәsi günümüzdә müşahidә olunmaqdadır (Кузнeцoвa 2006: 124).

Sözügedәn sistematik fәrqliliyin vә ya linqvistik bәnzәrliklәrin dilçilikdә “әn yaxın

qohum dillәr” müstәvisindә müәyyәnlәşdirilmәsi bu gün artıq heç bir mübahisә doğurmur. Bir-

birinә çox yaxın olan digәr qohum dillәrin klassik müqayisәli-tarixi vә ya tarixi-müqayisәli

yöntәmlәrlә qohum dillәr olaraq tәrifi vә ya tәsniflәndirilmәsinin dә hәr hansı bir ciddi tәnqidә

dözmәdiyi çox açıqdır. Belә bir vәziyyәt qohum dillәr vә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr

nәzәriyyәlәri vә praktikalarının fәrqli müstәvilәrdәki linqvistik açıqlanmasına yol açmaqdadır.

Tipoloji bölünmәlәrin hәrәkәti vә әsas dil tiplәrinin dәyişmәzliyi müstәvisindә yaxın vә

әn yaxın qohum dillәrin uyğun anlam sahәlәrinin dәyişkәn vә uzun zaman içәrisindәki eyniliyi

müasir dilçilikdә linqvistik parametrlәri ilә müşahidә olunur. Bu isә “sözügedәn dillәrin müxtәlif

linqvistik vә ekstralinqvistik proseslәrdә özünü qohum dillәr olaraq sәciyyәlәndirilmәsindәn

başqa eyni bir dil sәviyyәsindә olduğunu” (Мacлoвa 2004: 7) da göstәrmәkdәdir. Әn yaxın

qohum dillәr qavramlaşdırmasının gәrәkliliyi universal sәviyyәdә sistematik olaraq sübut

olunmaqdadır. Buna görә dә türk dillәrinin çox böyük bir qisminin “yaxın vә әn yaxın qohum

türk dillәri” sәviyyәsindә dәyәrlәndirilmәsinin yanlış olmadığı ortadadır. Vә ya onların

bütününün qәdim zamanlardan bәri Asiyadakı vә Avropadakı geniş etnik-dil yayılımı

müstәvisindә türk dillәri, türk әdәbi dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri olaraq adlandırılmasının

düzgün olduğu qәbul oluna bilәr.

Slavyan dillәrindәn bir-birinә daha yaxın olan türk dillәrinin bütünü üçün dә sadәcә

qohum dillәr deyil, hәm dә bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum dillәr qavramlaşdırmaları

aparılmaqdadır. Buna bağlı olaraq türk dillәrindә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә praktikası

işlәrinin әsas prinsiplәri dә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir (Musaoğlu 2002: 196-203; 2003: 151-158;

2004b: 25-30). Vә konkret әdәbi mәtn uyğunlaşdırması örnәklәri Türk dünyasında 1990-cı

illәrdәn bәri çox geniş bir ölçüdә yayılmaqdadır. Bütün bunlar isә türk dillәrinә dair aparılan

7 “Dil, әdәbi dil, dialekt vә lәhcә sözlәr”i dilin leksik-funksional sistemindә bir-birilәri ilә sinonimlik tәşkil edir.

Ancaq әdәbi dildә hәmin sözlәrin dil-işlәnilmә funksiyalarında bir-birindәn fәrqlәnәn anlam çalarları da yox

deyildir. Başqa bir sözlә, “әdәbi dil, dialektlәr vә şivәlәr” sözügedәn hәr hansı böyük bir dilin alt qavrayışları vә ya

qavramları olaraq dәrk olunmaqdadır. “Lәhcә” sözündә isә sinonimi olan “dialekt” leksem-terminindәn fәrqli olaraq

dilin daha çox sәrbәst üslubla bağlı şivә-danışıq özәlliklәri dә ehtiva olunur. Biz dәrslikdә “Türk dillәri, әdәbi dillәri,

dialekt vә ya lәhcәlәri” temrin adlandırmalarını yerinә görә işlәdirik.

28

“qohum dillәr, yaxın vә әn yaxın qohum dillәr” qavramlaşdırmalarının düzgün olduğunu

göstәrmәkdәdir.

Türkcә vә ya ümumtürk dilinin adlandırılması XIX yüzildәn bәri Avrasiyadakı siyasi,

iqtisadi müәyyәnliklәrә vә müxtәlif mәdәniyyәtlәrә bağlı olaraq gerçәklәşәn inkişaf meyllәri vә

tәzyiqlәrindәn müәyyәn qәdәr asılı olmuşdur. Hәmin dil bu baxımdan daha çox etnik-milli

keçmişi vә çağdaş işlәnilmә-yayılım özәlliklәri dә göz önündә tutularaq fәrqli şәkillәrdә

adlandırılmışdır:

-Tatar dili, türk dili (Türkiyә türkcәsi olaraq);

- Türk dillәri, türk lәhcәlәri, türk әdәbi dillәri vә s. olaraq.

1940-cı ildәn başlayaraq Türkiyәdә “Türkiyә türkcәsi” termini işlәdilmәyә

başlanılnışdır. Hәmin termin Türkiyәdә danışılan türk dilini Osmanlı türkcәsindәn vә digәr türk

dillәri vә lәhcәlәrindәn ayırmaq üçün işlәdilmiş, әsas etibarilә Anadolu vә Rumeli danışıq-

şivәlәrini ehtiva etmişdir. Buna bağlı olaraq 1990-cı illәrdәn bәri Türk dünyasında vә әn çox da

Türkiyәdә türk dillәri vә lәhcәlәri qәlib-ifadәlәri ilә bәrabәr, aşağıda göstәrilәn termin-

adlandırmalar da işlәklik qazanmışdır:

-Azәrbaycan türkcәsi (azәricә),

-Qazax türkcәsi (qazaxca);

-Türkmәn türkcәsi(türkmәncә);

-Qırğız türkcәsi (qırğızca);

-Özbәk türkcәsi (özbәkcә);

-Tatar türkcәsi (tatarca);

-Başqırd türkcәsi (başqırdca);

-Uyğur türkcәsi (uyğurca);

-Tuva türkcәsi (tuvaca);

-Saha//yakut türkcәsi (sahaca//yakutca) vә s.

Bu gün Azәrbaycanda rәsmi olaraq Azәrbaycan dili termini qәbul olunmuşdur. Bununla

bәrabәr, “Azәrbaycan türk dili vә Azәrbaycan türkcәsi” termin-ifadәlәri dә Azәrbaycanda

işlәdilmәkdәdir. Әlbәttә, hәmin terminlәr Azәrbaycan cәmiyyәtindә bu gün, demәk olar ki,

sinonim ifadәlәr olaraq işlәdilir. Bu isә nә әşyanın tәbiәtinә vә dünyanın qavramlar xәritәsinin

dәrk olunması prosesinә, nә dә tarixi vә müasir gerçәkliklәrә heç bir vәchlә zidd deyildir

(Abdulla 2010: 65-67).

29

Türk әdәbi dillәri vә lәhcәlәri tarixi vә coğrafi; fonetik, qrammatik, leksik, leksikoqrafik

vә frazeoloji özәlliklәri ilә hәm tәsviri, hәm dә müqayisәli olaraq çox vaxt müxtәlif ideoloji vә

siyasi dünyagörüşlәri baxımından öyrәnilmişdir. Bütün bunlar vә ümumtürk dili vә onun әdәbi

dillәri vә dialektlәri üzәrindә oynanılan müxtәlif missionerlik oyunları türkcәnin vә ya türk

dilinin, tәәssüflәr olsun ki, müxtәlif şәkillәrdә adlandırılmasına yol açmışdır.

Müasir dünyada ümumtürk dilinin vә ya türk dillәrinin sadәcә ana dili deyil, bir xarici

dil olaraq da işlәnilmәsi vә öyrәnilmәsindәn dә hәrәkәt edilmәkdәdir. Belә ki, türk әdәbi dillәri,

dialektlәri vә ya lәhcәlәri yenidәn sosyolinqvistik olaraq tәsniflәndirilmәkdәdir. Onların qohum

türk dillәri (türk dili vә ya ümumtürk dili, çuvaş dili, saha//yakut dili) vә yaxın vә әn yaxın

qohum türk dillәri müstәvilәrindә qavramlaşdırmaları vә kateqoriyalaşdırmaları aparılmaqdadır.

Türk dünyasında belә bir qavramlaşdırmaya vә kateqoriyalaşdırmaya uyğun olaraq gәlәcәkdә

aşağıdakı tәdris-tәlim vә dil-işlәnimә modellәrinin işlәnilib hazırlanması tövsiyә olunmaqdadır:

- Türk dillәri vә lәhcәlәri müstәvisindә ana dili olaraq türkcә8 öyrәnmә modeli;

- Ortaq dünya dillәri vә Ural-Altay vә türk dillәri kontekstindә xarici dil olaraq türkcә

öyrәtmә modeli;

- Beynәlxalq ünsiyyәt müstәvisindә sösyolinqvistik yönlәriylә türkcәnin ortaq dil-

işlәnilmә vә avtomatik vә ya e-şifahi vә yazılı mәtn uyğunlaşdırması vә tәrcümә modellәri.

Sözügedәn әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә tәrcümә proqramlarının hazırlanmasıyla

türkoloji dilçilikdә “yaxın vә әn yaxın qohum dillәr fenomeni”nin öyrәnilmәsinә dair aparılan

işlәr daha da sürәtlәnә bilәr.

4.1.1.1. Türk dillәrinin tәsnifi

XIX yüzildә filologiyada müqayisәli-tarixi dilçilik metodu ortaya çıxdı. Orxon-yenisey

yazılı abidәlәri kәşf olundu vә deşifrә olunaraq oxundu. Bәzi tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-

tarixi әsәrlәr, özәlliklә dә Vilhelm Radlovun yazıya aldığı sözlü-şifahi mәtnlәr, türkoloji

araşdırmaları vә tәrtib etdiyi lüğәtlәr meydana çıxdı. Hәmin dövrdә, digәr Ural-Altay dillәri ilә

bәrabәr, ümumtürk dilinin dә tarixi-coğrafi prinsiplәrә, fonetik, morfoloji, leksik vә leksikoqrafik

әlamәtlәrә görә tәsniflәndirilmәsi türkloji dilçiliyin başlıca problemlәrindәn birinә çevrildi.

8 Burada müxtәlif türk әdәbi dillәrinin türkdilli xalqlara vә xaricilәrә öyrәdilmәsi söhbәtin mövzusu ola bilәr.

30

Ancaq “türk dillәrinin tәsnifinin tarixi XIX yüzildәn çox-çox әvvәllәrә gedib çıxır. İlk

dövrlәrdә tәsniflәrin әsasında coğrafi әlamәtlәr, yәni bu dillәrin tәsnif edilәn vaxt coğrafi

yerlәşmәsi әsas götürülmüşdür. Belә ki, hәlә XI әsrdә Mahmud Qaşqarlı türk tayfalarının

yerlәşmәsini (o, j ~ ∂ ~ т ~ з әvәzlәnmәsini dә qeyd edib) әsas tutaraq, onları dörd qrupa bölüb:

1) beçeneq; 2) qıfçaq, oğuz, yemәk, başğırt, basmıl, qay, yabaqu, tatar vә qırğızlar; 3) çıqıl, tuxsi,

yağma, iqraq, çaruq, çumul, uyğur, tankut vә xatay; 4) tavğaç” (Zeynalov 1981: 58). Mahmud

Qaşqarlıdan uzun bir vaxt sonra müasir dilçiliyin ortaya çıxması ilә türk dillәrinin

tәsniflәndirilmәsinә geniş bir ölçüdә yenidәn başlanılmışdır. XVIII yüzilin әvvәllәrindә “İsveç

әsir zabiti Filip Tabbert-Stralenberq Volqaboyunda vә Sibirdә yaşayan türkdilli xalqları Böyük

Tatarıstan vә Kiçik Tatarıstan türklәri deyә iki qrupa ayırmışdı (1730). O, tatar dillәri

adlandırdığı türk dillәri qrupuna çuvaş, tatar, başqırd, yakut, türkmәn, qaraqalpaq, baraba vә kan

dillәrini daxil etmişdi” (Zeynalov 1981: 63). Bundan sonra alman alimlәri M. Miller vә V. Şotun

vә digәr xarici türkoloqların da türk dillәrinin coğrafi prinsiplә aparılmış tәsniflәri vardır.

XIX-XX yüzillәrdә ümumtürk dili әvvәlәr hәm “türk dillәri vә türk lәhcәlәri”, sonralar

isә yalnız “türk dillәri” adlandırmaları ilә tarixi-coğrafi, fonetik-fonoloji, morfoloji-tipoloji vә

leksik-lekskoqrafik prinsiplәrlә tәsniflәndirilmişdir. Radlovun (1882: 280-290), Korşun (1910),

Samayloviçin (1922) әsәrlәrindә sözügedәn tәsniflәndirmә aparılarkәn hәm “türk dillәri”, hәm dә

“türk lәhcәlәri” terminlәrindәn istifadә olunmuşdur. Boqoroditski (1934: 5-18; 1953), Malov

(1951: 5-7), Menqes (1959: 1-10), Baskakov (1969: 350-355), Zeynalov (1981: 58-69), Tekin

vә Ölmәzin (2003) әsәrlәrindә “türk dillәri” ifadәsi işlәdilmişdir. “Türk dillәrinin müqayisәli-

tarixi qrammatikası” (Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков…2002: 4-5)

kitabında da “türk dillәri” termini yer tutmuşdur. Mahmud Qaşqarlının “Divanü-Lüğәt-it türk”

(Dîvânu Luğati-t Türk Tercümesi 1992: 28-34) әsәrindә “türk boyları vә türk lәhcәlәri”

ifadәlәrindәn istifadә edilmişdir. Aratın (1953:5-139), Banguoğlunun (1974: 9-22), Ercilasunun

(1990: 55-63) vә Korkmazın (1994: 683-708) uyğun әsәrlәrindә isә sadәcә “türk lәhcәlәri”

termini işlәdilmişdir.

Türkologiyanın Türkiyә mәktәbinin xaricindә aparılan türk dillәri tәsniflәrindә әsas

etibarilә tәk bir prinsip izlәnilmişdir. Belә ki, hәr hansı bir türk әdәbi dili vә ya dialekti XX

yüzilin 20-ci illәrindәn bәri tarixi lәhcәlәri vә şivәlәri ilә birlikdә müstәqil bir dil sayılmışdır.

Türk dillәrinin bütünü qohum dillәr olaraq tәsniflәndirilmişdir. Türkoloji dilçiliyin Türkiyә

mәktәbindә isә ümumtürk dili qәdim vә müasir әdәbi dillәri vә dialektlәri ilә birlikdә bir bütün

31

dil olaraq qiymәtlәndirilmişdir. Bu mәktәbdә “türk lәhcәlәri” tәsniflәndirmәsi aparılmış, çuvaşca

vә sahaca//yakutca uzaq lәhcәlәr olaraq dәyәrlәndirilmişdir. İstәr “türk dillәri”, istәrsә “türk

lәhcәlәri” tәsniflәndirmәlәrindәki coğrafi, tarixi prinsiplәr vә morfoloji, leksikoloji özәlliklәrlә

fonetik meyarlar hәmәn-hәmәn eynidir. Mәsәlәn, V. B. Boqoroditskinin (1934: 5-18), M.

Rәsәnenin (1955) vә F. E. Korşun (1910) әsәrlәrindәki tәsnif coğrafi xarakter daşıyır. M.

Qaşqarlının (1992: 280-290), T. Banguoğlunun (1974: 9-22) vә K. Menqesin (1959: 2-10; 1968)

әsәrlәrindәki tәsniflәndirmә isә coğrafi-tarixi prinsiplә aparılmışdır. S. E. Malovun “qәdim vә

yeni türk dillәri” (1951: 5-7) olaraq adlandırdığı tәsniflәndirmәsi isә sırf tarixi sәciyyәlidir.

Fonetik tәsniflәndirmәlәrin içәrisindә tarixi vә elmi baxımdan A. N. Samoyloviçin

(1922) araşdırması diqqәti daha çox çәkir. A. N. Samoyloviç V. Radlovun vә F. E. Korşun

araşdırmalarına dayanaraq öz dövrünә görә türk dillәrinin yeni bir tәsniflәndirmәsini aparmışdır.

Bu tәsniflәndirmәdә ilk dәfә әsas olaraq qәbul edilәn prinsiplәrdәn biri sözün ortasında vә

sonunda ortaya çıxan sәs dәyişmәlәridir: d (T), Z (s), y; adak, atak, azak, ayak; kod, kot, kos,

koy. Sözügedәn prinsip qәbul edildikdәn sonra A. N. Samoyloviç cәnubi-qәrb qrupunu “y”

dialektlәri olaraq sәciyyәlәndirmişdir. Şәrq qrupu olaraq isә “d, z, t” dialektlәri

müәyyәnlәşdirilmişdir. Burada cağatayca vә polevestcә (kuman vә ya qıpçaq) “y” dialekti olaraq

tәsbit olunur. A. N. Samoyloviçin әsәrindә “dil” vә “lәhcә” terminlәri bir çox halda sinonim

sözlәr olaraq işlәnilir. Mәsәlәn, “Nә Korşun, nә dә mәnim әlavә tәsniflәndirmәmә görә Cәnubi-

Qәrb dialektlәri (altay, teleut, qara türklәr vә digәrlәri) Şәrq qrupuna aid edilmәmәlidir” (2007:

180). XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr böyük türkoloq V. Radlov (1882: 280-290) da “türk lәhcәlәri”

terminini (mәsәlәn, “Türk lәhcәlәri lüğәti tәcrübәsi” әsәrinin adı) işlәtmişdir. Rus türkoloqları

içәrisindә türk dillәrinin әn geniş tәsniflәndirmәsini isә N. A. Baskakov (1969: 350-355)

aparmışdır. Onun tәsniflәndirmәsindә hәm tarixi vә leksik, hәm dә fonetik vә qrammatik

meyarlara әsaslanılmışdır.

XX yüzildә türk dillәrinә dair aparılan bütün tәsniflәrdә A. N. Samoyloviçin fonetik

tәsniflәndirmәsinin tәsiri bu vә ya digәr dәrәcәdә hiss edilmәkdәdir. A. N. Samoyloviçin tәsnifi

ona qәdәr vә ondan sonrakı tәsniflәndirmәlәr arasında sanki bir aralıq vә ya sәrhәd tәşkil edir.

Buna görә qeyd olunmalıdır ki, “linqvistik әdәbiyyatda türk dillәri vә dialektlәrinin A. N.

Samoyloviçdәn öncәki vә sonrakı tәsniflәndirilmәsi kimi bi tәbir” (Seçdirmә bizimdir- Mehman

32

Musayev) dә işlәnilә bilәr9. Bütün bunlara baxmayaraq, nә birinci “türk dillәri”, nә dә ikinci

“türk lәhcәlәri” adları altında aparılan tәsniflәndirmәlәrdә şifahi vә yazılı olaraq işlәdilәn türk

әdәbi dillәri mәtnlәrinin linqvistik özәlliklәrinә diqqәt yetirilmәmişdir. Türk dillәrinin sintaktik

quruluşundakı sosiolinqvistik sәciyyәli dil-nitq fәrqliliklәri, yazı-ifadә tәrzlәrindәki vә danışıq

şәkillәrindәki özünәmәxsus inkişaf meyllәri vә dәyişmәlәrdәn dә heç bәhs olunmamışdır

(Musaoğlu 2002: 8-20).

Dәrslikdә ümumtürk dili (türk dili) vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәri Ural-Altay

dillәri içәrisindә çuvaş vә saha//yakut dillәri ilә birlikdә ümumi bir A. Qohum türk, çuvaş vә

saha//yakut dillәr qrupu olaraq tәsniflәndirilir. Belә bir tәsniflәndirmәnin aparılamasını qәdim

türk yazı dillәri vә tarixi lәhcәlәrinin böyük Avrasiya coğrafiyasının bütün bölgәlәrindә yazılan

vә danışılan dillәr olaraq yayılmaları vә müxtәlif siyasi dövlәt quruluşlarına vә tәmayüllәrinә

görә adlandırılmaları şәrtlәndirir. Mәsәlәn, Azәrbaycan türkcәsi, Türkiyә türkcәsi, İraq türkcәsi

vә ya türkmәncәsi kimi. Bununla bәrabәr, etnik sәciyyәli konseptual sxemlәşdirmәlәr vә ya

mәzmunlar da türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin adlandırılmasında tәsirli olmuşdur. Mәsәlәn,

qazax türkcәsi, qırğız türkcәsi, türkmәn türkcәsi, tatar türkcәsi, başqırd türkcәsi, uyğur türkcәsi

kimi.

Türk dillәri vә dialektlәri tarixi Avrasiya coğrafiyasının bütün bölgәlәrindә yer tutur,

buna görә dә yazılan vә danışılan dillәr olaraq sosiolinqvistik sәciyyәli yayılımaları ilә tәsvir

olunur. Onlar sadәcә әdәbi mәtn vә dialekt-şivә xarakterli dil fәrqliliklәri vә eyniliklәrinә görә

qavramlaşdırılsa vә kateqoriyalaşdırılsa sözügedәn problem hәll olunmaz. Buna görә dә, әnәnәvi

türkoloji araşdırmalar әvvәlcәdәn müәyyәnlәşdirlәn kәmiyyәt vә keyfiyyәt ölçülәri ilә nәzәrә

alınır. Bununla bәrabәr, tük dillәri vә dialektlәri arasında sadәcә fәrqliliklәr vә eyniliklәr deyil,

oxşarlıqlar vә ya variantlar da birincilәr vә ikincilәrlә sinkretik vә sinxronik olaraq müqayisәli-

tәsviri sәciyyәli linqvistik yöntәmlә öyrәnilir. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yöntәmi ilә dә türk

dillәri vә dialektlәrinin fonetik vә fonoloji, morfoloji vә sintaktik, leksik-lekskoqrafik, frazeoloji

vә mәtnlinqvistik özәlliklәri müәyyәnlәşdirilir. Vә yeni bir türk dillәri vә dialektlәri vә ya

lәhcәlәri tәsniflәndirilmәsi aparılır.

9 A. N. Samoyloviçin “Türk dillәrinin tәsnifinә dair bәzi әlavәlәr” adlı tarixi әsәrinin “Dil

Arşadırmaları”(2007/1:175-184) jurnalında Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunaraq yayımlanmış mәtni

dәrsliyin “Әlavәlәr” bölümündә verilmişdir (Әlavә 1).

33

Belә bir linqvistik kontekstdә saha//yakut vә çuvaş dillәri xaricindәki türk әdәbi dillәri

vә dialektlәrinin oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas yaxın qohum dil qruplarından

ibarәt olan bir tәsniflәndirilmәsi ortaya çıxır. Bu tәsniflәndirmә ilә türkoloji dilçiliyә “Yaxın vә

әn yaxın qohum türk dillәri vә ya Avrasiya türkcәlәri” qavramlaşdırması gәtirilir. Burada

bütövlükdә saha//yakut, çuvaş vә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri bir-biri ilә qohum dillәr; oğuz,

karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas dil qrupları isә bir-biri ilә yaxın qrup qohum dillәr

olaraq tәsniflәndirilir. Oğuz, karluq, qıpçaq, qırğız-yenisey vә ya xakas dil qruplarında ayrı-

ayrılıqda yer tutan dillәr isә bir-biri ilә әn yaxın qohum dillәr sәviyyәlәrindә tәsniflәndirilir.

Mәsәlәn, oğuz qrupunda yer tutan Azәrbaycan, Türkiyә, türkmәn vә qaqauz türkcәlәri bir-biri ilә

әn yaxın qohum olan türk әdәbi vә ya danışıq dillәridir.

Belә bir tәsniflәndirmә türk әdәbi dillәri vә dil-danışıq şәkillәrinin müqayisәli-

tutuşdurmalı tәsvirinin aparılmasına, funksional qrammatikasının hazırlanmasına çox geniş

imkan yarada bilәr vә sözügedәn dillәrin qonşu qohum, yaxın qohum vә әn yaxın qohum dillәrlә

koqnitiv-konseptual yöntәmlәrlә öyrәnilmәsinә dә yol açar. Belә ki, türk-slavyan dillәri

“Türkslavistik düşüncәsi” (Сулейманов: 2002: 31) әsasında Avrasiya coğrafiyasının iki böyük

dil-etnik vә mәdәniyyәt-yayılma çoxluğunun dәrk olunması ilә bilinmәkdәdir. Belә bir halda

sözügedәn dillәrin yeni tәrtib edilәcәk bir tәrcümә-çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә

yaxın vә әn yaxın qohum dillәr sәciyyәli vә dil tәminatlı avtomatik e-proqramla öyrәnilә bilәcәyi

müşahidә olunmaqdadır. Bu, bir Avrasiya gerçәkliyidir, bütünlüyüdür vә buna görә dә türk

dillәri, dialektlәri vә ya lәhcәlәri adlandırması ilә bәrabәr, yeni bir Avrasiya türkcәlәri

adlandırma-qavramlaşdırmasının gündәmә gәtirilmәsi dә yerinә düşәr.

Belәliklә, türk dillәri vә ya danışılan müasir Avrasiya türkcәlәrinin, tarixi әdәbi

dil=etnik-etnoloji vә etnoqrafik vә müasir sosiolinqvistik=dialekt-şivә ve koyne (eyni danışıq

sәviyyәsi) özәlliklәri seçilir. Onlar türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr aparılmış olan uyğun elmi-

praktik araşdırmalara vә işlәrә görә sinkretik, paradiqmatik vә sintaqmatik olaraq dәyәrlәndirilir.

Vә yenidәn çәkilәn bir dil xәritәsilә türk dillәri vә ya müasir Avrasiya türkcәlәri aşağıdakı

şәkildә uyğun bir açıqlanma ilә tәsniflәndirilir.

4.1.1.2. Müasir türk әdәbi dillәri vә xәritәsi

Türklük fenomeni, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, bu gün artıq Avrasiya vә dünya

coğrafiyasında Anadolu-Rumeli, Azәrbaycan, türkmәn, qazax, qırğız, özbәk, qaraqalpaq, uyğur,

34

tatar, başqırd, çuvaş, yakut, tuva, karaim, qaqauz, qaraçay-balkar, qumuq, noqay, altay, salar,

xakas milli-mәdәni kimliklәri ilә sözün dar mәnasında etnik, geniş mәnasında isә ümumi bir dil-

mәdәniyyәt müәyyәnliyi zәminindә öyrәnilir. Ümumtürk mәdәniyyәti qavramını әnәnәvi vә yeni

dinlәr vә inanclar, hәyat tәrzlәri vә davranış şәkillәri, әdәbiyyat vә musiqi növlәri formalaşdırır.

Bütün bunlar isә әdәbi dillәr vә dialektlәrdәn ibarәt olan ümumtürk dili ilә dәrk olunur. Bununla

bәrabәr, türkdilli xalqların Avrasiyada vә dünyanın digәr bölgәlәrindәki miqrasiya xarakterli

nüfus yerlәşimlәri, müstәqil vә muxtar respublikaları, milli-mәdәni muxtariyyat vә vilayәt

sәciyyәli avtonom tәşәkküllәri “Türklük fenomeni” şüurunun coğrafi-demoqrafik vә milli-siyasi

göstәricilәri kimi sәciyyәlәndirilir. Ümumtürk dilinin “Dil xәritәsi” dil daşıyıcılarının әdәbi dil-

lәri vә dialektlәrinin ana dili kimi birinci, ikinci vә sosiolinqvistik xarakterli işlәnilmә şәrtlәri,

tәdris vә tәlim özәlliklәrinә görә konseptual olaraq yenidәn tәrtib olunur.

Ümumtürk dili Ural-Altay dillәri içәrisindә çuvaş vә yakut dillәri ilә bәrabәr, qohum

әdәbi dillәr vә dialektlәr qrupu kimi tәsniflәndirilir. Çünki bәzi türk dillәri günümüzdә ümumxalq

danışıq dili vә ya dialektlәr sәviyyәsindә mövcuddur. Bunların bir qismi ya әdәbi dil özәlliyini

itirmiş, bәzilәrinin isә indiyә qәdәr heç belә bir statusu olmamışdır. Bu böyük dilin etnik-coğrafi

yerlәşimi, yazılan vә danışılan ümumxalq dillәri kimi sosiolinqvistik sәciyyәli yayılımı vә ehtiva

etdiyi müәyyәn dil-danışıq fәrqliliklәrinә görә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәri vә dialekt-

lәri kimi adlandırlması, bizcә, daha düzgündür. Bunların әdәbi vә danışıq dillәri kimi hәm tarixi

sәciyyәli etnik-mәdәni müәyyәnlik, hәm dә Avropa, Asiya, Amerika, Afrika vә Avstraliyadakı

sosiolinqvistik xarakterli dil yayılma-işlәnilmә dairәsinә görә xәritәsi isә aşağıdakı şәkildә tәrtib

olunur.

35

Tü

rk d

illәri xәritәsi

36

A. Tarixi sәciyyәli etnik yerlәşim yerlәri vә nüfus sayımları ilә

1. Әn yaxın qohum türk әdәbi dillәri vә dialektlәri

1.1. Oğuz-karluq-qıpçaq dil-dialekt sistemlәri vә danışılan müasir türk dillәri

1.1.1. Oğuz qrupu

1.1.1.1. Türkcә, türk dili vә ya Türkiyә türkcәsi Türkiyә Cümhuriyyәtinin dövlәt dili

vә 72 milyondan çox nüfusun ana dilidir. Türkiyәdә vә dünyanın bir çox ölkәsindә xarici dil kimi

öyrәdilir, ikidilli vә çoxdilli ortamlarda birinci, ikinci vә ya üçüncü dil sәviyyәlәrindә işlәdilir.

İstәr dil daşıyıcılarının sayına, istәrsә dә Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada dil-işlәnilmә

yayılımına görә әn böyük türk dilidir.

1.1.1.2. Azәrbaycan dili vә ya türkcәsi Azәrbaycanda, Gürcüstanda, Rusiya

Federasiyasında, İranda vә s. işlәnilir. Bu dildә tәxminәn 50 milyondan çox insan danışır. Ana

dili, birinci, ikinci vә xarici dil kimi işlәdilir. İstәr dil daşıyıcılarının sayına, istәrsә dә Avrasiya

coğrafiyasında vә bütün dünyada dil-işlәnilmә yayılımına görә Türkiyә türkcәsindәn sonra

yayğın olan ikinci böyük türk dilidir.

1.1.1.3. Türkmәn dili vә ya türkcәsi Türkmәnistanda, Özbәkistanda, Tacikistanda,

Qazaxıstanda, Rusiya Federasiyasında, İranda vә Әfqanıstanda danışılır. Tәxminәn 6 milyon

insan türkmәn dilini ana dili kimi işlәdir.

1.1.1.4. Qaqauz dili vә ya türkcәsi Moldovanın Komrat, Çadır-Lunq, Vulkaneşt,

Kaqaul bölgәlәrindә, Ukraynanın Odessa vilayәtindә, Qazaxıstanda, Özbәkistanda işlәdilir. Sovet

İttifaqında әhalinin 1989-ci ildәki siyahıya alınmasına görә 198 min nәfәr adam qaqauz dilindә

danışmışdır. Bunların 87,5 %-i qaqauz dilini ana dili hesab etmişdir. Aradan keçәn vaxt

içәrisindә sözügedәn rәqәm çox dәyişmişdir. Bu gün keçmiş SSRİ-nin torpaqlarında 250 min,

Bolqarıstanda vә Yunanıstanda isә 20 minә qәdәr qaqauz yaşayır. Qaqauz türkcәsi rumın vә rus

dillәri ilә bәrabәr, Moldovada yerlәşәn Qaqauziya vә ya Qaqauz yeri Muxtar Respulikasının

rәsmi dillәrindәn bir kimi işlәdilir (tr.wikipedia.org/wiki/Gagavuzya).

1.1.1.5. Salar dili vә ya türkcәsi Çin Respublikasının Sinhay bölgәsindә işlәnilir.

Әhalinin 1973-cü il siyahıya alınmasına görә 40 min adamın, 2000-ci ildә aparılan siyahıya

alınmaya görә isә 104. 500 nәfәrin salar dilini danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi danışdığı

mәlum olmuşdur (http://tr.wikipedia.org/wiki/Salarlar). Sözügedәn dil әdәbi dil sәviyyәsinә

malik olmadığından ümumtürk dilinin bir dialekti olaraq da sәciyyәlәndirilә bilәr.

37

1.1.1.6. Balkan türklәrinin dili: Balkan türklәri әsas etibarilә dialekt vә qismәn dә

әdәbi dil sәviyyәlәrindәki Türkiyә, qaqauz vә Krım-tatar türkcәlәrindә danışır. Mövzuya dair hәr

hansı bir sosiolinqvistik araşdırma (ana dili vә ya xarici dil kimi dil daşıyıcılarının sayı, etnik

tәrkibi vә s.) hәlәlik aparılmamışdır.

1.1.1.7. Sonkor dili vә ya türkcәsi danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir, cәmi

35 min adam tәrәfindәn İranın Sonkor şәhәrindә vә Fәrhad Xan yaşayış yerindә danışılır.

Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik olmadığından ümumtürk dilinin vә ya oğuzcanın bir

dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr.

1.1.1.8. Xalac dili vә ya türkcәsi İranda 40 min adam tәrәfindәn danışılır

(http://gag.wikipedia.org/wiki/Halaç) vә danışıq dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir. Bu dil G.

Dörferә, Talat Tәkinә vә Mәhmәt Ölmәzә görә әcdad dil türkcәdәn (prototürk) gәlәn müstәqil bir

türk dilidir (Языки Mира 1997: 471; Tekin, Ölmez 2003: 168). Ancaq xalac dilini digәr oğuz

qrupu türk dillәrindәn fәrqlәndirәn özәlliklәr çox deyildir (Языки Mира 1997: 471). Azәrbaycan

türkcәsi ilә iç-içә olması isә onun oğuz qrupu türk dillәrinin içәrisindә tәsniflәndirilmәsini

sosiolinqvistik olaraq şәrtlәndirir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik deyil. Vә әcdad

dilin özәlliklәrini müәyyәn ölçüdә bilvasitә mühafizә etdiyindәn ümumtürk dilinin bir dialekti

kimi qiymәtlәndirilә bilәr.

1.1.1.9. Xorasan dili vә ya türkcәsi İranda 400 min adam tәrәfindәn danışılır, danışıq

dili sәviyyәsindә ana dili kimi işlәnilir, Azәrbaycan vә türkmәn türkcәlәri arasında keçid

xarakterli bir dil-dialekt sәviyyәsi tәşkil edir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil sәviyyәsinә malik

olmadığından ümumtürk dilinin vә ya oğuzcanın bir dialekti kimi qüymәtlәndirilә bilәr.

1.1.1.10. İraq türkmәncәsi vә ya türkcәsi İraqın şimalında vә qismәn dә digәr

bölgәlәrindә әdәbi dil vә danışıq dili kimi işlәnilir. Sözügedәn dil fonetik-qrammatik quruluşuna

vә leksik-frazeoloji özәlliklәrinә görә әn çox Azәrbaycan türkcәsinә yaxınlığı ilә seçilir. Böyük

Türk Azәrbaycan şairi M. Füzulinin dә dili İraq Türkmәncәsi vә ya Azәrbaycan dilidir. Bununla

bәrabәr, son onilliklәrdә İraq türkmәnlәri daha çox Türkiyә türkcәsi әsaslı bir әdәbi dili işlәdir.

Türkmәnlәrin nüfusu tәxminәn 3 milyon nәfәrә qәdәrdir.

1.1.2. Karluq/uyğur qrupu

1.1.2.1 Özbәk dili vә ya türkcәsi Özbәkistanın xaricindә Tacikistanda, Qazaxıstanda,

Qırğızıstanda, Türkmәnistanda vә digәr ölkәlәrdә danışılır. Özbәkistanın rәsmi dövlәt dilidir.

38

Ana dili vә xarici dil kimi 28 milyona qәdәr insan tәrәfındәn işlәdilir. Türkiyә vә Azәrbaycan

türkcәlәrindәn sonra yayğın olan üçüncü böyük türk dilidir.

1.1.2.2. Uyğur dili vә ya türkcәsi Şәrqi vә Qәrbi Türkistanda; Çindә, Uyğur Muxtar

Respublikasında, Qazaxıstanda, Özbәkistanda, Qırğızıstanda, Türkmәnistanda vә digәr ölkәlәrdә

20 milyona qәdәr insan sözügedәn dildә danışır. Çindә dövlәt dili sәviyyәsindә, digәr ölkәlәrdә

isә danışıq vә әdәbi dil kimi işlәnilir. Türkiyә, Azәrbaycan vә Özbәk türkcәlәrindәn sonra

Avrasiyada yayğın olan dördüncü böyük türk dilidir.

1.1.3. Qıpçaq qrupu

1.1.3.1. Qazax dili vә ya türkcәsi Qazaxıstanda, Özbәkistanın, Qırğızıstanın,

Türkmәnistanın, Tacikistanın, Rusiya Federasiyasının bәzi bölgәlәrindә, Çindә, Monqolustanda

vә Әfqanıstanda işlәnilir. Qazaxıstanın dövlәt dilidir. Sovetlәr İttifaqında әhalinin 1989-cu ildә

hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә Qazaxların sayı 8 milyon 136 min olmuşdur. İndi isә

Qazax türkcәsi dünyada 16 milyon, Qazaxıstanda isә 10 milyon insan tәrәfindәn danışılır

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Kazakça). Türkiyә, Azәrbaycan, özbәk vә uyğur türkcәlәrindәn

sonra Avrasiya coğrafiyasında yayğın olan beşinci böyük türk dilidir.

1.1.3.2. Qırğız dili vә ya türkcәsi Qırğızıstanda, Özbәkistanda, Tacikistanda danışılır.

Qırğızıstatnın dövlәt dilidir. Qırğızların sayı Sovetlәr İttifaqında әhalinin 1989-cu ildә hәyata

keçirilәn siyahıya alınmasına görә 2 milyon 529 min olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm çox

dәyişmişdir. İndi Qırğız türkcәsi dünyada 5 milyon insan tәrәfindәn danışılır

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Kırgızca).

1.1.3.3. Tatar dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Tatarıstan Muxtar

Respublikasının dövlәt dilidir. Tatarlar әn çox Rusiya Federasiyasında yaşayır (79,3 %).

Tatarların sadәcә 26 %-i Tatarıstan Muxtar Respublikasının sakinidir. Әhalinin 1989-cu ildә

hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә 6 milyon 649 min tatar nüfusunun 5 milyon 523 mini

tatar dilini ana dili kimi qәbul etmişdir. İndi isә dünyada tәxminәn 5. 3 milyon nәfәr insan tatar

türkcәsindә danışır (http://en.wikipedia.org/wiki/Tatar_language). Türkiyә, Azәrbaycan, özbәk,

uyğur, qazax türkcәlәrindәn sonra Avrasiya coğrafiyasında yayğın olan altıncı böyük türk dilidir.

1.1.3.4. Başqırd dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Başqırdıstan

Muxtar Respublikasında işlәnilir. Başqırdıstanın dövlәt dilidir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata

keçirilәn siyahıya alınmasına görә başqırdların sayı 1 milyon 449 min olmuşdur. Bunlardan 1

milyon 75 mini başqırd dilindә danışmışdır. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox dәyişmişdir.

39

1.1.3.5. Altay dili vә ya türkcәsinin köhnә adı oyrot dili olmuşdur. Altay türkcәsi

Rusiya Federasiyasında yerlәşәn Altay Muxtar Respublikasında işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә

hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә sözügedәn dildә 60 min nәfәr danışmışdır. 21 il

içәrisindә yәqin ki bu rәqәm dәyişmişdir. Sözügedәn dil danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә

işlәdilir. 2002-ci ilin mәlumatlarına görә Altay türkcәsindә tәxminәn 75 min nәfәr danışır

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Altayca).

1.1.3.6. Qaraqalpaq dili vә ya türkcәsi Özbәkistanın Qarqalpaq Muxtar

Respublikasında danışıq dili vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata

keçirilәn siyahıya alınmasına görә keçmiş SSRİ-dә sözügedәn dildә danışanların sayı 424 min

nәfәr olmuşdur. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox dәyişmişdir.

1.1.3.7. Qaraçay-balkar dili vә ya türkcәsi iki bir-birinә çox yaxın olan qaraçaylar vә

balkarlar adlı türk etnik qrupu tәrәfindәn işlәdilir. Qaraçaylar Rusiya Federasiyası Qaraçay-

Çerkessk Muxtar Respublikasında, balkarlar isә Kabardin-Balkar Muxtar Respublikasında

yaşayır. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә qaraçay-balkar

türkcәsindә danışanların sayı 231 min olmuşdur. 21 il içәrisindә yәqin ki bu rәqәm çox

dәyişmişdir. Sözügedәn dil danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir.

1.1.3.8. Noqay dili vә ya türkcәsi danışıq dili sәviyyәsindә, qismәn dә әdәbi dil kimi

Rusiya Federasiyasının Stavropol, Astraxan vә Krasnodar vilayәtlәrindә vә Dağıstan Muxtar

Respublikasında işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә noqay-

ların sayı 45 min olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm yәqin ki dәyişmişdir.

1.1.3.9. Qumuq dili vә ya türkcәsi әn çox Rusiya Federasiyasının Dağıstan Muxtar

Respublikasında, qismәn dә Şimali Osetiya, Çeçenistan, İnquşetiya Muxtar Respublikalarında

işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә qumuqların sayı 282

min nәfәr olmuşdur. Bunların 97,4%-ü qumuq türkcәsini ana dillәri kimi qәbul etmişdir. 21 il

içәrisindә bu rәqәm yәqin ki dәyişmişdir. Qumuq dili Dağıstan Muxtar Respublikasınada

işlәnilәn 6 әdәbi dildәn biridir. Bolşevik inqilabından әvvәl qumuq dili sözügedәn vilayәtlәrdә

ortaq dil özәlliyinә malik olmuşdur. Sonralar hәmin funksiyanı rus dili yerinә yetirmişdir. Bu gün

dә sözügedәn funksiyanı rus dili hәyata keçirir.

1.1.3.10. Krım-tatar dili vә ya Krım tatarcası Ukrayna Respublikasında vә

Özbәkistanda işlәnilir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә Krım

tatarlarının sayı keçmiş SSRİ-dә 272 min nәfәr olmuşdur. 21 il içәrisindә bu rәqәm yәqin ki

40

dәyişmişdir. Bu tatarların 252 mini o zamankı sayım rәqәmlәrinә görә Krım tatarcasını ana dili

kimi qәbul etmişdir. Günümüzdә Krım tatarlarının böyük bir hissәsi Özbәkistandan vә keçmiş

Sovetlәr İttifaqının digәr bölgәlәrindәn Krıma köçüb gәlmişdir.

1.1.3.11. Krımçak dili vә ya türkcәsi Krımda yaşayan vә bir qrup yәhudi dininә

mәnsub olan bir türk xalqının dilidir. Әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına

görә SSRİ-dә 1448 nәfәr krımçak yaşamışdır. Onların 34,9 %-u bu dili ana dili hesab etmişdir.

Sadәcә yaşlı nәsil bu dildә danışa bilir. Krımçaklar rus dilini işlәdirlәr. İndi gәnc nәsil dә bu dili

öyrәnmәk istәyir. 1989-cu ildә ana dillәrini öyrәnmәk üçün “Bazar günü mәktәblәri” açmışdırlar.

1.1.3.12. Karaim dili vә ya türkcәsi danışıq dili kimi işlәdilir. Yәhudi dinindәn olan

karaimlәr Litva, Ukrayna vә Polşanın bәzi şәhәrlәrindә yaşayırlar. Әdәbi dillәri yoxdur, amma

yazıları vardır. Әvvәllәr ibrani, sonralar isә kril әlifbasını işlәtmişlәr. Әhalinin 1989-cu ildә

hәyata keçirilәn ümumi siyahıya alınmasına görә keçmiş SSRİ-dә 2600 nәfәr karaim yaşamışdır.

Onların 21 %-i karaim dilini işlәtmişdir.

1.1.3.13. Alabuqat tatarcası/noqaycası Rusiya Federasiyası Kalmıkıstan Muxtar

Respublikasının Ulan-Holl bölgәsindә işlәdilir. Alabuqat tatarlarının vә ya noqaylarının dilidir.

Әdәbi dili vә ya özünә mәxsus bir yazısı yoxdur. Sözügedәn dildә cәmi 422 nәfәr adam danışır.

Sözügedәn dil dә ümumtürk dilinin vә ya tatarcanın bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.

1.1.3.14. Astraxan noqaycası-qaraqaşcası Rusiya Federasiyası Krasnoyarsk bölgәsi

Harablinsk diyarının Astraxan rayonunda işlәdilir. Qaraqaşların sayı 1973-cü ildә 5 min nәfәr

olmuşdur. Әdәbi dili vә ya özünә mәxsus bir yazısı yoxdur. Bu dil dә ümumtürk dilinin bir

dialekti kimi qiymәtlndirilә bilәr.

1.1.3.15. Yurd tatarcası vә ya Astraxan noqaycası Rusiya Federasiyası Astraxan

şәhәri civarlarında işlәdilir. 1850-ci ildә Yurd tatarlarının vә ya noqaylarının sayı 8.700 nәfәrdәn

ibarәt olmuşdur. İndi kәndlәrdә onlardan cәmi 22 min nәfәr yaşayır. Әdәbi dili vә ya özünә

mәxsus bir yazısı yoxdur. Sözügedәn dil dә ümumtürk dilinin vә ya tatarcanın bir dialekti kimi

qiymәtlәndirilә bilәr.

1.1.3.16. Barabin tatarlarının dili tatarcanın bir dialektidir. Rusiya Federasiyasının

Novosibirsk bölgәsindә 8 min nәfәr tatar tәrәfindәn danışılır.

1.2. Qırğız-yenisey vә ya xakas qrupu

1.2.1. Xakas dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Xakas Muxtar Vilayәtindә,

Yenisey, Abakan vә Çulım çaylarının orta hövzәlәrindә yaşayan xalqlar tәrәfindәn danışılır.

41

Xakas dilindә danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә

81.428 nәfәr olmuşdur. Aradan keçәn müddәt içәrisindә bu rәqәm xeyli dәyişmişdir. Xakasların

sayı indi 78, 5000 nәfәrdir. Bunlardan 60, 168 nәfәri xakas türkcәsindә danışa bilir

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Hakas_Turkçesi). Sözügedәn dil daha çox danışıq, qismәn dә әdәbi

dil sәviyyәlәrindә işlәnilir.

1.2.2. Şor dili vә ya türkcәsi Sibirin Altay bölgәsindә işlәdilir. Әhalinin 1989-cu il

siyahıya alınmasına görә sözügedәn dili 9 min 400 nәfәr ana dili hesab etmişdir. Bu gün hәmin

rәqәm 9 min 800 nәfәr olmuşdur. (http://gag.wikipedia.org/wiki/Şor_dili). Sözügedәn dilin yazısı

vardır.

1.2.3. Çulım dili vә ya türkcәsi Sibirin Çulım bölgәsindә, Ob çayının sahilindә danışıq

dili kimi işlәdilir. Sözügedәn dil dә әdәbi dil statusu vә ya özünә mәxsus bir yazısı olmadığından

ümumtürk dilinin bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.

1.2.4. Sarı uyğur dili vә ya türkcәsi Çinin Qansu әyalәtindә danışıq dili sәviyyәsindә

işlәnilir. Sarı uyğurların sayı әhalinin 1990-cı ildә hәyata keçirilәn siyahıya alınmasına görә cәmi

12.297 nәfәr omuşdur. Bu gün hәmәn rәqәm yәqin ki dәyişmişdir. Sözügedәn dil dә ümumtürk

dilinin bir dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr.

1.2.5. Fu-yü qırğızcası Çinin Mançurya bölgәsindә danışıq dili sәviyyәsindә işlәnilir.

Müxtәlif mәnbәlәrә görә Fu-yü qırğızlarının sayı min nәfәrdәn ibarәtdir. Sözügedәn dil dә

ümumtürk dilinin vә ya qırğızcanın bir dialekti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.

1.3. Tuva qrupu

1.3.1 Tuva dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Tuva Muxtar Respublikasında

danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәdilir. Sovetlәr Birliyi dönәmindә Tuva Muxtar

Respublikasında bu dildә 200 min 929 nәfәrin danışdığı bildirilmişdir. İndi isә sadәcә Rusiya

Federasiyasının tәrkibindә olan Tuva Muxtar Respublikasında hәmin dildә 250.000 min nәfәrin

danışdığı göstәrilir. Bundan başqa, Monqolustanda 27.000 min nәfәrin, Çin Xalq

Respublikasında yerlәşәn Sincan Uyğur Muxtar Respublikasında isә 2. 400 nәfәr şәxsin dә hәmin

dildәn bir ünsiyyәt vasitәsi olaraq istifadә edildiyi ensiklopediyalarda qeyd olunur

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Tuvaca).

1.3.2. Tofalar vә ya karaqas dili Rusiya Federasiyasının İrkutsk bölgәsindә işlәnilir.

Sözügedәn dildә danışanların sayının 731 nәfәrdәn ibarәt olduğu vә bunlardan 314 nәfәr şәxsin

tofalar dilini özlәrinin ana dili hesab etdiyi Sovetlәr Birliyinә aid çap edilәn mәnbәlәrdә ifadә

42

olunmuşdur. Bu gün isә ensiklopediyalarda 3000 min nәfәrin tofalar dilindә danışdığı göstәrilir

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Tofaca). Tofalar dili ibtidai mәktәblәrdә dәrs kimi keçilir.

2. Yakut dili qrupu

2.1. Yakut/saha dili vә ya türkcәsindә danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә keçirilәn

siyahıya alınmasına görә 382 min nәfәrdәn ibarәt olmuşdur. İndi isә hәmin rәqәm

ensiklopediyalarda 456.288 nәfәr olaraq ifadә olunur (http://tr.wikipedia.org/wiki/Yakutça).

Sözügedәn dil Rusiya Federasiyasının Yakut (Saha) Muxtar Respublikasında danışıq vә

әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәdilir vә türk dillәri içәrisindә әn çov tuva dilinә yaxındaır. Yakut dili

ilә tuva dili arasındakı bir-birini başa düşmә faizi isә yüzdә sıfıra bәrabәrdir (Tekin, Ölmez 2003:

68). Buna görә dә hәmin dilin digәr türk dillәri ilә yaxınlığı yaxın vә әn yaxın dil qohumluğu

miqyaslarında deyil, qohum bir türk dili sәviyyәsindә tәsniflәndirilir.

2.2. Dolqan dili vә ya türkcәsinin Rusiya Federasiyasının Krasnoyarsk bölgәsindә vә

Yakut (Saha) Muxtar Respublikasında danışıq dili sәviyyәsindә cәmi 7 min nәfәr tәrәfindәn

işlәdildiyi Sovetlәr Birliyinә aid çap olunmuş mәnbәlәrdә göstәrilmişdir. Bu gün isә

ensiklopediyalarda hәmin dildә 5.000 min nәfәrә yaxın şәxsin danışdığı qeyd olunur

(http://gag.wikipedia.org/wiki/Dolgan_dili).Sözügedәn dil ümumtürk dilinin vә ya yakutcanın bir

dialekti kimi qiymәtlәndirilә bilәr.

3. Bulqar qrupu

3.1. Çuvaş dili vә ya türkcәsi Rusiya Federasiyasının Çuvaşıstan Muxtar

Respublikasıda danışıq vә әdәbi dil sәviyyәlәrindә işlәnilir. Keçmiş SSRİ-dә Çuvaş dilindә

danışanların sayı әhalinin 1989-cu ildә keçirilәn siyahıya alınmasına görә 1 milyon 839 min nәfәr

olmuşdur. Bu gün isә hәmin rәqәm ensiklopediyalarda 2 milyon olaraq ifadә olunur

(http://tr.wikipedia.org/wiki/Çuvaşça).

4. Urum/rum dili vә ya urumca Ukraynanın cәnubunda Azov dәnizi sahillәrindә

milliyyәtcә yunan-xristian dininә mәnsub olan türkdilli xalq tәrәfindәn ana dili kimi danışılır.

Sözügedәn dil oğuz vә qıpçaq elementlәrindәn tәşkil olunur (Сравнительно-историческая

грамматика тюркских языков 2002: 5). Buna görә dә dә ayrıca öyrәnilir (Языки Mира 1997:

160-523).

43

B. Mühacir vә ya diaspor türk yazı-danışıq dillәri

Bunlar Sovetlәr Birliyi dağılana qәdәr әsas etibarilә Qәrbi Avropada, Cәnubi Afrikada,

Şimali vә Cәnubi Amerikada vә Avstraliyada evdә ana dili, ikidilli vә çoxdilli ortamlarda isә

ikinci vә üçüncü dil kimi işlәnilirdi. Sözügedәn sosiolinqvistik ortamlarda böyük türk dillәrindәn

indiyә qәdәr әn çox Türkiyә, Azәrbaycan, tatar vә uyğur türkcәlәrinin işlәnildiyini söylәmәk

mümkündür. Bütövlükdә isә hәmin әdәbi danışıq dillәrinin sayı ondur. Daha doğrusu, yuxarıda

göstәrilәn siyahıya daşıyıcısı 1 milyonun üzәrindә olan aşağıdakı yayğın dillәri dә daxil etmәk

olar:

-Qazax türkcәsi;

-Qırğız türkcәsi;

-Özbәk türkcәsi;

-Başqırd türkcәsi;

-Türkmәn türkcәsi;

-İraq türkmәncәsi.

Bununla bәrabәr, yuxarıdakı tәsniflәndirmәdә göstәrilәn digәr türk әdәbi dillәri vә

dialektlәrinin dә Sovetlәr Birliyinin süqutundan sonra dil-işlәnilmә durumunun getdikcә

dәyişdiyi indi artıq bir sirr deyildir. Statistik olaraq istәr birinci, istәrsә dә ikinci qrupa daxil olan

diaspor sәciyyәli türk yazı-danışıq dillәrinin müxtәlif dünya ölkәlәrindә işlәnilmә-yayılma

sahәlәrinin genişlәndiyi müşahidә olunmaqdadır (Musaoğlu 2007: 22-27).

Qeyd olunmalıdır ki, dünyanın bir çox ölkәsindә bu gün geniş yayılan türk xalqları vә

türkdilli toplumların diaspor vә lobiçilik hәrәkatı 2000-ci illәrdәn etibarәn getdikcә

güclәnmәkdәdir. Dünyanın müxtәlif ölkәlәrindә türk xalqlarının sivil tәşkilatları, dәrnәklәri,

cәmiyyәtlәri, qrumları, qrupları vә s. yaradılmaqdadır. Mәsәlәn, indi Azәrbaycanlıların Rusiya

Federasiyasında, keçmiş Sovetlәr Birliyinin digәr respubliklarında, Avropada, Amerikada vә

dünyanın müxtәlif bölgәlәrindә yaradılan “Azәrbaycan cәmiyyәtlәri” bunun parlaq bir nümunәsi

olaraq göstәrilә bilәr.

Azәrbaycan diaspor vә lobiçilik hәrәkatını dünyada bir bütün olaraq ulu öndәr Heydәr

Әliyev Azәrbaycan respublikasının mstәqillik illәrindә yaratdı. Ulu öndәr hәmin hәrәkatı rәsmi

vә qeyri-rәsmi müәssisәlәrilә bir böyük “milli Azәrbacançılıq axını” olaraq formalaşdırdı. Ana

vәtәn Azәrbaycanda xaricdә yaşayan Azәrbaycanlılarla bağlı olaraq nazirlik sәviyyәsindә bir

“Dövlәt komitәsi” quruldu. Hәmin komitә bu gün xaricdә yaşayan Azәrbacanlıların mәdәni-

44

kütlәvi fәaliyyәtlәrini әlaqәlәndirir. 2001-ci ildә ulu öndәrin şәxsi tәşәbbüsü vә fәaliyyәti ilә

birinci “Dünya Azәrbaycanlıları Qurultayı” keçirildi.

Qurultayda ulu öndәr Heydәr Әliyev öz tarixi çıxışını elәdi.

O, Azәrbacançılıq qavramının ideoloji-siyasi әsaslarının nәdәn ibarәt olduğunu konkret

olaraq göstәrdi vә özünün mәşhur “Mәn fәxr edirәm ki, Azәrbaycanlıyam” yolgöstәrici hikmәtli

sözünü söylәdi.

İkinci “Dünya Azәrbaycanlıları Qurultayı” 2006-cı ildә, üçüncü “Dünya

Azәrbaycanlıları Qurultayı” isә 2011-ci ilin iyun ayında, әvvәki qurultaylar kimi, Bakıda

keçirildi. Azәrbaycan Respublikasının prezidenti İlham Әliyev hәr iki qurultayda çıxış elәdi.

İlham Әliyev çıxışlarında dünya Azәrbaycanlıları diaspor hәrәkatının әldә etdiyi

nәticәlәrdәn vә bәzi nöqsanlardan da bәhs etdi. O, ayrılıqda Azәrbaycan vә bütövlükdә Türk-

Azәrbaycan lobiçiliyinin inkişafından danışdı vә qarşıda duran tarixi vәzifәlәrin nәdәn ibarәt

olduğunu göstәrdi. Son qurultayda xarici ölkәlәrdә fәaliyyәt göstәrәn Azәrbaycan dәrnәklәri,

vәqflәri, müxtәlif cәmiyyәtlәri vә s. tәşkilatlarının birlikdә hәrәkәt etmәyinin zәruriyyәtini

özәlliklә vurğuladı. Vә onların hamısının hәmin ölkәlәrdәki Azәrbaycan sәfirliklәri ilә birgә

fәaliyyәt göstәrmәli olduğunu tövsiyә etdi.

Digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә dә sözgedәn qurultaylar indi hәmin ölkәlәrin paytaxt

şәhәrlәrindә mütәmadi olaraq keçirilmәkdәdir. Mәsәlәn, “Dünya Qazaxları, Qırğızları,

Türkmәnlәri, Özbәklәri” vә s. qurultayları.

Bu qurultaylar vә sözügedәn istiqamәtdә hәyata keçirilәn digәr mәdәni-kütlәvi

fәaliyyәtlәr bütün dünyada ümumtürk diaspor vә lobiçilik hәrәkatının artıq bütövlükdә ümumi

ana xәtlәrilә rәsmi xarakter alaraq müәssisәlәşdiyini tәsdiq edir. Belә bir hәrәkatın güclәnmәsi isә

dünyanın müxtәlif regionlarında ümumtürk dilinin ayrı-ayrı türk ana dillәri olaraq qorunması,

öyrәnilmәsi vә tәdris olunmasını şәrtlәndirir. Hәmin yerlәrdә türk dillәrindә bazar günlәri

mәktәblәri açılır, qәzetlәr, jurnallar yayımlanır, elektron yayımlar gerçәklәşdirilir; müxtәlif

mәrasimlәr, müsamirәlәr, görüşlәr, dini vә milli xarakterli bayram tәdbirlәri keçirilir. Mәsәlәn,

Novruz, Müstәqillik günü, Qurban vә Ramazan bayramları vә s. olaraq. Başqa bir sözlә, türk

dillәri artıq hәm yazılı vә şifahi, hәm dә elektronik ortamda ortaq bir ünsiyyәt vasitәsi yerindә

ifadә olunmağa başlayır.

Belә bir dil-danışıq konteksti mahiyyәt etibarilә yeni konseptual diskurs ortamları

yaradır. Әgәr belә demәk mümkündürsә, türk ana dillәri ayrılıqda ikinci, üçüncü vә dördüncü dil

45

olaraq artıq tәkcә etnik-mәişәt vә ya dialektlәrüstü dil-danışıq sәviyyәlәrindә işlәnilmir. Yәni

onlar getdikcә sadәcә danışıq dili vә ya dialekt-lәhcә olmaqdan çıxır. Daha doğrusu, hәmin dillәr

artıq rәsmi e-türkcә (Türkiyә türkcәsi) vә ya -Azәrbaycanca, -özbәkcә, -qazaxca, -qırğızca, -

türkmәncә, -tatarca, -uyğurca, -başqırdca, -yakutca, -çuvaşca vә bütövlükdә ümumtürkcә

sәviyyәsindә bir millәtlәrarası ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәnilmәyә başlayır. Bu isә ayrılıqda türk

dillәrinә, bütövlükdә isә ümumtürk dilinә yeni bir әdәbi vә rәsmi ortaq dil ola bilmә statusu

qazandırır.

Girişә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar

1. Türklük qavramının sadә sxematik çәrçivәsi hansı komponentlәrinin vә ya alt

qavrayışlarının mövcudluğu ilә müәyyәnlәşir? Bәs sözügedәn qavramın tәrkib hissәsini tәşkil

edәn әsas birlәşdirici komponentlәrdәn birincisi hansıdır?

2. Türklük qavramlaşdırması hadisәsi hansı yeni vә klassik elm sahәlәrinә әsasәn

öyrәnilir? Türkoloji dilçiliyin dünәni vә bu günü hansı araşdırma-öyrәnilmә kontekstindә

konseptual olaraq dәyәrlәndirilir?

3. Ümumtürk mәdәniyyәtinin koqnitiv-konseptual lahiyәlәndirilmәsi hansı әsas

komponentlәrinә vә ya üst vә alt qavramlarına görә aparılır?

4. Koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyindә dil necә vә hansı elmi әsaslara görә

öyrәnilir? İnsana mәxsus olan hansı duyğular koqnitiv dilçilikdә әsas araşdırma-öyrәnilmә

obyektlәri kimi yer alır?

5. Koqnitiv dilçiliyin әsas elmi-linqvistik prinsiplәri kimi özünü göstәrәn qavram-

laşdırma vә kateqoriyalaşdırma anlayışları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Türkoloji dilçilikdә ayrı-

ayrı dil sәviyyәlәrinә dair aparılan qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırma әsnaları vә ya

proseslәri necә müәyyәnlәşdirilә bilәr?

6. Konseptual sәciyyәli qavramlaşdırmalar, kateqoriyalaşdırmalar vә “linqvistik

qavram”lar nә demәkdir? Bu qavramlaşmaların vә kateqoriyalaşmaların әsas prinsiplәrinin tәsbit

edilmәsi üçün sözügedәn kursda hansı dil sәviyyәlәri vә ya türkoloji dilçilik problemlәrinә toxu-

nulur?

7. Türkologiya vә türkoloji dilçilik qavramları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bir

hunanitar elm sahәsi olaraq türkologiya nә zaman ortaya çıxmışdır? Bәs bir humanitar elm sahәsi

olaraq nә vaxtdan bәri tam olaraq müәyyәnlәşmişdir? Türkoloji dilçiliyi tәşkil edәn qavramlar

46

hansı komponentlәrdәn ibarәtdir? Hansı dilçilik әsәrlәri başlanğıcda türkoloji dilçiliyin

inkişafında müәyyәnlәşdirici rol oynamışdır?

8. Türk dillәri vә dialektlәri indiyә qәdәr hansı adlandırmalarla vә elmi prinsiplәrlә

tәsriflәndirilmişdir. Sözügedәn dillәri vә dialektlәri tәsriflәndirәn hansı mәşhur türkoloqların

adlarını çәkә bilәrsiniz?

9. Dәrslikdә Avrasiya türkcәlәri ifadәsi nә üçün bir linqvistik termin olaraq işlәdilir?

Ümumiyyәtlә, dәrs vәsaitindә türk dillәri vә dialektlәrinin tәqdim edilәn sosiolinqvistik

tәsniflәndirmәsi әvvәlki uyğun türkoloji tәsniflәrdәn hansı özәlliklәrinә görә fәrqlәnir?

ӘDӘBİYYAT

Abdulla, Kamal 2010, Dilçiliyә sәyahәt, Dilçi olmayanlar üçün dilçilik, Bakı; Mütәrcim,

196 s.

Axundov, Ağamusa 1988, Ümumi dilçilik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 221 s.

Aksan, Doğan 1995, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle), I cilt, 5. baskı, Ankara, 568 s.

Алпaтoв 2003, Cтo лeт cпуcтя, или cбывaютcя ли прoгнoзы? –Вопросы

языкознания, No 2, s. 114-121.

Андреева С. В. 2004, Типология конструктивно-синтаксических единиц в русской

речи. – Вопросы языкознания, No 5, s. 32-44.

Arat, R. Rahmati 1953, Türk Şivelerinin Tasnifi. “Türkiyat” Mecmuası, X. İstanbul, s. 5-

139.

Ашмaрин Н. И. 1903, Опыт исследования чувашского синтаксиса. I, Казань, 570 с.

Bang W. 1917, Vom Köktürkischen Zum Osmanischen. I. Über das türkische

Interrogativpronomen//ABAW. 1917 No 6; 1921. Әsәr Türkiyә türkcәsinә tәrcümә olunmuşdur.

Ankara 1996. Göktürkçeden Osmanlıcaya. Türkçenin Karşılaştırmalı Grameriyle ilgili hazırlık

Çalışmalrı. 1. Bildiri: Türkçe Soru Zamiri Hakkında. Çev. Yrd. Doç. Dr. Tahsin Aktaş.

Banguoğlu, Tahsin 1998, Türkçenin Grameri, Ankara Üniversitesi, 628 s.

Бacкaкoв Н. A. 1969, Ввeдeниe в изучeниe тюркcких языкoв, Изд-во “Выcшaя

Шкoлa”, Москва.

Бoгoрoдицкий В. Б. 1934, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe, Кaзaнь, 168 s.

Бoгoрoдицкий В. Б. 1953, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими

тюркcкими языкaми, Кaзaнь.

47

Bilgisayar destekli dil bilimi çalıştayı bildirileri 2006, 14 Mayıs 2005, Atatürk Kültür,

Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 139-158.

Bozşahin, Cem ve Zeyrek, Deniz 2000, Dilbilgisi, Bilişim ve Bilişsel Bilim. –Dilbilim

Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s. 41-48.

Дeмянкoв В. З. 1994, Когнитивная лингвистика как разновидность

интерпретирующего подхода. –Вопросы Языкознания, № 4. с. 17-33.

Dilbilim Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 1990-2004.

DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK TERCÜMESİ 1998, Çeviren: Besim Atalay, 4. Baskı, Cilt

I, 529 s. Cilt II, 366 s. Cilt III, 452 s. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Дмитриeв Н. К. 1962, Стрoй тюркcких языкoв. Изд-во Вocтoчнoй Литeрaтуры,

Москва.

Doğan G. 2000, ‘İltifat olgusuna Bilişsel Bir Yaklaşım. –Dilbilim Araştırmaları,

Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s. 49-63.

Ercilasun, Ahmet Bican 1990, Türk Dilinin Bugünkü Durumu ve Yayılma Alanları. Türk

Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Yükseköğretim Öğrencileri için, Ankara,

Хaнинa О. В. 2004, Желание: когнитивно-функциональный портрет.–Вопросы

Языкознания, № 4, с. 122-155.

Jackendoff R. 1984, Sense and reference in a psychologically based semantics.//Talking

minds. Cambridge (Mass.), s. 49-72.

КАЗЫМ-БЕК 1846, Обшая грамматка турецкого-татарского языка. Казань, 457

s.

Кибрик А. А. 1994, Когнитивные исследования по дискурсу. –Вопросы

Языкознания, № 5, с. 126-139.

Кононов А. Н. 1980, Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX

вв. Ленинград, “Наука”, Ленинградское отделение, 225 с.

Korkmaz, Zeynep 1994, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, I. Cilt, TDK, Ankara.

Кoрш Ф. Е. Клaccификaция турeцких плeмeн пo языкaм. “Этнoгрaфичecкoe

Oбoзрeниe”, Москва.

Крaвченкo А. В. 2001, Когнитивная лингвистика и новая эпистемология (К

вопросу об идеальном проекте языкознания).–Известия АН. Серия Литературы и Языка,

том 60, № 5, с. 3-12. 88.

48

Кубрякoвa Е. С. 1994, Начальные этапы становления когнитивизма: лингвистика

– психология – когнитивная наука. –Вопросы Языкознания, № 4, с. 34-47.

Кубрякoвa Е. С. Об установках когнитивной науки и актуальных проблемах

когнитивной лингвистики. –Известия АН. Серия Литературы и Языка, том 63, № 3, с. 3-

12.

Курт О. 2002, Обучение студентов языкового вуза идиомам турецкого языка на

основе когнитивно-культурологического подхода, АКД, Минск, 18 с.

Кузнeцoвa 2006, Н. Б. Ваxтин, E. В. Гoлoвкo. Coциoлингвиcтика и coциoлoия

языкка: Учeбнoe пocoбиe. CПб: ИЦ “Гуманитарная акадeмия”; Eврoпeйcкий унивeрcитeт

в Cанкт-Пeтeрбургe, 2004. 336 c. Рeцeнзия. –Вопросы языкознания, No 1, s. 123-128.

Gabain A. Von 1974, Alttürkische Grammatik, Otto Harrossowitz-Wiesbaden, 3989;

Türk dilinә tәrcümә edәn; Akalın, Mehmet. Eski Türkçenin Grameri, TDK, 3. Baskı, Ankara,

2000.

Грамматика Алтайского языка 1869, Составлена членами Алтайской миссии.

Казань, 289 s.

Grønbech, Karl 1936, Der Türkische Sprachbau, Kopenhagen.

Гуреeв В. А. 2004, Языковой эгоцентризм в новых парадигмах знания.– Вопросы

Языкознания, № 2. с. 57-67.

Гуреeв В. А. 2005, Проблема субъективности в когнитивой лингвистике.–

ИЗВЕСТИЯ РАН. СЕРИЯ ЛИТЕРАТУРЫ И ЯЗЫКА , T. 64, No 1, s. 3-9.

ЛЭC: 1990, Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, “Советская

Энциклопедия”, 1990, 683 с.

Мaлoв C. E. 1951, Пaмятники дрeвнeтюркcкoй пиcмeннocти, Москва.

Маслова Е. С. 2004, Динамика типологических распределений и стабильность

языковых типов. –Вопросы языкознания, No 5, s. 3-16.

Menges, Karl Heinrich 1959, Philologiae Turcicae Fundamenta, I. Wiesbaden. s. 2-20.

Menges, Karl Heinrich 1968, The Turkic Languages and Peoples. An Introduction to

Turkic Studies. –Ural-Altaische bibliothek, Wiesbaden, XV, s. 107-163.

Мурясов Р. З, Самигуллина А. С, Федорова А. Л. 2004, Опыт анализа оценочного

высказывания. –Вопросы языкознания, No 5, s. 68-78.

49

Musaoğlu, Mehman 2002, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemer,

T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s.

Musaoğlu, Mehman 2003, Türkçedeki Kaynak ve Erek Metin Odaklı Dilbilgisel

Gelişmeler ve Dil Yanlışları Üzerine. Cumhuriyetimizin 80. Yılında Türkçemiz, Anaçev Anadolu

Çağdaş Eğitim Vakfı, Ankara, s. 151-158.

Musaoğlu, Mehman 2004a, Avrasya Türkçelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi. Dil

Dergisi, Sayı: 124 Nisan-Mayıs-Haziran, Ankara, 53-81.

Musaoğlu, Mehman 2004b, Anar’ın Eserleri Türkiye Türkçesinde. TÜRKSOY, Türk

Dünyası, Kültür, Sanat, Bilim, Haber ve Araştırma Dergisi, Ankara, s. 25-30.

Musaoğlu, Mehman, HӘSӘNOVA, Vәfa 2006a, Türkoloji dilçilikdә frazeologiya vә

frazeologizmlәrin kontrastiv- vә konfrontativ-müqayisәli tәsnifi. Türkologiya Dәrgisi, Beynәlxalq

Elmi Jurnal, No 2-4, Aprel- Dekabr, Bakı, s. 29-54.

Musaoğlu, Mehman, HӘSӘNOVA Vәva 2006b, Türkçede Deyimler. –TÜRKSOY, Türk

Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 19, Ekim, Ankara, s. 46-53.

Musaoğlu, Mehman 2007, Çağdaş Türk Yazı Dilleri ve Haritası, TÜRKSOY Türk

Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, 25/4, s.22-27.

Musaoğlu, Mehman, Kirişçioğlu, Fatih 2008, Türk Dil Biliminde Görünüş

Kategorisinin İncelenmesi Üzerine. –Türkologiya, No 1-2, 2008, s. 32-54.

Musaoğlu, Mehman 2008, Türkçede Çatı. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı,

Akçağ, s. 207-234.

Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti,

Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s.

Нoвoе в зaрубежнoй лингвистикe 1988, вып. XXIII, когнитивные аспекты языка,

Москва, “Прогресс”, с. 281-309.

Radloff, Wılhelm 1882, Vergleihende Grammatik der nördlichen Türksprachen, I.

Phonetik der nördlichen Türksprachen. Leipzig.

Radloff, Wılhelm 1888-1911, Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, 1, 2, 3,

4. Lüğәt 1888-1911-ci illәrdә S. Petersburg’da yayımlanmışdır. 1960-cı ildә Almaniyada eyni

şәkildә tәkrar nәşr olunmuşdur. Rusca vә Almanca.

50

Räsänen, Marti 1949, Materialen zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Sto. XV.

A. A. Yuldaşev әsәri alman dilindәn rus dilinә tәrcümә etmişdir: Мaтeриaлы пo иcтoричecкoй

фoнeтикe тюркских языков, Изд-во “Иностранной литературы”, Москва, 1955, 221 c.

Caмoйлoвич A. 1922, Нeкoтoрыe дoпoлнeния к клaccификaции турeцких

языкoв,Пeтрoгрaд. Mәqalәni rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә bu sәtirlәrin müәllifi tәrcümә

etmişdir: Türk Dillerinin Sınıflandırılmasına Dair Bazı Eklemeler. Dil Araştırmaları Dergisi,

2007 Bahar, Yıl: 1 Sayı1, s. 175-184.

Сeливeрстoвa О. Н. 2002, Когнитивная семантика на фоне общего развития

лингвистической науки. –Вопросы Языкознания, № 6, с. 12-26.

Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 2002, Региональные

реконструкции, Москва “Наука”.

Стариченок 2008, Бoльшoй лингвиcтичecкий cлoвaрь. Ростов-на-Дону, Феникс,

2008, 811 c.

Сулейманов О. 2002, Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркских

языков и письменностей, Алматы, “АТАМҰРА”, 319 с.

Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet 2003, Türk Dilleri. Giriş. Yıldız. Dil ve Edebiyat 2,

İstanbul, 195 s.

Thomsen W. 1916, Turcica. Etedes cocernant l’inerprètation des inseriptions turques de

la Mongolie et de la Sibèrie.- MSFOu, 37.

Вoркaчoв С. Г. 2001, Концепт счастья: понятийный и образный компоненты. –

Известия АН. Серия Литературы и Языка, том 60, № 6, с. 47-58.

Языки mира 1997, Тюркские языки, Издательский Дoм “Кыргызыстан” Бишкек,

542 s.

Zeynalov, Fәrhad 1981, Türkologiyanın әsasları. Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәrinin

tәlәbәlәri üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 345 s.

“VİKİPEDİ Özgür Ansiklopedi” Web Sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Gagavuzya

Erişim: 05.07.2011

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Salarlar Erişim:

05.07.2011

“Açık ensiklopediya” Web Sitesi http://gag.wikipedia.org/wiki/Halac_dili Erişim:

05.07. 2011

51

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Kazakça Erişim:

06.07.2011

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Kırgızca

Erişim:06:07:2011

WIKIPEDIA “The Free Encyclopedia” Web sitesi

http://en.wikipedia.org/wiki/Tatar_language Erişim: 07.07.2011

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Altayca Erişim:

07.07.2011

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Hakas_Turkçesi

Erişim: 07.07. 2011

Vikipediya “Açık ensiklopediya” Web Sitesi http://gag.wikipedia.org/wiki/Şor_dili

Erişim: 07.07.2011

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Tuvaca

Erişim: 07.07.2011

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Tofaca

Erişim: 07.07.2011

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Yakutça

Erişim: 07.07.2011

Vikipediya “Açık ensiklopediya” Web Sitesi http://gag.wikipedia.org/wiki/Dolgan_dili

Erişim: 07.07.2011

Vikipedi “Özgür Ansiklopedi” Web sitesi http://tr.wikipedia.org/wiki/Çuvaşça

Erişim:07.07.201

52

I HİSSӘ

TÜRKOLOJİ DİLÇİLİYİN TARİXİ

1. Türkoloji dilçiliyin keçdiyi tarixi inkişaf yolu

Hәmin yol indiyә qәdәr әsas etibarilә “XI-XVIII yüzillәrdәki vә ya V. Radlovdan

öncәki vә XIX yüzildәn vә ya V. Radlovdan sonrakı türkologiya” ümumi tezisi ilә

öyrәnilmişdir. Ancaq türkoloyada әsas önәmli dәyişikliklәr ya Birinci Türkoloji Qurultaya

qәdәr, ya da Birinci Türkoloji Qurultaydan sonra baş vermişdir. Belә ki, BirinciTürkoloji

Qurultaya qәdәr türk dillәri vә dialektlәrinin ilk lüğәtlәri tәrtib olunmuş, bәzi qrammatika

kitabları yazılmış vә qәdim yazılı abidәlәri oxunmuşdur. Birinci Türkoloji Qurultaydan sonra

isә türk әdәbi dillәrinin qrammatika kitabları sistemli olaraq yazılmış, yeni әdәbi dil normaları

müәyyәnlәşdirilmiş vә latın әsaslı әlifbalara keçilmişdir. Buna görә dә, dәrslikdә türkoloji

dilçiliyin ümumi tarixi inkişafı Birinci Türkoloji Qurultaydan öncәki vә sonrakı mәrhәlәlәri ilә

dövrlәşdirilәrәk öyrәnilir.

1. 1. I mәrhәlә

Hәmin mәrhәlәdә türk dillәri vә dialektlәri bütövlükdә Hind-Avropa vә ayrılıqda әrәb

dilçilik mәktәblәri әnәnәlәrinә әsasәn öyrәnilmişdir. Belә ki, XI-XVIII yüzillәrdә türk dillәri vә

dialektlәrinә dair araşdırmalar әsas etibarilә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmışdır.

XIX yüzildәn etibarәn isә mövcud araşdırmalar ümumilikdә Hind-Avropa dillәri qaydalarına

görә aparılsa da, әrәb dilçiliyi әnәnәlәri dә bu vә ya digәr şәkildә XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr

özünü göstәrmişdir. XX yüzilin әvvәllәrindәn başlayaraq isә türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa

dilçiliyi әnәnәlәrinin әsas rol oynadığı müşahidә olunur. Bu baxımdan Hüseyin Cahitin “Türkçe

Sarf ve Nahiv”i (2000) hәmin anlayışla türk dilindә yazılmış ilk qrammatika kitablarından biri

kimi uyğun sahәdә qaynaqlıq etmişdir (2000: 9). Belәliklә, türk dillәri vә dialektlәrinә dair

aparılan araşdırmalarda XI-XVIII yüzillәrdә әrәb, XIX yüzildәn etibarәn isә Hind-Avropa

dilçiliyi әnәnәlәri tәsirli olmuşdur. Birinci Türkoloji Qurultaydan әvvәlki böyük mәrhәlә

linqvistik inkişaf meyllәrinә görә iki tarixi dövrә bölünür.

1.1.1. XI-XVIII yüzillәrdә türkoloji dilçilik: ilk lüğәtlәr vә qrammatika kitabları

53

XI-XVIII yüzillәrdә klassik türk әdәbi dillәrinә dair yazılan lüğәtlәr vә qrammatika

kitabları “Sanskrit”in öyrәnilmәsi ilә sürәtlәnәn Hind-Avrupa dilçiliyi әnәnәlәri ilә bu vә ya

digәr şәkildә sıx әlaqәdardır. Ancaq lüğәtlәrlә birlikdә hazırlanan qrammatika kitabları әn çox

isim, feil, әdat nitq hissәlәri tәsniflәndirmәsinә әsasәn yazılmış olduğundan әrәb dilçiliyi vә İslam

mәdәniyyәti әnәnәlәrinә daha çox bağlıdır. Belә ki, hәmin dövrdә türk dillәrinә dair 30-a qәdәr

lüğәt vә qrammatika kitabı hazırlanmışdır. Hәmin kitabların bir çoxu türk vә әrәb soylu әrәb

dilindә yazan vә ya İslam mәdәniyyәtini mәnimsәmiş filoloqlar tәrәfindәn yazılmışdır

(Мелиоранский 1900: 4; Kaydarov 1999: 19-22; Татарская грамматика 1993: 43). Bu

baxımdan P. M. Melioranskinin “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1900) adlı әsәri dә

başlanğıcda müәllifi mәlum olmayan “Türk qrammatikası” kitabları10

ilә әlaqәdar olaraq qәlәmә

alınmışdır.

Türkoloji dilçiliyә dair әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış ilk

qrammatika kitabı Mahmud Qaşqarlının hәlә dә әlimizә gәlib çatmayan “Kitabü cevahirü’l nahv

fi lûgati’t-Türk” adlı әsәridir. Mahmud Qaşqarlının XI yüzildә qәlәmә aldığı vә bizә gәlib çatan

“Divanü Lüğәt-it-Türk” (1998) adlı digәr әsәri ilә dә türk dillәrinin fonetik, qrammatik, leksik vә

leksikoqrafik quruluşunun öyrәnilmәsinә zәmin hazırlanmışdır (Демирчизаде 1972). Türkoloji

dilçiliyә aid “Codex Cumanıcus, Kitâbü’l-idrâk li Lisâni’l-etrak, İbn-i Mühennâ Lugati,

Mukaddimetü’l-Edeb” kimi әsәrlәr isә Qıpçaq, Oğuz, Karluq-Uyğur türk dillәri vә dialektlәri ilә

әlaqәdar olaraq yazılmışdır (Caferoğlu 1984:192-193; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Bu kitablar

fonetika, qrammatika bölmәlәrindәn, lüğәtlәrdәn vә bәzәn dә mәtnlәrdәn ibarәt olub xaricilәrә

türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә hazırlanmıştır. Hәmin kitablarda türk dillәri vә dialektlәrinin әrәb

vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn özәlliklәri dә göstәrilmişdir. Belә ki, ayrılıqda türkcә sözlәrә, atalar

sözlәrinә vә deyimlәrә geniş yer verilmişdir. Hәmin әsәrlәrdә digәr nitq hissәlәrinә aid dә

mәlumatlar verilmiş vә onların bәzi qrammatik özәlliklәri göstәrilmişdir. Ancaq ümumtürk

dilinin morfologiyası sözügedәn әsәrlәrdә bütövlükdә әrәb qrammatikası әnәnәlәrinә әsasәn

10

P. M. Melioranski İbni-Mühәnnanın “Türk dili haqqında” adlı әsәrinin Oksfortdakı (3), Parisdәki (1) vә

Berlinәdәki (1) әl yazması nüsxәlәrini araşdırmışdır. O, hәmin mövzu ilә әlaqәdar olaraq yazdığı “Әrәb filoloqu türk

dili haqqında” adlı әsәrini doktorluq dissertasiyası kimi müdafiә etmişdir. Ancaq P.M.Melioranski haqqında yazdığı

әsәrin kimә mәxsus olduğunu bilmәmişdir. Buna görә dә, onun bilinmәyәn әrәb soylu birisinә aid olduğunu güman

edәrәk әsәrә “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” adını vermişdir. 1920-ci ildә Kilisli Rüfәt әsәrin 6-cı nüsxәsinin әl

yazmasını İstanbul Dövlәt Muzeyinin Kitabxanasında taparaq onun İbni-Mühәnnaya aid olduğunu tәsbit etmişdir

(Малов 1928).

54

feil//ad//әdat tәsniflәndirmәsi ilә öyrәnilmişdir. Bәzi sintaktik özәlliklәr dә elә eyni bölmәdә izah

olunmuşdur (Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî 2000; Kadri: 2002 vә s.).

Bunlardan Osmanlı türkcәsinә dair ilk olaraq yazılanı Beqramalı Kadrinin “Müyessiretü’l-Ulûm”

(2002) әsәridir.

1.1.2. XIX-XX yüzillәrdә tәsviri vә tarixi-müqayisәli araşdırmalar

Türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa dilçilik әnәnәlәrinә görә türk dillәri vә dialektlәrinә

dair әsәrlәr daha XV yüzildәn etibarәn yazılmağa başlamışdır. Ancaq hәmәn әsәrlәrin sistemli

olaraq hazırlanması XIX yüzildәn etibarәn sürәtlәnmişdir. XVII-XVIII yüzillәrdә dövrün Hind-

Avropa dillәri qaydaları ilә xarici dillәrdә türk dilinә dair yazılan qrammatika kitablarına daha

çox tәsadüf olunur. Mәsәlәn, 1612-ci ildә türk dilinә dair bir qrammatika kitabını Hieronymus

Megiser adında Stuttgartlı bir alman latın dilindә yazmışdır. Nitq hissәlәri hәmin kitabda әrәb

dilçiliyinә әsasәn müәyyәnlәşdirilәn feil//ad//әdat tәsniflәndirmәsi ilә deyil, isim, sifәt, say,

әvәzlik, feil, zәrf, әdat, qoşma, bağlayıcı, nida sistemli struktur-funksional bir kateqoriyalaşdırma

ilә öyrәnilmişdir. Qrammatika kitabında 220 türk atalar sözü vә deyim dә verilmişdir (Megiser

1612).

XIX yüzil vә XX yüzilin әvvәllәrindә türk dillәri vә dialektlәrinә dair Avropada,

Osmanlı İmperatorluğunda, Çar Rusiyasında әrәb vә latın mәnşәli dilçilik mәktәblәri әnәnәlәrinә

әsasәn hazırlanmış müxtәlif araşdırmalar paralel olaraq davam etdirilmişdir. Türk yazılı abidәlәri

oxunmuşdur (Кононов 1982: 12-108). Renesansdan sonra filologiyada gerçәklәşәn yeni dilçilik

axınlarının tәsiri ilә türk dillәri vә dialektlәrinә dair rus, fransız vә alman dillәrindә yazılmış

irihәcmli lüğәtlәr, qrammatika kitabları vә digәr araşdırmalar çoxalmışdır (Radloff 1882;

Ашмарин 1903; Deny 1941 vә s.).

Sözügedәn araşdırma vә qrammatika kitablarında fonem vә morfemlәrin, söz birlәşmәsi

vә cümlә quruluşlarının fonetik, morfoloji vә sintaktik özәlliklәri göstәrilmişdir. Ümumtürk

dilinin tarixi sәciyyәli lüğәt tәrkibini vә danışılan dilin canlı söz varlığını tәşkil edәn leksemlәrin,

deyim vә atalar sözlәrinin leksik-leksikoqrafik tәsviri aparılmışdır. Belәliklә, türkologiyada

әnәnәvi xarakterli dilçilik yönümü formalaşmışdır. Bir başqa ifadә ilә tarixi-müqayisәli vә ya

müqayisәli-tarixi dilçilik vә onun uyğun araşdırma yöntәmlәri müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu ilkin

yöntәmlәrin müәyyәnlәşdirildiyi araşdırmalara aşağıdakı fundamental әsәrlәr örnәk olaraq

55

göstәrilә bilәr (Кaзым-бeк 1846; Böhтlingk 1851; Грамматика Алтайского языка 1869;

Radloff 1882; Мелиоранский 1900; Deny 1941vә s.).

1.2. II mәrhәlә

Klassik dilçilik әnәnәlәri kontekstindә tarixi-müqyisәli vә müqayisәli-tarixi pillәlәri ilә

müәyyәnlәşәn ümumi-müqayisәli (komparativistika) vә tәsviri-normativ xarakterli filoloji-

linqvistik yöntәmlәr türkoloji dilçiliyin hәmin inkişaf mәrhәlәsindә tәtbiq olunmuşdur. Ümumi-

müqayisәli dilçiliyin türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli yönümü vә yöntәmlәri ilә hәr hansı bir

türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin dil özәlliklәri türkoloji kontekstdә qәdim türk dili vә әcdad

dillә müqayisәdә öyrәnilir. Burada yeri gәldikcә digәr türk dillәrinin dil faktaları da müqayisәyә

cәlb olunur. Mәsәlәn, yuxarıda Mirzә Kazımbәyin (1846), Böthlinqkin (1851) vә Melioranskinin

(1900) adı çәkilәn әsәrlәri tarixi-müqayisәli yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmışdır. Müqayisәli-tarixi

dilçiliyin yönümü vә yöntәmlәri ilә isә hәr hansı bir türk dili deyil, bütövlükdә türk dillәri vә

ayrılıqda bir neçә vә ya qrup türk dillәrinin hәr cür dil sәviyyәlәri öyrәnilir. Burada әsas mәqsәd

әcdad dilin rekonstruksiyasının aparılması olur. Bu yönüm vә yöntәmlәrlә yazılmış әsәrlәrә әn

tipik örnәk olaraq isә aşağıda adı çәkilәn kitab göstәrilә bilәr. Bu kitab 6 cilddәn ibarәt olan

“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984-2006) adlı әsәrdәn ibarәtdir.

Günümüzdә sözügedәn araşdırmalar artıq türk dillәri vә dialektlәrinin çağdaş sinxronik

kәsiyindә qohum olmayan dillәrlә müqayisәli-qarşılaşdırmalı, qohum olan dillәrlә isә müqyisәli-

tutuşdurmalı olaraq aparılmaqdadır (Hәsәnova 2011; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli

qrammatikası 2002). Belәliklә, Birinci Türkoloji Qurultaydan keçәn müddәtdә yuxarıda göstә-

rilәn dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan araşdırmalar XX yüzilin sonlarına qәdәr intensiv olaraq

davam etdirilmişdir. XX yüzilin 70-ci illәrindәn başlayaraq ya ümumi türkoloji kontekstdә, ya da

sadәcә çağdaş dilçilik axınları yönümlәrindә türk әdәbi dillәrinә dair yeni linqvistik yöntәmlәrlә

dә araşdırmalar aparılmaqdadır. Daha doğrusu, istәr tarixi-müqayisәli, istәrsә dә müqayisәli

tarixi araşdırmalarda bu vә ya digәr şәkildә dilçiliyin çağdaş yönüm vә yöntәmlәrindәn dә

istifadә olunmaqdadır (Musayev 2011).

1.2.1. XX yüzil: tәsviri-normativ vә müqayisәli-tarixi araşdırmalar

Türkoloji dlçilikdә indiyә qәdәr әn çox dialektologiya, dil tarixi, әdәbi dil vә söz

yaradıcılığı; leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya; fonetika, fonologiya vә qrammatika

56

fәnlәrinin öyrәnilmәsi әsas yer tutmuşdur. Hәmin fәnlәrә dair aparılan araşdırmalar Birinci

Türkoloji Qurultaydan bәri hәm ümumi-müqayisәli, hәm dә tәsviri-normativ xarakterli dilçilik

yönümlәri vә uyğun yöntәmlәri ilә günümüzә qәdәr dә bu vә ya digәr şәkildә aparılmaqdadır.

Müxtәlif xarici dillәrdә türk dillәrinin fonetikası vә qrammatikasına dair yazılan bәzi

kitablar monoqrafik sәciyyә daşıyır vә türkoloji dilçilikdә hәlә dә әsas fundamental elmi

mәnbәlәr sәviyyәsindә qiymәtlәndirilmәkdәdir. Sözügedәn kitablar әsas etibarilә tarixi-

nüqayisәli dilçilik kontekstindә klassik sәciyyәli tәsviri dilçilik metodları ilә yazılmışdır. Bu

kitablara dair aşağıdakı әsәrlәr örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Deny 1941; Дыренкова 1941;

Дмитриев 1948; Brockelman 1954; Koнoнoв 1956; Пoкрoвскaя 1964; Тeнишeв 1976a; 1976b

vә s.).

Rus dilindә vә müxtәlif türk dillәrindә әsas etibarilә müqayisәli-tarixi vә tәsviri-

normativ xarakterli dilçilik yöntәmlәri ilә türk dillәrinin müqayisәli fonetikasına vә

qrammatikasına dair yazılmış kitablar isә әn çox elmi kollektivlәr tәrәfindәn hazırlanmışdır.

Sözügedәn elmi işlәrә dair hazırlanmış aşağıdakı kitablar diqqәti çәkmәkdәdir (Исследования

по сравнительной грамматике тюркских языков 1955; 1956; 1961; 1962; Häzirki zaman

Türkmen dili 1962; Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986;

1988; 1997; 2002; 2006; Oğuz qrupu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002 vә s.).

Belә kitablar türkoloji dilçilikdә fәrqli müәlliflәr tәrәfindәn dә yazılmışdır. Hәmin

kitablara dair ilk növbәdә daha çox milli dillәrdә vә ya müxtәlif türk әdәbi dillәrindә yazan

dilçilәrin әsәrlәri örnәk olaraq göstәrilә bilәr.

Bu kontekstdә Әmrәnin (1949), Erginin (1972), Banguoğlunun (1998), Karahanın

(1995), Qorxmazın (2003); Xıdırovun (1959:113-156), Әzimov vә Bәyliyevin (1961);

Hüseynzadә (1972) vә Mirzәzadәnin (1973) vә Sızdıkovanın (1984) әsәrlәrinin adını çәkmәk

mümkündür. Теnişevin (1976a; 1976b) vә Ахmetyanovun (1978;1981;1989) rus dilindә yazılan

oxşar dilçilik әsәrlәri dә sözügedәn qrupda sәciyyәlәndirilә bilәr.

Qeyd olunmalıdır ki, “Phılologıae Turcıcae Fundamenta” (1959), “SSRİ xalqlarının

dillәri. Türk dillәri” (1966), “Türk dillәri” (1998) vә “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi

qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kimi ümumilәşdirici qaynaqlar fәrqli elmi

heyәtlәr tәrәfindәn hazırlanmışdır. Buna baxmayaraq, “Phılologıae Turcıcae Fundamenta”

(1959), “SSRİ xalqlarının dillәri. Türk dillәri” (1966) vә Lars Yoxansonun müәllifliyi vә

redaktorluğu ilә hazırlanan “Türk dillәri” (1998) әsәrlәrinin hәr üçü әsas etibarilә tәsviri-

57

normativ vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә qәlәmә alınmışdır. “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi

qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) qaynağı isә müqayisәli-tarixi dilçilik

yöntәmi yazılmışdır. Birincilәrdә türk әdәbi dillәrinin hәr birinin fonetik, qrammatik, leksik,

dialektoloji vә s. özәlliklәrinә dair linqvistik xarakterli açıqlanmalar, yazılı mәtnlәrindәn örnәklәr

verilmişdir. İkincilәrdә isә bir-biri ilә yaxın vә әn yaxın sәviyyәlәrdә qohum olan türk dillәri vә

dialektlәrinin diaxronik inkişafı izlәnilmәklә pra- vә protodil layları müәyyәnlәşdirilmişdir.

1.2.2. XX yüzilin sonu vә XXI yüzil: yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәr

Türkoloji dilçilikdә yeni linqvistik yönümlәr vә yöntәmlәrlә dәyişim sәciyyәli

araşdırmaların aparılması işi XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri sürәtlәnmişdir. Bu dilçilik

araşdırmalarının ümumi türkoloji kontekstin nәzәrә alınmaqla yazılanları әsas etibarilә türk әdәbi

dillәrinin qrammatikası vә semantikasına aiddir. Bununla yanaşı, türk әdәbi dillәrinә dair tәrcümә

vә çevirmә vә ya bir türk dilindәn digәrinә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması nәzәriyyәsi; informasiya

texnologiyaları dilçiliyi; sosiolinqvistika vә mәtn dilçiliyi mәsәlәlәrinә dә hәmin araşdırmalarda bu

vә ya digәr şәkildә toxunulmuşdur (Cavadov 1975; Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Nurmanov...

1992; Uzun 1995; Языки мира. Тюркские языки 1997: 160-525; Abdullayev 1999; Uğurlu 2004;

Musaoğlu 2003; 2006; 2011; Kazımov 2004: 428-457 vә s.).

XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri türk әdәbi dillәrinin ümumi türkoloji kontekstdә

öyrәnilmәsi işi linqvistik olaraq yenidәn formalaşmaqdadır. Hәmin yönüm hәm dilçilikdәki

mövcud klassik әnәnәdәn, hәm dә әn yeni linqvistik tәmayüldәn fәrqlәnir. Birincidәn yeni

linqvistik yöntәmlәrin türkoloji dilçilik araşdırmalarında sistematik olaraq tәtbiqi, ikincidәn isә

hәmin araşdırma prosesindә türk dillәri vә dialektlәrinin diaxronik-sinxronik mahiyyәtinin

bütövlükdә dәrk olunması ilә seçilir.

Mәlumdur ki, müqayisәli-tarixi vә ya tarixi-müqayisәli vә tәsviri-normativ xarakterli

әnәnәvi dilçilik araşdırmalarında yeni linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması sistematik xarakter

daşımır. Müasir türk әdәbi dillәrinә dair konkret dil hadisәlәrini vә faktlarını sadәcә çağdaş dil-

çilik axınları kontekstindә öyrәnәn araşdırmalarda isә ümumi türkoloji kontekst çox vaxt

unudulur. Mәsәlәn, ümumtürk dilinә dair sabit söz sıralı simmetrik sıra vә inversiya, ellipsis vә s.

özәllikli asimmetrik-sintaktik qavramlaşdırması vә uyğun kateqoriyalasdırılması prinsiplәri

flektiv sәciyyәli Hind-Avropa dillәri sintaksisinin sıralanması qaydaları ilә müәyyәnlәşdirilir

(Эргуванлы 1987; Юхансон 1987; Uzun 2000 vb.)

58

Fikrimizcә, türk әdәbi dillәrinә dair indiyә qәdәr yeni linqvistik yönümlәrlә vә

yöntәmlәrlә aparılan araşdırmaların mәqsәdyönlü nәticәlәrinin ümumilәşdirilmәsi bundan sonra

türkoloji dilçilikdә әsas iş olmalıdır. Әnәnәvi, yeni vә әn yeni araşdırma yönümlәri vә yöntәmlәri

sistematik bir bağlılıqla bir-biri ilә birlәşdirilmәlidr. Bununla da türk әdәbi dillәrinin öyrәnil-

mәsinә dair konseptual-struktur xarakterli qavramlaşdırma vә kateqoriyalaşdırma prinsiplәrinin

düzgün müәyyәnlәşdirilmәsi işi tәmin edilә bilәr.

2. Türk dillәrinin müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә

öyrәnilmәsi

Türkoloji dilçiliyin tarixi vә türk dillәrinin müqayisәli (comparative) öyrәnilmәsi vә ya

hәr cür müqayisәlilik (comparativizm), başqa bir ifadә ilә türk müqayisәli dilçiliyinin yaranması

Mahmud Qaşqarlının adı ilә bağlıdır. Türkologiya vә türkoloji dilçilik elmi Mahmud Qaşqarlının

XI yüzildә qәlәmә aldığı “Divanü-lüğәt-it türk” adlı әsәri ilә dünya filologiyasına açılmışdır.

“Divanü-lüğәt-it türk” (1998) әsәri hicrәt tarixi ilә 466-cı ildә, yәni 1072-ci ildә (1998:5)

yazılmışdır. Әsәr әrәblәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә hazırlanmışdır. Sözügedәn әsәrdә

türkcә sözlәr әrәb dilinin fonetik qayda-qanunlarına görә sıralandırılmışdır. Onların mәnaları

uyğun dil örnәklәri, o sıradan müxtәlif türk lәhcәlәrindә işlәnilәn deyim vә atalar sözlәri vә

onların yer aldığı dördlüklәrlә açıqlanmışdır.

O zamanlar humanitar elmşünaslıqda vә ya Әrәb xilafәtindә bütövlükdә dörd, İraqda isә

ayrılıqda iki şәkildә formalaşan dilçilik mәktәbi vә buna uyğun yöntәmi mövcud olmuşdur.

Dilçilik elmi dә daha çox bu yöntәmlәrdәn biri ilә әdәbi vә ya nәfis әrәb dili materialları

әsasında, ikincisi ilә isә әrәb dilinin dialektlәrinә görә müqayisәli olaraq öyrәnilirdi. Mahmud

Qaşqarlı da mәhz ikinci araşdırma-öyrәnilmә metodunu mәnimsәmişdir. O, “Divanü-lüğәt-it

türk” adlı әsәrini sinxronik olaraq o zamankı türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin materialları

әsasında müqayisәli-tutuşdurmalı yöntәmlә yazmışdır. Buna görә dә türkologiyada müqayisәli

araşdırma-öyrәnilmә metodunun әsasını Mahmud Qaşqarlı qoymuşdur. Müqayisәli dilçiliyin

tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi çәrçivәli yöntәmlәri isә bütün parametrlәrilә daha sonralar,

yәni XIX yüzildәn etibarәn müәyyәnlәşmişdir. XI-XVIII yüzillәrdә türkologiyada istifadә olunan

yöntәmlәr isә daha çox müqayisәli-tutuşdurmalı vә tәsviri filoloji-dilçilik metodlarından ibarәt

olmuşdur.

59

Türkoloji dilçilikdә müqyisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilik araşdırmalarının aparılması

vә lüğәtlәrinin tәrtib olunması Mahmud Qaşqarlıdan sonra, әgәr belә demәk mümkündürsә, bir

dә XIX yüzilin ortalarından etibarәn Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yenidәn

başlanılmışdır.11

Alman әsilli rus türkoloqu Vilhelm Radlov (05. 01. 1837-1918) 1858-ci ildә

Rusiyaya gәlmişdir. O, bir il Sankt-Petersburqda qalmış vә orada rus dilini öyrәndikdәn sonra

Barnaula getmişdir. V. Radlov, ilk öncә Sibirdә, Altayda, Orta Asiyada vә çarlık Rusiyasının

digәr bölgәlәrindә yaşayan türk xalqlarının folklorik örnәklәrini vә müxtәlif danışıq

materiallarını toplamış vә bütövlükdә onların dillәrinin canlı danışıq şәkillәrini öyrәnmişdir. O,

hәmin materiallar әsasında “Türklәrin şifahi xalq әdәbiyyatı örnәklәri” (1866-1907), “Türk

dialektlәrinin lüğәt tәcrübәsi”(1888-1911) vә digәr çox mәşhur әsәrlәrini isә yaradıcılığının son

dövründә yazıb tamamlamışdır (Radloff 1999: 9-18).

Bundan sonra sözügedәn türkoloji kontekstdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin

müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi istәr Rusiyada, istәrsә dә Qәrbi Avropa

ölkәlәrindә getdikcә sürәtlәnmişdir. Türk dillәri hәm bir-biri ilә, hәm dә qohum olmayan xarici

dillәrlә müqaysisәli olunaraq öyrәnilmişdir (Radloff 1882). Araşdırmalarını türk әdәbi dillәri vә

dialektlәrinin materialları әsasında davam etdirәn dilçi-türkoloq P. M. Melioranskinin (1894;

1897) әsәrlәri ilә isә türkoloji dilçilik XIX yüzilin sonlarında artıq bir elmi istiqamәt olaraq

formalaşmışdır.

XX yüzildә vә ya Sovetlәr Birliyi dönәmindә isә sözügedәn müqayisәli vә müqayisәli-

tarixi dilçilik kontekstindә tәsviri-normativ xarakterli linqvistik araşdırmaların aparılmasında üç

әsas elmi-praktik istiqamәt müәyәnlәşmişdir:

-Türk dillәrinin müqayisәli-tәsviri dialektoloji araşdırmalarının aparılması vә atlaslarının

hazırlanması;

-Türk dillәrinin etimoloji lüğәtinin vә ya lüğәtlәrinin tәrtib olunması;

-Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikasının yazılması vә türkoloji dilçiliyin

әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsi.

Türkoloji mәrkәzlәrdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin hәr birinin tarixi, müasir

durumu, qrammatikası vә dialektoloji özәlliklәri konkret olaraq öyrәnilmişdir. Bütün bunlar,

11

XI-XVIII yüzillәrdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dair әrәb diliçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış

qrammatika kitabları, lüğәtlәr vә digәr dilçilik әsәrlәri haqqında yuxarıda qısaca olaraq mәlunmat verilmişdir.

Aşağıda da sözügedәn mövzudan yeri gәldikcә uyğun örnәklәrlә vә linqvistik açıqlamalarla daha geniş bәhs

olunacaqdır.

60

yuxarıda qarşıya qoyulan elmi-praktik mәqsәdlәrә çatmaq üçün, artıq bir yerdә vә ya konkret bir

araşdırmada elmi-yaradıcı kollektiv tәrәfindәn nüәyyәn bir plan-prospektlә tәdqiqata cәlb

olunmuşdur (Phılologıae Turcıcae Fundamenta 1959; Языки нaрoдoв CCCР 1966). Türk ümumi

müqayisәli dilçilik elminin әsaslarının müәyyәnlәşdirilmәsi üçün aparılan hazırlıq xarakterli

araşdırmalar tәxminәn 40-50 il davam etdirilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, altayşünaslıq

kontekstindә türk dillәrinin fundamental sәciyyәli ilk müqayisәli qrammatika kitabları Sovetlәr

Birliyindәn öncә Qәrb ölkәlәrindә yazılmışdır (Räsänen 1949; Poppe 1960). Bu istiqamәtdә

klassik Qәrb vә ya alman xarakterli; ingilis, Danimarka, fransız, italyan-macar-fin mәrkәzli

türkoloji dilçilik mәktәbi (Bang 1917a; 1925-1934; Gabain 1974; Brockelman 1954; Räsänen

1957; 1969; Bazın 1980 vb.) mәşhur olmuşdur. Hәmin mәktәbin müasir davamçılarına Türkiyәdә

bu gün dә tәsadüf olunur (Bozkurt 2002; Tekin, Ölmez 2003).

Bu elmi-linqvistik kontekstdә sadәcә bir neçә türk dilinin, o cümlәdәn Azәrbaycan

türkcәsinin başlanğıcda dialektoloji atlası hazırlanmışdır. Bununla bәrabәr, Avrasiya

türkcәlәrinin dil coğrafiyasına söykәnәn önәmli ümumilәşdirici әsәrlәr dә yazılmışdır (Гaджиeвa

1975; 1979). Sovetlәr Birliyindә çoxcildli “Türk dillәrinin etimoloji lüğәti”nin (1974; 1978;

1980; 1989; 1997; 2000; 2003) tәrtib olunmasına başlanılmışdır. Avropada vә Türkiyәdә türk

dillәrinin tәkcildli etimoloji lüğәtlәri yayımlanmışdır (Clauson 1972; Eren 1999). Yuxarıda

göstәrilәn vә mahiyyәtinә görә XIX yüzilin sonlarından etibarәn türkoloji dilçilikdә hәdәflәnәn

bir iş olaraq “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası”(Сравнительно-историческая

грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) adlı fundamental әsәr artıq

tamamlanmışdır. Sözügedәn kitabın dördüncü cildindә pra- vә prototürkdә, yәni әcdad dildә

işlәnilmiş 1000 sözün rekonstruksiyası aparılmışdır. Beşinci cilddә türk dillәrinin daxili sistemi

müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә bәrabәr, eyni zamanda dil sәviyyәlәri vә vahidlәrinin

linqvistik dil coğrafiyası müstәvisindәki araşdırmaları kontekstindә dә hәm fonetik, hәm dә

morfoloji özәlliklәrinә görә işıqlandırılmışdır. Ümumtürk dilinin linqvistik әsaslarının

müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq daha Sovetlәr Birliyi dönәmindә başladılan, qәdim vә yeni

türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin bütününü ehtiva edәn tәsviri-tarixi vә sosiolinqvistik sәciyyәli

dilçilik әsәri dә XX yüzili sonunda yayımlanmışdır (Языки mира. Тюркские языки, 1997).

Qәdim vә çağdaş türk dillәri sözügedәn әsәrdә hәm dünya, hәm dә Ural-Altay dillәri

kontekstindә, tipoloji-sosiolinqvistik özәlliklәri ilә sinxronik vә diaxronik olaraq tәsvir

olunmuşdur. Buna görә dә hәmin kitab ensiklopedik-linqvistik xarakterili bir yayındır.

61

Bütün bunlara baxmayaraq, türk dillәrinә dair dünyanın hәr yerindә aparılan әnәnәvi vә

yeni dilçilik araşdırmalarının vә görülәn praktik işlәrin arasındakı koordinasiyanın vә elmi-

linqvistik xronologiyanın türkoloji dilçilikdә bötövlükdә göstәrilә vә tәsbit edilә bildiyini

söylәmәk hәlәlik çәtindir. Çünki, indiyә qәdәr sadәcә dil araşdırmaları vә bütövlükdә dilçilik

elminin tarixi vә müasir inkişafı kontekstindә “Türkoloji dilçiliyin tarixi”, “Türkoloji dilçiliyә

giriş”, “Türkoloji dilçiliyin әsasları” vә qısaca olaraq “Türkoloji dilçilik” kimi әsәrlәr vә ya

dәrsliklәr yazılmamışdır. Vә hәmin fәnlәrin әsas vә fakultativ dәrslәr olaraq tәdrisi dә Türk

Cümhuriyyәtlәri universitetlәrindә sistematik olaraq hәyata keçirilmәmişdir. Hind-Avropa dillәri

materialları әsasında yaradılmış metodologiyaları, ümumiyyәtlә, ümumi dilçiliyi vә çağdaş

linqvistik axınları istiqamәtlәndirәcәk nә bir araşdırma, nә dә bir açıqlamalı-linqviğstik

biblioqrafiya vә ya ensiklopediya türkoloji dilçilikdә sözün tam mәnasında daha ortaya

çıxmamışdır. Sözügedәn istiqamәtdә görülәn işlәr isә әsas etibarilә bir neçә tәsviri sәciyyәdәki

türkoloji dilçilik lüğәtindәn vә türkoloji dilçiliyin tarixinә dair yazılmış olan xronoloji-başlanğıc

xarakterli әsәrdәn (Кононов 1982; Eren 1998) ibarәtdir.

Türkoloji dilçiliyin ümumi tarixi yazılmalıdır. Elә bu tarixә görә dә onun elmi әsasları

müәyyәnlәşdirilmәlidir. Hәmin elmi әsaslar müәyyәnlәşdirilәrkәn indiyә qәdәr ümumtürk dilinә

dair yazılmış bütün fundamental işlәrdәn qırmızı bir xәtt kimi keçәn әnәnәvi vә çağdaş linqvistik

axınların bir-birini tamamlayan keçişlәrinә görә hәrәkәt edilmәlidir. Buna baxmayaraq, bu gün dә

türk әdәbi dillәrinin çağdaş tәlim-tәdris yöntәmlәri vә işlәnilmә normaları sadәcә olaraq әnәnәvi

dilçilik vә ya klassik türkologiyanın qaydalarına görә müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Ümumi türkoloji

әnәnә ilә çağdaş dilçilik axınlarını bir-birinә bağlayan linqvistik bağlar bir çox halda nәzәrә

alınmamaqdadır.

Türkologiya vә ya klassik dilçilik әnәnәsi ilә çağdaş linqvistik dәyişmәlәr arasında

sağlam bir sәlәf-xәlәf әlaqәsi vә fikir mübadilәsinin olduğunu da bu gün söylәmәk mümkün

deyildir. Sözügedәn әlaqә Türk Cümhuriyyәtlәrindә әsas etibarilә “türkologiya-dilçilik” vә

“türkoloq-dilçi” vә ya “türkologiya-xarici dil vә dilçilik mәnşәli mütәxәssislik qarşılaşması”

müstәvisindә dәyәrlәndirilmәkdәdir. Aparılan elmi mübahisәlәr dә sadәcә ayrı-ayrı linqvistik

terminlәrin vә müxtәlif imla qaydalarının müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq ortaya

çıxmaqdadır. Ancaq ümumtürkcә vә ya türk dili bütövlükdә çağdaş yazı dillәri, dialektlәri vә

canlı danışıq şәkillәri ilә böyük bir dildir. O, hәm ümumi türkoloji xronologiya vә klassik dilçilik,

hәm dә çağdaş linqvistik axınlar nәzәrә alınaraq öyrәnilmәlidir.

62

Birinci Türkoloji Qurultayın keçirlmәsinin 80 illik yubileyinә hәsr olunmuş Beynәlxalq

Elmi Konfransda sözügedәn problemlәrin aktuallığı vә onların çağdaş linqvistikanın, digәr

humanitar vә dәqiq elmlәrin yöntәmlәri ilә çözümlәnә bilirliyi perspektivlәri mübahisә obyektinә

çevrilmişdir. Belә ki, bütövlükdә türkologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin әsas

problemlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә vә onların çözümlәnmәsinә dair konkret tәkliflәr irәli

sürülmüşdür (Musaoğlu 2006).

Bu kontekstdә türk dillәri vә dialektlәrinә dair yazılan hәr cür әnәnәvi sәciyyәli dilçilik

araşdırmaları tarixinin tәsvir olunması vә dövrlәşdirilmәsi yönümündә indiyә qәdәr müqayisәli

olaraq aparılan türkoloji işlәr ilk növbәdә diqqәti cәlb edir. Bunlardan Krımskinin (1930),

Boqoroditskinin (1934; 1953), Sartbayevin (1962), Baskakovun (1969), Nurmaxanovanın (1971)

Zeynalovun (1970; 1974; 1975; 1981), Kaydarovun (1985) vә Xәlilovun (2006) әsәrlәri

müqayisәli türkoloji dilçiliyin tarixindә önәmli yer tutur. Hәmin әsәrlәr ayrılıqda müqayisәli

türkoloji dilçiliyin vә bütövlükdә türkologiya elminin araşdırılması, öyrәnilmәsi vә tәdris

olunması baxımından çox önәmlidir.

Ancaq sözügedәn klassik müqayisәli әsәrlәrdә müәyyәnlәşdirilәn elmi-linqvistik

yönümlәr vә yöntәmlәr günümüzdә çağdaş Avrasiya türkcәlәrindә gerçәklәşәn yeni inkişaf

meyllәrinin öyrәnilmәsindә tәsirsiz vә yetәrsiz qalmaqdadır. İndi aparılan monoqrafik

araşdırmalarda, yazılan dәrs kitablarında vә vәsaitlәrindә çağdaş dilçilik elmindә işlәnilәn yeni

yönüm vә yöntәmlәrdәn çox geniş istifadә olunmalıdır. Çünki, hәr hansı bir canlı dilin vә ya

qohum dillәrin fonetik, qrammatik, leksik, leksikoqrafik vә frazeoloji quruluşuna dair aparılan

işlәrdә sadәcә konkret dil işarәlәrinin tәsvir edilmәsi bu gün artıq qәnaәtbәxş hesab oluna bilmәz.

Sözügedәn qohum vә әn yaxın qohum dillәr vә dialektlәr dilin dәrindәki vә üzdәki

quruluşu “fenomenlәrinin funksionallığına vә semantikliyinә” (Seçdirmә bizimdir-M.M.) vә

onların dünyanın dil xәritәsi kontekstindә aparılan qavramlaşdırılmasına vә

kateqoriyalaşdırılmasına görә açıqlanmalıdır.

Bu kontekstdә türk dillәrinin qrammatikasına dair modern dilçilik yöntәmlәri ilә

aparılan araşdırmalara isә bu vә ya digәr şәkildә 1970-ci illәrdәn bәri tәsadüf olunur. Hәmin

әsәrlәrә aşağıdakılar örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Axматoв 1983; Нoвoе в зaрубежнoй

лингвистикe… 1987; Чeрeмиcина 1988; Бeрдалиeв 1989; Нурмaнoв 1992; Taтарcкая

грамматика 1993; Musayev 1994; Uzun 1995; Abdullayev 1999; Demircan 2003 vb.).

63

Bir-birinә qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinin istәr tәdrisindә, istәrsә dә

müqayisәli olaraq öyrәnilmәsindә sözügedәn araşdırmalarda irәli sürülәn yöntәmlәrdәn dә

türkoloji dilçilikdә kifayәt qәdәr faydalanıldığını söylәmәk daha mümkün deyildir. Vә ya onların

bütövlükdә faydalanıla bilәn bir hala gәtirildiyini dә. Halbuki türkoloji dilçilikdә informasiya

texnologiyaları dövrünün tәlәblәrinә uyğun olaraq lazımi elmi-metodoloji inkişaf meyllәrinin vә

praktik vәrdişlәrin tәmin olunması vә müxtәlif türk dillәrinә dair hәm ayrı-ayrı, hәm dә hәr cür

müqayisәli olaraq davam etdirilәn araşdırmalarda işlәnilәn modern dilçilik yöntәmlәrinin

ümumtürk dili materialları ilә hәyata keçirilә bilir bir hala gәtirilmәsi Avrasiya türkcәlәrinin

bundan sonra müqayisәli-tutuşdurmalı vә -tәsviri olaraq aparılacaq modern araşdırılmasında

faydalı ola bilәr.

2.1. Qohum vә әn yaxın qohum türk dillәrinә dair müqayisәli fonetik, fonoloji,

qrammatik, leksikoloji, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik araşdırmalar

Türk dillәrinin sözügedәn bir çox şöbәsi müqayisәli olaraq geniş bir ölçüdә daha XIX

yüzilin ortalarından etibarәn öyrәnilmişdir. Yalnız fonologiya vә özәlliklә dә ona bağlı olaraq

müәyyәnlәşdirilәn fonomorfologiya vә ya morfofonologiya bölümü türkoloji dilçilikdә bütün

parametrlәri ilә hәrtәrәfli olaraq XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn öyrәnilmәyә başlanılmışdır

(Зaкиeв 1984: 35-43).

Bu kontekstdә frazeologizmlәrin dil-nitq sәviyyәlәrinin müxtәlif türk dillәri

materiallarına görә müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi dә hәlәlik başlanğıc vә ya nәzәri açıqlanma

mәrhәlәsindәdir. Türkoloji dilçilikdә frazeologizmlәrin hәm nәzәri, hәm dә praktik olaraq ilkin

açıqlanma durumunu әks etdirәn linqvistik işlәrdә çox zaman bu vә ya digәr bir türk әdәbi dilinin

materialları әsas alınmışdır. Mәsәlәn, S. N. Muratovun (1961) monoqrafiyasında başqırd, M. M.

Mirzәlievanın (1995) monoqrafiyasında Azәrbaycan dili materialları digәr türk әdәbi dillәrinә

dair frazeoloji örnәklәrlә müqayisә edilәrәk öyrәnilmişdir. Әhmәdovanın (2003) kitabında isә

Azәrbaycan vә Türkiyә türkçәlәri materiallarına müqayisәli olaraq yer verilmişdir.

M. F. Çernovun bir mәqalәsindә (1978) frazeologizmlәrin “Sovet türkologiyası”nda

öyrәnilmәsindәn bәhs edilmişdir. O, “frazeologiya vә frazeologizmlәr hadisәsi”ni (1982) vә “feli

idiomatik birlәşmәlәrin frazeoloji tәbiәti”ni (1985) çuvaş dili materiallarına әsasәn

müәyyәnlәşdirmyә cәhd etmişdir. E. A. Umarovun (1970), Z. Q. Uraksinin (1981) vә J. M.

Quzeevin (1984) mәqalәlәrindә türk dillәri frazeologiyasının leksikoqrafik problemlәrindәn söz

64

açılmış vә türk frazeoloji lüğәtlәrinin bir çox tәrtibi prinsipi örnәklәrlә göstәrilmişdir. Xertekin

(1976) mәqaәsindә isә türk vә monqol dillәrindә özünü göstәrәn frazeoloji paralellәrdәn bәhs

olunmuşdur.

Mәtn dilçiliyi araşdırmaları türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr sadәcә inkişaf etmiş qәdim

(Uzun 1995) vә yeni türk әdәbi dillәrinә (Закиeв 1963), Azәrbaycan türkcәsinә (Mәmmәdov

2001; Novruzova 2002; Kazımov 2004: 428-468 vә s.) vә onların dil materiallarına görә

aparılmışdır.

Bu araşdırmalardan bәzilәri Kitabi-Dәdә Qorqud dastanları vә digәr türk folklorik

mәtnlәrinin mәtnlinqvistik tәhlilinә hәsr olunmuşdur (Üstünova 1998; Musaoğlu 2003; 2008a).

Yuxarıda göstәrilәn mәqalәlәrdә vә monoqrafik işlәrdә әn çox mәtn dilçiliyinin ümumi vә xüsusi

mәsәlәlәrindәn bәhs edilmişdir.

Sözügedәn linqvistik diskursda indiyә qәdәr söylәnilәn konkret elmi fikirlәrin bir çoxu

K. Abdullayevә mәxsusdur. O, 1970-ci illәrdәn başlayaraq mәtn dilçiliyinә dair tezislәr,

mәqalәlәr, proqramlar vә kitablar yazmış (Abdullayev 1978; 1980; 1982) vә Azәrbaycan dili

materialları әsasında mәtn dilçiliyi anlayışını nәzәri vә praktik baxımdan qavramlaşdırmışdır.

Sadә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin sәhәdlәri, mәtnin tәrkibini tәşkil edәn formal vә mәna

kateqoriyaları onun “Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri” (1999: 175-260) adlı dәrs

vәsaitindә konkret olaraq göstәrilmişdir. Bütün bunlarla bәrabәr, istәr mürәkkәb sintaktik

bütövlәrin, istәrsә dә mikro- vә makromәtnlәrin türk dillәri materialları әsasında müqayisәli-

tutuşdurmalı vә müqayisәli-tipoloji araşdırılması işi isә türkoloji dilçilikdә yalnız son zamanlarda

gündәmә gәtirilmişdir. Bu iş M. M. Musayevin “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә

sintaksisi” (2011) adlı kitabında yerinә yetirilmişdir. Hәmin dәrs vәsaitindә ümumtürk mәtninin

konseptual-linqvistik mahiyyәtindәn vә konkret olaraq da mәtnlinqvistik-sintaktik özәlliklәrindәn

bәhs edilmişdir.

Sözügedәn kitabda istәr nәsrlә, istәrsә dә şeirlә söylәnilәn vә yazılan bәdii mәtnlәrin

simmetrik vә asimmetrik xarakterli linqvistik oxşarlıqları vә fәrqliliklәri üzәrindә ayrıca olaraq

durulmuşdur. Hәmin oxşarlıqlar vә fәrqliliklәr müxtәlif Azәrbaycan-türk әdәbi qaynaqlarından

gәtirilәn bәdii mәtn örnәklәri ilә müqayisәli-tutuşdurmalı olaraq gösәrilmişdir (Musayev 2011:

269-336).

Türk dillәrinә dair әnәnәvi müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә aparılan linqvistik

araşdırmalarda fonetik, qrammatik, leksik vә lekskoqrafik dil özәlliklәri vә faktlarının tarixi

65

inkişafı vә onların ilkin yaranış formaları türkoloji dilçilikdә indi artıq diaxronik olaraq tamamәn

müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, әcdad dildә, yәni pra- vә

prototürkdә 1000 dәnә türk mәnşәli sözün ilkin şәkillәri canlandırılmışdır. Başqa bir ifadә ilә

söylәsәk, hәmin sözlәrin leksik rekonstruksiyası aparılmışdır (Сравнительно-историческая

грамматика тюркских языков …, 1997). Mәlum olmuşdur ki, әcdad türklәr öz aralarında bir-

birilә, әsasәn, min әdәd söz vasitәsilә ünsiyyәt saxlamışdır. Bununla bәrabәr, müasir türk

dillәrindә dә özünü göstәrәn bir çox oxşar vә fәrqli dil-nitq paralellәri artıq hәm әnәnәvi

müqayisәli-tәsviri, hәm dә yeni konseptual-linqvistik yöntәmlәrlә müәyyәnlәşdirilir. Mәsәlәn,

oğuz qrupu türk dillәri semantik-sintaktik quruluşlarının oxşar vә fәrqli özәlliklәri әnәnәvi

dilçilik metodları ilә (Oğuz grupu türk dillәrinin müqayisәli qrammmatikası…, 2002), mürәkkәb

cümlәlәrin yeni tәsnifatında ortaya çıxan subordinativ, koordinativ vә korrelyativ-sintaktik

omomodellәr vә hәmin omomodellәrә görә müәyyәnlәşdirilәn 23 mәnaca növ isә konseptual-

linqvistik yöntәmlәrlә müәyyәnlәşdirilir (Musayev 2011:75-268).

Türk müqayisәli dilçiliyi XX yüzilin axırlarında әnәnәvi müqaiyisәli-tarixi vә tarixi-

tipoloji metodlarla aparılmış bir çox linqvistik araşdırmalarla (Бacкaкoв 1975; 1979; 1982; 1988;

Мамeдoв 1985) irәli çıxmışdır. Vә linqvistik-coğrafi vә coğrafi-tarixi dilçilik yöntәmlәrinin

sinkretik olaraq tәtbiq olunması ilә (Гaджиeвa 1975; 1979) yeni keyfiyyәt vә kәmiyyәt mәzmunu

qazanmışdır. Ümumtürk dilinin әsas fonetik, qrammatik, leksik özәlliklәri Ural-Altay dillәri

kontekstindә (Sinor 1990), aqqülitinativ vә fәrqli sistemlәrdәki digәr dillәrlә müqayisәli-

linqvistik müstәvilәrdә sinxronik, diaxronik vә retrospektiv (Гaрипoв 1979; Cулeймaнoв 2002)

olaraq öyrәnilmişdir. Türk dillәri fonemlәrinin müxtәlif kombinator sәs mövqelәrindә fonoloji vә

morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәrinin çözümlәnmәsi

baxımından rәhmәtlik Aydın Mәmmәdovun yuxarıda göstәrilәn “Türk samitlәri. Anlaut vә

kombinatorika (Türk dillәrindә samitlәrin fonoloji vә morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-

tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәri)” adlı әsәri isә milli türkoloji dilçiliyimizin tarixindә yeni bir

orijinal linqvistik araşdırma olaraq diqqәti cәlb etmişdir.

Belәliklә, ümumi müqayisәli dilçilik zәminindә, XIX yüzildә meydana çıxan

müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli çәrçivәli türkoloji dilçilik XX yüzilin axırları vә XXI

yüzilin әvvәllәrindә öz inkişafının әn yüksәk tarixi zirvәsinә gәlib çatmışdır. Belә ki, çoxcildli

“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası” kitabı nәhayәt Rusiya Federasiyası Elmlәr

Akademiyası Dilçilik İnstitutunun Ural-Altay Dillәri şöbәsindә tamamlanmış vә, yuxarıda

66

göstәrildiyi kimi, Moskvada “Elm Nәşriyyatı” tәrәfindәn yayımlanmışdır (Сравнительно-

историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006). Türk

dillәrinin müqayisәli-tarixi leksikoqrafiyası arşdırmaları da sözügedәn elmi-tәdqiqat

müәssisәsindә yerinә yetirilәn uyğun elmi-linqvistik layihәlәndirmәnin içәrisindә yer almaqdadır.

Müqayisәli-tarixi yöntәmlә hazırlanan “Türk dillәrinin etimoloji sözlüyü”nün

(Этимoлoгичecкий cлoвaрь тюркcкиx языкoв…, 1974; 1978; 1980; 1989; 1997; 2000; 2003)

tәrtib olunması işlәri dә bu gün yuxarıda sözgedәn şöbәdә hәlә dә davam etdirilmәkdәdir

(Sovetlәr Birliyi dövründә sözügedәn şöbә “Türk-monqol dillәri sektoru” adı ilә adlandırılırdı.).

2.1.1. Fonetika vә fonologiya

Aşağıda müqayisәli türkoloji dilçilikdә aparılmış fonetik vә fonoloji araşdırmalardan vә

türk dillәri materialları әsasında yazılmış uyğun elmi vә praktiki işlәrdәn bәhs etmәdәn öncә,

dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi haqqında qısaca olaraq bilgi vermәk istәrdik. Fonem,

fonetika vә fonologiya anlayışları nә demәkdir? Bunları çox yığcam bir şәkildә xülasә etmәyin

bir dәrs kitabında vә ya tәdris vәsaitindә tәlәbәlәr üçün dә faydalı olduğunu fikirlәşdik.

2.1.1.1. Dilçiliyin fonetika vә fonologiya şöbәsi

Fonem (phōnēma) yunanca sәs demәkdir, dildә morfemlәrin, yәni sözlәrin vә ya

şәkilçilәrin tәrkibindә seqment komponent olaraq işlәnilir, onların mәnalı hissәlәrini seçir vә

tanıyır. Çünki o, dilin invariant vahididir (ЛЭC 1990: 552). Fonem anlayışı ilә bağlı linqvistik

açıqlanmalar dilçilikdә vә fonologiyada ayrıca elmi istiqamәt vә ya konkret bir fәnn olaraq ilk

dәfә Kazan dilçilik mәkәtәbinin nümayәndәlәrindәn biri olan Boduen de Kurtune tәrәfindәn

söylәnilmişdir. Ancaq “fonem” termini daha öncә Fransız dilçiliyindә alman dilindәki

“sprachlaut” (dilin sәsi) sözünә uyğun olaraq işlәnilmişdir. Fonetika (phōnētikόs) sözü dә yunan

dilindәn alınmışdır vә o da sәs demәkdir. Fonetika dilçiliyin, başqa şöbәlәrindәn fәrqli olaraq,

dilin sәs quruluşunu öyrәnәn bir bölümüdür. O, yalnız dilin funksiyasını deyil, araşdırma

obyektini dә maddi olaraq öyrәnir: danışıq orqanlarının işlәnilmәsi, sәs vahidlәrinin akustik

olaraq sәciyyәlәndirilmәsi vә dilin danışanlar tәrәfindәn dәrk olunması.

Belәliklә, müasir fonetikada sәs sisteminin yuxarıda göstәrilәn dörd yönü tәsbit

edilmişdir. Bunlar da әslindә ünsiyyәt-danışıq modelinin komponentlәri ilә birә-bir üst-üstә

düşür. Yuxarıda göstәrilәnlәrlә aşağıdakıları müqayisә edin.

67

1.Ünsiyyәtin linqvistik-funksional әsası;

2. Ünsiyyәtin artikulyasiyası vә ya sәsin mәxrәci;

3. Ünsiyyәtin akustik әsası;

4. Ünsiyyәtin dәrk etmә vә ya idraki әsası (Veyselli 2008: 92).

Fonetika dilin dәrk edilmәsi vә tәşәkkülünә aid olan anatomiya, fiziologiya vә akustika

kimi birbaşa linqvistik mahiyyәt daşımayan digәr fәnlәrlә dә bağlıdır. Mәhz bu baxımdan

fonetika, dilçiliyin digәr şöbәlәrindәn fәrqlәnir vә dilçilik elmindә qrammatikanın sәrhәdlәri

xaricindә dә işıqlandırılır. Fonetikanın dilçlik şöbәlәri içәrisindәki yeri türkologiyanın Türkiyә

mәktәbi ilә digәr Türk Cümhuriyyәtlәri vә Topluluqlarınadakı türkoloji dilçilik әnәnәsindә dә

fәrqli şәkillәrdә izah olunur:

1.Türkologiyanın Türkiyә mәktәbindә fonetika bәhsi qrammatikanın içәrisindә öyrәnilir;

2. Digәr Türk Cümhuriyyәtlәri vә Topluluqlarında isә fonetika qrammatikadan ayrı bir

bölüm olaraq öyrәnilir.

“Fonologiya” yunan dilindәn alınmış bir sözdür: -phōnē “sәs”, -loqos “söz, oxuma,

öyrәnmә, elm, tәlim” demәkdir. “Fonologiya” dilin sәs quruluşunun funksional vә struktural

qaydalarını incәlәyәn linqvistik bir bölümdür. Bununla da “fonologiya” bir semiotik fәnn sahәsi

olaraq әsl “fonetika”dan fәrqlәnir. Çünki, fonetikada әsasәn dilin fiziki vә akustik artikulyasiya

tәrәflәri öyrәnilir. Sözügedәn fәnlәrin bir-birilә daxili bağlılığı, yәni “fonetika” ilә

“fonologiya”nın birlikdә öyrәnilmәsi isә, hәr şeydәn öncә, onların terminoloji ifadәsi ilә şәrtlәnir.

Bir çox halda “fonologiya”nı “funksiional fonetika” (A. Martine) adı ilә dә adlandırırlar vә ya

bәzәn “fonetika” termini “fonologiya” sahәsini dә ehtiva edәn qavram vә mәzmunu ifadә edir,

yәni, bunların arasında qәti bir fәqlilik yoxdur. Buna baxmayaraq, “fonologiya” da dilçiliyin

digәr bölümlәri (qrammatika: morfologiya, sintaksis) kimi, dil sistemindә müәyyәn bir tәbәqәni

ifadә edir (ЛЭC 1990: 555). Belәliklә, “fonologiya” dilin sәs komponentlәrinin eyniliklәrini vә

fәrqlilikәrini öyrәnir. “Fonologiya elmi XX yüzilin 20-30-cu illәrindәn “diaxronik fonologiya”

olaraq da bilinir.

2.1.1.2. Müqayisәli türkoloji dilçilikdә fonetika vә fonologiyaya dair araşdırmalar

Müqayisәli türkoloji dilçilikdә istәr fonetika vә onun bir bölmәsi olan fonologiya, istәrsә

dә digәr dil sәviyyәlәrinin ümumi müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә öyrәnilmәsinә, yuxarıda

da göstәrildiyi kimi, XIX yüzildә ilk öncә aşağıdakı şәkildә başlanılmışdır. Әvvәlcә konkret bir

68

türk dili vә bir türk dili qrupunu vә ya bölgәsini tәşkil edәn türk dillәri hәm sinxronik, hәm dә

diaxronik olaraq nisbәtәn tarixi-müqayisәli, daha geniş bir ölçüdә isә tәsviri-linqvistik

yöntәmlәrlә öyrәnilmişdir. Mәsәlәn, Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi

qrammatikası” (1846) adlı kitabında Osmanlı türkcәsi digәr yaxın türk dillәri ilә qismәn tarixi-

müqayisәli, daha çox isә tәsviri-linqvistik yöntәmlә araşdırılmaya cәlb olunmuşdur. O.

Bötlinqkin “Yakut dili haqqında” (1851) adlı әsәrindә yaxın vә әn yaxın qohum türk dillәrinin vә

qohum olmayan digәr bölgә dillәri materiallarının da araşdırılmaya cәlb olunması ilә tarixi-

müqayisәli yöntәmin daha geniş bir ölçüdә tәtbiq olunduğu müşahidә olunur. N. F. Katanovun

“Digәr türk mәnşәli dillәrlә әsas qohumluq әlaqәlәrinin göstәrilmәsilә Uryanxay (xakas) dilinin

araşdırma tәcrübәsi” (1903) adlı әsәrindә dә xakas dili hәm tarixi-müqayisәli, hәm dә tәsviri-

linqvistik üsulla öyrәnilmişdir. V. Radlovun “Şimal türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası, I.

Şimal türk dillәrinin müqayisәli fonetikası” (1882) adlı әsәrindә isә Sibirdәki türk dillәrinin

fonetik quruluşu artıq qrup vә ya bölgә türk dillәrinin ayrıca bir dil-nitq sәviyyәsi olaraq

araşdırılmışdır. Bu baxımdan hәmin әsәr ayrılıqda qrup, bütövlükdә isә bütün türk dillәrinin

müqayisәli-tarixi araşdırılmasının bir ilkin başlanğıc mәrhәlәsi olaraq dәyәrlәndirilә bilәr.

Ümumi müqayisәli türkoloji dilçiliyin öncә müqayisәli-tarixi, sonra isә tarixi-müqayisәli

çәrçivәli yöntәmlәrinә vә hәmin yöntәmlәrlә aparılan linqvistik araşdırmalara dair daha geniş

bilgi vә linqvistik açıqlanmalar tәfәrrüatlı olaraq aşağıda yer alacaqdır. Hәmin bilgi vә

açıqlanmalar konkret ümumtürk dili örnәklәrinin öyrәnildiyi linqvistik araşdırmalara dayanılaraq

verilәcәkdir.

XX yüzildә türk dillәrinin fonetikasına vә fonologiyasına dair araşdırmalar bir öncәki

dönәmdәkilәrdәn fәrqli olaraq hәm ümumtürkoloji vә türkoloji dilçilik, hәm dә altayşünaslıq vә

ümumi dilçilik zәminlәrindә, daha geniş bir filoloji-linqvistik miqyasda aparılmışdır. Başlanğıcda

bir türk dilinin digәr türk dillәri ilә vә iki vә ya daha çox türk dilinin bir-birilә vә qohum olmayan

dillәrlә dә ümumi müqayisәli kontekstdә öyrәnilmәsi diqqәti çәkir. XIX yüzildә vә XX yüzilin

әvvәllәrindә türkoloji dilçilik sahәsindә aparılmış olan elmi-monoqrafik vә publisistik-kütlәvi

sәciyyәli yazılarda türk dillәri vә ya ümumtürk dili ya “Tatar dili”, ya “Tatar-türk, türk-tatar dili”,

çox zaman da “türk dili” adı ilә adlandırılmışdır.12

Belә bir vәziyyәt hәmin vaxtlarda ümumtürk

12

IX yüzildәn etibarәn Çinin şimalındakı müxtәlif mәnşәli bütün köçәri tayfalar, özәlliklә dә müxtәlif türk

lәhcәlәrindә danışan xalqlar çin tarixçilәri, Avropalılar vә ruslar tәrәfindәn öncә “Tatar”, sonra isә “Türk” adları ilә

adlandırılmışdır. “Tatar” adının Avrasiya coğrafiyasında bir “etnonim” olaraq getdikcә yayğınlaşmasını bir tәrәfdәn

dә XIII-XIV yüzillәrdә baş verәn işğalçı Monqol-Tatar hәrәkatı şәrtlәndirmişdir. Çünki o zaman monqollar da

69

dilinin fonetikasına dair yazılmış әsәrlәrdә dә bir istisna tәşkil etmir. Mәsәlәn, F. E. Korşun

“Türk dilindә “Baldak” sözü vә saitlәrin uzanması” (1909), V. Y. Vladimirtsovun vә N. N.

Poppenin “Monqol-türk әcdad dildә vokalizmә dair” (1924), V. B. Boqoroditskinin “Tatar

dilçiliyinә giriş” (1934: 5-18) adlı әsәrlәrinin adlarında sözügedәn xüsus müşahidә olunur.

Sonuncu әsәr türkoloji dilçiliyin tarixindә böyük önәmә sahibdir. Hәmin әsәrdә türk

dillәrinin fonetik quruluşu ilk dәfә olaraq eksperimental üsulla, yәni müxtәlif fonetik cihazlar

vasitәsilә öyrәnilmәyә başlanılmışdır. Bununla da türk dillәri sәs sisteminin labaratoriyada

müxtәlif sәs ölçümü cihazları ilә eksperimental olaraq öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Bundan

sonra türk dillәri fonetik quruluşunun, fonetik vә fonoloji sәs sisteminin eksperimental üsulla

öyrәnilmәsi dilçilikdә geniş vüsәt almışdır. Belәliklә, türk dillәrinin sәs quruluşu hәm digәr yaxın

vә uzaq qohum dillәrlә (Вaйчурa 1962), hәm dә qohum olmayan dillәrlә (Veyselli 2008)

müqayisәli-kontrastiv aspektdә eksperimental olaraq da öyrәnilmişdir.

XX yüzilin 40-cı illәrindәn etibarәn türk dillәrinin fonetik-fonoloji sәs quruluşuna vә

kombinator fonem dәyişmәlәrinә dair müqyisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә aparılan

araşdırmaları dillәrin vә konkret dil materiallarının seçiminә görә iki qrupa ayırmaq mümkündür.

Birinci qrup araşdırmalarda yenә dә hәr hansı konkret bir türk dilinin fonetik quruluşu әsas alınır.

Ancaq hәmin dilin vә çox zaman da onun dialektlәrinin fonetik sistemi ümumtürkoloji aspektdә

digәr türk dillәrindәki uyğun yeni vә qәdim dil faktlarının da fonetik araşdırılmaya cәlb olunması

ilә müqayisәli-tarixi yöntәmlә işıqlandırılır. Araşdırmanın müqayisәli-tarixi yöntәmlә aparıldığı

çox zaman әsәrin adında konkret olaraq göstәrilir. Mәsәlәn, C. Q. Kiekbayevin “Başqırd dilinin

fonetikası. Tәsviri vә müqayisәli-tarixi araşdırma tәcrübәsi” (1959) vә Ş. X. Akbayevin

“Tatar” adı ilә adlandırılırdı. Digәr tәrәfdәn isә XVI-XIX yüzillәrdә baş verәn böyük rus-türk qarşıdurması vә

yüzillik müharibәlәri türklәri böyük Osmanlı İmperatorluğunun qurucu komponenti olaraq da Avrasiya

coğrafiyasında bir lider durumuna gәtirmişdi. Bunun nәticәsindә Avrasiya coğrafiyasında yaşayan türk xalqları

hәmin zamanlardan etibarәn çox tәbii olaraq hәm dә “Türk” adı vә ya etnonimi ilә adlandırılmışdır. Belәliklә,

“Türk-tatar, tatar-türk” vә hәmin vaxtlarda bunlara paralel olaraq bir dә “Turkî” şәklindә ifadә olunan “türk-türklük-

türk dünyası” qavramı”nın ümumi bir adlandırılması vә ya konkret olaraq qavramlaşdırılması ortaya çıxmışdır. Daha

sonralar hәmin qavram daha bitәrәf bir sözlә vә ya sözlәrlә ifadә olunmuşdur. Xalq vә ya millәt adı anlamında:

тюрok и тюрки ‘türk vә türklәr’. Onların dili anlamında isә: ingiliscә turkic, rusca тюркcкий язык ‘türkcә, türk

dili, ümumtürk dili” vә s.’ (Zakiyev 2002: 280). “Türk” etnonimi bu gün dә Türkiyә vә Türkmәnistan

cümhuriyyәtlәrinin hәm ölkә-dövlәt olaraq adlarında, hәm dә xalq vә millәt olaraq dillәrinin adlandırılmalarında

mühafizә olunmaqdadır. Әn çox XIX yüzildә vә XX yüzilin әvvәlәrindә Azәrbaycan türkcәsindә, elәcә dә Mirzә

Kazım bәyin yuxarıda göstәrilәn әsәrinin adında da işlәdilәn “Türk-tatar tәbiri” isә hәmin qavram-adlandırma

ifadәsinin çox bariz bir nümunәsidir. Әslindә Mirzә Kazım bәyin әsәrinin tam adı da belәdir: “Türk-tatar dilinin

ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә.”

70

“Qaraçay-balkar dilinin dialektlәrinin fonetikası: müqayisәli-tarixi araşdırma tәcrübәsi” (1963)

adlı әsәrlәri vә hәmin әsәrlәrin adları buna bariz nümunә olaraq göstәrilә bilәr.

V. Hatiboğlunun “Türk Kelimelerinin Önsesleri” (1962) adlı Türkiyә türkcәsindә

yazdığı әsәrindә isә türkoloji dilçilikdә çox mübahisәli olan bir fonetik hadisә işıqlandırılmışdır.

Daha doğrusu, söz başında, yәni anlautda fonemlәrin işlәnilmәsi, bir-birilә dәyişmәsi, onların

tarixi inkişafı, düşmәsi, artırılması vә s. mәsәlәsi araşdırılmaya türk dillәrindәn gәtirilәn konkret

dil örnәklәri ilә cәlb olunmuşdur. Burada nәzәrdә tutulan vә araşdırılan dil isә hәr hansı konkret

bir türk dili deyil, bütövlükdә türkcәdir, yәni ümumtürk dilidir.

Sözügedәn dönәmdә türk dillәrinin müasir fonetik quruluşuna vә ümumi sәs sisteminә

dair әsasәn müqayisәli-tarixi vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә qәlәmә alınan linqvistik

araşdırmalarda әn azı iki türk dilinin materialı konkret olaraq müqayisәli-tutuşdurmalı

araşdırmaya cәlb olunmuşdur. Q. K. Vernerin “Tuva vә tofalar dillәrindә farinqalizasiyanın

mәnşәyi problemi” (1972) vә R. Q. Axmetyanovun “Tatar vә Çuvaş dillәrinin müqayisәli

öyrәnilmәsi. Fonetika vә Leksiska” (1978) adlı әsәrlәrindә bir-birilә eyni linqvistik coğrafiyada,

ancaq fәrqli yarımqruplarda yer alan türk dillәrinin fonetik sәs sistemi öyrәnilmişdir.

Sözügedәn dönәmdә işıq üzü görәn digәr fonetik araşdırmalarda vә monoqrafiyalarda

isә ümumtürk dilinin fonetik quruluşu vә ya sәs sistemi әsas etibarilә müxtәlif türk dillәrindәn

gәtirilәn konkret dil örnәklәrinә dayanılaraq öyrәnilmişdir. Burada hәm sinxronik (Emre 1949;

Мeльникoв 1962), hәm dә diaxronik olaraq aparılan araşdırmalara tәsadüf edilir. Diaxronik

sәciyyәli araşdırmaların böyük bir qisminin (Räsänen 1949; Исследования по сравнительной

грамматике тюркских языков 1955; Биишeв 1963 vә s.) bu vә ya digәr şәkildә müqayisәli-

tarixi yöntәmlә aparıldığını söylәmәk mümkündür.

Belәliklә, XX yüzilin sonuna doğru müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-müqayisәli,

linqvistik-coğrafi vә linqvistik-tipoloji dilçilik yöntәmlәrinin dә müәyyәn ölçülәrdә zәngin dil

materiallarına tәtbiq olunması ilә ümumtürk dilinin bir çox fonetik-fonoloji probleminә açıqlıq

gәtirilmişdir. Hәmin fonetik-fonoloji sәciyyәli problemlәrә, hәr şeydәn öncә, aşağıda

göstәrilәnlәr aid edilә bilәr:

–Türk dillәrindә saitlәrin vә samitlәrin sinxronik vә diaxronik olaraq oxşar vә fәrqli sәs

mәxrәclәrindә işlәnilmәsi, onların sayı, qrafiki, transkripsiyası vә transliterasiyasının ifadә

şәkillәri;

71

–Söz әvvәlindә (anlautda) vә ortasında (inlautda) kar vә cingiltili samit-fonem

dәyişmәlәri, onların fonetik vә fonoloji qanunauyğunluqlarının sinxronik vә diaxronik olaraq

müәyyәnlәşdirilmәsi;

–Fonetik qanunlar vә hadisәlәrin sinxronik vә diaxronik sәciyyәli dil materiallarına

dayanılaraq bir-birindәn fәrqlәndirilmәsi, bunula da onların hamısının müәyyәn bir tarixi özәlliyә

sahib olduğunun konkret dil faktları ilә göstәrilmәsi;

–Saitlәrin ilkin vә sonrakı uzanma hadisәsi, bunun vә bәzi digәr fonetik hadisәlәrin, o

cümlәdәn diftonqların türk dillәrindә işlәnilmәsinin qohum olmayan xarici dillәrin tәsirlәrinә dә

bağlanılması meyllәri;

–Әcdad dildә vә ya pra- vә -prototürkdә neçә, hansı sayda vә nә qәdәr sait sәs-fonemin

işlәnilmәsinә bağlı olaraq onların sәkkiz, doqquz, on iki vә ya sәkkiz qısa, sәkkiz dә uzun saitdәn

ibarәt olduğunun iddia edilmәsi;

–Әcdad dildә vә ya pra- vә -prototürkdә neçә vә nә qәdәr samit sәs-fonemin

işlәnilmәsinә bağlı olaraq onların birinci tarixi mәrhәlәdә 11-12, ikinci tarixi mәrhәlәdә isә 17-18

sayılarında işlәnilmәsinin iddia olunması vә s.

Yuxarıda göstәrilәn problemlәrin çözümlәnmәsinә açıqlıq gәtirәn, özәlliklә dә әcdad

dildә vә ya pra- vә prototürkdә fonemlәrin ilkin arxetipik şәkillәrini canlandıran fundamental

әsәrlәr dә XX yüzilin 70-ci illәrindәn sonra meydana çıxmışdır. Sözügedәn әsәrlәrin

yazılmasında müqayisәli-tarixi vә ya sırf müqayisәli çәrçivәli türkoloji dilçilik yöntәmi artıq

sözün tam mәnasında hәyata keçirilmişdir.

Hәmin әsәrlәr A. M Şerbakın “Türk dillәrinin müqayisәli fonetikası” (1971) vә keçmiş

Sovetlәr Birliyi Elmlәr Akademiyası Dilçilik İnstitutunun Türk-Monqol dillәri sektorunda

yaradıcı müәllif heyyәti tәrәfindәn kollektiv olaraq hazırlanan “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi

qrammatikası. Fonetika” (1984) kitablarından ibarәtdir.

A. M. Şerbakın sözügedәn monoqrafik әsәrindә türk dillәrinin sait vә samit kәmiyyәtli

fonemlәrinin әsas fonetik-fonoloji әlamәtlәrinin vә artikulyasiyon-tәlәffüz özәlliklәrinin geniş

müqayisәli-linqvistik tәsviri verilmişdir. Sözügedәn әsәrdә әcdad dilin funksional vә fonoloji

sistemi bütövlükdә canlandırılmış, çox zәngin vә konkret dil faktlarına söykәnilәrәk pra- vә

prototürk fonemlәrinin fonetik tәşәkkülü tәsvir olunmuşdur. Bununla bәrabәr, kitabın “İlkin uzun

saitlәrin mәnşәyi” vә “Türk saitlәrinin inkişafı” kimi xüsusi bölmәlәrindә prototürk fonetik

72

sistemi Ural-Altay dillәri xaricindә ayrıca bir müqayisәli-tipoloji kontekst olaraq

cananlandırılmış vә bununla bağlı problemlәrә toxunulmuşdur.

Çox seçkin vә dönәmin mәşhur türkoloqlarından ibarәt yaradıcı müәlliflәr heyyәti

tәrәfindәn hazırlanan “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Fonetika” (1984) kitabı

“Giriş”(E. R. Tenişev) vә dörd fәsildәn ibarәtdir:

–I fәsil: saitlәr (L. S. Levitskaya, L. A. Pokrovskaya, A. A. Yuldaşev);

–II fәsil: samitlәr (N. Z. Qadjieva, E. R. Tenişev, K. M. Musayev, N. A. Baskakov);

–III fәsil: vurğu (V. D. Arakin);

–IVfәsil: fonomorfologiya (N. A. Baskakov, A.A. Kovşova).

Bu kitabda әcdad dil türkcәnin vә ya pra- vә prototürkün fonetik quruluşunun

rekonstruksiyası aparılmışdır. Bununla bәrabәr, sözügedәn kitabda türkcәnin fonetik quruluşunun

tәşәkkülü qәdim vә yeni türk dillәri vә dialektlәrinin materiallarına görә tәfәrrüatlı olaraq

öyrәnilmişdir. Belәliklә, istәr pratürkdә, istәrsә dә prototürkdә kar samitlәrin başlanğıcda çox

intensiv olaraq işlәnildiyi, ancaq türk dillәrinin sonrakı inkişaf mәrhәlәlәrindә isә

cingiltilәşmәnin getdikcә yayğınlaşdığı göstәrilmişdir.

Mәlum olduğu kimi, türk dillәrindә sözün başında b fonemi dilin tarixi inkişafı

әsnasında ortaya çıxır. Sözün ortasında isә cingiltili, novlu g, ğ (Є), z fonemlәri tәşәkkül tapır.

Belә örnәklәr türk dillәrindә sözügedәn fonetik hadisәnin bariz göstәricilәri olaraq

qiymәtlәndirilә bilәr.

2.1.2. Morfologiya

Müqayisәli türkoloji dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına dair yazılmış olan

fundamental araşdırmaların tәhlilinә keçmәdәn öncә, aşağıda “morfem” vә “morfologiya”

terminlәrinin linqvistik olaraq nәyi ifadә etdiyi üzәrindә durulmuşdur. Bunlara bağlı olaraq da

tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi, tarixi-tipoloji vә tәsviri dilçilik yöntәmlәrinin bildirdiyi

qavrayış vә mәzmuna dair qısa mәlumat da verilmişdir.

2.1.2.1. “Morfem” vә “morfologiya” terminlәri haqqında

“Morfem” sözü yunan dilindәn alınmış bir kәlmә olub, lüğәvi mәnası “morphé”

‘forma, şәkil’ demәkdir. Morfem dilin әsas vahidlәrindәn biridir. O, çox vaxt dilin әn kiçik

işarәsi kimi dә tәsbit edilir. Sözügedәn dil vahidi müәyyәn bir qavrayışı ifadә etmәkdә vә yer

73

aldığı “Morfologiya” fәnni içәrisindә isә daha kiçik vahidlәrә bölünmәkdәdir (ЛЭC 1990: 312).

Türk dillәrindә morfemlәr leksik-funksional olaraq, әsasәn, iki qismә bölünür:

1. Anlamlı vә ya әsas morfemlәr;

2. Kömәkçi vә ya asılı morfemlәr.

Birincilәrә kök vә gövdә (kök vә şәkilçidәn ibarәt olan düzәltmә söz) morfemlәr

daxildir. İkincilәrә isә әsas etibarilә şәkilçilәr daxil edilir. Tәbii ki, belә bir tәsniflәndirmә şәrti

olaraq qәbul edilmәkdәdir. Belә ki, kömәkçi vә ya asılı morfemlәr yalnız şәkilçilәrdәn ibarәt

deyildir. Yәni, kömәkçi nitq hissәlәri, özәlliklә dә әdatlar bütövlükdә kömәkçi vә ya asılı

morfemlәr olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr.

Şәkilçi morfemlәr leksik-qrammatik funksiyalarına görә üç hissәyә bölünür:

–Sözdüzәldici vә ya leksik şәkilçilәr: isimdәn isim, feildәn isim, isimdәn feil vә s.

düzәldәn şәkilçilәr;

–Sözdәyişdirici vә ya qrammatik şәkilçilәr: isimlәrdә hal, feillәrdә zaman, şәkil, şәxs vә

s. şәkilçilәri;

–Formadüzәldici vә ya leksik-qrammatik şәkilçilәr: felin növ, feli sifәt, feli bağlama vә

s. qrammatik kateqoriyalarını formalaşdıran şәkilçilәr (Musaoğlu 2002: 230-258; 2008b; 2008c).

Sözdәyişdirici vә formadüzәldici şәkilçilәr kәlmә köklәrinә vә gövdәlәrinә artırılaraq

sözün şәklini vә ya formasını әmәlә gәtirir. Hәr hansı bir qrammatik formada müәyyәnlәşdirilәn

sözlәr isә cümlәnin konkret bir üzvü kimi meydana çıxır. İsimlәrdә “cәm vә hal”, feillәrdә isә

“şәxs, zaman vә şәkil” formaları qrammatik kateqoriyalar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Sözün leksik-

qrammatik şәkillәnmәsindә isә gövdәnin şәkli vә mәnası qrammatik planda dәyişir. Vә ortaya

çıxan yeni gövdә leksik deyil, daha çox qrammatik bir mәnanı ifadә edir.

Belәliklә, qrammatik gövdә vә ya şәkil quruluşuna aşağıdakı kateqoriyalar mübahisәsiz

olaraq daxil edilә bilәr:

–İsimlәrdә: mәnsubiyyәt kateqoriyası;

–Sifәtlәrdә: müqayisә vә kiçiltmә dәdrәcәlәri kateqoriyaları (alman dilindә: komparativ,

Osmanlı türkcәsindә: derecei-itfal);

– Feillәrdә: felin növ, mәsdәr, feli-sifәt vә feli bağlama kateqoriyaları. Sözdüzәltmә

prosesindә isә şәkilçilәr kökә vә gövdәyә artırılaraq yeni sözlәr düzәldir.

74

“Morfologiya” sözü dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, yunanca bir kәlmә olub, morphē,

‘şәkil’, loqos ‘söz, oxuma, öyrәnmә, elm, tәlim’ demәkdir. “Morfologiya” bir dilçilik fәnni

olmaq etibarilә, әsasәn, aşağıda göstәrilәn elmi, praktik vә linqvistik istiqamәtlәri ehtiva edir:

1. Dildә söz şәklinin qavrayışını vә quruluşunu tәmin edәn mexanizmlәr sistemini;

2. Qrammatikanın sözügedәn sistemin qaydalarını vә inkişafını öyrәnәn bir bölümünü.

2.1.2.2. Tәsviri, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji dilçilik

yöntәmlәri haqqında

Türk dillәrinin morfologiyasına vә digәr dil sәviyyәlәrinә dair yazılmış olan bütün

müqayisәli araşdırmalar vә müqayisәli olmayan müxtәlif sәciyyәli linqvistik-praktik işlәr elmi-

metodik baxımdan әsas etibarilә dörd hissәyә bölünә bilәr:

Birinci. Bu qrupda yer alanlar konkret olaraq ayrı-ayrı türk dillәrinin vә dialektlәrinin

morfologiyasına dair aparılmış olan sinxronik xarakterli elmi-praktik işlәrdәn ibarәtdir.

Muharrem Erginin çağdaş Türkiyә türkcәsi (1972), Muxtar Hüseynzadәnin çağdaş Azәrbaycan

türkcәsi (1972) vә yaradıcı müәllif heyyәtinin yazdığı çağdaş “Türkmәn dilinin qrammatikası”

(2000) kimi kitablar mәhz hәmin bölgüdә yer almaqdadır. Bu vә müasir türk dillәrinә dair

yazılmış olan bunun kimi digәr әsәrlәr sözügedәn әdәbi dillәrin tәsviri qrammatika kitablarından

ibarәtdir. Göstәrilәn tip işlәrdә türk әdәbi dillәrinin morfologiyası digәr qohum olan vә olmayan

dillәrlә müqayisәli deyil, tәsviri dilçilik metodu ilә öyrәnilir.

İkinci. Türkoloji dilçilikdә hәr hansı bir türk dilinin ayrılıqda tarixi qrammatikası vә ya

morfologiyası vә bütövlükdә tarixi sәpgidә sinxronik, diaxronik vә dialektoloji dil özәlliklәrinin

digәr türk dillәri materialları ilә müqayisәli aspektdә öyrәnilmәsi işi isә tarixi-müqayisәli

yöntәmlә yerinә yetirilmişdir. Mәsәlәn, Levitskayanın “Çuvaş dilinin tarixi morfologiyası”

(1976); Н. X. Мaкcютoвanın “Başqırd dilinin şәrq dialektinin tarixi-müqayisәli metodla

öyrәnilmәsi” (1976) vә В. И. Рaccaдинин “Tofalar dilinin morfologiyasının müqayisәli

öyrәnilmәsi” (1978) kimi yazdığı әsәrlәr hәmin dilçilik yöntәmi ilә hazırlanmışdır.

Türkoloji dilçiliyin vә ya bütövlükdә türkologiyanın Türkiyә mәktәbindә isә, yuxarıda

göstәrildiyi kimi, türk dili bütün lәhcәlәri vә ya dialektlәri ilә bir bütün dil olaraq öyrәnilir. Bu

dilin tarixinә aid yazılmış hәr hansı bir әsәrdә dә türk әdәbi dillәri vә “tarixi lәhcә”lәri tarixi dil

sәviyyәlәrinin müxtәlif inkişaf meyllәri ilә müqayisәli araşdırmaya cәlb olunur. Bu baxımdan

hәmin әsәrlәr dә tәbii olaraq tarixi-müqayisәli sәciyyә daşıyır. Bu cür dilçilik işlәrinin adı da elә

75

“Türk dili” adı ilә adlandırılır. Mәsәlәn, Әhmәd Cәfәroğlunun “Türk Dili Tarihi” (1984) vә

Әhmәd Bican Әrcilasunun “Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi” (2004) adlı әsәrlәri

dә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmilә yazılmışdır. Әhmәd Bican Әrcilasunun kitabında türk

dilinin dünya dillәri arasındakı yeri göstәrilmiş, әn qәdim türk dastnlarının vә göy türk, orxon-

yenisey abidәlәrinin dili, özәlliklә dә morfoloji özәlliklәri ilә hәrtәrәfli öyrәnilmişdir. Hәmin

әsәrdә bulqar, uyğur, oğuz, qıpçaq, karluk türklәrindәn vә Qarxanlılardan qalan әdәbi mәtnlәrin

dili Qәrb vә Şәrq türkcәlәri olaraq oxşar vә fәrqli fonetik, morfoloji vә leksik özәlliklәrinә görә

örnәklәri ilә tәhlil edilmişdir.

Üçüncü. Türk dillәrinin müqayisәli öyrәnilmәsi başlanğıcdan etibarәn, hәr şeydәn öncә,

bir “tarixilik prisipi”nin tәdbiq olunması zәruriyyәtini meydana çıxartmışdır. Hәr hansı bir

konkret türk әdәbi dilinin, dialektinin vә bütövlükdә ümumtürk dilinin tarixi morfologiyası vә ya

digәr dil sәviyyәlәrinin tarixi aspektdә öyrәnilmәsi onun digәr türk dillәri vә dialektlәri ilә

müqayisәli olaraq araşdırılmasını da gündәmә gәtirmişdir. Türkologiyanın vә onun bir qolu olan

türkoloji dilçiliyin ilk inkişaf mәrhәlәlәrindә türk dillәri vә dialektlәrinә aid yazılan әsәrlәrdә әn

çox tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik metodlarının tәtbiq olunduğu müşahidә olunur. XX

yüzilin sonlarına doğru isә istәr tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi, istәrsә dә tәsviri dilçilik

yöntәmlәri ilә bәrabәr, bir dә tarixi-tipoloji dilçilik metodunun tәdbiqi gündәmә gәlmişdir.

Tarixi-müqayisәli vә tәsviri dilçilik metodları ilә türk dillәri vә dialektlәrinә dair

yazılmış fundamental әsәrlәr haqqında sözügedәn fәsilin sonrakı bölmәlәrindә daha geniş vә

әtraflı bәhs olunacaqdır.

N. A. Baskakakovun “Türk dillәrinin quruluşunun tarixi-tipoloji xarakteristikası: söz

birlәşmәsi vә cümlә” (1975), “Türk dillәrinin tarixi-tipoloji morfologiyası: sözün quruluşu vә

aqqlütinasiyanın mexanizmi” (1979), “Türk dillәrinin tarixi-tipoloji fonologiyası” (1988) olaraq

adlandırılan kitabları tarixi-tipoloji dilçilik metodunun tәtbiqi ilә meydana çıxmışdır. Aydın

Mәmmәdovun “Türk samitlәri. Anlaut vә kombinatorika: türk dillәrindә samitlәrin fonoloji vә

morfonoloji dәyişmәlәrinin müqayisәli-tarixi vә tarixi-tipoloji problemlәri” (1985) adlı әsәrindә

isә hәm müqayisәli-tarixi, hәm dә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmindәn istifadә olunmuşdur.

Sözügedәn әsәrlәrdә çağdaş türk dillәrinin materialları tәkcә bir-birilә, qәdim vә әn qәdim әcdad

türk dili örnәklәri ilә müqayisә edilmәmişdir. Hәmin materiallar hәm Ural-Altay dillәrinin, hәm

dә ümumtürk dili ilә qonşu olmuş diri vә hәtta ölü dillәrin materialları ilә müqayisә olunmuşdur.

Belәliklә, ümumtürk dilinin tarixdә sadәcә Ural-Altay dillәri ilә deyil, Yaxın Şәrqin xett, hitit

76

kimi ölü dillәrlә olan dil tәmasları da göstәrilmişdir. Vә hәmin tәmaslar nәticәsindә yaranmış

olan fonetik, fonoloji vә leksik dil paralellәri müәyyәnlәşdirilmişdir.

Dördüncü. Türkoloji dilçilikdә vә bütövlükdә türkologiyada tarixi-müqayisәli dilçilik

vә müqayisәli-tarixi dilçilik tәbirlәri çox zaman eynimәnalı sinonim ifadәlәr vә ya dilçilik

yöntәmlәri olaraq başa düşülmәkdәdir. Әlbәttә, bunların hәr ikisi bir-birinә geneoloji baxımdan

qohum olan dillәrin tarixi inkişaf tәmayüllәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi vә ilkin әcdad dil

sәviyyәlәrinin rekonstruksiyasının aparılması üçün istifadә edilәn dilçilik yöntәmlәridir. Ancaq

bәzi dilçilәr türk dillәrinә bütövlükdә hәsr etdiklәri әsәrlәrinin adlarında vә ya mövzularının

mәzmun vә ifadә planlarının adlandırılmasında belә heç sözügedәn temrin-birlәşmәlәrdәn ayrı-

ayrılıqda istifadә etmәmişdir. Mәsәlәn, mәşhur dilçi-türkoloq A. M. Şerbak13

türk dillәrinin

müqayisәli olaraq öyrәnilmәsinә hәsr etdiyi әsәrlәrindә bir dilçilik termini olaraq çox zaman

sadәcә “müqayisәli” sözündәn istifadә etmişdir.

Belәliklә, türkoloji dilçilik zәminindә “tarixi-tipoloji” vә “müqayisәli-tarixi” dilçlik

ifadәlәri türk dillәrinә dair müxtәlif müqayisәli mövzuların adlarının, mәzmun vә ifadә

planlarının adlandırılmasında әn çox XX yüzilin 70-ci illәrindәn sonra “dilçilk repertuarı”nda

işlәdilmәyә başlanılmışdır. Türkoloji dilçilikdә sözügedәn axırıncı yöntәmlә aparılan elmi vә

praktik-linqvistik işlәr, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, iki vә ya daha çox, çox zaman da

bütövlükdә türk dillәri vә dialektlәrinin öyrәnilmәsinә hәsr edilәn әsәrlәrdәn ibarәtdir. Bundan

sonrakı paraqrafda hәmin әsәrlәrin konseptual-linqvistik açıqlanması üzәrindә durulacaqdır.

2.1.2.3. Müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik araşdırmaları

Müqayisәli türkoloji dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına dair aparılan hәr cür elmi

araşdırmalar vә praktik-linqvistik işlәr XX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn yuxarıda göstәrilәn

dilçilik yöntәmlәrinin sinkretik olaraq tәtbiq olunması ilә getdikcә sürәtlәnmişdir. Sözügedәn

13

Aşağıda A. M. Şerbakın türk dillәrinin müqayisәli öyrәnilmәsinә hәsr etdiyi linqvistik araşdırmalarından ayrıca

olaraq bәhs olunacaqdır. Türkoloji dilçilikdә vә ümumiyyәtlә türkologiyada tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi

dilçilik termin-ifadәlәrini daha çox Ural-Altay nәzәriyyәsini qәbul edәn dilçi-türkoloqlar işlәtmişdir. Bu nәzәriyyәyә

görә türk dillәrinin monqol, tunqus-mancur vә hәtta koreya, yapon vә fin-uqor dillәri ilә genetik baxımdan qohum

olduğu iddia olunur. Bu nәzәriyyәnin tәrәfdarlarından Tabert Stralenberq, V. Şott, F. Vidmen, B. Munkaçi, M. A.

Kastern, V. Banq, Q. Ramstedt, M. Rәsәnen, N. Poppe vә başqalarının adını çәkmәk olar. Altay dillәrinin tarixәn

eyni mәnşәdәn olmasını qәbul etmәyәnlәrin miqdarı da xeyli çoxdur. Vә bunların sayı getdikcә çoxalmaqdadır.

Mәsәlәn, hәmin dilçi-türkoloqlardan A. M. Şerbakı, C. Klousonu, Q. Dörferi, Q. D. Sanjayevi vә başqalarını

göstәrmәk olar (Zeynalov 1981: 6). Göründüyü kimi, A. M. Şerbakın adı da ikincilәrin sırasında yer alır. Elә diqqәti

çәkәn dә budur.

77

әsәrlәri dә öyrәnilәn dillәrin, onların faktik dil materiallarının seçiminә vә qrammatik

kateqoriyalarının öyrәnilmәsinin üsullarına görә bütövlükdә iki qrupa ayırmaq mümkündür.

Birinci qrupa daxil edilәn türkoloji dilçilik әsәrlәrindә hәr hansı bir konkret türk dilindә müәyyәn

qrammatik-morfoloji kateqoriyalar ya sinxronik, ya da sinxronik vә diaxronik olaraq araşdırılır.

Ancaq sözügedәn әsәrlәrdә digәr qohum dillәrin elmi vә praktik materialları vә onlara dair irәli

sürülmüş fikirlәr vә linqvistik dәyәrlәndirmәlәr dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, bu vә ya digәr

şәkildә araşdırmaya cәlb olunur. Hәmin materiallar, irәli sürülmüş fikirlәr vә dәyәrlәndirmәlәr

çox vaxt aparılmış olan uyğun araşdırmalardan alınır. Onlar öyrәnilәn dilin faktik dil materialları

ilә hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq qarşılaşdırılır, tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-

tarixi yöntәmlә öyrәnilir. Hәmin әsәrlәrә örnәk olaraq yuxarıda da adı çәkilәn V. Banqın

“”Göytürkcәdәn Osmanlıcaya. Türk dilinin müqayisәli qrammatikası ilә әlaqәdar hazırlıq işlәri.

1. Mәruzә: Türkcә sual әvәzliyi haqqında” (1917a), V. B. Boqoroditskinin “Digәr Türk dillәrilә

müqayisәli kontekstdә tatar dilçiliyinә giriş” (1953), V. İ. Rassadinin “Tofalar dilinin

morfologiyasının müqayisәli öyrәnilmәsi” (1978) kimi kitabları göstәrmәk olar. Seyitnazar

Arnazarovun “Türkmәn dilindә nitq feillәri (müqayisәli planda)” (1982) monoqrafiyası vә E. A.

Qruninanın “Türk dilindә indikativ: tarixi-müqayisәli işıqlandırma” (1975) adlı doktorluq

dissertasiyası da bu qәbildәn olan әsәrlәrdәndir.

Q. F. Blaqovanın “Türk hal sisteminin areal-tarixi işıqlandırılması: cәnub-şәrq regionu”

(1982) adı ilә adlandırılan monoqrafiyasında Avrasiya coğrafiyasının cәnub-şәrq bölgәsindә yer

alan türk dillәri araşdırmaya regional-linqvistik özәlliklәri ilә cәlb olunmuşdur. Hal kateqoriyası

hәmin dillәrdә areal-tarixi linqvistik yöntәmlә öyrәnilmişdir. Ali Fehmi Karamanoğlunun

“Kıpçak Türkçesi Grameri” (1994) adlı kitabında qıçaq qrupu türk dillәrinin tarixi-diaxronik,

Mustafa Önerin “Bugünkü Kıpçak Türkçesi: Tatar, Kazak vә Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı

Grameri” (1998) monoqrafiyasında isә hәmin dillәrin bu günkü sinxronik durumu

işıqlandırılmışdır.

XX yüzilin 40-cı vә әsas etibarilә 50-ci illәrindәn sonra türk dillәrinin morfologiyasına

aid ikinci bir müqayisәli araşdırma-öyrәnilmә qrupuna daxil edilә bilәn dilçilik araşdırmalarını vә

digәr hәr cür linqvistik işlәri dә әslindә iki yarımqrupa ayırmaq olar. Birinci yarımqrupa daxil

olan dilçilik araşdırmalarında әn çox türk dillәrinin tarixi lәhcәlәrә vә ya orta türk dövrü yazı

dillәrinә söykәnәn ayrı-ayrı dil-danışıq qrupları vә ya kıpçaq qrupu, karluq qrupu, oğuz qrupu

türk dillәri vә s. olaraq işıqlandırılmışdır. Türkoloji dilçilikdә ümumtürk dilinin qrammatik

78

kateqoriyaları sözügedәn istiqamәtdә indiyә qәdәr әn çox cәnub-qәrb vә ya oğuz qrupu türk

dillәrinin materialları әsasında öyrәnilmişdir.

A. P. Potseluevskinin “Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә indiki zaman formalarının

mәnşәyi haqqındakı problemә dair” (1948) adlı әsәrindә felin zaman kateqoriyası araşdırmaya

cәlb olunmuşdur. A. Borçakovun “Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә iş adları vә ya mәsdәr”

(1976) adlı kitabında feildәn düzәlәn hәrәkәt adları vә mәsdәr kateqoriyası araşdırılmışdır.

Himmet Birayın “Cәnub-qupu türk әdәbi dillәrindә isim” (1999) adlı kitabı bütövlükdә isim

kateqoriyasına hәsr edilmişdir. B. Hocayevin “Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә feli sifәt

formaları” (1977) vә M. Soyeqovun “Cәnub-qәrb qrupu türk dillәrindә feli bağlamalar” (1981)

adlı monoqrafiyalarında isә felin tәsriflәnmәyәn formaları öyrәnilmişdir.

Sözügedәn digәr yarımqrupda yer alan mәqalәlәr, kollektiv yaradıcı müәllif heyyәtlәri

vә ayrı-ayrı görkәmli türkoloqlar tәrәfindәn türk dillәrinin morfologiyasına dair yazılan

müqayisәli-türkoloji işlәrin hazırlanmasında isә metodoloji baxımdan da öünәmәxsusluq yox

deyildir. Sözügedәn araşdırmalar birbirinә yaxın olan iki linqvistik yöntәmdәn istifadә olunaraq

yazımışdır. Hәmin araşdırmaların bir qismi müqayisәli vә müqayisәli-tarixi, digәr qismi isә

tarixi-tipoloji yöntәmlә qәlәmә alınmışdır. Aşağıda göstәrilәn dilçilik әsәrlәri әsas etibarilә

müqayisәli, qismәn dә müqayisәli-tarixi yöntәmlә yazılmışdır. Burada ilk irihәcmli müqayisәli

fundamental әsәrlәr olaraq müxtәlif türk dillәrinә vә ya qruplarına dair oçerk şәklindә görkәmli

türkoloqlar tәrәfindәn yazılan “Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikasına dair araşdırmalar. II

hissә, Morfologiya” (1956) vә M. Rәsәnenin “Türk dillәrinin morfologiyasına dair materiallar”

(1957) adlı kitablarının adı çәkilә bilәr.

A. N. Kononovun “-(°) P, -(°) b, -(y)° b, -(°) pan, -(°) ban, -(°) banı, -(°) banıñ (n) türk

feli sifәtinin rekonstruksiyası tәcrübәsi: türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikasına aid

mәlumatlar” (1965) adlı mәqalәsi dә, adından göründüyü kimi, sözügedәn dilçilik yöntәmi ilә

yazılmışdır14

.

Azәrbaycanda milli müqayisәli türkoloji dilçiliyimizin, әgәr belә demәk mümkündürsә,

qurucusu Fәrhad Zeynalovdur. Fәrhad Zeynalov (1929-1984) respublikamızda “Türkologiyanın

әsasları” adlı fәnnin dә yaradıcılarından vә onu ilk tәdris edәn alimlәrdәn vә müәllimlәrdәn biri

olmuşdur. Onun hәmin fәnnin Ali mәktәblәrdә tәlimi vә tәdris olunması üçün yazdığı

14

Sözügedәn mәqalә rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuş vә “Türkolojinin Çeşitli

Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemeler (2002:261-275) adlı kitabımızda yayımlanmışdır.

79

“Türkologiyanın әsasları” (1981) adlı dәrslik indi sadәcә Azәrbaycanda deyil, qardaş ölkә

Türkiyәdә vә digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә dә türkoloqların stolüstü kitabına çevrilmişdir. F.

Zeynalovun “Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası” (1974; 1974) adlı kitabları da bütövlükdә

müqayisli vә qismәn dә müqayisәli-tarixi dilçilik yöntәmi ilә yazılmış monoqrafik sәciyyәli ilk

dәrslik araşdırmalardan sayıla bilәr.

Mәşhur dilçi-türkoloq vә F. Zeynalovun müәllimi N. A. Baskakovun “Türk dillәrinin

tarixi-tipoloji morfologiyası: aqqlütinasiyanın mexanizmi vә sözün quruluşu” (1979) adlı

kitabında isә türk dillәrinin morfoloji quruluşu digәr Ural-Altay dillәri ilә müqayisәdә vә çox

geniş bir ümumi dilçilik kontekstindә işıqlandırılmışdır. Hәmin әsәr müәyyәn bir ölçüdә

müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli dilçiliyin dә elmi-praktik nәticәlәri ehtiva olunmaqla,

ancaq kitabın adından da göründüyü kimi, tarixi-tipoloji yöntәmdәn istifadә edilәrәk yazılmışdır.

Belәliklә, XX yüzilin 50-ci illәrindәn başlayaraq, müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-

müqayisәli, müqayisәli-tarixi, linqvistik-coğrafi vә tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәri türk dillәrinә

çox vaxt sinkretik olaraq tәtbiq olunmuşdur. Hәmin klassik dilçilik metodları ilә vә özәlliklә dә

müqayisәli-tarixi yöntәmlә, hәr şeydәn öncә, türk dillәri morfoloji quruluşunu tәşkil edәn әsas vә

asılı morfemlәrin ilkin şәkillәri әcdad dil pratürkdә vә prototürkdә müәyyәnlәşdirilmişdir.

Sözügedәn dilçilik metolarının, ağırlıqlı olaraq da tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәlili-tarixi

yöntәmin müәyyәn ölçülәrdә zәngin dil materiallarına tәtbiq olunması ilә ümumtürk dili

morfologiyasının tәşәkkülünә dair bir çox önәmli problemә açıqlıq gәtirilmişdir. Hәmin

morfoloji-arxetipik sәciyyәli problemlәrә bütövlükdә aşağıda göstәrilәnlәr aid edilә bilәr:

– Ümumtürk dili morfologiyasının tarixi inkişaf vә tәmayül mәrhәlәlәrinin konkret türk

dillәri vә dialektlәrinin materiallarına әsasәn müqayisәli olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi;

–Ümumtürk dilinin әsas vә asılı nitq hissәlәrinin klassik Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәsinә

görә konkret türk dillәri vә dialektlәri örnәklәri ilә müqayisәli olaraq tәsniflәndirilmәsi;

–Ümumtürk dilindә ismin cәm, hal vә mәnsubiyyәt, felin şәxs, zaman, şәkil, növ vә

digәr nitq hissәlәrinә dair leksik-qrammatik kateqoriyaların türk dillәri vә dialektlәri

materiallarına әsasәn müqayisәli olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi;

–Ümumtürk dilindә işlәnilәn müxtәlif qrammatik kateqoriyaların morfoloji

әlamәtlәrinin vә ya başqa bir ifadә ilә söz şәkillәrinin, yәni әsas vә asılı morfemlәrin әcdad

dilimizi tәşkil edәn pratürkdә vә prototürkdә ilkin rekonstruksiyasının ayrı-ayrı olaraq

canlandırılması.

80

XX yüzilin 70-ci illәrindәn etibarәn ümumtürk dilinin morfologiyasına aid yuxarıda

adları çәkilәn vә çәkilmәyәn problemlәrin çözümlәnmәsi ilә әlaqәdar olaraq yazılan bir çox

önәmli müqayisәli türkoloji dilçilik әsәri meydana çıxmışdır. Bunlardan biri A. M. Şerbakın üç

cilddәn ibarәt olan kitabıdır. Hәmin kitab müәllifin “Türk dillәrinin müqayisәli morfologiyasına

dair oçerklәr: ad (1977), feil (1981), zәrf, kömәkçi nitq hissәlәri, tәqlidi sözlәr” (1987) adlı

fundamental monoqrafiyadan ibarәtdir. İkincisi dә Sovetlәr Birliyi Elmlәr Akademiyası Dilçilik

İnstitutunun Türk-Monqol Dillәri sektorunda dövrün çox mәşhur dilçi-türkoloqları tәrәfindәn o

vaxtlar yazılmağa başlanmış olan bir qrammatika kitabıdır. Sözügedәn altı cildli kitab Sovetlәr

Birliyi dağıldıqdan sonra hәmin İnstitutun “Ural-Altay dillәri şöbәsi”ndә 2006-cı ildә

tamamlanmışdır. Hәmin fundamental әsәrin tam adı isә belәdir:“Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi

qrammatikası. Fonetika (1984); Morfologiya (1986), Sintaksis (1988), Leksika (1997), Regional

rekonstruksiyalar (2002), Pratürk vә prototürk (2006)”.

Türkoloji dilçiliyin sözügedәn fundamental әsәrlәrindә pratürk, prototürk, qәdim türk vә

ümumtürk dilindә әsas vә asılı morfemlәrin ilkin şәkillәrinin rekonstruksiyaları ayrı-ayrı vә

sadәcә dil faktlarına dayanılaraq verilmişdir. A. M. Şerbakın türk dillәrinin morfologiyasına dair

yazdığı fundamental әsәrlәrindә isә әsas vә kömәkçi nitq hissәlәrinin qrammatik şәkillәri,

semantik-funksional mәzmunu çağdaş vә qәdim türk dillәrinin materialları vә linqvistik

kontekstindә müqayisәli olaraq öyrәnilmişdir.

Yuxarıda adı çәkilәn ikinci çoxcildli kitabın ikinci cildi, adından da göründüyü kimi,

türk dillәrinin müqayisәli morfologiyasına hәsr olunmuşdur. Sözügedәn kitab müqayisәli vә

müqayisәli-tarixi dilçilikdә türk dillәrinin morfologiyasına aid indiyә qәdәr yaradıcı müәllif

heyyәti tәrәfindәn yazılmış olan çox önәmli fundamental әsәrlәrdәn biridir. Buna görә dә aşağıda

sözügedәn әsәrin biblioqrafik-linqvistik açıqlanmasını әlinizdәki dәrslikdә qısa bir örnәk olaraq

tәqdim edirik.

Sözügedәn әsәr 8 bölmәdәn ibarәtdir:

– Ön söz, Giriş, tәklik vә cәmlik kateqoriyaları (E. Tenişev);

–Mәnsubiyyәt kateqoriyası, mәsdәr, tәqlidi sözlәr (V. D. Arakin);

–Hal kateqoriyası, şәxs vә işarә әvәzliklәrinin hallanması, söz yaradıcılığı vә ya isim

düzәltmә (A. Çeçenov);

– Şәxs vә şәxs-işarә әvәzliklәri (F. D. Aşnin);

– Sifәt (L. Pokrovskaya);

81

– Zәrf, qoşmalar (L. S. Levitskaya);

– Felin növ kateqoriyası, feil düzәltmә (A. Yuldaşev);

– Zaman kateqoriyası (İ. V. Kormuşin);

– Şәkil kateqoriyası (N. A. Baskakov);

– Feli bağlamalar, feli sifәtlәr (N. Z. Hacıyeva);

– Әdatlar, bağlayıcılar (K. Musayev).

Yuxarıda adları çәkilәn vә sözügedәn bölmәlәri yazan dilçi-türkoloqlar göstәrilәn

morfoloji vahidlәr vә kateqoriyalar haqqında özәl elmi araşdırmaları vә böyük әksәriyyәtinin isә

doktorluq dissertasiyaları olan alimlәrdir. Başqa bir ifadә ilә kitabın hәr bir hissәsi hәmin

linqvistik sahәnin vә ya mövzunun özәl mütәxәssisi tәrәfindәn yazılmışdır. Kitabın digәr beş

cildi dә hәmin cildlәrdә yer alan mövzuların dar ixtisas sahiblәri tәrәfindәn qәlәmә alınmışdır.

Kitabın “Giriş” bölmәsindә ayrılıqda ümumtürk dilinin morfoloji özәlliklәri, şәkilçilәrin,

qrammatik kateqoriyaların, nitq hissәlәrinin orijinal tәsniflәndirilmәsi vә bütövlükdә isә türk

dillәrinin qrammatik quruluşunun qısa bir normativ-elmi tәsviri verilir. Bununla bәrabәr, söz

gövdәsinin tәşәkkülü, qrammatik, leksikoqrafik sәciyyәli sözdüzәltmә modellәri ilә qrammatik

tәsriflәnmә morfoloji kontekstdә müqayisә olunur. Bunun nәticәsindә dә onlar aşağıdakı şәkildә

bir-birindәn fәrqli qrammatik-morfoloji sistemlәr olaraq müәyyәnlәşdirilir:

• İsimlәrdә mәnsubiyyәt şәkillәri; sifәtlәrdә dәrәcәlәr; feillәrdә feli sifәtlәr, feli

bağlamalar, aspekt (tәrz), növ, mәsdәr.

• Qrammatik tәsriflәnmәnin komponentlәri isә aşağıdakılardan ibarәtdir:

• Feillәrdә şәkil, zaman, şәxs kateqoriyaları vә şәkilçilәri; adlarda (isimlәrdә) vә saylarda

tәsriflәnmә şәkillәri.

Belәliklә, kitabın “Giriş” hissәsindә әsas vә kömәkçi morfemlәrin ümumtürk dilinin

qrammatik quruluşunun ontoloji özәlliklәrinә vә nitq hissәlәrinin funksional-semantik

fәrqliliklәri kontekstinә uyğun olaraq yığcam bir tәrifi verilmişdir.

Әdhәm Tenişev türk dillәrinin ümumi morfoloji tәsvirini verәrkәn ümumtürk dilinin, hәr

şeydәn öncә, aqqlütinativ bir dil olduğunu qeyd edir. O, eyni zamanda ümumtürk dilinin pra- vә

prototürk әcdad dil durumlarında söz yanaşması (mürәkkәb sözlәr) vә sәslәrin yerlәrini

dәyişdirmәsi ilә söz yaradıcılığı faktlarına da sahib olduğunu vurğulayaraq bәzi fәrqli elmi

nәticәlәr әldә edir. Daha doğrusu, kitabın sözügedәn bölmәsindә türk mәnşәli şәkilçilәrin leksik

mәna daşıyan sözlәrdәn vә ya yardımçı (kömәkçi) morfemlәrdәn әmәlә gәldiyinә dair әnәnәvi

82

türkoloji dilçilikdәki mövcud fikirlәrin elmi xarakter daşımadığı iddia edilir. Bu isә o demәkdir

ki, sözügedәn әsәrdә ümumtürk dilinin morfoloji quruluşu sadәcә müqayisәli-tarixi dilçilik

metodu ilә deyil, hәm dә çağdaş tәsviri-semantik yöntәmlә dә öyrәnilmişdir. Ancaq, kitabın

sadәcә bu bölmәsinin deyil, digәr bölmәlәrinin dә әnәnәvi müqayisәli-tarixi, çağdaş tәsviri,

struktur, semantik, funksional-linqvistik yöntәmlәrlә kifayәt qәdәr öyrәnildiyini söylәmәk

mümkün deyidir. Çünki, dәyәrlәndirilәn ümumtürk dili materialları çox vaxt araşdırma-

öyrәnilmә sәciyyәli müxtәlif mәnbәlәrdәn, yәni dissertasiyalardan, qrammatika kitablarından,

araşdırmalardan vә ya bәdii әsәrlәrdәn götürülmüşdür.

Kitabı belә bir intellektual-elmi diskursda yazanların çoxu danışılan türk dillәri ilә canlı

olaraq tәmasda olmamışdır. Onlar yaşayan Avrasiya türkcәlәrinin semantik-funksional

özәlliklәrini, deyimlәr vә atalar sözlәri sistemini vә ya “mәcazlar dünyası”nı da bir dil-danışıq

daşıyıcısı olaraq dәrinlәmәsinә bilmәmişdir. Adları çәkilәn dilçi-türkoloqlar ümumtürk dilinin

müqayisәli-tarixi qrammatikasını düz bir bucaq altında hazırlamağı qarşılarına mәqsәd

qoymuşdur. Belә ki, onlar dil kateqoriyalarının tarixi inkişafının izlәnilmәsinin sadәcә pra- vә

prototürk, qәdim türk vә ümumtürk dili dövrlәrinin mexaniki olaraq müәyyәnlәşdirilmәsilә

mümkün olacağını düşünmüşdür. Halbuki, dil gerçәkliklәri dil xarici mahiyyәtlәrdәn vә ya

semiotik işarәlәrdәn әmәlә gәlmişdir. Buna görә dә müxtәlif dil sәviyyәlәrindә bir rekonstruksiya

vә ya fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik, frazeoloji bir canlandırmanı hәyata keçirәn hәr hansı

bir dilçi öz dar ixtisasının xaricinә çıxmağı da bacarmalıdır. O, çox geniş bir konseptual

müstәvidә dünyanın qavramlar xәritәsindәn hәrәkәt etmәli vә çağdaş sosial vә fәnn elmlәrinin

nәticәlәrindәn dә xәbәrdar olmalıdır. Necә ki, artıq çağdaş türkoloji dilçilikdә sözügedәn

әsәrdәki rekonstruksiya yöntәmlәri mübahisә obyektinә çevrilir, türk dillәrinin tarixi inkişafının

vә tәkamülünün yeni mәrhәlәlәri müәyyәnlәşdirilir, bir sözlә, tamamilә fәrqli rekonstruksiya

prinsiplәri irәli sürülür15

.

Bütün bunlara baxmayaraq, sözügedәn әsәrin әn önәmli elmi-linqvistik özәlliyi pra- vә

prototürkdә vә qәdim türk dilindә morfemlәrin vә morfoloji komponentlәrin rekonstruksiyasının

verilmәsi vә buna bağlı olaraq da onların tarixi inkişaf meyllәrinin göstәrilmәsindәn ibarәtdir.

Qeyd ounmalıdır ki, sözügedәn morfoloji komponentlәrin ilkin formaları canlandırılırkәn vә

15

Yu. V. Şekanın “Rekonstruksiya prinsiplәri” (2005) adlı mәqalәsindә sözügedәn prinsiplәrindәn geniş bәhs

olunmaqdadır. Hәmin mәqalә rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuş vә “Dil Araşdırmaları”

(Sayı:4 Bahar 2009, s.125-134) adlı dәrgidә yayımlanmışdır. Mәqalәnin türk dilindәki tәrcümәsi dәrsliyin “Әlavәlәr”

hissәsindә yer almaqdadır (Әlavә 2).

83

onların inkişaf mәrhәlәlәri tarixi zamanlara görә müәyyәnlәşdirilirkәn bütün uyğun qrammatik

şәkillәrin qrammatika kitabında yer almasına ciddi sәy göstәrilmişdir. Sadәcә çatı kateqoriyasının

morfoloji göstәricilәri (şәkilçilәri) vә ya onların tarixi inkişaf mәrhәlәri kitabda yer alamamışdır.

Bir neçә konkret şәkilçinin inkişaf mәrhәlәlәri vә rekonstruksiyası isә kitabda bütövlükdә

verilmәkdәdir.

Burada mәnsubiyyәt şәkilçilәri vә şәxs әvәzliklәrinin yiyәlik halın şәkillәrinә vә söz

sonunda işlәnilmәsinә bağlı olduğu, üçüncü şәxs әmr şәklinin -γın (-sın) şәkilçisinin -ğın feli sifәt

morfoloji әlamәti ilә eynilәşdiyi göstәrilir. Bu, kiabdakı әn çox mübahisә doğuran linqvistik

açıqlanmalardandır. Kitabda müqyisәli-tarixi yöntәmlә bәrabәr, yetәrincә olmasa belә, digәr

linqvistik metodlardan da yeri gәldikcә istifadә edilmişdir. Mәsәlәn:

1. Müqayisәli-tәsviri vә ya -tutuşdurmalı (sifәtlәr tәsvir olunarkәn);

2. Tipoloji (mәnsubiyyәt kateqoriyası vә digәr kateqoriyalar tәsvir olunarkәn);

3. Regional-tipoloji (tәsriflәnmә sistemi açıqlanarkәn vә örnәklәri ilә tәsvir olunarkәn);

4. Semantik-funksional (feli sifәtlәr, feli bağlamalar, zaman, şәkil, növ kateqoriyaları

tәsvir olunarkәn).

Dәrslikdә sözügedәn böyük әsәrin ikinci cildinin mәzmunu vә hәmin cilddә istifadә

edilәn linqvistik yöntәmlәrin işlәnilmәsi haqqında nisbәtәn daha geniş vә qismәn dә mübahisә

doğuran bir kontekstdә qısaca mәlumat verdik. Belә bir mәlumat mübahisә doğuran bir diskursda

sözügedәn әsәrin digәr cildlәri haqqında da aşağıda yeri gәldikcә verilmәkdәdir.

2.1.3. Sintaksis

“Sintaksis” leksik vahidi bir termin olaraq mәnşәcә yunan dilindәki “sýntaxis”sözündәn

alınmış olub “quruluş, sıra” demәkdir. Sintaksis anlayışını bir linqvistik elm sahәsi sәviyyәsindә

әsas metodik vә praktik parametrlәri ilә aşağıdakı kimi sәciyyәlәndirmәk olar: 1) Konkret dillәrә

xas olan vә nitq vahidlәrini tәşkil edәn qayda vә vasitәlәrin bütünü; 2) Qrammatikanın nitq

törәmәsi vә ya yaranması proseslәrini öyrәnәn bir bölümüdür. Burada, hәr şeydәn öncә, cümlә

içәrisindә sözlәrin bir-birini izlәmәsi vә uyğunluğu işıqlandırılır. Bundan başqa, söylәm olaraq

mәtnin hissәsi, dilin isә müstәqil vahidi sәviyyәsindә cümlәnin ümumi özәlliklәri dә hәmin

bölmәdә öyrәnilir (ЛЭC 1990: 448).

Sintaksis bәhsinsdә dilin sintaktik vahidlәr sistemi işıqlaqndırılır. Bu bölmәyә, hәr

şeydәn öncә, söz birlәşmәlәri, kәlmә qrupları, sadә cümlәlәr, mürәkkәb cümlәlәr, son zamanlarda

84

da mürәkkәb sintaktik bütövlәr16

daxil edilir. Burada sintaktik vahidlәrin quruluş qaydaları vә

onları bir-birinә bağlayan müxtәliv dil-nitq vasitәlәri öyrәnilir. Әslindә sintaksis mahiyyәt

etibarilә iki böyük bölmәdәn tәşkil olunur: söz birlәşmәlәri vә cümlәlәr. Türk dillәrindә söz

birlәşmәlәrinin başından bәri, әsasәn, iki növü öyrәnilir:

– İsmi birlәşmәlәr;

– Feli birlәşmәlәr.

Feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr tәrkiblәri vә qoşmalı birlәşmәlәr dә söz qrupları olaraq

söz birlәşmәlәrinin içәrisindә öyrәnilir.

2.1.3.1. Müqayisәli türkoloji dilçilikdә sintaksisә dair araşdırmalar

Müxtәlif sistemli dillәrin vә ya böyük vә kiçik dil ailәlәrinin sintaktik quruluşu

müqayisәli-tarixi dilçilikdә bütün parametrlәri ilә hәlәlik geniş öyrәnilmәmişdir. Bunun

nәticәsindә müqayisәli türkoloji dilçilikdә dә sintaksis mövzusunun bütövlükdә ümumtürk

dilinin, ayrılıqda isә müxtәlif türk dillәrinin materiallarına görә müqayisәli olaraq

araşdırdırılmasının çox da yayğın olmadığı müşahidә olunur. XX yüz il boyunca qrammatikanın

sözügedәn sahәsinә aid yazılmış әsәrlәrdәn yalnız aşağıdakı fundamental kitabların adlarını özәl

olaraq çәkmәk mümkündür (Aшмaрин 1903; Исследования по сравнительной грамматике

тюркских языков 1962; Гaджиeвa 1973; Пoкрoвcкaя 1978; Oğuz qrupu türk dillәrinin

müqayisәli qrammatikası 2002).

Bununla bәrabәr, ümumtürk dilinin “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası”

(1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) adlı kitabının ayrıca bir cildini dә N. Z. Hacıyevanın vә B.

A. Serebrennikovun yazdığı “Sintaksis” (1988) adlı әsәr tәşkil edir. Sözügedәn әsәr türk dillәri

sintaksisinin müqayisәli olaraq öyrәnilmәsindә çox mühüm әhәmiyyәt kәsb edir.

Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr sintaksisin әn çox aşağda göstәrilәn mövzuları tarixi-

müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlә öyrәnilmişdir:

–Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi sintaksisi sözügedәn dillәrin tarixi morfologiyası ilә

birlikdә işıqlandırılmışdır. Bu baxımdan türk dillәrinin tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi

16

Dәrs vәsaitinin müasir türkoloji dilçiliyin aktual problemlәrinә hәsr edilәn ikinci hissәsindә mürәkkәb sintaktik

bütövlәrdәn, o sradan mәtn sintaksisi vә mәtn dilçiliyi qavramlarından çağdaş türkoloji dilçiliyin aktual mәsәlәlәri

olaraq daha geniş bәhs olunacaqdır.

85

sintaksisindә sintaktik vahidlәrin arxetiplәri17

bir tipoloji model olaraq dilin semantikası vә

sintaktik sırası ilә birlikdә konkret morfoloji modellәrә söykәnilәrәk müәyyәnlәşdirilmişdir.

Mәsәlәn, “sifәt+isim”, “feli sifәt+isim” vә s. birlәşmә modellәr kimi. Altı cildlik “Türk dillәrinin

müqayisәli-tarixi qrammatikası” (1984; 1986; 1988; 1997; 2002; 2006) kitabının yuxarıda adı

keçәn “Sintaksis” (1988) adlı cildi isә quruluşu vә mәzmunu etibarilә, әsasәn, alman sintaksisti

V. Delbryukun fikirlәrinә әsaslanılaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn qrammatika kitabının

“Sintaksis” bölümündә ismi vә feli söz birlәşmәlәri, sadә vә mürәkkәb, ismi vә feli cümlәlәr

mövzuları işlәnilmişdir. Burada ümumtürk dilinin sintaktik arxetiplәri vә onların tәşәkkülü ismi

vә feli söz birlәşmәlәri ilә bütövlükdә cümlәyә aid olan inkişaf meyllәri vә dәyişmәlәrә görә

müәyyәnlәşdirlmişdir. Belәliklә, sözügedәn әsәrdә istәr söz birlәşmәlәrinin, istәrsә dә müxtәlif

cümlә tiplәrinin qәdim türk dilindәn bәri çox vaxt morfoloji göstәricilәrә görә gerçәklәşәn

transformasiyası konkret dil materiğalları ilә tәsvir olunmuşdur.

–Türk dillәrinin inkişafının ilk dönәmlәrindә tabe edәn-tabe olan (atributiv) sıralanmalı

söz birlәşmәlәrinin sintaktik quruluşun inkişafında ilkin mәrhәlәni tәşkil etdiyi fikri irәli

sürülmüşdür. Bu fikir sintaksisdә nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf

nәzәriyyәsinin әsasını tәşkil etmişdir. Hәmin fikrә görә, qaraqalpaq dilindәki “Meniñ atam

awulga barğan” ‘Mәnim atam kәndә getdi’ cümlәsi ilk dönәmdә “Meniñ atam awulga barğan

ol” ‘Mәnim atam kәndә gedәn odur’ birlәşmәsindәn ibarәt olmuşdur. Ancaq “nominativ

quruluşun türk dillәrindә birinci olduğu mülahizәsi” (Бacкaкoв 1975) türkoloji dilçilikdә çox

geniş mübahisә doğurmuş vә J. Deni, (1921;1941), O. Böhtlinqk (1851), Qrönbex (1936) kimi bir

çox türkoloq tәrәfindәn әsas bir elmi-metodik istiqamәt olaraq qәbul edilmәmişdir. Bunun kimi

feli tәrkiblәrin transformasiyaya uğrayaraq, tabesiz mürәkkәb cümlә komponentlәrinin isә

müstәqilliyini itirmәsi nәticәsindә tabeli mürәkkәb cümlәlәrә çevrilmәsi fikri dә artıq türkoloji

dilçilikdә çox ciddi tәnqid edilmәkdәdir (Musayev 2011: 85-87). Çünki, çağdaş türk dillәri

diferensiallaşana qәdәr polipredikativ vahidlәrin bütün tiplәri, istәr “mürәkkәblәşmiş” sadә geniş

17

“Arxetip” bir filoloji termin olaraq yunan dilindәn alınmışdır. Hәmin termin mәnşәcә “archétypon”sözündәndir

vә lüğәvi mәnası “proobraz, praforma, prototip” demәkdir. Bir dil işarәsi olaraq konseptual mәzmunu vә

semasioloji-leksik adlandırması isә әcdad dilin, mәsәlәn pra- vә prototürkün ilk şәkli, modeli vә ya müxtәlif

sәviyyәlәrinin formaları vә modellәri anlamına gәlir. Bunlar fonetik arxetiplәr, morfoloji arxetiplәr, sintaktik

arxetiplәr, leksik arxetiplәr vә s. olaraq bilinir. Bәdii әdәbiyatda vә әdәbiyyatşünaslıq elmindә isә arxetipik obrazlar,

miflәr, qavramlar vә digәr özәl mәtnqurucu işarәlәr işlәnilir. Belәliklә, sözügedәn arxetiplәr müqayisәli-tarixi

dilçilikdә hәr hansı bir dilin vә ya qohum dillәrin müxtәlif dil sәviyyәlәrinin ilkin tәşәkküllәri vә ya formaları olaraq

öyrәnilir (ЛЭC 1990: 47).

86

cümlәlәr, istәrsә dә mürәkkәb cümlәlәr ümumtürk dilindә bir-biri ilә paralel olaraq işlәnilmişdir.

Bunu türkoloji dilçilikdә aparılan son araşdırmalarda mürәkkәb cümlәlәrin daha protodil

sәviyyәsindә işlәnildiyinin göstәrilmәsi dә sübut etmәkdәdir (Şeka 2009: 127).

Türk dillәrinin sintaktik quruluşunun inkişafına dair türkoloji dilçilikdә irәli sürülәn bәzi

fikirlәr çağdaş dilçiliyin işığında hәr yönü ilә öyrәnildikdә bu gün artıq özünü doğrultmur. Bunlar

әsas etibarilә nominativ quruluşdan predikativ quruluşa doğru inkişaf, feli tәrkiblәrin

transformasiyaya uğraması, tabesiz mürәkkәb cümlә komponentlәrinin müstәqilliyini itirmәsi vә

flektiv dillәrin tәsiri ilә türk dillәrindә mürәkkәb cümlә quruluşlarının formalaşması kimi

mülahizәlәrdәn ibarәtdir. Bütün bu fikir vә mülahizәlәr klassik vә yeni türk әdәbi dillәri, dialekt

vә danışıq şәkillәri materiaları ilә retrospektiv, prospektiv vә interospektiv aspektlәrdә saf-çürük

edildikdә hәr hansı ciddi bir tәnqidә dözmür. Belәliklә, ümumtürk dilinin sintaktik quruluşunun

tarixi inkişaf mәrhәlәlәrinin vә tәmayüllәrinin düzgün müәyyәnlәşdirilmәsi üçün, onun klassik vә

yeni әdәbi dillәri, dialektlәri vә canlı diskursiv şәkillәri çağdaş linqvistik yöntәmlәrlә

öyrәnilmәlidir.

2.1.3.1.1. Mürәkkәb cümlәlәrin konseptual-struktur tәsniflәndirmәsi

Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr türk dillәri sintaksisinin әn mübahisәli mövzusunu

“tәrkib vә budaq cümlә mәsәlәsi” tәşkil etmişdir. Sözügedәn problemә dair mübahisәlәr, artıq

200 ildir ki, türkoloji dilçilikdә davam edir. Bәs bu problemin әsl linqvistik-filoloji mahiyyәti

nәdәn ibarәtdir? Nә üçün sözügedәn problemlә bağlı mübahisәlәr bu gün dә hәlә öz canlılığını

qoruyur? Sözügedәn problemin çözümlәnmәsinin dilimizin tәdrisindә nә kimi elmi-praktik

әhәmiyyәti vardır? Bütün bunlar vә mürәkkәb cümlә sintaksisi ilә bağlı digәr mübahisәli xüsuslar

haqqında M. M. Musayevin “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011) adlı dәrs

vәsaitindәn daha geniş vә tәfәrrüatlı mәlumat ala bilәrsiniz. Burada isә sadәcә mәsәlәnin әsas

mahiyyәtinә vә mürәkkәb cümlәnin sözügedәn kitabda verilәn yeni tәsnifinә qısaca olaraq

toxunmaq istәyirik.

Türk dillәrinә dair qrammatika kitabları vә lüğәtlәr, yuxarıda vә aşağıda da göstәrildiyi

kimi, XI yüzildәn başlayaraq öncә әrәb, sonra isә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә

yazılmışdır. XIX yüzilә qәdәr yazılan qrammatika kitablarında, әsasәn, müәyyәn fonetik

mәlumatlar vә geniş morfoloji açıqlanmalar yer tutmuşdur. Qrammatika kitablarının sonunda çox

zaman haqqında danışılan dillәrin leksikonuna aid qısa lüğәtlәr dә verilmişdir. Yalnız XIX

87

yüzildәn etibarәn klassik Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәrinә görә yazılan qrammatika kitablarında

“Sintaksis” bәhsi vә müvafiq surәtdә “Mürәkkәb cümlә” mövzusu ayrıca olaraq işlәnilmişdir.

Hәmin mövzu isә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, iki yüz il boyunca türkoloji dilçiliyin әn

mübahisәli mәsәlәlәrindәn birinә çevrilmişdir. Mübahisә asılı komponentin, yәni budaq

cümlәnin predikativ18

mәrkәzinin qrammatik baxımdan formalaşması ilә bağlıdır. Yәni hәmin

mәrkәz vә ya xәbәr hansı feillә ifadә olunmalıdır? Şәxsә, zamana vә kәmiyyәtә görә tәsriflәnәn

feillәmi vә ya tәsriflәnmәyәn feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrlәmi?

Biz hәmin suala birmәnalı olaraq belә cavab veririk: mürәkkәb cümlә dilin qrammatik

sistemindә sadә geniş cümlәlәrlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә bir sintaktik sistemin ayrı-ayrı

müstәqil vahidlәrindәn birini tәşkil edir. Sadә geniş cümlәlәrin cümlә üzvlәri feli sifәt, feli

bağlama, mәsdәr tәrkiblәri vә qoşmalı birlәşmәlәrlә ifadә oluna bilәr.

Ancaq, sözügedәn tәrkiblәr vә yarımpredikativ sәciyyәli müxtәlif söz qrupları dilin

üzdәki aqqilütinativ-diferensial ifadәsi baxımından türk dillәrindә budaq cümlә olaraq işlәnilә

bilmәz.

Hәmin genişlәnmiş cümlә üzvlәri dilin “dәrindәki” sintaktik quruluşuna vә ya

mәzmununa görә müyәyәn predikativlik vә modallıq münasibәtlәri ifadә edir. Ancaq, onların

predikativ mәrkәzlәri, yәni feli sifәtlәr, feli bağlamalar vә mәsdәrlәr şәxsә vә kәmiyyәtә görә

tәsriflәnәn vә ya “verbum-finitum”da işlәnilәn feillәr deyidir. Hәmin feillәr nә tәsriflәnәn bir

qrammatik formadadır, nә dә yeni düzәltmә leksik vahidlәrdir. Onlar, yuxarıda göstәrildiyi kimi,

müәyyәn “yan leksik anlam” ifadә edәn “qrammatik gövdә”lәrdәn (Seçdirmәlәr bizimdir- M. M.)

ibarәtdir. Sözügedәn tәrkiblәri formalaşdıran feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrin şәkilçilәri

leksik-qrammatik mәzmun ifadә edәn formadüzәldici morfoloji әlamәtlәrdir.

Azәrbaycanda vә digәr Türk Cümhuriyyәtlәrindә daha 1950-ci illәrdәn başlayaraq ali vә

orta mәktәb praktikasında tәrkiblәr budaq cümlә kimi deyil, sadә cümlәnin genişlәnmiş üzvlәri

olaraq öyrәdilir. Yalnız Türkiyә tәhsisl sistemindә vә әsas etibarilә Avropa türkoloji dilçilik

әnәnәsindә tәrkiblәr vә müxtәlif qoşmalı birlәşmәlәr, әsasәn, mürrәkkәb cümlә bәhsi içәrisindә

işıqlandırılır. Vә bu zaman da mürәkkәb cümlәnin sәrhәdlәri itir. Bununla bәrabәr, postmodern

Türk cümhuriyyәtlәrindә ana dilinin tәdrisi hәlә dә tabeli vә tabesiz, bağlayıcılı vә bağlayıcısız

18

Predikat” termini latın dilindәn alınmış alınmış olub ‘praedicatum’sözündәndir, lüğәvi mәnası “söylәnmiş,

deyilmiş” demәkdir. Hәmin söz hәm dilçiliyә, hәm dә mәntiq elminә mәxsus olan bir termindir vә ifadә edilәn hәr

hansı bir hökmün dәyişilmәz üzvüdür.

88

mürәkkәb cümlәlәr tәsniflәndirmәlәri ilә davam etdirilir. Türkiyә Cümhuriyyәti tәdris sistemindә

isә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, üstәlik tәrkiblәr dә budaq cümlә hesab edilir. Mürәkkәb cümlә vә

bütövlükdә ümumtürk dili sintaksisi bu şәkildәki “Hind-Avropa mәnşәli” (Seçdirmә bizimdir-

M.M.) mövcud sintaktik tәsniflәndirmәlәrlә tәdris olunur. Bu isә ayrı-ayrı konkret türk dillәrinin

istәr ana dili, istәrsә dә xarici dil olaraq öyrәnilmәsini çәtinlәşdirir. Çünki ana dillәrinin tәdrisi

zamanı sadә cümlәlәr, mürәkkәb cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütöbvlәrin hәr biri ayrı-

ayrılıqda qurucu qrammatik vasitәlәri vә sintaktik özәlliklәri ilә konkret konseptual-sintaktik

modellәr olaraq öyrәdilmәlidir. Mәhz bütün bunlar vә mürәkkәb cümlәlәrin struktur, semantik vә

funksional baxımlardan öyrәnilmәsi ilә bağlı digәr xüsuslar M. M. Musayevin yuxarıda adı

çәkilәn “Türk dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011) adlı kitabında çox geniş

işıqlandırılmışdır. Sözügedәn “Dәrs vәsaitindә türkologiya, türkoloji dilçilik, ortaq türk dili vә

türk әdәbi dillәri qavramları (konseptlәri) yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla açıqlanır.

Mürәkkәb cümlәnin subordinativ, koordinativ, korrelyativ-sintaktik omomodellәri

müәyyәnlәşdirilir; polipredikativlik, sintaktik omonimlik vә çoxmәnalılıq anlayışlarına açıqlıq

gәtirilir. Sözügedәn omomodellәrә görә mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri tәsniflәndirilir,

normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik normaları vә variantları bir-birindәn fәrqlәndirilir.

Çağdaş türk әdәbi dillәrindә 23 konseptual-struktur növü müәyyәnlәşdirilәn mürәkkәb

cümlәlәrin sintaktik arxetiplәri qәdim türk dilindә tәsbit olunur. Hәmin sintaktik

konstruksiyaların dil-danışıq faktı olaraq aktual üzvlәnmәsi vә mürәkkәb cümlә komponentli

ümumtürk mәtninin quruluşu da dәrs vәsaitindә öyrәnilir” (Musayev 2011: 3).

Mәlum olduğu kimi, klassik dilçilkdә mürәkkәb cümlәlәr semantik baxımdan tәközәkli vә

cütözәkli olmaq etibarilә, әsasәn, iki sintaktik quruluşda öyrәnilirdi: budaq cümlәsi baş cümlәnin

konkret bir üzvünә aid olan mürәkkәb cümlәlәr vә budaq cümlәsi baş cümlәnin bütününә aid

olan mürәkkәb cümlәlәr olaraq. Birincilәr subordinativ (tәközәkli), ikincilәr isә koordinativ

(cütözәkli) sintaktik quruluşlar olaraq xarakterizә edilirdi. Sözügedәn tәsniflәndirmә mürәkkәb

cümlәlәrin tәdrisi prosesindә özünü doğrultmurdu. Çünki elә mürәkkәb cümlә quruluşları vardır

ki, onlarda baş vә budaq cümlәlәrin sintaktik әlaqәlәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, subordinadiv

vә koordinativ tabeliliklә deyil, bәrabәr sintaktik tabelilik әlaqәsi ilә gerçәklәşir. Yәni baş cümlә

budaq cümlәyә, budaq cümlә dә baş cümlәyә eyni sintaktik tabeliliklә, relyat-korrelyat vasitәlәrlә

vә ya qarşılıqlı olaraq işlәnilәn bağlayıcı sözlәrlә aid olur. Mәsәlәn, Nә әkәrsәn, onu biçәrsәn;

Hara deyirәm, ora get; Nә qәdәr istәyirsәn, o qәdәr al vә s. Buna görә dә biz sözügedәn dәrs

89

vәsaitindә mürәkkәb cümlәlәrin komponentlәrinin tabelilik әlaqәlәrinin subordinativ, koordinativ

vә korrelyativ-sintaktik omomodellәrni müәyyәnlәşdirdik. Nә üçün omonimik modellәrini?

Çünki hәr modeldә müәyyәnlәşdirilәn bir mürәkkәb cümlә növü digәr bir modeldә dә

gerçәklәşir. Mәsәlәn, zaman mәnalı mürәkkәb cümlә, keçmiş terminologiya ilә ifadә etsәk,

zaman budaq cümlәlәli tabeli mürәkkәb cümlә hәr üç sintaktik omomodeldә özünü göstәrir.

Budaq cümlә birincilәrdә daha çox baş cümlәnin konkret bir üzvünә, ikincilәrdә isә әsasәn, baş

cümlәnin bütününә aid olur. Üçüncülәrdә isә baş vә budaq cümlәlәr bir-birini qarşılıqlı olaraq

tamamlayırlar Mәsәlәn:

– Subordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә (MC): Azәrb. Evim o gün yıxıldı,

Ağam bir xatun aldı (Bayatı); qaqauz. -Çıkarer bu gözünün birini, o zaman kardaşı verer, ona

biraz tereke. ‘Çıxardır gözlәrinin birini, o zaman qardaşı ona biraz yemәk verir’ (Qaqauz folkloru

1964:190); türkmәn. Öwez bendi bolup, Hüňkar soltanyň ýanyna getirilende, patyşa Öweziň köp

sözlerine düşünmedi, Serwijanyň bolsa düşünmeýän dili ýokdy, şonuň üçin Hüňkar Serwijany

dilmaçlyk üçin çagyrdy, şonda Serwijan Övezi görüp, onuň mertligine, owadanlygyna jan-dil

bilen aşyk boldy ‘Әvәz әsir düşüb Hünkar Soltanın yanına gәtirilәndә, patışah Әvәzin çox sözünü

başa düşmәdi, Sәrvicanın isә bilmәdiyi bir dil yox idi, onun üçün Hünkar Sәrvicanı dilmaclıq

üçün çağırdı, onda Sәrvican Әvәzi görüb onun mәrdliyinә, yaraşığına cani-dildәn aşiq

oldu’(Görogly 1958: 384). Qәdim türk dilindә isә subordinativ-zaman konstruksiyalarının әsas

komponentindә asılı hissәnin siqnalçısı kimi qačan ‘haçan’ sual әvәzliyi özünü göstәrir; mәs.:

harislïqnï qojar haris er qaçan/ölüp jatsa topraq ičiŋä kirip “aлчный муж ocтaвит aлчнocть,

кoгдa/умрeeт и вoйдeт в зeмлю.” ‘Tamahkar kişi acgözlüyündәn o zaman qurtarır ki, ölüp

torpaq altına girir’ (ДТC: 199).

–Koordinativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә: Azәrb. Sәrdar Rәşidә tәzәcә qәlyan

vermişdilәr ki, evindәn telefon etdilәr (Ordubadi 1965: 370); O gün ki, alәmә yayıldı şölәn,

Dağlar öz donunu lalәdәn biçdi (Vurğun 1976: 11); türk. Eniştemle henüz bir dans bitirmişdim

ki, kapının önünde teyzem, Tarık da yanında ayakda durmuş, bana yanına gelmemi işaretle

bildirmişti. ‘Yeznәmlә daha bir rәqs nömrәsini oynayıb bitirmişdim ki, qapının qarşısında xalam,

Tarık da yanında ayaqda durmuş, mәnә yanına gәlmәyimi işarәtlә bildirmişdi’ (Adıvar 1958: 13);

Çırak, dükkanın yarı inik kepenklerini tam kaldırmıştı ki, ağa Kooperatif berberinin yanındakı

köşeden çıktı. ‘Şagird dükanın yarı enmiş qapılarını tam qaldırmışdı ki, ağa Kooperativ dәllә-

yinin yanındakı dalandan çıxdı’ (Yenә orada, s.11);

90

Qaqauz türkcәsindә göstәrilәn quruluşlu koordinativ-zaman konstruksiyalarında “ki”

bağlayıcısının funksiyasını açan ‘nә zaman, nә vaxt, haçan’ sözü yerinә yetirir. “Açan” sözü bir

sıra hallarda bağlayıcı söz (nisbi әvәzlik) funksiyasından uzaqlaşaraq, tabelilik bağlayıcısı

yerindә dә işlәnir (Пoкрoвcкaя 1964: 157). Daha doğrusu, oğuz qrupu türk dillәrindә bağlayıcı

söz kimi korrelyativ konstruksiyalarda işlәnәn vә әsas komponentdә korrelyat qarşılığı olan

(mәsәlәn, haçan-o vaxt) leksik-sintaktik vasitә burada koordinativ quruluşlu xüsusi-mürәkkәb

polipredikativ vahidlәrdә özünü göstәrir. Bu isә subordinativ MC uyğun ifadәlәrin qәlib-әvәzlik

funksiyasından uzaqdır. Koordinativ-zaman mәnalı MC komponentlәrin yeri qaqauz türkcәsindә

daha sәrbәstdir: asılı hissә hәm pre-, hәm inter-, hәm dә postpozisiyada gәlir; mәs.: Açan yoluk-

partal fukara gelmiş beyara, zengin olan artık orodaymış. ‘Haçan sökük-yoluk fәqir biyara

gәlmiş, zәngin olan artıq oradaymış’ (Babaoglu 1962: 89); Şindi açan şkolayı bitirdi, geri geldi,

daa isle işler, hem de başkasını da üreder. ‘İndi, haçan ki, mәktәbi bitirdi, geri gәldi, daha yaxşı

işlәyir, başqalarını da öyrәdir’(Budcaktan sesler 1959: 22); Çok sevinersin, açan işidersin

gagauz melodiyalarını, hem kaval sesini… ‘Çox sevinәrsәn, haçan eşidәrsәn qaqauz

melodiyalarını, hәm dә qaval sәsini…’ (Budcaktan sesler 1959: 24).

–Korrelyativ-zaman mәnalı mürәkkәb cümlә: Azәrb. Havaxt toy sәsi eşitsәn, o gün

bizdәsәn (Mәlikzadә 1977: 247); türk. Ne vakit mümkün olursa, o vakit gelirsiniz. ‘Nә vaxt

mümkün olarasa, o vaxt gәlәrsiniz’ (“Türk Dili” jurnalı, 1976, s.199); türkmәn. –Siz haçan

gitseňiz, menem şonda… ‘Siz haçan getsәniz, mәn dә onda…’(B. Seýtäkow. Bedirkent, 1972,

s.136).

Korrelyativ-zaman mәnalı MC komponentlәrini әlaqәlәndirәn bağlayıcı vasitәlәr

fakultativ dә olur; mәs.: Azәrb. Qaçan Qazan evin yağmalatsa, halalının әlin alır dışara çıxardı

(KDQ, 1962, s.150); qaq. Açan baksalar, derenin kenarında kum içinde düüner bir balık…

‘Haçan baxsalar, dәrәnin kәnarında qum içindә çırpınır bir balıq…’(Budcaktan sesler 1959: 12);

türkmәn. Haysı nomer kime degişli bolsa, şol sekuntda jogap gaýtaryldy ‘Hansı nömrә kimә

aiddirsә, o saniyәdә cavab verildi’(Kerbabaýew 1957: 39); qәdim qıpçaq. Gaçan kelsä yangi eldä

uzun tuqmi bolur “кoгдa винoгрaд oкaжeтcя в нoвoй cтрaнe, oн будeт кaзaтьcя киcлым.” ‘Nә

vaxt üzüm yeni bir ölkәdә meydana çıxsa, o turş olar’ (Сaрaи 1975: 26); qәdim özbәk. Kaçan

kim iki saf tursa baзavlan seniң çekerläriң kökrär çu arslan “кoгдa жe cтaнoвятcя в ряды твoи

вoйны, oни издaют грoмoвoй клич, слoвнo львы.” ‘Onlar nә vaxt sәnin ordunun sıralarında yer

tutsalar, şir kimi göy gurultusuna bәnzәr sәs çıxararlar’(Щeрбaк 1956: 131). Qәdim türk dilindә

91

tәsadüf edilәn koordinativ-zaman mәnalı MC dә әsas komponentdә qarşılıq söz fakultativ olur; mәs.:

qačan ol moγočlar bidilχ їmqa tẹgdilär ẹrsär ol jultuz tẹbrämädin šük turdї “кoгдa тe мaги дocтигли

Вифлeeмa, тa звeздa ocтaнoвилacь нeпoдвижнo.” ‘Nә vaxt hәmin sehrbazlar Viflemeyә çatsalar, o

ulduz hәrәkәtsiz qalar’ (ДТC: 400).

Mәlum olduğu kimi, türkoloji dilçilikdә tabeli mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan

sintaktik konstruksiyalar sintaktik әlaqә üsullarına görә dörd qrupa ayrılmışdır: analitik, analitik-

sintetik, sintetik, leksik-morfoloji. Hәmin sintaktik konstruksiyalar struktur-funksional baxımdan isә

cümlә üzvәlәrinә görә tәsnif eilmişdir (Musayev 2011: 92). Daha doğrusu, türk dillәrindә nә qәdәr

cümlә üzvü varsa, o qәdәr dә budaq cümlә vә ya tabeli mürәkkәb cümlә növü müәyyәnlәşdirilmişdir.

Bunu aşağıdakı”Sxem”dә açıq-aydın görә bilәrik:

Mürәkkәb cümlә

Sintaktik әlaqә üsulları

analitik analitik-sintetik sintetik leksik-morfoloji

mübtәda

xәbәr

tamamlıq

tәyin

zaman

yer

sәbәb

mәqsәd

tәrzi-hәrәkәt

kәmiyyәt

dәrәcә

nәticә

mübtәda

xәbәr

tamamlıq

tәyin

zaman

yer

sәbәb

tәrzi-hәrәkәt

kәmiyyәt

nәticә

şәrt

güzәşt

mübtәda

tamamlıq

zaman

şәrt

güzәşt

tamamlıq

tәyin

bu

daq

cü

mlә

lәri

n t

iplә

ri

92

Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn tәsniflәndirmә dә ali vә orta tәhsil sistemindә mürәkkәb

cümlәnin tәdrisi prosesindә özünü adekvat bir yöntәm olaraq çox da doğrultmamışdır.

Yuxarıdakı sxemdәn dә göründüyü kimi, cümlә üzvlәri ilә mürәkkәb cümlәnin növlәri hәm say,

hәm dә mәzmun etibarilә üst-üstә düşmür. Mәsәlәn, “qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә” bildirәn

cümlә üzvlәri yoxdur, ancaq qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә budaq cümlәlәri vә ya

qarşılaşdırma, qoşulma vә nәticә budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәr vardır. Bu baxımdan

sözügedәn kitabda mürәkkәb cümlәlәr sadә-geniş cümlәlәrdәn fәrqli olaraq hәm dә xüsusi-

mürәkkәb quruluşlu polipredikativ vahidlәr olaraq araşdırmaya cәlb olunaraq tәsvir edilir.

Onların komponentlәri arasındakı semantik-sintaktik tebelilik mürәkkәb cümlә sisteminin

struktur, semantik, funksional vә konseptual özәlliklәri ilә qarşılıqlı olaraq müәyyәnlәşdirilir.

Sintaksisdә polipedikativliyin xüsusi bir quruluş-kateqoriya sәviyyәsindә

müәyyәnlәşdirilmәsi ehtiyacı әslindә sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin adekvat tәsnifinin

aparılmasındakı çәtinliklәrdәn irәli gәlmişdir. Belә ki, istәr stpuktur-funksional, istәrsә dә

әnәnәvi struktur-semantik aspektlәrdә mürәkkәb cümlәlәrin omonimik-semantik özәlliklәri vә

buna uygun sintaktik modellәri nәinki göstәrilmәmiş, hәtta omonimliklә çoxmәnalılıq bir çox

halda qarışdırılmışdır. Buna görә dә mürәkkәb cümlәlәrin omomodellәrә әsaslanan struktur-

sematik tiplәri indiyә qәdәr müәyyәnlәşdirilmәmişdir.

Ayrı-ayrı mürәkkәb cümlәlәr sintaktik-diskursiv kontekstdә ümumi semantikasına görә

birdәn çox konseptual sәciyyәli mәnaya malik ola bilirlәr. Mәsәlәn, şәrt-zaman, şәrt-güzәşt vә s.

konkret mürәkkәb cümlә növlәri kimi. Bunları mürәkkәb cümlә sintaksisindә sintaktik çoxmәna-

lılıq hadisәsi olaraq da adlandıra bilәrik. Bu barәdә yuxarıda sözügedәn kitabın sonrakı bölüm-

lәrindә daha geniş vә örnәklәrә әsasәn әtraflı danışılmışdır (Musayev 2011: 207-237). Bundan

öncә, mürәkkәb cümlәnin komponentlәrinin eyni bir tabelilik әlaqәsi vә buna uyğun bağlayıcı

vasitәlәri ilә qurulan ayrı-ayrı sintaktik quruluşlarında müxtәlif vә eyni sәciyyәli mürәkkәb cümlә

93

növlәri sıralanmasını göstәrmәk istәyirik. Biz burada mürәkkәb cümlәnin sintaktik әlaqәnin

xarakterinә görә müәyynlşәn quruluşlarını omomodellәr, hәmin omomodellәrdә sıralanan

konseptual-funksional sahәlәri isә onun mәnaca növlәri olaraq tәsniflәndiririk.

Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, komponentlәrin sintaktik-semantik tabeliliyinә vә bunlara

uyğun konstituent, yәni qurucu bağlayıcı vasitәlәrә görә mürәkkәb cümlәnin subordinativ-

sintaktik, koordinativ-sintaktik vә korrelyativ-sintaktik sәciyyәli omonimik modellәri qurulur.

Belәliklә dә xüsüsi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin 23 konseptual-struktur tipi vә ya konkret

olaraq mürәkkәb cümlәnin mәnaca növlәri hәmin omomodellәrdә konseptual-funksional sahәlәrә

әsasәn müәyyәnlәşir. Bunlar aşağıdakılardan ibarәtdir:

1) subordinativ-subyekt;

2) subordinativ-obyekt;

3) subordinativ-qapalı-obyekt;

4) subordinativ-tәyinetmә;

5) subordinativ-zaman;

6) subordinativ-sәbәb;

7) subordinativ-mәqsәd;

8) subordinativ-tәrz bildirmә;

9) subordinativ-dәrәcә;

10) subordinativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә;

11) koordinativ-zaman;

12) koordinativ-sәbәb;

13) koordinativ-mәqsәd;

14) koordinativ-nәticә;

15) koordinativ-şәrt;

16) koordinativ-güzәşt vә ya -müqayisәli-güzәşt;

17) korrelyativ-subyekt;

18) koppelyativ-obyekt;

19) korrelyativ-tәyinetmә;

20) korrelyativ-saman;

21) korrelyativ-yer vә -yer-mәkan;

22) korrelyativ-müqayisә vә ya -gәrәkdirmә;

94

23) korrelyativ-kәmiyyәt bildirmә.

Mürәkkәb cümlәnin komponentlәri arasınadakı sintaktik tabelilik әlaqәlәri, yuxarıda da

göstәrildiyi kimi, bütövlükdә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik omomodellәr

çәrçivәlәrindә müәyyәnlәşdirilir. Ayrılıqda isә ümumtürk dili sintaksisinә mәxsus әn üst

predikativlik dәrәcәlәri ilә gerçәklәşәn konseptual-funksional sahәlәr hәmin omomodellәrdә

mürәkkәb cümlәlәrin ayrı-ayrı konkret mәnaca növlәri kimi kateqoriyalaşdırılır. Mürәkkәb

cümlәlәrin konseptual-struktur modeli dünyanın dil xәritәsinin “semantik tablosu”nda yer alan

konseptual-funksional sahәlәrin dәrk olunması proseslәrinә görә qurulur. Subyekt-obyekt,

zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, sәbәb-mәqsәd, şәrt-qarşılaşdırma, tәrz-müqayisә, yer-mәkan vә

s. konseptual-funksional sahәlәri sözügedәn dәrk etmә kontekstini tәşkil edәn başlıca semantik

kateqoriyalardır. Aşağıdakı sxemdә bütün bunlar daha әyani şәkildә göstәrilmişdir. (Sxem

№2).

95

subordinativ

koordinativ

korrelyativ

obyekt

subyekt

qapalı-obyekt

tәyin etmә

zaman

sәbәb

dәrәcә

tәrz bildirmә

mәqsәd

gәrәkdirmә

sәbәb

subyekt

mәqsәd

nәticә

şәrt

zaman

müqayisәli-güzәşt

tәyin etmә

zaman

gәrәkdirmә

yer-mәkan

kәmiyyәt bildirmә

obyekt

Mürәkkәb

cümlәnin

konseptual-

struktur modeli

96

2.1.3.1.2.Mürәkkәb cümlәlәrin normativ-sintaktik quruluşları, üslubi-sintaktik

normaları vә variantları

Xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin (PV) yuxarıda göstәrilәn konseptual-struktur

növlәrinin bir sira quruluşları dil-nitq sistemindә üslubi-sintaktik variantlar kimi işlәnir19

. Üslubi-

sintaktik variantlar sәviyyәsindә özünü göstәrәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr yazılı vә

sifahi nitq prosesindә informasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq komponentlәrin

yerlәşmәsinә, yәni formanın ifadәsinә görә uyğun normativ analoq-konstruksiyalardan fәrqlәnir.

Burada komponentlәrin yerdәyişmәsi inversiya hadisәsindәn fәrqli olaraq daimidir vә dil-nitq faktı

sәviyyәsindәdir. Aşağıda subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrә dair verilәn uyğun

linqvistik açıqlanma vә hәm sözügedәn sintaktik konstruksiyaların normativ-sintaktik

quruluşlarına, hәm dә üslubi-sintaktik variantlarına aid gәtirilәn örnәklәr söylәdiklәrimizi tәsdiq

etmәkdәdir.

Әsas komponentdәki subyektin ifadәsinә görә subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb

PV vә ya subordinativ-subyekt mәnalı MC iki yerә bölünür. Birincilәrdә müxtәlif qәlib-

әvәzliklәr vә digәr “nominallaşmış” bağlayıcı vasitәlәrlә ifadә olunan subyekt әsas komponentin

mübtәdası yerindә işlәnir vә asılı hissә dә mәhz onları tamamlayır, yaxud da әvәz edir.

İkincilәrdә isә müxtәlif “predikatlaşmış” bağlayıcı vasitәlәr (işarә, qeyri-müәyyәn әvәzliklәri,

kömәkçi leksik vahidlәr vә s.) cümlәnin әsas komponentinin xәbәri yerindә işlәnir, asılı hissә dә

hәmin “yarımçıq” subyekt-xәbәri aydınlaşdırır. Bu tip MC әsas komponentin әvәzliklәrlә vә

digәr “predikatlaşmış” kömәkçi leksik vasitәlәrlә ifadә olunmuş xәbәri “bağlayıcı-operator”

(Typниязов 1987) funksiyasında işlәnir. Bunlar tәrәflәri әlaqәlәndirәn başlıca vasitә kimi özünü

göstәrir. Buna görә dә birincilәrdәn fәrqli olaraq, hәmin MC göstәrilәn konstituent bağlayıcı

vasitәlәr fakultativ olmur.

A) Әsas komponent daha çox öncә, asılı hissә isә sonra gәlir. Bu tip MC tәrәflәrinin

әlaqәlәnmәsindә “ki” bağlayıcısı özünü göstәrir. Bәzәn dә asılı hissәnin xәbәri şәrt quruluşunun

-sa2 morfoloji-sintaktik әlamәti ilә işlәnir, ona -mı

4 şәkilçilәşmiş әdatı da qoşulur vә burada

qrammatik-sintaktik vasitәlәrin fakultativliyi dә istisna olunmur. Asılı hissә әsas komponentin

işarә vә başqa nominallaşmış әvәzlik vә digәr kömәkçi qәlib-leksik vahidlәrlә ifadә edilәn,

yaxud da fakultativ olan subyekt-mübtәdasına, yәni qrammatik mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin bi-

rinci tәrәfinә aıd olur. Әsas komponentdә “siqnalçı” әvәzliklәrin vә digәr qәlib leksik vahidlәrin

19

M. M. Musayevin sözügedәn kitabında mürәkkәb cümlәlәrin üslubi-sintaktik variantlarından geniş bәhs olunur.

97

işlәnib-işlәnilmәmәsinә, çox hallarda isә fakultativliyinә görә haqqında danışılan MC iki qrupa

ayırmaq olar.

1. Әsas hissәdәki mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsindә birincinin yerliyi kimi o, ol, bu, elәlәri,

belәlәri (Azәrb.), şu (türk), ol, şu (türkmәn) kimi işarә vә elәsi, belәsi, orası, burası, bәzi, bәzilәri

(Azәrb.), dahası (türk) kimi nominallaşmış әvәzliklәr, elәcә dә digәr kömәkçi “bir neçәsi, bir

neçәlәri, bir şey, bir mәsәlә, bir hal, bu cәhәt, o cәhәt, bir cәhәt” kimi qәlib-leksik vahidlәr

işlәnilir; mәs.: Azәrb. Bu da tәsadüfi deyil ki, yazıçılarımız keçmişimizin Xәtainin adı vә

fәaliyyәti ilә bağlı olan parlaq vә mürәkkәb mәrhәlәsinә xüsusi maraq göstәrirlәr (“Әdәbiyyat vә

incәsәnәt” qәzeti, 20 may, 1983-cü il, s. 6); Bu yalan imiş ki, girmәz oğru cәnnәt bağinә

(Kisvәri. Әsәrlәri,1984, s. 36); O da sonradan mәlum oldu ki, danışıqlarının çoxu yalan imiş

(Danışıqdan); Elәlәri dә vardır ki, heç danışdırmasan yaxşıdır (Danışıqdan); Burası yaxşıdır ki,

Әkrәm Әylisi şәri hәyat faktı kimi inandırıcı vә qabarıq göstәrir, ona qarşı barışmaz mövqe tutur

(“Әdәbiyyat vә incәsәnәt” qәzeti, 20 may 1983-cü il, s. 6); Klassiklәrimizin elәsi yoxdur ki,

külliyyatı vә ya seçilmiş әsәrlәri bu 50 ildә öz әlifbamızda çap edilmәmiş olsun (“Kommunist”

qәzeti, 13 iyun 1992-ci il, s.2); O cәhәt maraqlıydı ki, kinoya heç kim gәlmәmişdi (Danışıqdan).

Azәrbaycan türkcәsindә göstәrilәn subordinativ-subyekt mәnalı MC elә quruluşları

vardır ki, bütövlükdә frazadanböyük vahidin sonluğu kimi özünü göstәrir. Jәni frazadanböyük

vahidin әvvәlki cümlәsindәki rema üzv kәnara çıxır vә hәmin mәtndәki ikinci cümlә-

komponentin birinci tәrәfinin predikativ mәrkәzinin tema әsas hissәsi kimi işlәnilir; mәs.;

Görünür, bu da çıxmır, aşkar hiss olunur. Hiss olunur ki, artisliyi bacarmırsan (M.Cәlal.

Seçilmiş әsәrlәri, 4 c., 1969, s. 286).

Göstәrilәn dil-nitq hadisәsi dә parselyat-qoşulmalı mәtn-konstruksiyalar kimi izah

olunur. Çünki burada hәr hansı bir söylәmin buraxılmış üzvü kәnara çıxaraq bir frazadanböyük

vahid әmәlә gәtirir. İstәr mono-, istәrsә dә polipredikativ vahidlәrin mәzmununa görә tamam-

lanmayan rema üzvü informasiyavericilikdә yerlәşdiyi sintaktik әhatәdәn ayrılaraq MC mәtnin

sonluq-komponenti kimi formalaşdırır.

Qaqauz vә türkmәn türkcәlәrindә subordinativ-subyekt mәnalı MC göstәrilәn

quruluşunda әsas komponent daha çox postpozisiyada işlәnir. Dilçilik әdәbiyyatında hәmin

uzus-sintaktik keyfiyyәt qaqauz türkcәsinin qrammatik quruluşunda ekstralinqvistik faktor kimi

qiymәtlәndirilir. Belә bir vәziyyәtin Hind-Avropa dillәri ilә bir әrazidә yerlәşәn qaqauz

98

türkcәsinin sintaktik quruluşuna sözügedәn dillәrin göstәrdiyi dilxarici tәsirlәrdәn әmәlә

gәldiyi söylәnilir (Дмитpиев 1962: 251).

Azәrbaycan türkcәsindә sözügedәn uzus-keyfiyyәtin yeni bir sintaktik quruluşda

reallaşması (Cәfәrzadә 1976) qәdim türk dili sintaktik qurumunun günümüzә qәdәr qorunması

demәkdir. Belә ki, güclü informasiyavericiliyә malik olduğundan özünәmәxsus analitizmi ilә

fәrqlәnәn türk dillәrinin qәdim vә ilkin mәrhәlәlәrindә MC tema әsas hissәsi prepozisiyada vә

interpozisiyada çox geniş işlәnir. Bu da sözügedәn konstruksiyaları göstәrilәn qurumlu

subordinativ-subyekt mәnalı MC sintaktik arxetiplәri kimi qiymәtlәndirmәyә әsas verir.

Sintaktik quruluşu etibarilә hәmin konstruksiyaların özәlliyi ondan ibarәtdir ki, onlarda digәr

bağlayıcı vasitәlәrә tәsadüf edilmir; mәs.: qaq. Yankuyu yoktu nee aaramaa, bu belliydi.

‘Yanku nә üçün axtarılmırdı, bu bәlliydi’ (N.Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.115); türkmәn.

Häzir ajal kimiň ýakasından öňürti tutjak, ol mälim däl... ‘İndi әcәl kimin yaxasından daha

әvvәl yapışacaq, bu mәlum deyil’ (H. Derýaew. Ykbal; Nartyev, 1988, s. 86 ); Men üstün

çyksam, baýrama mynasyp bolžakmy ỳạ-da ýok, ine, şu anyk däl. ‘Mәn qalib gәlsәm,

bayrama münasib olacağammı vә ya yox, mәhz bu, mәlum deyil’ (O.Akmämmedov.

Jezalandyrylmaўan jenaўatçylar: Jenә orada, s. 88); Azәrb. Bayram adında bir oğlan vardı, o da

yerimi demәdi (Danışıqdan).

Azәrbaycan türkcәsindә bu tip sintaktik konstruksiyaların üslubi-sintaktik normaları

çoxdan formalaşmışdır20

. Bunlar qpammatik-sintaktik norma kimi formalaşmış olan

subordinativ-subyekt mәnalı MC komponentlәrinin yerlәşmәsinә, yәni informasiyavericilikdә

tema komponentin rema-komponent kimi işlәnilmәsi ilә fәrqlәnir. Burada asılı hissә әvvәl gәlir

vә әsas komnonentdәki “bu, o, onlar” qәlib-әvәzliklәrinә aid olur; mәs.: C.Mәmmәdquluzadә

burada din mәktәblәrini pislәmәklә, hәm dә tәlim-tәrbiyәnin kiçik yaşlardan düzgün getmәmәsini

irәli sürür ki, bu da da çox böyük әhәmiyyәtә malikdir; Etajerka vә mәrtәbәlәrarası artırmalar 45

әvәzinә 60 dәrәcәli bucaq altında quraşdırılmışdır ki, bu da adamların çıxıb-düşmәsi üçün

tәhlükәlidir; 1963-64-çü illәrdә respublikamızın kolxozları qoyunçuluqdan 23 milyon gәlir

göturmüşdür ki, bu da heyvandarlıqdan әldә edilәn gәlirin 34 faizini tәşkil edir (M. Adilov.

Qәzet dili, s. 5-6 ); Otağın önündә kirişi gәrdi, keyigi sinirlәdi. Baxdı gördu bu otaq (mәgәr

20

Üslubi-sintaktik normalara aid edilәn konstruksiyalarda rema-komponent özünün bir qәdәr fәrqli sintaktik

quruluşuna görә seçilir. Yәni buradakı MC modelindә bütövlükdә bir dәyişiklik olmasa da, onun asılı vә ya әsas

rema-komponenti müәyyәn konstituentlәrinә görә fәrqlәnir. Üslubi-sintaktik normalar dil sistemindә әdәbi dilin

müxtәlif üslublarının inkişafı nәticәsindә formalaşır vә informasiyavericilikdә nitq faktından dil amilinә çevrilir.

99

Bajbecan qızı) Banıçiçәk otağıymış ki, Beyrәyin beşik kәrtmә nişanlısı, adaxlısıydı (KDQ, 1962,

s.46); Bağdaddan gәtirilәn vәsiqәlәrin içәrisindә çox qiymәtli vә tarixi vәsiqәlәr dә vardir ki,

onlar birinci Mәmun xәlifәnin yazılarıdır (M. S. Ordubadi. Qılınc vә qәlәm).

Dilçilikdә sözügedәn örnәklәr nisbi vә ya qoşulma budaq cümlәli tabeli mürәkkәb

cümlәlәr kimi izah olunmuşdur (Γаджиева 1963: 19-220; Adilov 1973: 5-6; Abdullayev 1974:

345-349). Әslindә isә bu tip cümlәlәr, özünün әnәnәvi adı ilә adlandırılsa, mübtәda budaq

cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Türk dillәrinin mürәkkәb cümlә sintaksisindәn danışılanda

nisbi budaq cümlәlәr adı altında nәyin nәzәrdә tutulduğu başa düşülmür. Bu, yәqin ki türk

dillәrini flektiv dillәrin qrammatikasına әsaslanaraq öyrәnmәkdәn irәli gәlmişdir. Bundan başqa,

ilkin türk-oğuz mәrhәlәsindәn işlәk olan hәmin konstruksiyalarda әsas komponentdәki qәlib-

әvәzliklәr fakultativ dә olur.

Burada sintaktik-normativ quruluşla üslubi-sintaktik normalar arasındakı fәrqlәr

konstruktiv xarakter daşıyır. Daha doğrusu, birincilәrdә әsas komponentin mübtәdası müxtәlif

nominallaşmış leksemlәrlә, ikincilәrdә isә әsasәn “o, bu, onlar” әvәzliklәri ilә ifadә olunur.

Birinci halda “ki” bağlayıcısı әsas komponentdә, ikinci vәziyyәtdә isә asaslı hissәdә işlәnir.

Subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin hәr iki normativ quruluşu türk-oğuz

layında ilkin mәrhәlәdәn işlәk olmuşdur. Çağdaş türk dillәrinin differensiallaşması ilә әlaqәdar

olaraq onlardan birincisi qrammatik-sintaktik norma kimi reallaşmışdır. İkincisi isә әdәbi dilin

inkişafı ilә bağlı olduğundan üslubi-sintaktik norma kimi özünü göstәrir. Bu da onun öyrәnilәn

türk әdәbi dillәrindә ekstralinqvistik faktor olaraq qohum olmayan dillәrin tәsiri ilә yarandığı

fikrini tәkzib edir.

2. Әsas komponentdә mübtәda buraxılır. O, kontekstual “yarımçıq” cümlәlәrdәn ibarәt

olur. Asılı hissә daha çox onun ismi xәbәrlә ifadә olunan predaktiv mәrkәzlәrindәki subyekt-

mübtәda qütbünü әvәz edir. Burada әsas komponentin subyekt-mübtәdası çox hallarda fakultativ,

bәzәn dә sıfır-fakultativ vәziyyәtlәrindә olur. Әsas komponentin predaktiv mәrkәzi ismi vә ya

digәr mürәkkәb feli xәbәrlәrlә ifadә olunanda mübtәda-subjekt burada tәsәvvür edilir. (Predikativ

mәrkәz kimi dәrs vәsaitindә asılı vә әsas hissәlәrin xәbәrlәri nәzәrdә tutulur.) Onun predikativ

mәrkәzi frazeoloji birlәşmәlәrdәn, әn çox da interpozisiyada işlәnәn adlardan vә digәr kömәkçi

leksik elementlәrdәn ibarәt olan mürәkkәb xәbәrlәrdәn tәşkil olunanda isә vәziyyәt tamamilә

dәyişir. Daha doğrusu, bu cür әsas komponentli sintaktik konstruksiyalar göstәrilәn subordinativ-

100

subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin üslübi-sintaktik variantları kimi qiymәtlәndirilә bilәr vә

onların subyekt-mübtәdası da özünü yalnız asılı komponentlәrdә büruzә verir.

Xüsüsı-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin ayrı-ayrı struktur-semantik tiplәrinin bәzi

quruluşları dil-nitq sistemindә üslübi-sintaktik variantlar kimi özünü göstәrir. Üslubi-sintaktik

variantlar kimi işlәnәn xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr yazılı vә şifahi nitq prosesindә

informasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq komponentlәrin yerlәşmәsinә vә bağlayıcı

vasitәlәrin işlәnmәsinә görә uyğun normativ-sintaktik konstruksiyalardan fәrqlәnir. Yslubi-

sintaktik normalardan isә hәmin konstruksiyalar daha çox nitq aktı vә kontekstlә bağlılığına görә

seçilir. Subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin sözügedәn quruluşunun işlәnilmәsi dә

turk dillәrinin qәdim sintaktik layı ilә әlaqәdardır. Bununla belә, o, ünsiyyәtin arxitoktenikasında

sonradan ortaya çıxan digәr sәciyyәvi cәhәtlәrlә dә bağlıdır. Dil sistemindә isә onlar

informasiyavericiliyi reallaşdıran başlıca aktlarda-cümlә vә frazadanböyük vahidlәrdә verilәn

mәlumatı aktuallaşdırmağa xidmәt edәn kontekstual vasitәlәrdәn biri kimi özünü büruzә verir.

İnformasiyavericiliyin xarakterindәn asılı olaraq müxtәlif ifadә formalarında özünü

göstәrәn üslubi-sintaktik variantlar dilin әn qәdim layından başlayaraq müvafiq dil–uzus–norma

dәyişmәlәrindә normativ-sintaktik konstruksiyalarla paralel olaraq işlәnilmişdir. Türk dillәrinin

mürәkkәb cümlә sistemindә üslubi-sintaktik normalar kimi özünü büruzә verәn konstruksiyalar

isә әdәbi dilin, elәcә dә klassik yazı üslubunun tәsiri ilә intensivlәşir. Bunlar normativ-sintaktik

vahidlәrlә birlikdә öyrәnilmәli olsa da, müәyyәn konstituentlәri ilә seçilәn xüsusi-mürәkkәb

quruluş-keyfiyyәtdir vә iki formada işlәnir:

1. İndiyә qәdәr qoşulma budaq cümlәli TMC kimi izah edilәn vә buna oxşar

konstruksiyalar;

2. Asılı hissәsi predikativ tәyin olan korrelyativ xüsusi-mürәkkәb polipredikativ

vahidlәr.

Normativ-sintaktik konstruksiyalar kimi özünü göstәrәn birincilәrin komponentlәri

ki//kim bağlayıcısı ilә әlaqәlәnir, -mı4, -sa

2 elementlәri dә hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ

vahidlәrin әsas hissәlәrinin predikativ mәrkәzinә qoşulur. Bununla bәrabәr, hәmin bağlayıcı

vasitә vә elementlәrin fakultativliyi burada istisna olunmur; mәs.: Azәrb. Yadınızdadırsa,

“Azәrbaycan gәnclәri”nin 17 fevral 1983-cü il tarixli nömrәsindә “Silah dostlarımı axtarıram”

sәrlövhәli yazı vә şәkil dәrc olunmuşdu (“Azәrbaycan gәnclәri” qәzeti, 31 may 1983-cü il, s. 4);

Yadındadırmı, anan sәni bizә gәtirmişdi. (Danışıqdan); Fәrrux Yassarın adından yazılan bu

101

mәktubda bildirilirdi ki, qoca Şirvanşah ölüm yatağındadır... (F.Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü );

Mәlum olunur ki, ol münafiq, Almış әlә nöqsi-әhdi-sabiq ( Mәsihi. Vәrqa vә Gülşa, 1977, s.165 );

Xoşdur ki, bulam visalә firsәt (M. Füzuli. Seçilmiş әsәrlәri, 1988, s.105); Yadın olsun kim, mәni-

biçarәni yad etmәdin (Kişvәri. Әsәrlәri, 1984, s. 49); Ol sәbәbdәndir ki, mәn bimarü rәncur

olmuşam (N. Nәsimi. Әsәrlәri, 1985, s. 91); On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz

(KDQ, 1962, s. 58); türk. Belliydi ki, onlar da işe hazırlanıyorlardı. ‘Mәlumdu ki, onlar da işә

hazırlanırlardı’ (O. Kemal. Bereketli topraklar üzerinde,1967, s. 61); İyi ki, her şeyi düşünüp senin

kaybolduğunu polise haber verdim. Yaxşı ki, hәr şeyi fikirlәşib sәnin itdiyini polisә xәbәr verdim’

(M. Hikmet. Yeşil Elmalar, 1965, s.115); türkmen. Beўle maglumdyr ki, hiç bir gamgusarym

galmaz-a. ‘Belә mәlumdur ki, heç bir qәm-qüssәm qalmaz’ (Magtymguly. Saýlanan eserler,

1,1983, s. 26); Maglum, ki ne nöwg jogap etgeý men ‘Mәlum ki, nә cür cavab vermişәm’

(Baýram han. Saýlanan eserler, 1970, s.111).

Qaqauz tükcәsindә göstәrilәn tip xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrdә asılı tәrәf

әsas komponentә әn çox “ani” bağlayıcısı ilә bağlanır. Slavyan dillәrindә olduğu kimi, burada da

bağlayıcı asılı hissәnin tәrkibindә işlәnir; mәs.: Belliydi, ani artık yanıldılar, gerı yolu görämezdi

‘Bәlliydi ki, artıq yanılmışdılar, geriyә yolun olduğunu görә bilmәzdilәr’(Н. Бабаоглу. Буджaк

ежеллери, 1979, с. 80); Saat altıda çıktım dinnenmek odasından, başladım bakınmaa da taa o

zaman qeldi aklıma, ani ben dünden ekmek imedim. ‘Saat altıda istirahәt otağından çıxdım, ora-

bura baxdım vә o zaman ağlıma gәldi ki, mәn dünәndәn bәri yemәk yemәmişәm’(Yenә orada,

s.197).

“Ki” bağlayıcılı xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr daha çox türkmәn klassiklә-

rinin dilindә işlәnir vә çağdaş sintaktik sistemdә artıq arxaiklәşmişdir (Coeгoв 1991: 47). Әsas

komponentin buraxılmış mübtәdasını әvәz edәn digәr subordinativ-subyekt konstruksiyaları isә

quruluşca Azәrbycan, türk, qaqauz dillәrindәki uyğun normativ-sintaktik vahidlәrdәn fәrqlәnir.

Bu tip mürәkkәb cümlәlәrdә әsas hissә asılı komponentdәn sonra gәlir vә tәrәflәr diyip//diylip

bağlayıcı sözü (Hanser 1975) ilә әlaqәlәnir, bәzi hallarda isә -mı4 şәkilçilәşmiş әdatı asılı

hissәnin predikativ mәrkәzinә qoşulur. Burada hәmin bağlayıcı vasitәlәrin vә elementlәrin

fakultativliyi dә istisna olunmur; mәs.: Ýagşydan at galar diýlip, ýöne ýerden aýdylmaýar.

‘Yaxşının adı qalar deyә, boş yerә söylәnmir’ (“Edebiýat ve sungat” gazeti; Nartyýew, 1988, s.

89); Studentler gulak asýamy-asmaýamy perwaýyna hem däl. ‘Tәlәbәlәr qulaq asırmı-asmırmı

vecinә belә deyil’ (G.Gurbansähedow. Toýly Mergen; Yenә orada, s. 88); Seni bolsa kysmat nirä

102

cekýä, maňa mälim däl. ‘Sәni qismәtin hara çәkir, mәnә mәlum deyil’(H. Derýaew. Ykbal; Yenә

orada, s. 86).

Teyin-tiyin, tip (qәdim türk), deyә diyәn, diye (Azәrb., türk), deyni (qaq.), diýip

~diýlip~öýdüp (türkmәn) formal-paradiqmatik vasitәlәri әslindә eyni bir bağlayıcı sözün müxtәlif

fonomopfoloji variantlarıdır (Кoнoнoв 1980:228; Mirzәzadә 1990: 364-365; Quliyev 1990: 67-

68). Sözügedәn bağlayıcı sözlә işlәnәn mürәkkәb cümlәlәr türk dillәrindә arxetip sintaktik

konstruksiyalar hesab edilir. Çünki komponentlәri göstәrilәn bağlayıcı vasitә ilә әlaqәlәnәn

xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәr qәdim türk dilindә әn işlәk normativ-sintaktik

konstruksiyalardandır.

Әsas komponentdә mübtәdası buraxılan xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin elә

quruluşları vardır ki, onlar üslubi-sintaktik variantlar kimi öyrәnilir. Belә ki, bu cür sintaktik

konstruksiyalar tәksubyektliliyi ilә seçilir; hәmin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin hәtta

“yarımçıq “ müptәdası әsas hissәdә tәsәvvür olunur vә yalnız asılı hissәdә müәyyәnlәşir. Üslubi

sintakik-variantlardan biri olaraq müәyyәnlәşәn subordinativ-subyekt sintaktik konstruksiyala-

rının әsas komponentlәrindә predikativ mәrkәzlәr ya zaman bildirәn adlarla, ya da feli frazeoloji

birlәşmәlәrlә ifadә edilir.

a) Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla işlәnәn subordinativ-subyekt mәnalı

mürәkkәb cümlәlәrә Azәrbaycan dilindә rast gәlinir. Asılı komponent әsas hissәyә ki//kim

bağlayıcısı ilә bağlanır; mәs.: Bir xeyli müddәtdir ki, “Ana” radiojurnalındakı çıxışlarımla bağlı

saysız-hesabsız mәktublar alıram (“Azәrbaycan gәnclәri” qәzeti, 25 iyun 1983-ci il, s. 3); Üç

hәftә olardı ki, hәyәtin qarovulunu ümüd etdiyimiz Pәsәr birdәn-birә vәrdişini pozmuşdu

(“Ulduz” jurnalı, 1990, №12, s.25) ; Müddәti boldu kim, ol dildarını ğörmәz ğözüm (Kişvәri.

Әsәrlәri,1984, s. 57 ) ; On altı ildir kim, ölüsü-dirisi xәbәrin kimsә bilmәz (KDQ, 1962, s. 58).

Әsas komponent asılı hissәnin içәrisindә –interpozisiyada daha çox işlәnir. Burada

aktual üzvlәnmәyә görә, әsas mәlumat asılı hissәdә verilir, әsas komponent isә onu bir növ

tәsdiqlәyir. Bu tip mürәkkәb cümlәlәrdә әsas komponent yalnız qrammatik üzvlәnmәyә ğörә

müstәqil hesab olunmalıdır. Әslindә әsas komponentin atılması mövcud sintaktik vahidin quru-

luşuna heç bir xәlәl gәtirmir. Bunlar baş cümlәlikdәn transformasiyaya uğramış zaman zәrflәri

kimi dә sәciyyәlәndirilә blәr. Әsas komponenti zaman bildirәn adlarla ifadә olunan subordinativ-

subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin tәrәflәri arasında ki//kim bağlayıcısı özünü göstәrir, bәzәn

dә onun yeri fakultativ olur; mәs.: Gamal Әliyev iyirmi ildәn çoxdur ki, milis orqanlarında

103

çalışır (“Kommunist” qәzeti, 30 iyun 1983-cü il, s. 4); Mәn üç ildir növbәyә yazılmışam (Anar.

Beşmәrtәbәli evin altıncı mәrtәbәsi, 1962, s. 8); Yaşı әllini haqlamış Qasım bәy bir ildәn artıq

idi ki, bütün ölkәni әlәk-vәlәk etmiş, Әrdәbildә “qeybә” çıxan Heydәr oğlu İsmayılı tapa

bilmәmişdi (F. Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü. 1982, s. 228).

Azәrbaycan dilindә göstәrilәn subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ

vahidlәrin elә quruluşlarına da tәsәdüf edilir ki, onlarda әsas komponent parselyasiyaya uğrayır.

Yarımçıq cümlә quruluşunda özünü büruzә verәn hәmin qoşulma-parselyat konstruksiyalar

qoşulduğu bazis-cümlә ilә birlikdә artıq söylәm//cümlә deyil, frazadanböyük vahid//mәtn tәşkil

edir; mәs.; Murad nә gәzir ölüb gedib. Çoxdandı; Nәnәm yazıq yaman gündәdir. Üç ildi

(Danışıqdan.)

Dilçilik әdәbiyyatında indiyә qәdәr hәr cür qoşulma-parselyat konstruksiyaların

qoşulduğu bazis-cümlәlәrlә әlaqәsi daha çox cümlә sintaksisisi sәviyyәsindә izah edilmişdir

(Sadıqov 1980; Aлиев 1985; Kazımov 1989). Ancaq әsas vә ya asılı komponentlәrdәn kәnara

çıxan bu cür hissәlәrin әvvәlkilәrlә sintaktik әlaqәsi tәkcә mürәkkәb cümlәlәrin tәrәflәri

arasındakı bağlayıcılıq hadisәsi olaraq izah edilә bilmәz.

Bu hadisә hәm dә frazadanböyük vahid//mәtn formalaşmasının tәzahürlәrindәn biri

kimi özünü ğöstәrir. Belәliklә, mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә ösünü büruzә verәn “qoşulma

cümlәlәr” (Cәfәrzadә 1976; 1977) hәm yarımçıq, hәm dә bütöv sintaktik quruluşlarda olur.

Hәmin sintaktik konustruksiyalar bütövlükdә mürәkkәb cümlәlәrin vә frazadanböyük

vahidlәrin üslübi-sintaktik normaları olub, dil sisteminә daxildir. Parselyativ-qoşulma

konstruksiyalar isә bilavasitә nitq fәaliyyәtindә meydana çıxır. Onlar qoşulduğuğu baziz-

cümlәlәrlә birlikdә üslübi-sintaktik variantlar olub, daha çox “yarımçıq” sintaktik qurluşlarda

özünü ğöstәrir.

b) Әsas komponentin predikativ mәrkәzi “elә gәlir, elә (belә) çıxır, belә görünür” vә

s. feli frazeoloji birlәşmәlәrlә ifadә edilir. Asılı tәrәf әsas hissәnin mübtәdası yerindә işlәnir vә

ona “ki” bağlayıcisi ilә bağlanır; mәs.: Azәrb. Onların danışığından elә (belә) çıxırdı ki, “qara

kağız”ı ğәlәnlәrin çoxusu sonradan sağ-salamat qayıdıb ğәlir (“Azәrbaygan qadını” jurnalı,

1983, №5, s.15); Mәnә elә gәlir ki, sәnin müәllim dostların içәrisindә әn sәdaqәtlisi vә sәni

әn çox istәyәn Nazir müәllimdir (A. Babayev. Bir parça hәyat,1971, s. 67); Böylә görünür ki,

aşinasәn (M. Füzüli. Seçilmiş әsәrlәri,1988, s.188); türk. Cülbahara öylә geliyordu ki, canını

104

ver Memo dese, Memo sevncden aklını yitirecekti. ‘Gülbahara elә gәlirdi ki, Memoya canını

ver dese, sevincdәn ağlını itirәcәkdi’(O. Kemal. Ağrıdağı Efsanesi,1978, s.7).

Göstәrilәn feli frazeoloji birlәşmәlәrin әsas komponentlәrindәn “görünür, ola

bilsin”ifadәlәri müstәqil sintaktik mövqedә işlәnәrәk, Azәrbaycan dilindә müәyyәn modallıq

münasibәtlәri bildirәn ara sözlәr kimi dә özünü göstәrir (Seyidov 1958: 55). Bağlayıcının

fakultativliyi dә burada istisna olunmur; mәs.: Görünür, zәngәzurlu Qaçaq Hәcәri hәddәn

ziyadә şişirdirlәr, әlahәzrәt (S. Rәhimov. Qafqaz qartalı,1971, s. 41); Onlar da, görünür ki,

mәnim tәlәbәlәrim kimi dәrs qurtaranda sevindiklәrindәn quş kimi uçurlar (A. Babayev. Bir

parça hәyat. 1972, s. 5); Ancaq, ola bilsin ki, sәnin buralı olmağının da tәsiri var (İ.

Әfәndiyev. Seçilmiş әsәrlәri, 1959, s. 178)

Dilçilik әdәbiyyatında qeyd olunur ki, “elә ğәlmәk” birlәşmәsi Azәrbaycan dilindә

frazeoloji vahid deyildir. Rus dilindәki “мне кажется” (vә ya başqa misallarda “ему

казалось”) konstruksiyasının kalkasıdır” (Bayramov 1978: 19). Qaqauzcada göstәrilәn

subordinativ-subyekt konstruksiyalarının rus dilindәki adekvat quruluşa daha uyğun şәkildә

işlәnmәsi dә bu baxımdan müәllifin fikrini sanki tәsdiqlәyir. Hәmin dildә bu tip MC

komponentlәri әsasәn “ani” vә “sansın” bağlayıcıları ilә әlaqәlәnir; mәs.: Şansora gelärdi, ani

(sansın) kemençä öter heptan kusursuz. ‘Ona elә gәlirdi ki, sanki kamança qüsursuz çalır’(D.

Kara Çoban. Tamannık,1977, s.125).

Ğöründiyi kimi, әsas komponentdә konkretlәşdirici “elә, belә” zәrf-әvәzliklәri

işlәnmәmişdir. Bu da qaqauz türkcәsinin sintaktik qurumuna dilxarici tәsirlәrin nәticәsi kimi

izah oluna bilәr. Burada sanki sözlәr dә rus dilindә olduğu kimi sıralanmışdır. Müqayisә edin:

Kostiya gelerdi “Koстe kaзaлocь”; Sidorа gelerdi” Сидору kaзaлocь” örnәklәrindә dә olduğu

kimi.

Bununla belә, Azәrbaycan türkcәsindә, elәcә dә digәr türk әdәbi dillәrindә xüsusi-

mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin normativ-sintaktik quruluşları kimi bütün üslubi-sintaktik

variantları da onların öz daxili resursları hesabına formalaşır. Ekstralinqvistik tәsirlәr burada

yalnız ayrı-ayrı cümlә quruluşlarının işlәnilmә tezliyindә özünü göstәrir. Mәhz belә bir

intensivlik biri digәri ilә tәmasda olan, lakin qohum olmayan dillәrin sintaktik quruluşundakı

bir sıra universaliyaların ekstralinqvistik dil faktorları kimi izah edilmәsinә sәbәb olmuşdur.

Rus dilindә ayrı-ayrı frazeoloji birlәşmәlәr türk dillәrinә kalka olunub, bәzi subordinativ-

subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin әsas komponentlәrinin predikativ mәrkәzlәrinin ifadәçisi

105

kimi formalaşsa belә, bu onları frazeologizmlikdәn cıxartmır. Buna görә dә türk dillәrinin

mürәkkәb cümlә sintsksisindә әsas komponentlәrinin prediktiv mәrkәzlәri frazeoloji birlәş-

mәlәrlә ifadә olunan konstruksiyalar subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin

üslubi-sintaktik variantları kimi öyrәnilmәlidir. Frazeoloji birlәşmәli mürәkkәb cümlәlәrin

üslubi-sintaktik variantlar sәviyәsindә izah edilmәsinin әsas bir sәbәbi dә tema-komponent

kimi özünü göstәrәn frazeologizimlәrin polipredikativ vahidlәrdә daha sәrbәst işlәnmәsidir.

B) Әsas komponent öncә, asılı hissә isә sonra işlәnir. Bu tip xüsusi-mürәkkәb

polipredikativ vahidlәrin tәrәflәrinin әlaqәlәnmәsindә “ki” bağlayıcısı özünü göstәrir. Burada

da hәmin qrammatik-sintaktik әlamәtin fakultativliyi istisna olunmur. Asılı hissә әsas

komponentin işarә, qeyri-müәyyәn әvәzliklәri vә hәmin әvәzliklәrlә bәrabәr müxtәlif leksik-

qrammatik elementlәrlә ifadә olunan subyekt xәbәrini tamamlayır. Mübtәda-xәbәr

üzvlәnmәsinin ikinci tәrәfinә aid olur. Bu tip subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb

polipredikativ vahidlәr әsas komponentindәki xәbәrin quruluşuna görә iki yerә ayrılır.

Subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin hәmin quruluşunda әsas

komponentin xәbәri sadә olduqda әvәzliklәrlә vә digәr әvәzlik-zәrf xarakterli sözlәrlә ifadә

olunur. Mürәkkәb olduqda birinci tәrәfi әvәzlik, ikinci komponent isә müxtәlif kömәkçi

leksik-qrammatik elementlәrdәn ibarәt olur.

1) Әsas komponentin xәbәri işarә, bәzi hallarda isә qeyri-müәyyәn әvәzliklәrdәn vә

digәr әvәzlik-zәrf xarakterli sözlәrdәn ibarәt olur; mәs.: O da budur ki, Qәdirin tapançasını

tapıb ailәsinә vermәk lazımdır (Ә.Yusifoğlu. Düşmәnimin düşmәni, 1978, s. 99); Söz odur ki,

haqqa vara (Atalar sözü); Qәribә burasındadır ki, bu mәlumatların çoxunu mәnә hamıdan

әvvәl Alxanov özü çatdırıb (F. Ağayev. İldırım ömrü, 1971, s. 40); Amma sәhvi buradadır

ki, haman vücudi-küllә iradә vә ixtiyar qәrar verir (M. F. Axundov. Әsәrlәri, II, 1961, s. 204-

205 ); Qorxum bu ki, karü bari-Bәrqa, Eylәyә bizi cahanә rüsva (Mәsihi. Vәrqa vә Gülşa,

1977, s. 60 ); İmdi fikrim budurur kim, can sana qurban qılay (Kişvәri. Әsәrlәri, 1984, s. 114

); Bütpәrәst andaq ki, bütün gәrgәc iman tapşurur (Yenә orada, s. 22 ); Aşiq oldur kim, qılar

canan fәda canına (M. Fizuli. Seçilmiş әsәrlәri, 1988, s. 174); -Xanım, bu gәz Bayandır

xandan buyruq boylәdir kim, oğlu-qızı olmayanı tanrı taala qarğayıbdır, biz dәxi qarğarız...

(KDQ, 1962. s. 17 ) ; türk. Senden ricam sudur ki, bana ötekilerin, başkalarının nasıl insan eti

yediklerini anlatsın. ‘Sәndәn xahişim budur ki, mәnә digәrlәrinin, başqalarının necә insan әti

yediklәrini nağıl etsin’(N. Hikmet. Yeşil elmalar,1965, s.192 ); qaq. Eski gagauz adeti öle; isle

106

dostunu leezım buyuredesin evine bir ikrama. ‘Köhnә qaqauz adәti belәdir ki, gәrәk dostunu

evinә qonaq dәvәt edәsәn’ (N. Babaoğlu. Bucak ecelleri, 1979, s.148); türkmәn. –Niçigi şol,

patyşa ýedi ýaşardan ýetmiş ýaşara çenli, wezir-wekili bilen bar şaўyny tutup, awa-şikara

gitdi, galada erkek göbekliden jandar ýok, oglum. ‘Sәbәbi budur ki, padışah yeddi yaşdan

yetmiş yaşa qәdәr vәzir-vәkili ilә bütün hazırlığını görüb ova-şikara getdi, qalada heç bir kişi

yoxdur, oğlum’ (Görogly,1958, s. 294); Mert oldur ki, bolsa köňli rehimli, Göwresi giň gerek,

özi pähimli ‘Mәrd odur ki, olsa könlü rәhmli, Gövdәsi gen gәrәk, özü ağıllı’(Magtymguly.

Saýlanan eserler, 1, 1983, s. 118 ); Derwüş oldur könli (bolgaý) dolu gam, özüni sagınsa, halk

içre adem ‘Dәrviş oldur könlü (olsa) dolu qәm, özünü saxlasa, (olar) xalq içrә adam’

(Döwletmämmet Azady. Wagzy-azat, 1962 s. 144 ).

Yuxarıdakı örnәklәrdәn birindә işlәnilәn andaq//antaq işarә әvәzliyi sözügedәn

funksiyada qәdim türk abidәlәrinin dilindә dә özünü göstәrir. Aşağıda hәmin әvәzliklә işlәnәn

xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrә dair uyğun örnәklәr verilir.

2) Әsas komponentin xәbәri mürәkkәb quruluşda işlәnir. Sözügedәn xәbәrin birinci

hissәsi “o, bu, orası, burası, elә, belә” vә s. işarә vә qeyri-müәyyәn әvәzliklәri ilә ifadә olunur.

İkinci tәrәf isә “deyil, demәk, ibarәt idi” vә s. kömәkçi leksik-sintaktik vahidlәr, “idi, imiş”

yarımçıq, “olmaq” kömәkçi feillәrindәn ibarәt olur. Әsas komponentin bu cür formalaşan

“yarımçıq” isim-feli xәbәrlәri asılı hissәdә konkretlәşir. Bu tip subordinativ-subyekt mәnalı

mürәkkәb cümlәlәr daha çox Azәrbaycan vә qaqauz tükcәlәrindә yayılmışdır; mәs.: Üçüncü

niyyәti dә bundan ibarәt idi ki, Şeyix Әliyә bir cam şәrbәtin içindә zәhәr verilmәlidir (F.

Kәrimzadә. Xudafәrin körpüsü. 1982, s. 20); Bu qәribәlik ondan ibarәt idi ki, o artıq ğücünü

itirmişdi (Yenә orada); Tәәccüblü burası idi ki, tarlada heç kim görünmürdü (Danışıqdan);

Sәnin dә muzdun bu olar ki, mәnim kimi bәy ilә qohum olarsan (Ü. Hacıbәyov. Arşın mal

alan); Bә qәrәzi bu imiş ki, biz ona sitayiş edәk (M. F. Axundov. Әsәrlәri, 1, 1958, s. 262). )

Qaqauz türkәcәsindә göstәrilәn tip mürәkkәb cümlәlәrin әsas komponentinin xәbәri

sinkretik şәkildә işlәnir. Daha doğrusu, әsas komponentin xәbәrini әvәzliklәrlә “idi “ yarımçıq

feli ifadә edir. Hәmin morfemlәrin arasına bitişdirici ünsür әlavә olunur vә ikincinin ilk saiti

düşür. Azәrbaycan türkcәsindә bütöv bir morfoloji vahid kimi özünü göstәrәn vә әdәbi dildә

tәdricәn normaya çevrilәn “elәydi, belәydi” vә s. formaları qaqaz tükcәsindә mövçud sintaktik

konstruksiyaların predikativ mәrkәzini formalaşdıran әlamәt kimi artıq reallaşmışdır; mәs. ;

107

Köprü öleжeydi, ki may-may yıkıleжek. ‘Körpü elәydi ki, sanki hәmәn uçacaqdı’ (Gaydarji,

1981, s. 37).

Asılı hissәsi әsas komponentin mübtәda-xәbәr üzvlәnmәsinin ikinci tәrәfinә görә

müәyyәnlәşәn subordinativ-subyekt xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin sintaktik

arxetiplәri qәdim türk dilindә özünü ğöstәrir. Sözügedәn subordinativ-subyekt xüsusi-

mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin arxetiplәri qәdim türk dilindә bağlayıcısız işlәnir vә

burada әsas komponentin xәbәri dә xәbәrlik morfoloji әlamәti olmadan özünü büruzә verir;

mәs.; Körüg sabi antag; Tokuz Oğuz budun üze kagan alurtı. ‘Casusun sözü belәdir ki, dokuz

oğuz millәtinin üstündә xaqan oldu’ (M. Ergin. Orhun Abideleri 1980, s. 92.); ẹrändä ẹri ol

qamuγ nẹŋkä ẹrk “(настояший ) муж из мужей тот, кто властен (букв. у кого есть власть)

над всеми вeщaми.” ‘Kişilәrin içәrisindә әr kişi odur ki, hәr şeyin üstündә hakimiyyәti

vardır’( ДТС, с.179); kiši јïlqï birlä aδïrtï bu ol / taδuqa јarašïq јesä aј oγul. “O юноша,

разница между людьми и скотом заключается в том, что они едят, что соотвествует их

природе.” ‘Ay oğul, insanla qoyun arasındakı fәrq ondan ibarәtdir ki, onların hәr birinin

yediyi öz tәbiәtlәrinә uyğun olur’ (ДТС, с. 240); baγïrsaq ol ol kör kišig ẹδläsä. “добрый тот,

кто оказывает внимание людям.” ‘Xeyirxah odur ki, insanlara diqqәt göstәrir’ (ДТС, с.165).

Azәrbaycan türkcәsindә subordinativ-subyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin göstәrilәn

quruluşunun üslubi-sintaktik variantlarına da rast gәlinir, mәs.; Bir budu ki, eldәn ayıbdı; Heç

ayıbı yoxdu, bir odu ki, balaca axsıyır (Danışıqdan ). Nitq fәaliyyәtindә әsas hissә kәnara

çıxır vә burada qoşanla qoşulanın әlaqәsi frazadanböyük vahidlәrin komponentlәri arasındakı

bağlılıq kimi özünü göstәrir; mәs; Xasiyyәti pis olan bir arvadla ömrünü-gününü çürütmә –

sәnә mәslәhәtim budu (Danışıqdan ).

Dil-nitq dәyişmәlәri prosesindә üslubi-sintaktik variantların işlәnilmәsi ünsiyyәtin

arxitoktenikasinin sәciyyәvi cәhәtlәrindәndir. Dil sistemindә isә onlar informasiyavericiliyi

reallaşdıran başlıca aktlarda- cümlә vә mikromәtnlәrdә verilәn biliyi vә ya mәlumatı

aktuallaşdırmağa xidmәt edәn qrammatik-üslubi vasitәlәrdәn biri kimi işlәnilir.

Xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin üslubi-sintaktik variantları ilkin oğuz-türk

layında (X-XIV yüzillәr) özünü göstәrir vә cağdaş Azәrbaycan türkcәsindә daha geniş

yayılmışdır. Lakin mürәkkәb cümlә quruluşlarının üslubi-sintaktik variantlarının qәdim türk

dilindә dә işlәnilmәsi istisna olunmur. Әksinә, qәdim türk dilindә üslubi-sintaktik variantlar

sәviyyәsindә özünü göstәrәn bәzi konstruksiyalar türk dillәrinin sonrakı inkişaf mәrhәlәlәrindә

108

normativ-sintaktik vahidlәr sәviyyәsindә müәyyәnlәşir. Demәli, mürәkkәb cümlә sintaksisindә

üslubi-sintaktik variantların formalaşması әdәbi dil әnәnәlәrinin möhkәmlәnmәsi, onun funksio-

nal üslublarının sabitlәşmәsi vә “norma-uzus-variant” sisteminin bütövlükdә müәyyәnlәşmәsi ilә

şәrtlәnir. Mürәkkәb cümlә üslubi-sintaktik variantlarının müxtәlif türk әdәbi dillәrindә fәrqli

polipredikativ vahidlәrlә işlәnilmәsi isә daha çox hәr hansı bir dilin sintaktik quruluşu, elәcә dә

aid olduğu arxetipika ilә bağlıdır.

Bu baxımdan hәr hansı bir üslubu-sintaktik variantın mürәkkәb cümlә sistemindә uyğun

normativ analoq-konstruksiyası vardır. Hәmin ilkin xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin

әksәriyyәti oğuz-qıpçaq dil-dialekt sisteminә daxil olan türkcәlәrin çoxunda işlәk olduğundan,

mürәkkәb cümlәlәri ümumtürk sәciyyәli struktur-semantik konustruksiyalar kimi xarakterizә

etmәk olar.

Türkoloji dilçilikdә qarşıda duran aktual mәsәlәlәrdәn biri sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin

konseptual-struktur modellәri әsasında sintaktik arxetiplik mәsәlәsinin qoyulması vә әn qәdim

türk dilindә mürәkkәb cümlә sintaksisi quruluşunun müәyyәnlәşdirilmәsidir. Qәdim türk yazıları

türk xalqlarının daşlar üzәrinә hәkk olunmuş böyük tarixi olmaqla bәrabәr, hәm dә onların әdәbi-

bәdii sәnәt nümunәlәridir. Bu gün çağdaş türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn xüsusi-mürәkkәb

polipredikativ vahidlәrin әksәriyyәti hәmin abidәlәrin dilindә dә işlәk olmuşdur. Bu isә dil siste-

minin digәr sәviyyәlәri ilә bәrabәr istәr pratürkdә, istәrsә dә prototürkdә sadә vә mürәkkәb cümlә

sintaksisi vә onun әsasında formalaşan әski türk mәtni rekonstruksiyasının

müәyyәnlәşdirilmәsinin vacibliyi mәnasına gәlir.

Qәdim türk, xüsusilә dә orxon-oğuz yazılarında mürәkkәb cümlәlәrin ritmik

harmoniyası vә hәr hansı bir konkret fikrin ifadәsi ücün onlardakı tema-rematik üzvlәnmә dә

diqqәti çox çәkir. Bununla bağlı olaraq yazılı tarix-abidәlәrin dilindә mürәkkәb cümlәlәrin vә

bütövlükdә sintaktik konustruksiyaların konseptual-struktur tiplәrinin dәqiq göstәrilmәsi zәru-

ridir. Bütün bunlar qәdim türk mәtnlәrinin tipologiyasinın müәyyәnlәşdirilmәsinә, elәcә dә

hәmin dillәrin sonrakı etnik-coğrafi vә inzibati-mәdәni qruplaşmalarında formalaşan dil-nitq

qanunauyğunluqlarını vә universal-tipoloji keyfiyyәtlәri әtraflı öyrәnmәyә kömәk edәr.

Orxon-oğuz yazılarının tarixi-tipoloji qaynaqlarının hәrtәrәfli araşdırılması ilә bәrabәr,

onların әdәbi-filoloji vә elmi-linqvistik şәrhinin verilmәsi dә çağdaş türkologiya elminin

qarşısındakı önәmli vәzifәlәrdәndir. Ona görә ki, hәr hansı bir xalqın abidәlәrinin әdәbi-filoloji

şәrhi vә sintaktik quruluşunun tәsviri onun keçib gәldiyi inkişaf yolunu izlәmәyә daha geniş yol

109

açır. Belә ki, bir dilin digәr sәviyyәlәrdәn fәrqli olaraq sintaksisi daha böyük bir ölçüdә millidir

vә onun dәyişmәsi әslindә yeni qohum dillәrin yaranması demәkdir. Orxon-oğuz yazılarının da

sintaktik quruluşu digәr qohum olmayan dillәrә mәxsus qәdim kitabәlәrdәki mәtn sintaksisindәn

fәrqlәnir vә çağdaş türkcәlәrdә dә mahiyyәtcә böyük bir ölçüdә dәyişilmәz qalır.

Bu kontekstdә N. B. Steblevanın “Gültәkin” vә Tonyukuk” abidәlәrinin dilindә

işlәnilәn sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdә özünü göstәrәn sinsemantik özәllik haqqında söylәdiyi

aşağıdakı fikir çox böyük maraq doğurur:

“Gültәkin abidәsinin Böyük vә Kiçik kitabәlәrinin, hәmçinin Tonyukukun şәrәfinә

yazılmış kitabәnin mәtnlәrini araşdırdıq. Biz belә bir vәziyyәtә diqqәt yetirdik ki, kitabәlәrin hәr

bir runik sәtri bir cümlә yox, cümlәlәr qrupundan ibarәtdir. Vә onlar bir fikri ifadә edәn sadә vә

mürәkkәb cümlәlәrdәn tәşkil olunur. Kitabәlәrin mәzmunu cümlәdәn cümlәyә deyil, cümlә

qruplәrından cümlә qruplarına açılır, yәni sıralarla verilir” (Стеблева 1965:7).

N. B. Steblevanın orxon abidәlәrinin dilinin sintaksisinә dair sözügedәn mülahizәlәri

çox böyük maraq doğurur. Әslindә türk mәtninin tipologiyasının, özәlliklә dә әski türk şerinin

vәzn vә qafiyә sisteminin sadә vә mürәkkәb cümlә komponentlәrinin sintaktik paralelizimә görә

sıralanması әsasında öyrәnilmәsi bir çox orijinal linqvistik nәticәlәrә gәlib çıxmağa yol

açmaqdadır. Bu barәdә әsәrin ikinci hissәsindә Dәdә Qorqud mәtninin sintaktik quruluşundan

bәhs edilәrkәn daha geniş mәlumat verilәcәkdir.

Belәliklә, ilkin türk-oğuz dövrünün vә onun әsasında duran Orxon-Oğuz әsaslı qәdim

türk dilinin keçib gәldiyi inkişaf mәrhәlәlәri frontal aspektdә retrospektiv, prospektiv, perspektiv

vә interospektiv baxımlardan bir yerdә öyrәnilmәlidir. Bununla bağlı olaraq mürәkkәb cümlәlәr,

elәcә dә digәr “predikativ” konustruksiyaların çağdaş sinxronik kәsikdә struktur-semantik vә ya

artıq başqa bir deyişlә konseptual-struktur modellәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi dә zәruridir. Ona

görә ki, dilin bütün sәviyyәlәrinin, elәcә dә onun mono- vә polipredikativ vahidlәrinin struktur-

semantik modellәri dәqiq tәyin edilmәzsә, onda onun keçib gәldiyi tarixi inkişaf yolunu da

hәrtәrәfli açıqlamaq olmaz.

2.1.4. Leksika, leksikologiya vә leksikoqrafiya

A. “Leksika” sözü mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub “lexikós” sözә aid olan

demәkdir. “Leksika” termini hәr hansı bir dildәki sözlәri vә dilin leksik tәrkibini bütövlükdә

ehtiva edir (ЛЭC 1990: 257). Sözügedәn terminlә dilin leksik tәrkibinin әn müxtәlif tәbәqәlәrinә

110

daxil olan sözlәrin yeri dilin ümumi semantik-funksional sistemindә lüğәvi mәnaları ilә göstәrilir.

Bu kontekstdә dilin mәişәt, işgüzar, gündәlik işlәnilәn leksikası, dilin elmi-funksional leksikası,

bәdii-publisistik leksika, yeni sözlәr vә s. işıqlandırılır. Vә ya İ. Nәsiminin, M. Füzulinin, M. P.

Vaqifin, M. F. Axundzadәnin, M. Ә. Sabirin, Sәmәd Vurğunun, Bәxtiyar Vahabzadәnin, Anarın,

Elçinin, Әkrәm Әylislinin, Kamal Abdullanın, Ramiz Rövşәnin, “Kitabi-Dәdә Qorqud

dastanları” dilinin leksikası vә s. deyilir vә hәmin leksika sözügedәn semantik-funksional

kontekstdә öyrәnilir.

Leksika, hәr şeydәn öncә, dilçiliyin leksikologiya, semasiologiya (leksik semantikanı

öyrәnәn linqvistik sahә) onomasiologiya (dildәki bütün adları öyrәnәn linqvistik sahә) kimi ayrı-

ayrı bölmәlәrindә öyrәnilir. Hәr hansı bir dilin leksikası gerçәkliyi ümumi vә xüsusi adları vә

mәcazi adlandırmaları ilә bilvasitә vә bilavasitә olaraq bütövlükdә ehtiva edir. Belә ki,

cәmiyyәtdәki hәr cür sosial, xalqın hәyatındakı maddi, mәdәni, etnik-etnoqrafik, demoqrafik vә

milli-mәnәvi dәyişmәlәr dilin lüğәt tәrkibindә bütün canlılığı ilә әks olunur. Hәr bir dilin

leksikası yeni әşyaları, faktları, hadisәlәri, fenomenlәri, kәşflәri, proseslәri vә әn әsası isә

qloballaşan dünyanın getdikcә genişlәnәn qavramlar xәritәsini ifadә etmәk üçün fasilәsiz olaraq

yeni sözlәrlә zәnginlәşir. Belәliklә, elm vә texnologiyanın inkişafına bağlı olaraq, yeni özәl

terminlәrlә bәrabәr, yeni terminoloji dil tәbәqәlәri dә meydana çıxır. Mәhz hәmin tәbәqәlәri

ehtiva edәn yeni sözlәr dil daşıyıcılarının ortalama tәhsil vә mәdәniyyәt sәviyyәsinә bağlı olaraq

tәdricәn yayğın, yәni hamının gündәlik hәyatda işlәdә bildiyi kәlmәlәrә çevrilir.

B. “Leksikologiya” sözü dә mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub “lexikós” sözә aid

olan vә “lógos” ‘oxuma, elm, tәlim’ demәkdir vә dilçiliyin dilin lüğәt tәrkibini öyrәnәn konkret

bir bölmәsidir. Dilçiliyin leksikologiya bölmәsindә әn çox aşağıdakılar öyrәnilir: dilin әsas vahidi

olaraq söz problemi; leksik vahidlәrin tiplәri vә işlәnilmәsi; dilin lüğәt tәrkibinin quruluşu,

inkişafı vә zәnginlәşdirilmәsi; leksika vә dilxarici gerçәklik vә s. (ЛЭC 1990: 259).

Hәr hansı bir dilin lüğәt tәrkibindә cәmiyyәtin müxtәlif tәbәqәlәrinin sosial durumu,

davranış şәkillәri, hәyat tәrzi, sәnәt, peşә, bütövlükdә mәslәk vә intellektual dünyasının bir çox

özәlliklәri әks olunur. Daha doğrusu, cәmiyyәtin sosial vәziyyәtinә vә sosial tәbәqәlәşmәsinә

bağlı olaraq sosial dialektlәr ortaya çıxır. Mәsәlәn, zәnginlәrin vә intellektualların dili, sadә xalq

dili, arqo, jarqon vә s. kimi. Sosial tәbәqәlәşmәnin dillәrindәki müxtәliflik dilçiliyin

sosiolinqvistika vә psixolinqvistika kimi sahәlәrindә öyrәnilir21

. Bütün bunlarla bәrabәr, bir dilin

21

Dәrs vәsaitinin ikinci hissәsindә dilçiliyin sosiolinqvistika sahәsindәn ayrıca olaraq bәhs olunacaqdır.

111

lüğәt tәrkibinә dil daşıyıcılarının müxtәlif bölgә dialektlәrinә vә ağızlarına aid olması da öz

tәsirini göstәrir. Bu baxımdan hәmin dilin lüğәt tәrkibindә yerli dil özәlliklәri dә әks olunur. Belә

yerli vә ya regional dil özәlliklәri isә dilçiliyin dialektolgiya sahәsindә öyrәnilir.

Çağdaş türk dillәrinin lüğәt tәrkibinә daxil olan sözlәr mәnşә etibarilә iki qrupa bölünür:

1. Türk mәnşәli sözlәr;

2. Alınma sözlәr.

Türk mәnşәli sözlәr bu günkü türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә bәzi fonetik

dәyişmәlәrlә bu vә ya digәr leksikoqrafik şәkillәrdә işlәnilmәkdәdir. Sözügedәn leksik tәbәqәni

semantik mәzmununa görә üç qrupa bölmәk mümkündür: 1) ad bildirәn sözlәr; 2) keyfiyyәt vә

kәmiyyәt bildirәn sözlәr; 3) hәrәkәt ifadә edәn sözlәr.

Birinci qrupa insan adları, heyvan adları, qohumluq vә әqrәbalıq ifadә edәn sözlәr, bitki

adları, ay, gün, hәftә, il adları vә әn müxtәlif özәl isimlәr vә s. daxildir. Mәsәlәn: adağ ‘ayaq’,

gün, qara, quş, qız, söz, su vә s.

Dilin lüğәt tәrkibindә ikinci qrupa daxil olan sözlәr kәmiyyәt vә keyfiyyәt özәlliklәrini

bildirmәklә, üçüncü qrupa daxil olan sözlәr isә hәr hansı bir hәrәkәti vә fәaliyyәti ifadә etmәklә

seçilir. Mәsәlәn, qәdim türk dilindәn gәtirilәn aşağıdakı sözlәr buna parlaq misal ola bilәr: alp

‘qәhrәman’, edgü ‘yaxşı’, eçi ‘böyük’ vә s.; ay- ‘demәk’, ur- ‘vurmaq’ vә s.

Çağdaş türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin leksikasının digәr qismini isә, yuxarıda da

göstәrildiyi kimi, başqa qohum olmayan dillәrdәn tarixin әn müxtәlif dövrlәrindә vә bu gün dә dil

әlaqәlәri nәticәsindә alınan alınma sözlәr tәşkil edir. Sözügedәn dillәrin leksikası vә

leksikologiyası haqqında yazılmış bütün elmi-linqvistik işlәr isә elmi-praktik baxımdan, әsasәn,

iki qrupa ayrılır:

1) Ayrıca bir türk әdәbi dilinin vә ya dialektinin leksikası vә leksikasındakı müәyyәn bir

semantik anlam-mәna sahәsini tәşkil edәn söz vә kәlmә-ifadә qrupu işıqlandırılır. Hәr hansı bir

türk әdәbi dilinin leksik tәrkibindә omonimlik, sinonimlik, antonimlik, çoxmәnalılıq, yeni sözlәr,

arxaik vә alınma kәlmәlәr çox vaxt hәm leksik, hәm dә leksikoloji baxımlardan bir yerdә vә

hәrtәrәfli olaraq öyrәnilir. Türkoloji dilçilikdә leksika vә leksikologiyaya dair bu sәpgidә vә ya

ayrı-ayrı türk dillәri üzrә yazılmış linqvistik işlәr böyük әksәriyyәti tәşkil edir.

2) Türk dillәrinin leksikologiyasına nisbәtәn onun leksikası türkoloji dilçilikdә

müqayisәli olaraq daha geniş öyrәnilmişdir. Ancaq hәr iki halda türk әdәbi dillәrinin vә ya

112

bütövlükdә Avrasya türkcәlәrinin leksikası vә ya ümumi lüğәt tәrkibi leksikoloji vә semasioloji

özәlliklәrinә görә işıqlandırılmışdır.

Belәliklә, ümumtürk dilinin vә ya türk әdәbi dillәrinin leksik vahidlәri çağdaş türkoloji

bölmәlәrdә әn çox uyğun elmi-praktik işlәrә vә filoloji-linqvistik tәhsil tәcrübәsinә görә

öyrәdilir. Onlar әsas linqvistik parametrlәri ilә indiyә qәdәr dә konkret olaraq göstәrilәn anlam-

mәna sahәlәrinә görә aşağıdakı kimi tәsniflәndirilir:

1. Meteoroloji, tәbiәt hadisәlәri, mәnzәrә vә s. adları;

2. Heyvan, maldarlıq vә s. bildirәn adlar;

3. Bitki, bitkiçilik vә kәnd-fermer tәsәrrüfatına dair adlar;

4. Qohumluq vә әqrәbalıq terminlәri vә insanın bәdәn orqnlarının adları;

5. Ay, gün, hәftә vә s. adları;

6. Kәmiyyәt vә keyfiyyәt ifadә edәn adlar vә ya isimlәr;

7. Antropologiya vә adlar;

8. Sosial әlaqәlәr, ticarәt, maddi mәdәniyyәt, nәqliyyat vә s. anlam-mәna sahәhәlәrini

ifadә edәn sözlәr vә ya adlar;

9. Feillәr mәnalarına görә müxtәlif leksik-semantik kateqoriyalara bölünür:

9.1. Hәrәkәt feillәri: özbәkcә. uçmàk ‘uçmaq’; tatarca. çığu ‘çıxmaq’ vә s.

9.2. Fәaliyyәt vә iş ifadә edәn feillәr: tatarca. yasau ‘düzәltmәk’, yazu ‘yazmaq’;

Türkiyә türkcәsindә. sağmak, sürmek, suvarmak vә s.

9.3. Durum, vәziyyәt vә hal ifadә edәn feillәr: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә.

yatmaq//yatmak, oynamaq//oynamak vә s.

9. 4. Duymaq vә ya hiss etmәklә meydana çıxan dәrk etmә feillәri (Verba sentiendi):

Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. görmәk//görmek, eşitmәk//işitmek vә ya duymak,

sezmәk//sezmek, dadmaq//tatmak vә s.

9. 5. Görmә feillәri: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. baxmaq//bakmak, seyr

etmәk//seyr etmek vә s.

9. 6. Eşitmә feillәri: Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. qulaq asmaq,

dinlәmәk//dinlemek vә s.

9.7. Nitq-danışıq feillәri (Verba dicenti): Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә. de-;

başqırd. ti-; çuvaş. te-; xakas. ti-; qәdim türk. tä-//ti-, ayt- söylә-, gop et-, danışmaq,

anlatmaq//başa salmaq vә s.

113

Avrasiya türkcәlәri leksikasının yuxarıda sözügedәn tәsniflәndirmә әsasında türkoloji

dilçilikdә müqayisәli olaraq öyrәnilmәsi XX yüzil boyunca davam etmişdir. Bәzi linqvistik

işlәrdә ya eyni bölgәdә yer alan iki türk dilinin (Axмeтьянoв 1978) vә ya digәr qohum olmayan

bölgә dillәri ilә birlikdә qıpçaq türk dillәrinin ümumi leksikası öyrәnilmişdir (Axмeтьянoв

1981;1989). R. Q. Axmetyanovun göstәrilәn son monoqrafik araşdırmasında dil materialları

yuxarıdakı tәsniflәndirmә әsasında “Tәbiәt, insan, cәmiyyәt” ümumi tematik mövzusuna görә

işlәnilmişdir. Daha doğrusu, tәhlil olunan leksik vahidlәr hәmin ümumi tematik mövzunun

aşağıdakı anlam-mәna sahәlәri üzrә tәsniflәndirilmişdir: “1) göy, kosmos, hava; 2) zaman, an,

vaxt, epoxa; 3) relyef, bitki, nәbatat; 4) arıçılıq; 5) geodeziya; 6) maldarlıq; 7) at vә atçılıq; 8)

xәstәlik, gigeniya, müalicә; 9) sosial hәyat; 10) köçmә, yerlәşmә, sakin olma, tikinti, mәnzil, ev;

11) hәrbi tәşkilat, silahlanma; 12) ölçü vә böyüklüyün qiymәtlәndidrilmәsi; 12) sosial tәbәqәlәr”

(Джaвaдoв., Муcaeв 1990:107). Ümumtürk dili mәntiqi vә ya onun bir bütün olaraq

adlandırması әsasında türk dillәrinin ümumi vә xüsusi leksikasının, hәtta ayrı-ayrı leksik

vahidlәrinin türkoloji dilçilikdә müqayisәli vә müqayisәli-tarixi aspektlәrdә öyrәnilmәsi işi isә

XX yüzilin başlarından başlayaraq günümüzә qәdәr davam etmişdir (Кoрш 1909; Иcтoричecкoe

рaзвитиe лeкcики тюркских языков…, 1962; Исследования по сравнительной грамматике

тюркских языков…, 1962; Тюркcкaя лeкcикoлoгия и лeкcикoгрaфия…, 1971; Дaнилoвa

1972; Муcaeв 1975 vә s.). Türk dillәri leksik vahidlәrinin leksik-semantik quruluşu vә

etimologiyası Ural-Altay dillәri leksikasının özәlliklәri ilә hәm eyni kökdәn gәlәn qohum dillәr

sәviyyәsindә müqayisәli-tarixi (Лигeти 1964; Oчeрки cрaвнитeльной лeкcикoлoгии aлтaйcкиx

языков…, 1972), hәm dә eyni kökdәn gәlmәyәn dillәrin әlaqәlәri kontekstndә (Шeрбaк 1966)

qohum olmayan dillәr olaraq müqayisәli öyrәnilmişdir.

Türkoloji dilçilikdә türk dillәri vә dialektlәrinin leksikasının müqayisәli-tarixi yöntәmlә

öyrәnilmәsinә, әcdad dil olan pratürkdә vә prototürkdә ümumtürk vә ya türkcә leksik vahidlәrin

arxetiplәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә dair yazılmış әn böyük fundamental әsәr isә 1997-ci ildә

yayımlanmışdır. Bu әsәr yuxarıda sözügedәn “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası”

(Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988; 1997; 2002;

2006) kitabının “Leksika” (1997) olaraq adlandırılan dördüncü cildindәn ibarәtdir. Әsәrdә әcdad

türklәrin dialektlәrinin daşıyıcılarının yaşam vә mәşğuliyyәt sahәlәrini tәşkil edәn daxili vә xarici

dünyanı vә tәbiәti adlandıran anlam-mәna sahәlәri vә adların açıqlanmaları yer almaqdadır.

Başqa bir sözlә, әsәrdә әcdad türk dili dövrünә vә maddi mәdәniyyәtinә görә işlәnilәn min sözün

114

(leksik vahidin) sruktur-semantik vә funksional açıqlanmaları vә müqayisәli-tarixi

canlandırmaları (rekonstruksiyası) verilmәkdәdir. Sözügedәn әsәrdә leksik tәrkib yuxarıda

müәyyәnlәşdirilәn oxşar leksik-semantik kәlmә qruplarının tәrtibinә әsasәn yerlәşdirilmişdir:

1) Meteorologiya;

2) Göy cismlәri vә göy qübbәsi;

3) Zaman, mövsümlәr;

4) Bitkilәr;

5) Canlılar;

6) İnsan vә s.

Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn çoxcildli kitabın digәr cildlәrindә olduğu kimi bu

cildindә dә irad tutulacaq xüsuslar yox deyildir. Mәsәlәn, belә bir әsәrdә etnik-milli mәnsubiyyәt;

din, inanc, elm, yazı, oxumaq, saymaq kimi әsas kulturoloji mövzulara dair leksik-semantik

sahәlәrә vә hәmin sahәlәri ifadә edәn konkret leksik vahidlәrә, demәk olar ki, heç

toxunulmamışdır. Nә üçün, nәdәn?! Mәgәr әcdad türk dili dövründә türklәr oxuyub-yazmağı

bilmәmişdirlәrmi vә ya başqa xalqlar kimi Aya, Günәşә vә digәr güclәrә itaәt etmәmişdirlәrmi?

Bәs “Şamanlıq vә Göy Tanrı” inancları harada qaldı?! Fikrimizcә, sözügedәn әsәr mәhz bu

baxımdan hәr hansı bir ciddi tәnqidә dözmür. Çünki, hәr hansı bir dilin vә ya dil ailәsinin әcdad-

ana dil tәbәqәsi hәmin dilin vә ya dil ailәsinin arxetipik mәdәniyyәt sәviyyәsi ilә eyni kontekstdә

vә müstәvidә müqayisәli olaraq öyrәnilmәlidir. Burada sadәcә quru dil faktlarından çıxış etmәk

son dәrәcә yetәrsiz qalır!

C. Leksikoqrafiya dilçiliyin müxtәlif lüğәtlәrin hazırlanması vә tәcrübәsini ehtiva edәn

bir bölmәsidir. Sözügedәn termin mәnşәcә yunan dilindәn alınmış olub “lexikós” sözә aid olan

vә “gráphō” ‘yazıram” leksik vahidlәrindәn ibarәtdir (LES 1990: 258). Bu gün istәr praktik,

istәrsә dә elmi leksikoqrafiyada kulturoloji vә siyasi baxımlardan çox önәmli işlәr

görülmәkdәdir. Bunların әsas hissәsi vә ya indiyә qәdәr yerinә yetirilmiş olanları mәzmununa,

kütlәvi vә elmi-praktik mәqsәdlәrinә çataraq xalq arasında geniş yayılması vә istifadә olunmasına

görә çağdaş elmi-metodoloji tәsniflәndirmәlәri ilә aşağıdakı bölümlәrdә qruplandırılır:

1) Dil tәdrisi: bir, iki vә çoxdillilik ortamalrında istәr ümumi, istәrsә dә xüsusi olaraq ana

dilinin tәdrisi vә xarici dilin öyrәdilmәsi durumları sәviyyәlәrinә görә sәciyyәlәndirilir.

1) Ana dilinin vә müvafiq olaraq da әdәbi dilin normalaşması vә elmi tәsviri. Hәr iki

funksiya, hәr şeydәn öncә, izahlı lüğәtlәrlә hәyata keçirilir. Bundan başqa, sözügedәn linqvistik

115

işlәr frazeologizmlәr (deyimlәr) vә atalar sözlәri; omonim, sinonim vә antonim sözlәr, statistik,

sıxlıq, tәrs sıralanmalı vә s. lüğәtlәrlә dә yerinә yetirilir.

2) Dillәrarası retrospektiv vә prospektiv sәciyyәli daimi әlqәlәr: ikidilli, üçdilli, çoxdilli

lüğәtlәr, danışıq kitabçaları vә әyani vәsait xarakterli digәr dil öyrәnmә vә öyrәtmә vasitәlәri ilә

yerinә yetirilir.

3) Dilin qavramlar xәritәsinin vә buna bağlı olaraq leksikasının linqvistik vә

leksikoqrafik olaraq öyrәnilmәsi: etimoloji, tarixi, dialektoloji, ölü dillәrin, yaşayan, bir-birinә

yaxın vә әn yaxın olan dillәrin sinxronik sәciyyәli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) lüğәtlәri

vasitәsilә yerinә yetirilir.

Bu gün ümumi vә xüsusi dilçilik, buna bağlı olaraq qohum olmayan vә ya bir-birilә

müxtәlif sәviyyәlәrdә qohum olan dillәrin leksikalarının diaxronik vә sinxronik olaraq tәsvir

olunması әsas etibarilә klassik vә yeni Hind-Avropa linqvistik-leksikoqrafik әnәnәlәrinә görә

davam etdirilir. Mәlumdur ki, Hind-Avropa dil ailәsini german, roman, slavyan, fars, hind vә s.

dillәr tәşkil edir. İber-Qafqaz dillәri kimi bәzi ozәl dil ailәlәri vә qrupları da genetik olaraq

hәmin dillәrlә bir yerdә tәsniflәndirilir. Buna baxmayaraq, onlardan bәzilәri fonetik, fonoloji,

morfoloji, sintaktik, leksikoqrafik, frazeoloji vә mәtnlinqvistik quruluşları ilә sözügedәn dillәrdәn

gözәçarpacaq dәrәcәdә fәrqlәnir. Buna görә dә sözügedәn dil ailәsinin genetik mәnşәyinin

öyrәnilmәsi ilә bağlı olaraq dilçilikdә formalaşan müqayisәli-tarixi vә tipoloji tәsniflәndirmә

metodu bütün parametrlәri ilә artıq filoloji elmdә 1980-ci illәrdәn bәri bir sәslә qәbul edilmir.

Bununla bәrabәr, sözügedәn dil ailәsinin içәrisindә yer alan slavyan dillәrinin vә digәr bәzi özәl

dil ailәlәrinin öz aralarında yaxın vә әn yaxın qohum dillәr olaraq öyrәnilmәsi istiqamәti dә

çağdaş dilçilikdә diqqәti çәkir. Müqayisәli-tarixi vә tipoloji dilçilikdә yaxın vә әn yaxın qohum

dillәr nәzәriyyәsinin ayrıca bir istiqamәt olaraq meydana çıxması leksikoqrafiyada uyğun

lüğәtlәrin yeni bir uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı) növünün yaxın tarixi keçmişdәn başlayaraq

tәrtib olunmasını şәrtlәndirir. Bu baxımdan türk dillәri dә yaxın vә әn yaxın әdәbi dillәr

sәviyyәsindә öyrәnilmәlidir. Sözügedәn nәzәriyyәdәn vә çağdaş dilçiliyin digәr leksikoqrafik

nәticәlәrindәn hәrәkәtlә türk dillәrinin sinxronik sәciyyәli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı (izahlı)

lüğәtlәrinin tәrtibi bu gün artıq türkcә dәrk etmә modeli әsasında yerinә yetirilmәlidir. Bunun

üçün qloballaşan dünya şәrtlәri kontekstindә lazım olan bütün siyasi, kulturoloji vә linqvistik

şәrtlәr artıq mövcuddur.

116

Bu gün dünyanın dil xәritәsi konseptual-linqvistik aspektdә ümumi tipoloji prinsiplәrlә

tәsvir olunur. Müxtәlif dillәrin tәlimi, tәdrisi vә öyrәnilmәsi qlobal dil siyasәtinә görә yenidәn

qurulur. Belә bir siyasәtin qurulmasında vә müәyyәnlәşdirilmәsindә, әsasәn, Avropa mәrkәzli

fransızca dövlәt-dil әnәnәsinә vә ingiliscәnin dünyadakı dil-yayılma miqyasına dayanılır. Hind-

Avropa dillәri kontekstindә latın mәnşәli vә yayılma xarakterli çağdaş dil-işlәnilmә

modellәşdirilmәsi göstәrilәn hәr iki linqvistik vә siyasi sәciyyәli meyarı bu vә ya digәr şәkildә bir

bütün olaraq ehtiva edir. Sözügedәn modellәşdirmә, hәr şeydәn öncә, dil hafizәsindә yer alan vә

dil saxlancı vә ya qabiliyyәti bankında әvvәlcәdәn hazır olan söz formalarının ünsiyyәt әsnasında

vә ya konkret danışıq ortamlarında seçilә bilmәsi ilә qurulur. Daha doğrusu, Hind-Avropa

dillәrindә kommunikasiya adresantla (danışanla) adresatın (dinlәyәnin) dil hafizәsindә öncәdәn

hazır olan söz şәkillәrinin ünsiyyәt әsnasında seçilәrәk işlәnilmәsilә reallaşır. Türkcәdә vә ya

ümumtürk dilindә (İng. Turkic, Rus. Тюркcкий язык) isә söz şәkli yuxarıda göstәrilәn söz

işlәnilmә formasından fәrqli olaraq müxtәlif söz kökü, gövdәsi vә şәkilçilәrinin ifadә etdiyi

funksiya vә anlam sahәlәrinin ünsiyyәt әsnasında vә ya “dolğun an”dakı (Kamal Abdulla) ard-

arda düzülüşüylә gerçәklәşir. Mәsәlәn, rus dilindә “в eгo твoрчecтвe”, ingilis dilindә isә “in his

works” kimi işlәnilәn sözlәrin söz sırasına görә ifadә edә bildiyi anlam Türkcәdә

“yaradıcılığındakı” sözünün “yarat” söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -ın, -dakı şәkilçilәri vasitәsilә

formalaşan düzülüşüylә ifadә edilir. Türkcәdә köklәr vә şәkilçilәr; düz, yan vә qrammatik

anlamlarının yer tutduğu ard-arda bölünmәyәn bir düzülüşlә sıralanır. Sözügedәn düzülüş dil-

danışıq ortamında konkret bir ünsiyyәt ehtiyacına bağlı olaraq dolğun anda vә ya dil vә düşüncә

fәaliyyәtinin gerçәklәşdiyi aktual zaman kәsimindә reallaşır. Belәliklә, flektiv dillәrdә söz

leksikonuna vә sәrbәst sırasına görә ünsiyyәt öncәsi durum sәviyyәsindә müәyyәnlәşәn söz

forması türkcәdә ünsiyyәtin dolğun anı vә dil daxili fәaliyyәt fenomeni olaraq xaraterizә olunur.

Belә bir söz forması dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn üst vә alt qavramların dәrk olunmasını,

hәr şeydәn öncә, sözdüzәldici (leksik), formadüzәldici (leksik-qrammatik) vә sözdәyişdirici

(qrammatik) şәkilçilәrin söz kökündәn sonrakı mәntiqi sıralanmasıyla gerçәklәşdirir (Musaoğlu

2009: 19). Sözügedәn dil-danışıq fenomeni bu gün Avrasiya mәrkәzli ikinci bir dil-

kommunikasiya modellәşdirmәsinin semantik, struktur vә funksional mexanizminin

qurulmasında konseptual-koqnitiv dәrk etmә әsasını tәşkil edә bilәr.

Çağdaş dünyanın qavramlar xәritәsi dillә dәrk edilәrәk bildirilir vә sözlәrlә ifadә

olunaraq üst vә alt qavramlarına görә kateqoriyalaşdırılır. Buna görә dә günümüz dünyasında

117

konseptual, koqnitiv, linqvistik, antropoloji, psixoloji yöntәmlәrlә, kompüter vә informasiya

texnologiyaları vasitәlәri ilә müәyyәnlәşdirilәn ikinci bir dil-danışıq modellәşdirmәsinin

qurulmasına çox böyük ehtiyac vardır. Fikrimizcә, belә bir modellәşdirmә indiyә qәdәr

qrammatik quruluşu etibarilә mәntiqi bir dil kimi sәciyyәlәndirilәn, ancaq hәmin mәntiqi sistemi

türkoloji dilçilikdә konkret fenomenlәri ilә açılmayan türkcәyә görә qurula bilәr.

Türkcәnin mәntiqi sistemi sәs uyumuna, aqqilütinativ quruluşuna vә simmetrik-sintaktik

sıralanmasına söykәnәn konseptual-koqnitiv xarakterli dәrk etmә әsasına görә müәyyәnlәşir. Bu

mәntiqi sistemin açıqlanması üçün başlanğıcda әn müxtәlif qavramları aqqilütinativ quruluşlu

sözlәrlә ifadә edә bilәn ümumtürk dilinin әn azı 200.000 min sözdәn vә uyğun semantik

yuvalanmalardan ibarәt olan leksik vahidlәrinin sinxronik xarakterli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı

(izahlı) lüğәtinin tәrtib olunması vacibdir.

2.1.4.1. Türkoloji dilçilikdә leksikoqrafik işәr

Türk dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair ilk lüğәt, yuxarıda da göstәrildiyi kimi,

әrәblәrә vә digәr xarici vәtәndaşlara türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә XI yüzildә ilk olaraq әrәb

dilindә22

tәrtib olunmuşdur. Bu tarixi yazılı abidә Mahmud Qşqarlının “Divani-lüğәt-it türk” adlı

әsәri olmuşdur (Dîvân-u Lugâti’t-Türk 1992). Mahmud Qaşqarlının sözügedәn lüğәti müqayisәli-

tutuşdurmalı dilçilik yöntәmi ilә yazılmışdır. Burada müxtәlif türk boylarının dialektlәrindәn vә

әdәbi dillәrindәn kәlmәlәr verilmişdir. Hәmin kәlmәlәrin qarşısında mәnaları göstәrilmişdir.

Sözlәrin ifadә etdiyi mәnalar açıqlanarkәn deyimlәrdәn, atalar sözlәrindәn vә müxtәlif danışıq vә

nәzm parçalarından istifadә olunmuşdur. Lüğәtin sinxronik leksikonu o zamankı Türk dünyasına

aid olan әsas qavramlar dünyasını vә әhatә etdiyi geniş coğrafiyanı üst vә alt anlam-mәna

sahәlәri ilә bütövlükdә ehtiva etmişdir. Lüğәtdә ümumtürk dilinin leksik vahidlәrindәn bәhs

edilәrkәn onların fonetik, morfoloji, hәtta sintaktik vә mәtnlinqvistik özәlliklәri sistemli vә çox

zaman da sәtraltı olaraq göstәrilmişdir. Bütün bunlara görә dә әsәr bütövlükdә Türk dünyasına vә

ayrılıqda etnik-mәdini bir bütünlük olan türklüyә dair bir ensiklopedik lüğәt funksiyasına sahib

olmuşdur. Bundan sonra XII-XVIII yüzillәr boyunca klassik türk әdәbi dillәrinә vә tarixi

22

Mәlum olduğu kimi, orta әsrlәr Şәrqindә әrәb dili elm, fars dili isә şeir dili hesab olunurdu. Buna görә dә Mahmud

Qaşqarlı elmi әsәrlәrini әrәb, Nizami Gәncәvi vә Әfzәlәddin Xaqani isә şeirlәrini fars dilindә yazmışdır. Әlbәttә,

dönәmin digәr alim vә şairlәri dә bir çox halda hәmin yolla gedәrәk, türk dili ilә bәrabәr, әsәrlәrini әrәb vә fars

dillәrindә dә yazmışdır. Vә hәmin әnәnә XIX yüzilә qәdәr bu vә ya digәr şәkildә davam etmişdir.

118

dialektlәrinә dair, әsasәn, türk әsilli olmayan müәlliflәr tәrәfindәn yazılan qrammatika

kitablarının sonunda “Qlossari” başlığı altında daha çox tәrcümә xarakterli konkret lüğәt

bölmәlәri yer almışdır. XIX yüzildәn başlayaraq isә hәmin filoloji-leksikoqrafik әnәnәyә

söykәnilәrәk türk dillәrinin müqayisәli-etimoloji tәrcümә lüğәtlәri (Будaгoв 1869; Radloff 1881-

1911 vә s.) tәrtib olunmuşdur. Sonralar sözügedәn lüğәtlәrin tәrtib olunması vә yayımlanması işi

XX yüzildә getdikcә sürәtlәnmişdir. Hәmin әsәrlәrә M. Rәsәnenin (1969-1971) vә C. Klausonun

(1972) etimoloji lüğәtlәri dә tipik örnәklәr olaraq göstәrilә bilәr.

Belәliklә, Mahmud Qaşqarlı ilә başlayan konkret leksikoqrafik fәaliyyәt türkoloji

dilçilikdә lüğәtçilik işinin birinci vә әsas başlanğıc mәrhәlәsini tәşkil etmişdir. Bu da türkoloji

leksikoqrafiyada mahiyyәt etibarilә müqayisәli-etimoloji tәrcümә lüğәtçiliyi sahәsi olaraq

sәciyyәlәndirilә bilәr.

Türkoloji lüğәtçiliyin ikinci әsas bölmәsini tәşkil edәn vә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәri

leksikalarına dair tәrtib olunan müxtәlif açıqlamalı vә ya izahlı, imla, terminoloji, dialektoloji,

tarixi vә s. lüğәtlәr dә xüsusi olaraq göstәrilmәlidir. Hәmin lüğәtlәrin hazırlanması işlәri XX

yüzilin әvvәlәrindәn, daha konkret olaraq isә I Türkoloji Qurultaydan etibarәn sürәtlәnmişdir. Bu

lüğәtlәrә, hәr şeydәn öncә, türk әdәbi dillәrinә dair tәrtib olunmuş izahlı lüğәtlәr örnәk olaraq

göstәrilә bilәr; Mәsәlәn:

1. Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti (1964, 1980, 1983, 1987; 2006)

2. Türkmәn dilinin izahlı lüğәti” (Türkmen Diliniň Sözliği 1962);

3. “Qazax dilinin izahlı lüğәti” (Kazak tiliniң Tüsındırme Sözdığı 1974; 1978; 1980;

1982; 1983; 1985; 1986);

4. “Türkiyә türkcәsinin izahlı lüğәti” (Türkçe Sözlük 2005) vә s.

5. “Özbәk dilinin izahlı lüğәti” (Uzbek Tilinin İzoxli Luğati 1981).

Yuxarıda göstәrilәn digәr izahlı-açıqlamalı xarakterli lüğәtlәrә dair isә “Azәrbaycan

dialektoloji lüğәti” (1999; 2003) adlı iki cildli әsәri yeni tipoqrafik üsulla yığılmış konkret bir

leksikoqrafik örnәk olaraq göstәrilә bilәr.

Sözügedәn lüğәt Sovetlәr Birliyi zamanı Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi

adına Dilçilik İnstitutunun “Dialektolagiya” şöbәsindә mәşhur dilçi, dialektoloq-türkoloq

akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin rәhbәrliyi altında kril әlifbasında tәrtib olunmuşdur. Ancaq

әsәr Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra Azәrbaycandan Türkiyәyә gәtirilmiş vә Türk dil Qurumu

tәrәfindәn Ankarada latın әlifbası ilә yayımlanmışdır.

119

Türk әdәbi dillәrinin qohum olmayan dillәrlә müxtәlif sinxronik tәrcümә lüğәtlәrinin

tәrtib olunması işlәri dә türkoloji lüğәtçiliyin çox böyük praktik әhәmiyyәtә vә qәdim bir

linqvistik әnәnәyә sahib olan әsas sahәlәrindәn üçüncüsüdür. Sözügedәn elmi-praktik lüğәtlәrә

örnәk olaraq aşağıdakı leksikoqrafik mәnbәlәr göstәrilә bilәr:

1. Azәrbaycanca-rusca lüğәt 1965;

2. “Qırğızca-rusca lüğәt” (Kırgızça-Orusça Sözdük 1965);

3. “Türkmәncә-rusca lüğәt” (Türkmençe-Rusça Sözdük 1968);

4.“Karaimcә-rusca-polyakca lüğәt” (Кaрaимcкo-руccкo-пoльcкий cлoвaрь 1974);

5. Rusça-Türkçe Sözlük 1972; Türkçe-Rusça Sözlük 1977;

6. Rusca-Azәrbaycanca lüğәt 1982; 1975; 1978;

7. “Rusca-türkmәncә lüğәt” (Rusça-Türkmenje Sözdük 1981, 1987);

8. “Qaraçay-balkarca-rusca lüğәt” (Karaçay-Malkar-Orus Sözlük 1989) vә s. (Musaoğlu

2004b:276-282).

Belәliklә, türkoloji lüğәtçilikdә XI yüzildәn bәri tәrtib olunmuş müxtәlif lüğәtlәri vә

bütün leksikoqrafik mәnbәlәri mәzmun, forma vә linqvistik yöntәm baxımından mahiyyәt

etibarilә dörd qrupda tәsniflәndirmәk mümkündür:

1. Müqayisәli olaraq tәrtib olunmuş etimoloji-tәrcümә lüğәtlәri;

2. Hәr hansı bir türk әdәbi dilinә dair tәrtib olunmuş açıqlamalı-tәsviri vә ya müxtәlif

izahlı-tәsviri lüğәtlәr;

3. Qohum olmayan dillәrlә qarşılıqlı olaraq tәrtib olunmuş dillәrarası-sinxronik tәrcümә

lüğәtlәri;

4. Bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinә dair müqayisәli-tutuşdurmalı

yöntәmlә tәrtib olunmuş sinxronik mәzmunlu uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr.

Sözügedәn müqayisәli sәciyyәli etimoloji vә sinxronik tәrcümә, açıqlamalı-tәsviri vә

dillәrarası-sinxronik tәrcümә lüğәtçilik işlәri türkoloji dilçilikdә bu gün dә bütün sürәti ilә davam

etdirilmәkdәdir. Bir-birinә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinә dair müqayisәli-

tutuşdurmalı yöntәmlә tәrtib olunmuş sinxronik mәzmunlu uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrә

gәldikdә isә aşağıdakıları söylәmәk lazımdır.

Mәlum olduğu kimi, 1990-cı illәrdә bütün Avrasiya coğrafiyasında vә Türk dünyasında

dil ortamı, siyasәti vә ümumiyyәtlә dil quruculuğu işlәri büsbütün dәyişdi. Türk әdәbi dillәrinin

bir çoxu birinci vә ya ikinci dil olaraq rәsmi dövlәt dili statusu әldә etdi. Bütün dünyada türk vә

120

ya türklük xarakterli diaspor hәrәkatı getdikcә genişlәndi vә ayrı-ayrı qurum vә quruluşları ilә

müәssisәlәşdi. Türk cümhuriyyәtlәri vә topluluqları arasındakı siyasi, iqtisadi vә kulturoloji

әlaqәlәr artdı vә böyük bir miqyasda da qloballaşdı. Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada

ortaq bir türkcә vә ya türk dilindә danışmaq vә ya ünsiyyәt saxlaya bilmәk ehtiyacı yarandı.

Bütün bunların nәticәsindә müqayisәli sәciyyәli sinxronik-etimoloji tәrcümә lüğәtlәrinin

uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sahәsi türkoloji lüğәtçilikdә ayrıca bir müstәqil leksikoqrafik sahә vә

ya dördüncü leksikoqrafik istiqamәt olaraq müәyyәnlәşdi. Hәmin sahәyә dair bәzi yeni

leksikoqrafik işlәr hәyata keçirildi vә Türkiyә türkcәsindә konkret lüğәtlәr yayımlandı. Bunlardan

aşağıdakılar örnәk olaraq göstәrilә bilәr (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1991;

Türkmence-Türkçe Sözlük 1995; Tatarca-Türkçe Sözlük 1997, Türkçe-Tatarca Sözlük 1998;

Altayça-Türkçe Sözlük 1999; Türkçe-Kırgızca Sözlük 2005 vә s.).

2.1.4.1.1. Türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәr

Türk dillәri leksikasının konkret sinxronik-leksikoqrafik tәsviri, hәr şeydәn öncә, oğuz-

karluq-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt qruplarında yer alan çağdaş türk әdәbi dillәrinin

funksional olaraq işlәnilmәsi ilә bağlıdır. Çünki belә bir leksikoqrafik tәsvir sözügedәn әdәbi

dillәrin hәm bir dil-danışıq alışqanlığı olaraq normalaşan vә variantlaşan, hәm dә dil-danışıq

özәlliklәri ilә canlı bir şәkildә mәcazilәşәn vә qәliblәşәn leksikonuna görә aparılır.

Türk dillәrinin sözügedәn leksikasına dair bu günә qәdәr görülәn uyğunlaşdırmalı-

açıqlamalı leksikoqrafik işlәr dә elә oğuz-karluq-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt qruplarında

yer alan әdәbi dillәr haqqında hazırlanan lüğәtlәrlә davam etdirilir. Türk әdәbi dillәrinә dair

sözügedәn leksikoqrafik işlәr üst vә alt kateqoriyaları ilә iki qrupa bölünür:

1. Çağdaş ümumtürk dili leksikasını mәcazilәşәn sabit söz birlәşmәlәri vә deyimlәşәn

(frazeologizmlәşәn) dil-danışıq qәliblәri ilә ehtiva edәn vә ikidәn çox әdәbi dilli ümumi

müqayisәli vә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sinxronik lüğәtlәr:

1.1.Türkcә ilә qohum olmayan dllәrin sinxronik xarakterli iki vә ya üçdilli lüğәtlәri;

1.2. Sinxronik xarakterli uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı türk әdәbi dillәri lüğәtlәri;

2. Özәl xarakterli vә müqayisәli olaraq türk dillәrinә vә ya bir türk әdәbi dilinә dair

uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı sinxronik lüğәtlәr:

2.1. Atalar sözlәri, deyimlәr (frazeologizmlәr), yeni sözlәr, terminlәr, alınma sözlәr

lüğәtlәri;

121

2.2. Feil vә isim, omonim, sinonim vә antonim sözlәr lüğәtlәri;

2.3. İkidilli, üçdilli vә çoxdilli fәrqli kәlmәlәr, şәkilcә eyni vә mәnaca müxtәlif olan

sözlәr (Türkiyә türkcәsindә: yalançı eşdәyәrlәr) vә s. lüğәtlәri23

.

Türkcәnin klassik türkoloji metodlarla tәrtib edilәn etimoloji-tәrcümә lüğәtlәrindә türk

dillәrindәn verilәn sözlәrin qarşısında onların әcnәbi dillәrdәn birindә tәrcümәsi dә yer alırdı.

Mәsәlәn, Mahmud Qaşqarlının yuxarıda göstәrilәn lüğәtindә türkcә sözlәrin tәrcümәsi әrәb, V.

Radlovun lüğәtindә rus vә alman, C. Klausonun lüğәtindә isә ingilis dillәrindә verilmişdir.

Bu gün uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrdә hәr hansı bir әcnәbi dildә (rus, alman,

ingilis dillәri kimi) türk әdәbi dillәrinin leksikasında yer alan sözlәrin, deyimlәrin vә ya

mәcazilәşmiş dil-danışıq vahidlәrinin tәrcümlәrinin verilmәsinә ehtiyac yoxdur. Çünki ümumtürk

dili artıq özü getdikcә genişlәnәn dil-diaspor hәrәkatı ilә dә Avrasiya vә bütün dünya

coğrafiyasında bir ortaq dil olma yolunda çox sürәtlә irәlilәmәkdәdir.

Sözügedәn dilin müxtәlif anlam-mәna sahәlәrini ifadә edә bilәn sabitlәşәn söz

birlәşmәlәri, sintaktik predikativlәri, qәliblәşmiş cümlәlәri vә s. kimi leksik-qrammatik tәbәqәlәri

vardır. Bunlar daha çox oxşar vә qismәn dә fәrqli cәhәtlәri ilә seçilir ki, uyğunlaşdırmalı-

açıqlamalı lüğәtlәrdә linqvistik olaraq tәsvir edilmәlidir. Çağdaş türk dillәrindә normalaşan,

variantlaşan, qәliblәşәn leksik-qrammatik vahidlәr, söz birlәşmәlәri, cümlәlәr vә s.

uyğunlşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrdә әnәnәvi türkologiyadakı kimi sadәcә türkcәnin bilinәn

sondan şәkilçi sıralanmalı prinsipinә görә tәsvir olunmamalıdır. Sözügedәn lüğәtlәrdә sözlәr vә

dil-ifadә baxımından mәcazilәşәrәk kәlmәlәşәn dil vahidlәri çağdaş türk әdәbi dillәrindәki digәr

bütün söz yaradıcılığı poensiaının da nәzәrә alınması ilә müәyyәnlәşdirilmәlidir. Başqa bir sözlә,

ümumtürk dilindә analitik, yәni sözlәrin birlәşmәsi ilә vә fonomorfoloji, yәni morfemlәrdә sait

vә samitlәrin yerlәrinin dәyişmәsi vә ya sürüşmәsi ilә dә söz yaradıcılığının mövcud olduğu

unudulmamalıdır (Musaoğlu 2004b: 276-279).

Türk dillәri leksikonunun müqayisәli olaraq leksikoqrafik tәsviri işinin aparılması

açıqlamalı vә sinxronik-tәrcümә sәciyyәli lüğәtlәrin tәrtib olunması ilә XI yüzildә başlamışdır.

XIX yüzildәn etibarәn türkoloji lüğәtçilik yeni bir inkişaf mәrhәlәsinә girmiş, XX yüzilin

23

Dәrs vәsaitinin üçüncü hissәsindә “Türkcә-Azәrbaycanca uyğunlaşdırnalı-açıqlamalı lüğәt”in tәrtibi prinsiplәri vә

özәl xarakterli “Atalar sözlәri vә deyimlәr, şәkilcә eyni vә mәnaca müxtәlif olan sözlәr (Türkiyә türkcәsindә:

yalançı eşdәyәrlәr) vә feil uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrinә dair örnәklәr 3-cü “Әlavә”dә yer almaqdadır

(Әlavә 3: 3.1; 2.2; 3.3; 3.4).

122

sonlarına doğru müxtәlif müqayisәli etimoloji-tәrcümә lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. XXI yüzilin

başlarında isә artıq türk dillәrinin aqqilütinativ sisteminin analitiklik, sintetiklik, simmetriklik,

asimmetriklik özәlliklәrinә görә hazırlanan uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәtlәrinin tәrtib

olunmasına böyük ehtiyac vardır (Musaoğlu 2004b: 281-282).

2.2. Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi

Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә öyrәnilmәsi başlanğıcda әn çox

Türkiyә vә ya Oğuz türkcәsi, Osmanlı vә Cağatay türkcәlәrinә dair XI-XVIII yüzillәrdә yazılmış

olan tәsviri-normativ xarakterli qrammatika kitablarının yayımlanması ilә bağlı olmuşdur. Hәmin

kitablar latın mәnşәli Hind-Avropa dillәrinin “Sanskrit”in araşdırılması ilә formalaşan klassik

filologiyaya dayalı әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә hazırlanmışdır (Musaoğlu 2009: 5-8).

Qrammatika kitabları başlanğıcda daha çox tәsviri dilçilik metodu ilә, XIX yüzildәn etibarәn isә

hәm tәsviri, hәm dә tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmlәri ilә qәlәmә alınmışdır. Türk

dillәri vә dialektlәrinә dair müxtәlif dil araşdırmaları vә qrammatika kitabları Türkcә, Tatarca,

Oyrotca, Osmanlıca vә Çar Rusiyasında işlәnilәn digәr Avrasiya türkcәlәrinin adları ilә isә,

әsasәn, XIX yüzildәn etibarәn daha geniş bir miqyasda yazılmışdır. Bu әsәrlәrdәn ilk növbәdә rus

dilindә yazılan qrammatika kitabları diqqәti daha çox cәlb edir. Mәsәlәn, İ. İ. Qiqanovun “Tatar

dilinin qrammatikası” (1801) adlı әsәri tatar dilinin ilk qrammatika kitabı olaraq bilinir (Eren

1998: 164). M. İvanovun “Tatar qrammatikası” (1842) adlı kitabı da tatar dilinin ilk qrammatika

kitablarındandır. Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası”(1846),

missionerlәrin yazdığı “Altay dilinin qrammatikası”(1869) vә P. M. Melioranskinin “Qazax-

qırğız dilinin qısa qrammatikası” (1894;1897) adlı kitablarını da sözügedәn әsәrlәrә dair tipik

örnәklәr olaraq göstәrmәk olar. Otto von Bötlinqkin “Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә

lüğәt” (1851) adlı mәşhur kitabı isә alman dilindә yazılmış olub sonradan rus dilinә tәrcümә

edilmişdir.

Әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmlәri ilә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinin vә dialektlәrinin

faktik dil materiallarına görә hәrtәrәfli olaraq öyrәnilmәsi türkoloji dilçilikdә XX yüzil boyunca

davam etdirilmişdir. Dilçiliyin bu sahәsindә, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, bütövlükdә dil,

ayrılıqda isә dialektologiya, dil tarixi, әdәbi dil vә söz yaradıcılığı; leksikologiya, leksikoqrafiya

vә frazeologiya; toponimika vә üslubiyyat kimi filoloji-linqvistik sahәlәr öyrәnilmişdir. Bununla

bәrabәr, türk dillәrindә dilçiliyә giriş vә ümumi dilçilik әsәrlәri (Ahanov 1965; Aksan 1995;

123

Axundov 1988) dә yazılmışdır. Hәmin әsәrlәrdә yeri gәldikcә türk dillәri materiallarından

istifadә edilmişdir. Fonetika, morfologiya vә sintaksis kimi sırf linqvistk sahәlәr daha çox ümumi

dilçilik әsasında araşdırılmaya cәlb olunmuşdur. XX yüzil boyunca vә hәtta günümüzә qәdәr әsas

etibarilә әnәnәvi-linqvistik yöntәmlәrlә yazılan türkoloji dilçilik әsәrlәrinin sayı gözәçarpacaq

dәrәcәdә çoxdur. Hәmin әsәrlәrin bir qismi ayrı-ayrı dilçi-türkoloqlar, digәr qismi isә yaradıcı-

professional sәviyyәli müәllif heyyәtlәri tәrәfindәn yazılmışdır. Onların böyük bir hissәsini

mövzularına vә yazıldığı ayrı-ayrı türk dillәrinә görә aşağıdakı şәkildә qruplaşdıraraq olar:

1. Ümumi vә xüsusi qrammatika mövzuları

1.1. Türkiyә türkcәsinә dair XX yüzildә qrammatika mövzusunda yazılmış

fundamental әsәrlәrdәn aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar 24

:

1.1.1. Jan Deni “Türk dilinin qrammatikası: Osmanlı lәhcәsi” (1921). Sözügedәn әsәr

fransız dilindә yazılmışdır. Türk dili müәllimi Ali Ülvi Elöve tәrәfindәn fransız dilindәn Türkiyә

türkcәsinә tәrcümә olunmuş vә 1941-ci ildә İstanbulda yayımlanmışdır. Hәmin әsәrdәn sonralar

Cümhuriyyәt dönәmindә Türkiyә türkcәsinә dair müxtәlif qrammatik araşdırmaların

aparılmasında vә türk dilinin tәdris olunması üçün qrammatika kitablarının yazılmasında ilk

mәnbәlәrdәn biri kimi çox geniş istifadә olunmuşdur. Kitab bu gün dә öz aktuallığını müәyyәn

ölçüdә qoruyub saxlamaqdadır.

1.1.2. A. Samoyloviç “Müasir Osmanlı-Türk dilinin qısa tәdris qrammatikası” (1925);

1.1.3. V. Qordlevski “Türk dilinin qrammatikası: morfologiya vә sintaksis” (1928).

Sözügedәn әsәrlәr daha çox Türkiyәdә, XX yüzilin әvvәllәrindә Atatürklә başlayan dil

inqilabından öncәki türk dilinә, bir başqa sözlә, Osmanlı vә ya Tәnzimat dönәmi türkcәsinә

aiddir vә hәcmcә kiçik olub kitabça şәklindәdir. Hәmin әsәrlәr XX yüzilin әvvәllәrindә rusların

vә ya rusdilli oxucuların Sovetlәr Birliyindә türk dilini öyrәnmәsi mәqsәdilә yazılmışdır.

1.1.4. A. N. Kononovun “Müasir türk әdәbi dilinin qrammatikası” (1956) adlı әsәri

Cümhuriyyәt dönәmi türkcәsi gәlişmlәrini vә qrammatik-üslubi özәlliklәrini dә öz içәrisindә

ehtiva edәn böyük hәcmli mükәmmәl bir qrammatika kitabıdır. Bu kitabdan Türkiyәdә bu gün dә

çox istifadә edirlәr. 1950-ci illәrdә kitab rus dilindәn Türkiyә türkcәsinә tәrcümә olunmuşdur vә

24

Sözügedәn әsәrlәrin vә ümumiyyәtlә müxtәlif dillәrdәki dilçiliyә vә türkologiyaya dair elmi mәnbәlәrin adları

mәtn içәrisindә Azәrbaycan dilindә verilmişdir. Bu, tәlәbәlәrin vә Azәrbaycan dilli oxucuların hәmin mәnbәlәri daha

asanlıqla başa düşәrәk qavraya bilmәsi üçün belә edilmişdir. Әdәbiyyat siyahısında isә istifadә olunan mәnbәlәrin

adları yazıldığı dillәrdә göstәrilmişdir.

124

bu tәrcümә indi dә Türk Dil Qurumunun kitabxanasında saxlanılır. Ancaq tәrcümә o qәdәr dә

uğurlu alınmadığı üçün yayımlanmamışdır.

1.1.5. Muharrem Erginin “Türk dilinin qrammatikası” (1972) adlı kitabı Türkiyәdә

türkcәnin qrammatik quruluşuna dair özünәmәxsus çox önәmli elmi korrektivlәri vә linqvistik

açıqlamalrı ilә seçilәn bir әsәrdir. Әsәr istәr milli-linqvistik dәrinliyi, istәrsә dә özәl metodik

müşahidәlәri ilә yazılmış sanballı bir әsәr olaraq türk tәhsil vә tәdris sistemindә bu gün dә hәlә öz

aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır.

1.1.6. Vәcihә Hatipoğlunun “Türk dilinin sintaksisi” (1972) vә

1.1.7. Yüksәl Göknәlin “Modern türk dilinin qrammatikası” (1974) adlı kitabları isә daha

çox modern vә “öztürkcә” (türkcә mәnşәli) xarakterli bir dilçilik terminologiyası ilә yazılmışdır.

1.1.8. S. N. İvanovun “Türk qrammatikası kursu. İsmin qrammatik kateqoriyaları” (1975)

adlı kitabı Türkiyә türkcәsindә isimlә bağlı xüsusi qrammatik mövzulara hәsr olunmuş bir

әsәrdir. Әsәr, әlbәttә, rus dilindә yazılmış olub keçәn әsrdә SSRİ ali mәktәblәrinin filologiya vә

ya şәrqşünaslıq fakültәlәrinin türkoloji bölümlәrindә bir dәrs kitabı olaraq işlәdilmәk üçün

yazılmışdır.

1.1.9. Leyla Karahanın “Türk dilinin sintaksisi” (1995) adlı kitabında Türkiyә

türkologiyasında mürәkkәb cümlәlәrin sintaktik quruluşuna dair ilk dәfә olaraq yeni bir elmi-

metodik münasibәt bildirilmişdir. Belә ki, hәmin kitabda feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәr

tәrkiblәrinin budaq cümlә vә feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәnin xәbәri

olmadığı göstәrilmişdir. Feli tәrkiblәrә belә bir münasibәt eynilә Sovet türkologiyası әnәnsindә

olduğu kimidir. Ancaq sözügedәn kitabın son nәşrindә Leyla Karahan (2009) ümumiyyәtlә türk

dilindә mürәkkәb cümlә quruluşunun olmadığı qәnaәtinә gәlmişdir. O, tәrkibli cümlәlәrin türk

dilindә mürәkkәb cümlә yerindә, funksional olaraq onun әvәzindә işlәnildiyini iddia etmişdir.

Sadәcә Türkiyә türkcәsi sintaksisinin faktlarına dayanılaraq söylәnilәn belә bir fikirlә razılaşmaq

çәtindir. Çünki, mürәkkәb cümlәlәr söz birlәşmәlәri, kәlmә qrupları, sadә cümlәlәr vә mürәkkәb

sintaktik bütövlәrlә birlikdә ümumtürk dili sintaksisinin әsas sintaqmatik yaruslarından birini

tәşkil edir. Ayrıca olaraq hәmin sintaktik quruluş әn müxtәlif dünya dillәrindә dә dil-danışıq

universaliyalarından biri kimi özünü göstәrir.

1.1.10. Tәhsin Banquoğlunun “Türk dilinin qrammatikası” (1998) adlı kitabı fransız

dilçiliyi vә Yan Deninin yuxarıda göstәrilәn “mәşhur qrammatikası”nın elmi-praktik prinsiplәri

125

әsasında yazılmışdır. Hәmin kitab Türkiyәdә bu günә qәdәr dilçiliyә vә türk dilinin

qrammatikasına dair әsas elmi mәnbәlәrdәn biri olaraq işlәdilmәkdәdir.

1.1.11. Zeynәb Qorxmazın “Türkiyә türkcәsinin qrammatikası: morfologiya” (2003) adlı

әsәri isә Türkiyәdә türk dilinin morfologiyasına dair yazılmış 1224 sәhifәlik çox böyük bir

qrammatika kitabıdır. Hәmin kitab 2000-ci illәrdә Türkiyә türkcәsinin morfologiyasına dair

tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik metodu ilә yazılaraq yayımlanmış olan sanballı bir

monoqrafik әsәr olaraq da diqqәti cәlb edir.

1.2. Digәr qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair keçәn әsrdә ümumi vә xüsusi qrammatik

mövzularda yazılmış olan fundamental xarakterli türkoloji dilçilik әsәrlәrindәn isә aşağıdakıların

adlarını çәkmәk olar:

1.2.1. N. K. Dmitrievin “Qumuq dilinin qrammatikası” (1940) vә “Başqırd dilinin

qrammatikası” (1948);

1.2.2.N. P. Dırenkovanın “Oyrot dilinin qrammatikası” (1940), “Şor dilinin

qrammatikası” (1941) vә “Xakas dilinin qrammatikası: fonetika vә morfologiya” (1948) adlı

kitabları 1940-cı illәrdә yazılmışdır. Bu kitablar 1920-1930-cu illәrdә әdәbi dil normaları,

variantları vә dil-danışıq alışqanlıqları yenidәn formalaşan vә yazıları öncә latın, sonra isә kril

әlifbalarında dәyişdirilәn türk dillәrinin ilk elmi-normativ qrammatikalarından sayılır.

1.2.3. A. Von Qabainin “Qәdim türk dilinin qrammatikası” (1941, 1950 vә 1974 nәşrlәri)

vә

1.2.4. C. Brockelmanın “Orta Asiya türk әdәbi dillәrinin qrammatikası” (1954) adlı

kitablarında qәdim vә orta әsrlәr türk әdәbi dillәrinin qrammatik quruluşu işıqlandırılmışdır.

Hәmin kitablarda türk әdәbi dillәrinin qrammatik quruluşu Hind-Avropa vә özәlliklә dә Alman

türkoloji dilçiliyi әnәnәlәri әsasında tәsviri vә tarixi-müqayisәli metodlarla öyrәnilmişdir.

1.2.5. Talat Tekinin “Orxon türkcәsinin qrammatikası” (1968-ci il ingiliscә vә 2003-cü il

türkcә nәşrlәri) vә

1.2.6. A. N. Kononovun “VII-VIII yüzillәr türk runik abidәlәrinin dilinin qrammatikası”

(1980) adlı kitabları da qәdim türk dilinin qrammatik özәlliklәrinә dair yazılmış әsәrlәr olaraq

tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmışdır.

1.2.7. L.N. Xaritonovun “Yakut dilindә felin tәrz (aspekt) formaları” (1960) adlı kitabında

tәrz ifadә edәn düzәltmә, analitik, sәs tәqlidi vә deyimlәşmiş (frazeologizmlәşmiş) feillәrdәn

bәhs olunmuşdur. Hәmin feillәrlә ifadә olunan müxtәlif hәrәkәt vә vәziyyәtlәrin bitmişliyi,

126

sürәkli olaraq davam etdiyi vә bitmәmişliyi formalarının statik vә ya dinamilk sәciyyәli olması

ilә iş-hәrәkәtin yerinә yetirilmәsi prosesisi öyrәnilmişdir. Әsәrdә felә mәxsus vә ya ona bağlı

olan leksik, morfoloji vә sintaktik müstәvidәki sözdәyişdirici vә formadüzәldici әlamәtlәrlә

psixoloji-koqnitiv olaraq ifadә olunan aspektuallıq fenomeni konkret bir tәrz kateqoriyası

sәviyyәsindә araşdırılmışdır. Bununla da türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә xüsusi qrammatik

mövzuların monoqrafik olaraq öyrәnilmәsi tarixindә felin tәrz kateqoriyasına dair XX yüzildә

yazılmış әn әhatәli klassik türkoloji dilçilik araşdırmalarından biri meydana çıxmışdır. Sözügedәn

әsәr zәngin yakut dili materialları әsasında tәsviri vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә yazılmışdır

(Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008: 44).

1.2.8. A. N. Kononov “Müasir özbәk әdәbi dilinin qrammatikası” (1960);

1.2.9. F. Q. İsxakov., A. A. Palmbax “Tuva dilinin qrammatikası: fonetika vә

morfologiya” (1961);

1.2.10. P. Azımov, X. Baylıyev “Türkmәn dilinin qrammatikası” (1961);

1.2.11. “Azәrbaycan dilinin morfologiyası” 1961;

1.2.12. “Qırğız dilinin qrammatikası” (1964);

1.2.13. L. A. Pokrovskaya “Qaqauz dilinin qrammatikası: fonetika vә morfologiya”

(1964);

1.2.14. “Özbәk dilinin qrammatikası” (1969);

1.2.15. M. Hüseynzadә “Müasir Azәrbaycan dili” (1973);

1.2.16. “Noqay dilinin qrammatikası” (1973);

1.2.17. “Xakas dilinin qrammatikası” (1975).

1.2.18. “Başqırd dilinin qrammatikası” (1981);

1.2.19. “Müasir yakut dilinin qrammatikası” (1982);

1.2.20. Ә. Z. Abdullayev, Y. M. Seyidov, A. Q. Hәsәnov “Müasir Azәrbaycan dili”

(1985);

1.2.21. M. P. Amzorov “Şor dilinin qrammatikası” (1992);

1.2.22. “Türkmәn dilinin qrammatikası” (1999). Sözügedәn kitablar 1960-cı illәrdәn

etibarәn türk dillәrinin elmi qrammatikasına dair rus dilindә vә müxtәlif türk dillәrindә Sovet

dövrü dil quruculuğu siyasәti vә direktivlәri istiqamәtindә yazılmış olan fundamental

әsәrlәrdәndir. Hәmin kitablar çağdaş türk әdәbi dillәrinin sinxronik tәsvirinә hәsr olunmuşdur.

Buna görә dә onlar әsas etibarilә elmi-tәsviri dilçilik metodu ilә yazılmışdır. Müәlliflәri konkret

127

olaraq göstәrilmәyәn qrammatika kitabları isә yaradıcı dilçi-türkoloq müәllif heyyәtlәri

tәrәfindәn dönәmin Elmi-Tәtqiqat İnstitutlarında vә Universitetlәrindә hazırlanmışdır.

1.2.23. Ә. Z. Abdullayevin “Müasir Azәrbaycan dilindә tabeli mürәkkәb cümlәlәr”

(1974);

1.2.24. Q. A. Qaydarjinin “Qaqauz sintaksisi. Budaq cümlәlәrin nisbi vә bağlayıcısız

tabeliliyi” 1978), “Qaqauz sintaksisi. Budaq cümlәlәrin bağlayıcılı tabeliliyi” (1981);

1.2.25. N. Nartıevin “Müasir türkmәn dilindә mürәkkәb cümlәnin quruluşu” (1988) vә

1.2.26. K. M. Abdullayevin “Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri” (1999) adlı

kitabları isә türk dillәrindә mürәkkәb cümlә vә ümumiyyәtlә sintaksis kursu xüsusunda özәl bir

qrammatik-sintaktik mövzuya hәsr olunmuş monoqrafik sәciyyәli önәmli fundamental

araşdırmalardandır. Sonuncu әsәr hәm dә ali mәktәblәr üçün yazılmış bir dәrs vәsaiti olaraq

Azәrbaycan dilindә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin tәdris sistemindә öyrәdilmәsinin başlanılması

baxımından da böyük әhәmiyyәt kәsb edir.

Türkoloji dilçilikdә istәr felin tәrz kateqoriyasına, istәrsә dә mürәkkәb cümlә quruluşuna

dair ayrıca monoqrafik araşdırmaların yazılması heç dә tәsadüfi deyildir. Çünki, yuxarıda da

göstәrildiyi kimi, ümumtürk dili qrammatikasının XX yüzildә iki başlıca problemi daha qabarıq

olaraq ortaya çıxmışdır vә bunlar bu günә qәdәr davam edәn çox uzun elmi mübahisәlәrә sәbәb

olmuşdur. Bunlar isә aşağıdakılardan ibarәtdir:

1. Türk dillәrindә felin tәrz kateqoriyasının olub-olmaması vә hәmin kateqoriyanın ayrıca

olaraq leksik, qrammatik vә sintaktik vasitәlәrinin işlәnib-işlәnilmәmәsi mәsәlәsi;

2. Mürәkkәb cümlә vә feli tәrkib problemi. Yәni feli tәrkiblәrin mürәkkәb cümlәlәrin

budaq cümlәlәri vә feli sifәtlәrin, feli bağlamaların vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәlәrin xәbәrlәri

yerindә işlәnib-işlәnilmәmәsi.

Hәr iki qrammatik problemin hәlli türkoloji dilçilikdә uzun müddәt mübahisә obyekti

olmuşdur. Hәtta 24-27 sentyabr 1956-cı ildә Almatıda türk dillәrindә felin tәrz kateqoriyasının vә

mürәkkәb cümlәlәrin sәrhәdlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә dair SSRİ miqyasında böyük bir

millәtlәrarası konfrans keçirilmişdir. Moskvadan, Leninqraddan, Bakıdan vә SSRİ-nin digәr

İttifaq Respublikalarından vә bölgәlәrindәn gәlәn dilçilәr vә türkoloqlar yuxarıda göstәrilәn

qrammatik problemlәrin üzәrindә hәrtәrәfli olaraq mübahisә etmişdir. Konfransda sözügedәn

mövzulara dair aşağıdakı elmi-linqvistik nәticәlәr әldә edilmişdir:

128

1. Türk dillәrindә felin ayrıca olaraq tәrz kateqoriyası yoxdur. Sadәcә bәzi feillәrin bәlli

bir ölçüdә aspektuallıq anlamı ifadә edәn müәyyәn qrupları vardır. Türk dillәrindә feillәrdәki

sözügedәn anlamı bәzi sözdüzәldici şәkilçilәr, tәrkibi feillәr vә müәyyәn keçmiş zaman şәkliçlәri

ifadә etmәkdәdir;

2. Türk dillәrindә felin tәrkibi feillәrlә, müәyyәn sözdüzәldici şәkilçilәrlә vә keçmiş

zaman şәkilçilәri ilә formalaşan tәrz kateqoriyası vardır (Вoпрocы грaммaтики тюркских

языков…, 1958:247-248).

Aspektuallıq vә ya felin tәrz kateqoriyası faktına vә onun dilin qrammatik sәviyyәsindә

ifadәsinә bağlı olaraq әldә edilәn birinci nәticә türkoloji dilçilikdә dövrünә görә o zamanlar yeni

bir elmi-metodik kәşf sәciyyәsi daşıyırdı. İkinci nәticә isә türkoloji dilçilikdә daha “Altay dilinin

qrammatikası” (1869) әsәrindәn etibarәn mövcud idi. Belәliklә, 1950-ci illәrin sonu vә 1960-cı

illәrdәn etibarәn sözügedәn fenomen, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, artıq sadәcә qrammatika

sәviyyәsindә deyil, öncә leksik vә sintaktik olaraq, günümüzdә isә kontekstual vә konseptual

baxımlardan da işıqlandırılmaqdadır (Musaoğlu, Kirişçioğlu 2008c: 32-54).

Mürәkkәb cümlәnin sәrhәdlәrinin müәyyәnlәşdirilәmәsi ilә bağlı olaraq әldә edilәn ikinci

nәticә isә daha Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1846) adlı әsәrinin

yayımlanmasından etibarәn mövcuddur25

.

Mürәkkәb cümlәyә dair Mirzә Kazım bәyin feli tәrkiblәrin budaq cümlә, feli sifәt, feli

bağlama vә mәsdәrlәrin isә budaq cümlәnin xәbәri yerindә işlәnilmәsi fikrindәn, sözügedәn

konfransda bir nәticә olaraq bәhs olunmuşdur. Belә ki, hәmin konfransda da mürәkkәb

cümlәlәrin budaq cümlәlәrinin türk dillәrindә feli sifәtlәrlә vә feli bağlamalarla ifadә edilә bildiyi

göstәrilmişdir (Вoпрocы грaммaтики тюркских языков…, 1958:246-248). Әslindә sözügedәn

fikir vә onun türk dillәrinin tәlim vә tәdrisi sistemindә bu vә ya digәr şәkildә tәtbiq olunması

ümumtürk dilinә qohum olmayan xarici dillәrin, özәlliklә dә rus dilinin sintaktik quruluşunun

tәsiri nәticәsindә meydana çıxmışdır.

Konfransda ikinci mövzuya dair әldә edilәn birinci әsas nәticәyә görә isә mürәkkәb

cümlәnin baş vә budaq cümlәlәrinin xәbәri sadәcә tәsriflәnәn feillәrlә ifadә olunur. Şәxsә vә

kәmiyyәtә görә tәsriflәnmәyәn feli sifәtlәr, feli bağlamalar vә mәsdәrlәr isә budaq cümlәlәrin

25

Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1846) adlı әsәrindәn aşağıda qısaca olaraq bәhs

olunacaqdır.

129

xәbәri olaraq qәbul edilmir. Feli sifәt, feli bağlama vә mәsdәrlәrlә tәşkil olunan feli tәrkiblәr әsas

etibarilә mürәkkәb cümlәlәrin deyil, sadә geniş cümlәlәrin mürәkkәb üzvlәri yerindә

tәsniflәndirilir (Вoпрocы грaммaтики тюркских языков…, 1958: 79-128; 176-245; 246-248).

Belәliklә, Sovet türkologiyasında 1950-ci illәrdәn etibarәn mürәkkәb cümlә sintaksisinin

öyrәnilmәsindә vә ümumiyyәtlә sintaksis kursunun tәhsil sistemindә öyrәdilmәsi ilә әlaqәdar

olaraq yeni bir dövr başlanılmışdır.

Türkiyә türkologiyasında isә sözügedәn feli tәrkiblәr vә bunun kimi polipredikativ

sәciyyәli digәr kәlmә qrupları hәlә dә mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәlәri olaraq öyrәnilmәkdә

vә tәdris olunmaqdadır (Hengirmen 1999: 56-361). Ancaq Leyla Karahan mürәkkәb cümlә

haqqındakı sözügedәn araşdırmalardan yararlanmayaraq tәsriflәmәyәn felillәrin hәr hansı bir

cümlәnin xәbәri olmadığını Türkiyә türkcәsi materialları ilә dә göstәrmişdir (Karahan 1995).

2. Dialektologiya, dil tarixi vә qәdim türk dilinә dair yazılan әsәrlәr dә türkoloji

dilçiliyin önәmli elmi nailiyyәtlәrindәn hesab olunmaqdadır. Hәmin әsәrlәr ayrı-ayrı türk әdәbi

dillәrindә, rus dilindә vә digәr xarici dillәrdә yazılmışdır. XX yüzildә yazılmış sözügedәn

monoqrafik, toplu vә kollektiv fundamental türkoloji dilçilik әsәrlәrinә örnәk olaraq ilk öncә

aşağıdakı kitabların adını çәkmәk olar:

2.1. N. İ. Aşmarin. “Nuxa şәhәri türk xalq şivәlәrinin ümumi icmalı” (1926);

2.2. S. E. Malov. “Qәdim türk dili yazısının abidәlәri” (1951);

2.3. M. R. Fedotov. “Çuvaş dilinin tarixi” (1961);

2.4. Ә. Dәmirçizadә. “Azәri әdәbi dili tarixi” (1967);

2.5. İ. A. Batmanov “Qәdim türk dili yazısı yenisey abidәlәrinin dili” (1959);

2.6. M. Ş. Şirәliyev. “Azәrbaycan dialektologiyasının әsasları” (1968);

2.7. N. K. Antonov. “Qәdim türk dili: V-VII yüzillәr (1970);

2.8. Z. B. Muxamedova. “XI-XIV yüzillәr türkmәn dili tarixinә dair araşdırmalar” (1973);

2.9. T. İ. Hacıyev. “Azәrbaycan әdәbi dili tarixi: tәşәkkül dövrü” (1976);

2.10. V. Әbülqasımov “XIX yüzilin ikinci yarısında qazax әdәbi dili” (1976);

2.11. Ә. Cәfәroğlu. “Türk dili tarixi” (1984);

2.12. P. Sızdıkova. “XVIII-XIX yüzillәr qazax әdәbi dilinin tarixi” (1984);

2.13. H. İ. Mirzәzadә. “Azәrbaycan dilinin tarixi qrammatikası” (1990);

2.14. M. M. Cәfәrzadә. “Azәrbaycan dilinin dialekt sintaksisi” (1990);

2.15. E. A. Qrunina. “Türk dilinin tarixi qrammatikası” (1971);

130

2.16. N. Hacıeminoğlu. “Qaraxanlı türkcәsi” (1996); ”Xarәzm türkcәsi”(1997);

2.17. “Azәrbaycan dialektoloji lüğәti” (1999; 2003);

2.18. O. Süleymanov. “Tarixә qәdәrki türklәr. Qәdim türk dillәri vә yazıları haqqında”

(2002);

2.19. Ә B. Әrcilasun. “ Başlanğıcdan iyirminci yüzilә qәdәr türk dilinin tarixi” (2004) vә

s.

Sovet türkologiyasında ümumtürk dilinin tarixinә vә dialektlәrinә dair yazılmış uyğun

әsәrlәrdә hәr bir türk әdәbi dili özünün funksional üslubları, dialektlәri vә şivәlәri ilә birlikdә

müstәqil bir dil sәviyyәsindә xarakterizә olunmuşdur. Bunun әksinә XX yüzildә vә günümüzә

qәdәr Türkiyәdә dil tarixi, dialektologiya vә bütövlükdә türk dilinә dair yazılmış әsәrlәrdә isә

türkcә qavramı fәrqli bir şәkildә açıqlanmışdır. Türk dili vә ya türkcә çox vaxt müxtәlif qolları

vә ya әdәbi dillәri vә tarixi lәhcәlәri ilә bir bütün dil olaraq sәciyyәlәndirilmişdir.

3. XX yüzildә vә günümüzә qәdәr müasir әdәbi dil vә söz yaradıcılığı; leksika,

leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya; toponimika vә üslubiyyat kimi ayrı-ayrı müstәqil

filoloji-linqvistik sahәlәrә dair türkoloji dilçilikdә yazılan әsәrlәrә isә aşağıdakıları örnәk olaraq

göstәrmәk mümkündür:

3.1. M. V. Balakaev. Qazax әdәbi dili (1987);

3.2. Ә. Dәmirçizadә. Azәrbaycan dilinin üslubiyyatı (1962);

3.3. S. Cәfәrov. Müasir Azәrbaycan dili: leksika (1970);

3.4. N. A. Bayramov. Azәrbaycan dili frazeologiyasının әsasları (1978);

3.5. N. Xudiyev. Radio, televizor vә әdәbi dil (2001) vә s.

Qeyd olunmalıdır ki, üçüncü qrupda yer alan türkloloji dilçilik әsәrlәri dә Sovetlәr

Birliyinin mәlum ideoloji sisteminә әsasәn tәtbiq olunan dil quruculuğu proqramlarının elmi-

metodik istiqamәtlәrinә uyğun olaraq hazırlanmışdır. Hәmin әsәrlәr XX әsrdә Sovetlәr Birliyinin

müәyyәn filoloji qurumlarında konkret olaraq tәrtib olunan plan-prospektlәrdәki direktivlәrә görә

yazılmışdır. Belә ki, hәmin әsәrlәrdә dә daha çox rus dilinә görә vә rus dilindә müәyyәnlәşdirilәn

әdәbi, üslubi, qrafik, frazeoloji vә toponimik-linqvistik qayda-qanunlar әsasında türk әdәbi

dillәrinin normaları vә normalaşdırmaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Mәsәlәn, onların әlifbalarıdakı

müxtәlif düzәltmәlәr, unifikasiya vә kodifikasiyasa problemlәri vә ya әdәbi dillәrdәki әn müxtәlif

inkişaf istiqamәtlәri vә s.

131

2.2.1. Әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları

Türkologiyada sözügedәn dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış ilk qrammatika

kitabı, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Mahmud Qaşqarlının hәlәlik bizim әlimizә gәlib çatmayan

“Kitabü cevahirü’l nahv fi lûgati’t-Türk” adlı orta әsrlәrdә itmiş olan mәşhur әsәridir. Bu kitab

dönәmin türk lәhcәlәrinin qrammatikası haqqındadır vә әldә olan bilgilәrә görә müqayisәli

metodla yazılmışdır (Caferoğlu 1984:192).

Әlbәttә, sözügedәn qrammatika kitabı әgәr itmәsәydi vә ya XI-XII yüzillәr Türk Dünyası

keşmәkeşlәrindә itirilmәsәydi, bu gün türkoloji dilçiliyin inkişafı tarixindә çox önәmli bir elmi-

linqvistik mәnbә olaraq yer alacaqdı. Bu gün isә hәmin itmiş qrammatika kitabının tapılması

türkologiyanın vә türkoloji dilçiliyin tarixindә büyük bir elmi-linqvistik hadisә olardı. Buna görә

dә Türk Dünyası Avrasiya Yazarlar Birliyi Tәşkilatı kitabın tapılıb ortaya çıxardıla bilmәsi üçün

xüsusi bir pul mükafatı tәsis etmişdir. Bu pul mükafatı beş min mәblәğindәki Amerika

dollarlından ibarәtdir vә kitabı tapıb ortalığa çıxardan şәxsә verilәcәkdir.

Mahmud Qaşqarlı XI yüzildә qәlәmә aldığı vә bizә gәlib çatan “Divanü Lüğәt-it Türk”

(1992) adlı digәr әsәri ilә ayrılıqda ümumtürk dilinin fonetikası vә qrammatikasının, bütövlükdә

isә onun leksikoqrafiyasının elmi-praktik olaraq öyrәnilmәsinin әsasını qoymuşdur. Sözügedәn

lüğәtdә dönәmin ümumtürk dilinin vә dialektlәrinin leksikoqrafik tәrkibi ilә bәrabәr, onun

fonetikası vә qrammatikasına dair ümumi biblioqrafik mәlumatlar vә biliklәr, müәyyәn linqvistik

xarakterli qeydlәr dә sәtraltı olaraq yer almışdır (Дeмирчизадe 1972: 33-36). Belә ki, hәmin

lüğәtdә dönәmin türk dialektlәrinin müxtәlif qruplarında samitlәrin söz başındakı (anlautda),

ortasındakı (inlautda) vә sonundakı (auslautda) fәrqli morfoloji vәzifәlәri göstәrilmiş vә bununla

da onların orijinal fonomorfoloji funksiyaya malik olduğu daha XI yüzildә

müәyyәnlәşdirilmişdir. Kitabda adların köklәrdәn vә gövdәlәrdәn әmәlә gәldiyi dә qeyd

olunmuşdur (Кoнoнoв 1972: 13-14). Belәliklә, Mahmud Qaşqarlının sözügedәn lüğәtindә

sistematik olmasa belә, ümumtürk dilinin әsas qrammatik kateqoriyaları haqqında müәyyәn

biliklәr vә ciddi linqvistik müşahidәlәr yer almaqdadır (Курышжанoв 1972: 53-58;

Дeмирчизадe 1972: 35).

Mahmud Qaşqarlının “Divanü Lüğәt-it Türk” adlı kitabı dönәmin әrәb dilçiliyi Kufә

mәktәbinin әnәnәlәrinә әsasәn müqayisәli olaraq yazılmışdır26

. Türkoloji dilçiliyin tarixindә bu

26

Sözügedәn dilçilik mәktәbindә ümumi dil nәzәriyyәsinin vә onun әsas qayda-qanunlarının müәyyәnlәşdirilmәsindә

sadәcә bir dilә vә ya әrәb әdәbi dilinә (Qurani-Kәrimin әrәbcәsinә) әsaslanmırdılar. Hәmin dilçilik mәktәbindә

dönәmin bütün mövcud әrәb dialektlәri dә әsas olaraq götürülürdü. Bunun әksinә olaraq dönәmin Bәsrә dilçilik

132

kitabın yazılması ilә müqayisәli-tәsviri vә ya müqayisәli-tutuşdurmalı dilçilik yöntәminin dә

әsası qoyulmuşdur.

Әrәb dilindә yazılmış lüğәt-qrammatika kitablarının bir çoxu türk vә әrәb soylu müәlliflәr

tәrәfindәn әrәblәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә qәlәmә alınmışdır. Türkoloji dilçilikdә

sözügedәn әsәrlәri müәlliflәri mәlum olan vә olmayan lüğәt-qrammatika kitabları olaraq iki

qrupa ayırmaq olar. Müәlliflәri mәlum olan vә türkoloji dilçilikdә haqqında çox bәhs edilәn

әsәrlәrdәn aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar:

-Zәmahşәrinin “Mukaddimetü’l-Edeb” adlı әsәri;

-Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk” adlı әsәri;

-İbn-i Mühennanın “Hilyetü’l-Lisân ve Hulbetü’l-Beyân” adlı mәşhur lüğәti;

-Cәmalәddin Әbû Mәhәmmәd Abdullah әt-Türkinin “Bulgatü’l-müştak fî Lugati’t-Türk

ve’l-Kıpçak” adlı әsәri;

-Molla Sâlihin “Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-Kıtai’l-Ahmediyye fil-Lûgat-it-Türkiyye”

adlı әsәri,

Anonim yazarların әrәb dilindә yazdığı sözlük-gramer kitablarından ise aşağıdakılar

göstәrilә bilәr:

-“Codex Cumanıcus” adlı әsәr;

-“Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” adlı әsәr;

- “Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mogolî” adlı әsәr;

-“Ed-Dürretü’l-mudîa fi’l-Lugati’t-Türkiyye” adlı әsәr;

-“El-Kavâninü’l-külliye li-Zabatı’l-Lugati’t-Türkiyye” adlı әsәr.

Belәliklә, XI-XVIII yüzillәrdә klassik türk әdәbi dillәrinә vә lәhcәlәrinә dair yazılan

lüğәt vә qrammatika kitabları әrәb dilindә, bәzәn türk, әn çox Osmanlı Türkcәsi vә başqa xarici

dillәrdә dә işıq üzü görmüşdür.

Bu kitablar әsas etibarilә qıpçaq, oğuz, karluq-uyğur vә qismәn dә digәr türk әdәbi

dillәri vә dialektlәrinә aid olaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn kitablarda hәmin dillәrin fonetikası

vә qrammatikasına dair bölmәlәr, kiçik lüğәtlәr (qlossarilәr) vә bәzәn dә müxtәlif mәzmunlardakı

ayrı-ayrı әdәbi mәtnlәr yer almışdır (Caferoğlu 1984:192-193; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Elә P.

mәktәbindә isә sözügedәn nәzәriyyәnin vә onun qayda-qanunların müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas etibarilә әdәbi dilә

dayanırdılar.

133

M. Melioranskinin yuxarıda göstәrilәn “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1890) adlı әsәrindә dә

bir vaxtlar müәllifi mәlum olmayan oxşar qrammatika kitablarının fonetik, morfoloji, qismәn dә

sintaktik özәlliklәridәn vә lüğәt tәrkibindәn geniş bәhs edilmişdir. Bu kontekstdә ayrılıqda saitlәr

vә samitlәr sistemi; isim, sifәt, say, feil, әdat vә bütövlükdә isә nitq hissәlәri vә onlara aid olan

hal, növ, zaman vә s. qrammatik kateqoriyalar işıqlandırılmışdır. Vә samitlәrin sözün başında,

ortasında vә sonunda gәlmәsi, feli sifәtlәrin vә feli bağlamaların sintaktik vәzifәlәri kimi

funksional özәlliklәr dönәmin tükoloji vә linqvistik diskurs ortamında öyrәnilmişdir.

Sözügedәn kitablarda türk dilinin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn dil özәlliklәri ayrıca

olaraq göstәrilmişdir. Türkcә vә ya ümumtürkcә sözlәrә, atalar sözlәrinә vә frazeoloji ifadәlәrә,

әn müxtәlif deyimlәrә dә hәmin kitablarda çox geniş yer verilmişdir. Morfologiya bәhsi әrәb

dilçiliyi әnәnәlәrinә görә feil//ad//әdat quruluşu müstәvisindә digәr nitq hissәlәrinin

özәlliklәrini dә bu vә ya digәr şәkildә ehtiva etmәklә işıqlandırılmışdır. Bununla bәrabәr,

ümumtürk dilinin bәzi sintaktik özәlliklәri dә elә eyni bölümdә açıqlanmışdır (Kitâb-ı Mecmû-ı

Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî: 2000; Kadrı: 2002 vә s.).

2.2.1.1. Zәmahşәrinin “Müqәddimәtül-әdәb” adlı әsәri

134

“Müqәddimәtül-әdәb” adlı әsәr mәşhur tәsfirçi, leksikoqraf alim Zәmahşәrinin (Ebu’l-

Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin ‘Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-Zamahşari El-Hvarizmi)

1127-1144-cü illәrdә yazıb Xarәzmşah Atsıza tәqdim etdiyi әrәbcә praktik bir lüğәtdәn ibarәtdir

(Zәmahşәri, Yüce 1993: 5). Әsәrin müәllifinin özünün yazdığı әlyazma, tәәssüflәr olsun ki,

әlimizә gәlib çatmamışdır. Ancaq lüğәtin әsas nüsxәdәn surәti çıxardılan vә fars, türk, monqol vә

s. dillәrә tәrcümә edilmiş müxtәlif nüsxәlәri bir çox şәhәrin kitabxanasında saxlanılır. Sözügedәn

lüğәt türklәrin әrәb dilini öyrәnmәsi mәqsәdilә yazılmış vә sonralar türkoloji dilçilikdә vә

leksikoqrafiyada çox önәmli bir araşdırma-öyrәnilmә obyektinә çevrilmişdir. Bunun sәbәbi,

yuxarıda göstәrildiyi kimi, hәmin lüğәtin müxtәlif dillәrә, o cümlәdәn yazıldığı dövrün Xarәzm

türkcәsinә tәrcümә edilmәsi vә hәmin dillәrdә müxtәlif açıqlanmalrının verilmәsi olmuşdur.

Lüğәt haqqında yazılan hәmin elmi-leksikoqrafik işlәrin bir çoxu yayınlanmışdır (Zәmahşәri,

Yüce 1993: 12-23). Zәmahşәrinin lüğәti haqqında yazılmış әn son elmi-biblioqrafik mәtn Nuri

Yucenin Türkiyә Türkcәsindә “Ebu’l-Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin ‘Omar Bin Muhammed Bin

Ahmed Ez-Zamahşari El-Hvarizmi. Mukaddimetü’l-Edeb” adı altında hazırladığı әsәrdir (1993).

Әsәrdә lüğәtin Xarәzm türkcәsinә edilmiş tәrcümәsi vә Şuşter nüsxәsi üzәrindә araşdırma

aparılmışdır.

2.2.1.2. Beqramalı Kadrinin “Müyyessiretü’l-Ulum” adlı әsәri

Bu әsәrlәrdәn Türkiyә türkcәsi haqqında türkcә olaraq yazılan ilk qrammatika kitabı

Beqramalı Kadrinin hazırladığı “Müyyessiretü’l-Ulum” әsәridir. Hәmin әsәrin әl yazması 1530-

cu ildә Qanuni Sultan Süleymanın sәdrәzәmi İbrahim Paşaya tәqdim edilmәk üçün

hazırlanmışdır. Әsәr 1946-cı ildә ilk dәfә olaraq Türk Dil Qurumunda işıq üzü görmüşdür. Esra

Karabacak sözügedәn qrammatika kitabının mükәmmәl әdәbi-tәnqidi mәtnini hazırlamış vә

hәmin mәtn 2002-ci ildә Türk Dil Qurumu tәrәfindәn yenidәn yayınlanmışdır.

Sözügedәn kitabda öncә sözün ümumi bir tәrifi verilir vә bütün sözlәr isim, feil vә әdat

olmaqla üç yerә bölünür. Sonra isә “bilmәk” feli әsas alınaraq sözügedәn felә dair әrәb dilindә

olduğu kimi örnәklәr gәtirilir. Türkcә bütün feil zamanlarının qrammatik açıqlanmaları da bu

şәkildә aparılır, şәkilçilәrin tәsdiq vә inkar, mәlum vә mәchul formaları göstәrilir vә hәr birinin

tәsriflәnmәlәrinә dair konkret nümunәlәr verilir. Hәmin hissәdә “ism-i zamân, ism-i âlet, ism-i

tasgîr, ism-i mensûb, ism-i tafdîl ve fiil-i taaccub üzәrindә ayrıca olaraq durulur. İkinci bölümdә

isә isimlәr açıqlanır. İsimlәrin növlәri, ismin halları, saylar, әvәzliklәr, zәrflәr, sual әdatları, tәyini

135

söz birlәşmәlәri vә quruluşları, cümlә tamlayıcıları (determinantlar), zәrflәr, ismi cümlәlәr, işarә

isimlәri (әvәzliklәri) vә әdatlar işıqlandırılır”( Karabacak 2002: 9).

Göründüyü kimi, sözügedәn kitab da әrәb diliçiliyi әnәnәlәrinә görә yazıldığından,

ümumtürk dilinin sintaktik özәlliklәri nitq hissәlәrinin ad//feil//әdat olaraq tәsnif olunduğu

bölümdә öyrәnilmişdir.

2.2.1.3. Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” (Türklerin dil ve idrak

kitabı) adlı әsәri

Fuad Köprülü demişdir ki, Әbu-Hәyyanın sözügedәn әsәri türk filologiyası tarixindә

ayrıca bir müstәqil filoloji mәrhәlә tәşkil edir (Abû-Hayyân 1931:7). Kitabın әldә olan әn

mükәmmәl elmi-tәnqidi mәtnini hәmyerlimiz Әhmәd Cәfәroğlu hazırlamış vә 1931-ci ildә

İstanbulda yayınlatmışdır. Sözügedәn yayın daha öncәki bütün mövcud nәşrlәr әsasında bir

әdәbi-tәnqidi mәtn olaraq çox diqqәtlә hazırlanmışdır. Әhmәd Cәfәroğlu kitabın öncәki nәşrlәrini

tәnqidi şәkildә öyrәnәrәk katiplәrin bir çox yanlışını düzәltmiş vә onun müxtәlif әl

yazmalarındakı әksikliklәri son nüsxәdә müqayisәli olaraq ortadan qaldırmışdır. Belәliklә,

türkoloji dilçiliyin leksikoqrafik vә qrammatik biblioqrafiyası tarixindә ortaya çox nadir bir

yayın-kitab qoyulmuşdur.

Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı әsәrinin XIII-XIV yüzillәrdә

yazıldığı ehtimal olunur. Kitabın müәllifi Әndәlüs ülәmasından olan Әsirәd-din Әbu-Hәyyan

Mәhәmmәd-ibn Yusif-ibn Әli-ibn Yusifdir. Onun әsli bәrbәrdir. O, 1256-ci ildә Qrenadada

anadan olmuşdur. Әbu-Hәyyan bir neçә elmi mәrkәzdә qrammatika vә hәdis elmlәrini

öyrәndikdәn sonra Afrika vә Şimali Misirdә qәrar tutmuş vә bir çox әsәrini dә elә orada qәlәmә

almışdır.

Әbu Hәyyanın yazdığı bir çox elmi әsәrdәn әlimizә on beşi gәlib çatmışdır. Onlardan

biri dә “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı haqqında bәhs edilәn mәşhur kitabıdır. Әbu-

Hәyyanın özünün dә dediyi kimi, sözügedәn әsәr türk dilinin lüğәti, onun morfologiya vә

sintaksisi (sәrf vә nәhvi) haqqında yazılmışdır. Müәllifin izahatından әsәrin konkret olaraq hansı

türk dilinә vә ya o dövrә görә türk dialektinә vә ya lәhcәsinә aid olduğu mәlum olmur. Ancaq

kitabın lüğәt bölmәsindә Türk dünyasına vә ümumәn türklәrә aid olan boy, lәhcә vә yer adlarının

işlәnildiyi dә müşahidә edilir. Bunlardan “qıpçaq vә türkmәn” adlarına daha çox, “tatar, bulqar,

136

toksuba, uyğur, Türküstan” kimi türk qәbilә, lәhcә vә yer adlarına isә daha az tәsadüf olunur

(Abû-Hayyân 1931: 9).

Ә. Cәfәroğlunun hazırladığı Әbu Hәyyana aid olan “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı

әsәrin sözügedәn yayını “Başlanğıc”, “İxtisarlar”, “Lüğәt”, “Qrammatika” vә әsәrin әrәb әlifbası

ilә yazılmış orijinalından, yәni faksimelindәn ibarәtdir. “Başlanğıc”da kitabın müәllifi, onun

müxtәlif әl yazmaları, kitabda yer alan bölmәlәr, әsәrin yazılmasının mәqsәdi vә s. haqqınada

qısa mәlumat verilir. “İxtisarlar”da әsәrdә yer alan dillәrin, lәhcәlәrin vә elmi mәnbәlәrin

adlarının qısaltmaları ilә bәrabәr, kitabın mәtnindә işlәnilәn bәzi hәrflәrin transkrip işarәlәri dә

yer almışdır.

Lüğәt bölmәsi kitabın 131 sәhifәlik әn böyük hissәsini tәşkil edir (Abû Hayyân 1931: 1-

131). Burada sözlәr әlifba sırası ilә düzülmüş vә onların hansı mәnbәlәrdәn alındığı qarşısında

göstәrilmişdir. Bir neçә mәnası olan çoxmәnalı vә omonim sözlәrin mәnaları açıqlanmışdır.

Lüğәtin leksikoqrafik tәrkibi, tәbii ki, yazıldığı dönәmin ümumişlәk leksikasını ehtiva edir.

Feillәr sözügedәn lüğәtdә әsas etibarilә mәsdәr formaları ilә deyil, felin tәsriflәnәn sadә vә

mürәkkәb şәkillәrindә verilmişdir. Mәsәlәn, ağardı ‘qocaldı’; ‘ağardı, yәni ağ oldu’ (1931:1-2),

aldandı ‘bu günkü mәnasında’(1931:3), içirdi ‘bu günkü mәnasında’(1931: 37), taŋladı ‘tәәccüb

etdi’ (1931: 98) vә s.

Qrammatika bölmәsi kitabın 51 sәhifәlik ikinci böyük hissәsini tәşkil edir (Abû Hayyân

1931: 135-186). Hәmin bölmәdә ilk olaraq türk dilindә işlәnilәn mәnalı sözlәrin isimlәrdәn,

feillәrdәn vә hәrflәrdәn ibarәt olduğu göstәrilir (Abû Hayyân 1931: 135). Sonra isә ismә vә felә

mәxsus olan morfoloji özәlliklәr açıqlanır. Kitabda ayrı-ayrı morfoloji әlәmәtlәr çox vaxt hәrf

kimi izah edilir. Mәsәlәn, felin mәchul vә qayıdış növlәrini düzәldәn 0n formadüzәldici leksik-

qrammatik әlamәtindәn “n” hәrfi vә onun әmәlә gәtirdiyi müstәqil mәnalar kimi danışılır (1931:

143). Bunun kimi “s,0b, t, d, q, k, ğ,

0ş,

0l, v” şәkilçilәri vә hәmin fonemlәrlә ifadә olunan bәzi

morfemlәrin funksional sәciyyәli komponentlәri dә müxtәlif mәnalar ifadә edәn hәrflәr olaraq

açıqlanır (1931: 143-150.).

Kitabda mürәkkәb sözlәrdәn, әvәzliklәrdәn vә zәrflәrdәn dә bәhs edilir (1931: 149-152).

Feil bәhsi isә kitabda әmr, keçmiş vә gәlәcәk zaman şәkillәri ilә öyrәnilir. Mübtәda vә xәbәrdәn

ismi vә feli xәbәrlәrdәn, mәsdәrlәrdәn, zaman vә yer zәrflәrindәn, hәtta hal kateqoriyasından da

kitabın feil bәhsindә danışılır (1931: 152-167). Sifәt mövzusu kitabda ayrıca olaraq işıqlandırılır

vә istәr sifәt bәhsindә, istәrsә dә digәr bәhslәrdә inversiyaya uğramış cümlәlәrә dair örnәklәr

137

gәtirilir. Mәsәlәn, “akil bir adam gördüm” yerinә “kördüm bir uslu är” (1931: 179) cümlә

konstruksiyasının türk dilindә işlәnilmәsi normal hesab edilir. Sifәtin cümlәdәki sintaktik

funksiyası ilә әlaqәdar olaraq “Pederi gidici olan adam kalktı” yerindә “turdı bir er kim atası

kitmiştir” (1931: 179) cümlәsinin işlәnilmәsinin mümkün olduğu göstәrilmişdir. Hәmin sintaktik

konstruksiya isә әslindә korrelyativ-tәyin mәnalı mürәkkәb cümlәdәn vә ya klassik terminologiya

ilә ifadә etsәk tәyin budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdәn ibarәtdir.

Klassik türkologiyada şәrt dövrü olaraq adı keçәn şәrt kateqoriyasından vә onun sa2

şәklindә ifadә olunan morfoloji-sintaktik әlamәtindәn sözügedәn kitabda ayrıca olaraq bәhs

olunmuşdur (1931: 183-185). Morfologiyada felin şәrt şәkli olaraq öyrәnilәn kateqoriya

sintaksisdә әsas etibarilә şәrt-güzәşt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәsinin predikativ

mәrkәzlәrinin formalaşmasında özünü göstәrir. Maraqlıdır ki, kitabda sa2

-dan bir şәrt hәrfi

olaraq bәhs edәn müәllifin sözügedәn mövzuya dair gәtirdiyi örnәklәrin çoxu elә koordinativ-şәrt

mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdir vә ya kassik terminologiya ilә ifadә etsәk, şәrt budaq cümlәli tabeli

mürәkkәb cümlәlәrdir. Mәsәlәn: “Sencer turmuş olsa idi Sokur turmuş idi” (1931: 184).

Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı kitabında fonemlәr hәrflәr, söz

birlәşmәlәri vә cümlәlәr isә isim vә feil morfoloji әlamtlәrinin işlәnildiyi örnәklәr olaraq

işıqlandırılmışdır. Başqa bir sözlә, fonetika vә sintaksis mövzuları morfologiya bәhsinin

içәrisindә öyrәnilmişdir. Bu isә XI-XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәlәrinә görә әrәb vә

türk dillәrindә yazılan qrammatika kitablarının әsas elmi-metodiki özәlliklәrindәn biri olmuşdur.

2.2.1.4. Molla Sâlihin “Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-Kıtai’l-Ahmediyye fil-Lûgat-it-

Türkiyye” adlı әsәri

Sözügedәn kitabı Besim Atalay әrәb dilindәn türk dilinә çevirmiş vә 1949-cu ildә

İstanbulda yayınlatmışdır. Kitab orta әsrlәrdә, Misir vә Şimali Afrika torpaqları Osmanlı

dövlәtinin әlinә keçdikdәn sonra yazılmışdır. Kitabın әlimizdә iki nüsxәsi vardır. Birinci

nüsxәnin surәti Misirdә hicri tarixi ilә 1047-ci ildә çıxarılmışdır. Әsәrin müәllifi Molla Salih

Misirdә Әşrәfiyyә mәdrәsәsindә müdәrris, yәni müәllim olmuşdur. Bu kitab әrәblәrә vә daha çox

o vaxt Misiirin qazisi olan şәxsin Әhmәd adındakı oğluna türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә

yazılmışdır. Kitab dörd böyük bölmәdәn ibarәtdir. Birimci bölmәdә feillәrdәn, ikinci bölmәdә

isimlәrdәn, üçüncü bölmәdә әvәzliklәrdәn, dördüncü bölmәdә әrәb dilindәn türk dilinә keçmiş

ortaq sözlәrdәn bәhs edilir. Kitabın sonunda isә türk dilindә danışıq mәtnlәri vә cümlә qurma

138

örnәklәri verilmişdir ki, bu da o vaxta qәdәr hәr hansı bir qrammatika vә ya dәrs kitabında yer

almamışdır (Molla Salih 1949: 3-6).

2.2.1.5. “Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” (Türk dilinә zәrif hәdiyyә) adlı

әsәr

Sözügedәn әsәrin yazıldığı tarix vә müәllifi mәlum deyildir. Qeyd etmәk lazımdır ki,

“Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” adlı әsәrin yeganә nüsxәsi İstanbulda Bәyazıt

camisinin yanındakı Vәliddin Әfәndi Kitabxanasında 3092 nömrә ilә mühafizә olunur. Hәmin

әsәr XIII-XV yüzillәrdә Şimali Afrikada, Suriyada vә Fәlәstindә geniş yayılmış vә tәxminәn 250

il hökmranlıq sürmüş Mәmlük Sultanlığı vә ya başqa bir adı ilә Kölәmәnlәr sülalәsinin vә

ardıcıllarının rәsmi dövlәt dilinin qrammatikası haqqındadır. Hәmin dil isә, mәlum olduğu kimi,

Qıpçaq türkcәsi olmuşdur. Әsәr әrәblәrin türkcә öyrәnmәsi mәqsәdilә vә әrәb dilindә yazılmışdır.

Bu qrammatika kitabı haqqına elm alәminә ilk mәlumatı Fuat Köprülü 1922-ci ilin iyun ayında

bir Macar jurnalına yazdığı mәqalәsindә vermişdir (Atalay 1945: 11). Bundan sonra hәmin kitab

türkoloqların diqqәtini özünә cәlb etmişdir. Sözügedәn qrammatika kitabı Besim Atalay

tәrәfindәn 1945-ci ildә türk dilinә tәrcümә olunmuş vә 1945-ci ildә yayınlanmışdır. Kitabı

sonralar E. İ. Fazılov vә M. T Ziyaeva әrәb dilindәn “Изысканный дар тюркскому языку”

(1978) adı ilә rus dilinә tәrcümә etmişlәr. Әsәr әsas etibarilә iki hissәdәn tәşkil olunur. Birinci

hissә 78 sәhifәlik bir lüğәtdәn ibarәtdir. İkinci hissә isә türk dilinin vә ya qıpçaq türkcәsinin

qrammatikası haqqındadır (Atalay 1945: 15). Birinci hissәdә “Әsirgәyәn, yarğılayan Tanrının

adıyla! Tanrım yardım et!” başlığı altında öncә bu әsәrin hansı mәqsәdlә yazıldığı, qıpçaq

dialektindә hәrflәrin sayı vә әrәb әlifbası ilә yazılışı göstәrilir. Sonra isә isimlәr vә feillәr olaraq

qığçaq dialektindәki sözlәrin müxtәlif tematik mövzulardakı lüğәti verilir (Atlay 1945: 5-44).

Kitabın qrammatika hissәsi Besim Atalayın tәrcümәsindә 57 sәhifәlik bir yer tutur.

Burada, hәr şeydәn öncә, müәyyәnlik vә qeyri-müәyyәnlik anlayışları dövrün qrammatik diskurs

ortamında izah edilir vә müxtәlif qrammatik kateqoriyaları bir-birindәn ayıran fәrqlәr dә “ayrım

vә ya ayırma, ayrılma” adı altında göstәrilir. Kitabın qrammatika hissәsindә әn çox tatar

diyalektindәn vә bәzәn dә türkmәncәdәn konkret örnәklәr gәtirilir. Hәmin örnәklәrә әsasәn

qarışıq xarakterli linqvistik-filoloji açıqlanmalar verilir. Hәmin açıqlanmalar da әsasәn aşağıda

göstәrilәn nitq hissәlәri vә müәyyәn qrammatik kateqoriyalar haqqında olur:

139

-Әvәzliklәr, zәrflәr, feli sfәtlәr, felin mәchul vә qayıdış şәkillәri, mәsdәrlәr, felin әmr

şәkli, inkarlıq kateqoriyası, felin keçmiş vә gәlәcәk zamanları;

-Tәsirli vә tәsirsiz feillәr, sual şәkillәri, şәrt әdatı vә digәr әdatlar, kәmiyyәt kateqoriyası,

mübtәda vә xәbәr vә s.

-Bağlayıcılar, söz yaradıcılığı vә ya isimdәn feil düzәldilmәsi, nida vә s. (Atalay 1945:

75-131).

Kitabın qrammatika bölmәsi әrәb dilçiliyi mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn nitq hissәlәrinin

isim//feil//әdat tәsnifilәndirilmәsi kontekstindә yazılmışdır. Bununla bәrabәr, hәmin bölmәdә

sadәcә isimlәr, feillәr vә әdatlar deyil, demәk olar ki, bütün nitq hissәlәrinin ayrı-ayrı morfoloji,

bәzәn dә sintaktik özәlliklәri haqqında sistemsiz olaraq mәlumat verilmişdir.

2.2.1.6. “El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye” (Türk dili

qaydalarının tәsbit olunması vә bütünü) adlı әsәr

XV yüzilin әvvәllәrindә Qahirәdә yazılan bu әsәrin müәllifi elm alәminә mәlum deyildir.

Әsәrin tәk әlyazması İstanbulda Süleymaniyyә kitabxanasının Seyid Әli Paşa bölmәsindә, 2659

nömrәli kataloqda saxlanılır. Hәmin nüsxә 1928-ci ildә Fuad Köprülünün “Ön söz”ü ilә Kilisli

Rüfәt Bilgә tәrәfindәn Tirkiyyat İnstitutunda yayınlanmışdır. Kilisli Rüfәt yayınında mәtnin

orijinalını olduğu kimi vermişdir. Macar tәdqiqatçısı S. Teleqdi Kilisli Rüfәtin nәşrinә

әsaslanaraq әsәrdәki bәzi qrammatik bilgilәri vә içindәkilәri Alman dilinә tәrcümә edәrәk çap

etdirmişdir (Hacıeminoğlu 1997: 17; Toparlı, Çögenli, Yanık 1999: 3). Әn son olaraq M. Sadi

Çögenli ilә Nevzat Yanık sözügedәn әsәrin әrәbcә mәtnini türk dilinә tәrcümә etmişdir. R.

Toparlı isә әsәrin Türk dilinin qrammatikasına uyğun bir şәkildә redaktәsini edәrәk Türk Dil

Qurumunda yayınlatmışdır (El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye 1999).

Kitabda әsas nitq hissәlәri kimi isim vә feillәrlә bәrabәr, şәkilçilәr dә öyrәnilmişdir. Türk

dilindә sözügedәn nitq hissәlәrindәn әn işlәk olanının feil olduğu vurğulanmış vә kitabın birinci

bölmәsindә felin şәkillәri vә ayrı-ayrı şәkilçilәri üzәrindә durulmuşdur (El-Kavânînü’l-Külliyye

Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye 1999: 5; 6-34). Kitabın ikinci bölmәsindә isim vә onunla hәmhüdut

kateqoriyalar, mәsәlәn әvәzlik, mübtәda, tamamlıq, izafәt hadisәsi, söz birlәşmәlәri vә bunlarla

bağlı olaraq da tabe söz tabe edәn söz münasibәtlәri öyrәnilmişdir (1999: 35-84). Kitabın üçüncü

bölmәsindә isә -r4

-t4, -dır

4 leksik-qrammatik morfoloji әlamәtinin vә -r

4 geniş zaman, -ma

2

inkarlıq vә -sa2 şәrt şәkilçilәrinin feil sistemindәki yeri örnәklәrlә göstәrilmişdir (1999: 85-96).

140

2.2.1.7. “Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye” (Türk dilinin parlaq incisi)

adlı әsәr Mәmlüklәr Sultanlığı dövründә (1250-1517) Türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә әrәbcә-

türkcә bir lüğәt olaraq yazılan kitablardan biridir. Bu әsәrin orijinal әlyazması Florensiyadakı

“Medicea Bibliotheca Laurenziana”da “Orient 130” nömrәsi ilә qeyd olunmuşdur. A.

Zaynçkovski 1963-cü ilin sentyabr ayında Venedikdә keçirilәn II Millәtlәrarası Türk Sәnәtlәri

Konqresindә iştirak etmәk üçün İtaliyaya getdiyi vaxt orada Şәrq әlyazmalarına baxarkәn hәmin

әsәri tapmışdır. O, hәmin әsәri 1965-ci ildә Varşavada “Rocznik Orientalistyczny” jurnalında iki

mәqalә halında yayınlatmışdır (Hacıeminoğlu 1997: 17). Bununla bәrabәr, A. Zaynçkovskinin

Qıpçaq Türkcәsi әsasında sözügedәn lüğәtә dair yazdığı digәr araşdırmaları da vardır (Ed-

Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye 2003: 9-109). Sözügedәn әsәri Türk dilindә “Ön

söz”ü, “Biblioqrafiya”sı, “Qıpçaqca-Türkcә” lüğәti vә “İndeks”i ilә bir mükәmmәl kitab olaraq

Rәcәb Toparlı çapa hazırlamış vә Türk Dil Qurumunda yuxarıda göstәrilәn adı ilә yayınlatmışdır

(2003).

2.2.2. Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә aparılmış linqvistik işlәr

Ümumtürk dilinә vә ya türk dillәrinә, özәlliklә dә Osmanlı türkcәsinә dair sözügedәn

dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn daha XV-XVIII yüzillәrdә latın, italyan, fransız, alman vә s.

Avropa dillәrindә kitablar yazılmışdır. Hәmin kitabların mәtnlәri çox vaxt latın hәrflәri vә uyğun

transkripsiya ilә hazırlanmışdır. “Bu metinler Osmanlı devleti ile daha çok ticari ve siyasi

ilişkilerde bulunan devletlerin mensubiyetinde olan kimselerin XV. yüzyıldan itibaren

hazırladıkları sözlük ve gramer kitablarından ibarettir (Kartallıoğlu 2011: 26).

Ancaq Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә ayrı-ayrı konkret türk dillәri vә

dialektlәrinә dair daha mükәmmәl qrammatika kitablarının yazılmasına vә digәr hәr cür linqvistik

xarakterli araşdırmaların sistemli olaraq aparılmasına türkoloji dilçilikdә XIX yüzildәn etibarәn

başlanılmışdır.

Avropada türkcә haqqında ilk qrammatika kitablarından birini Hieronymus Meqiser adlı

Ştuqqartlı bir alman latın dilindә yazmışdır. Sözügedәn әsәr Avropanın klassik qrammatika

kitablarının tәrtip olunma prinsiplәrinә әsasәn hazırlanmış vә 1612-ci ildә yayımlanmışdır.

Kitabda türkcәnin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqli dil özәllәklәri müәyyәnlәşdirilmiş vә nitq

hissәlәri qrammatik kateqoriyalara әsasәn aşağıdakı sıralanma ilә tәsvir olunmuşdur:

141

1. İsimlәrin hallanması;

2. Sifәtin müqayisә dәrәcәlәri;

3. İsimlәrin düzәldilmәsi vә ya söz yaradıcılığı;

4. Say adları;

5. Әvәzliklәr;

6. Feil;

7. Feillәrin tәsriflәnmәsi;

8. Mәlum növ (passivum);

9. Feillәrin düzәldilmәsinә dair qeydlәr;

10. Feli sifәtlәr;

11. Zәrflәr;

12. Әdatlar;

13. Bağlayıcılar;

14. Nidalar.

Sözügedәn qrammatika kitabında 220 atalar sözü vә deyim dә yer almaqdadır ( Dilaçar:

1971).

Belәliklә, XIX yüzildәn etibarәn türk dili haqqına Hind-Avropa dillәrinin qayda-

qanunlarına әsasәn müxtәlif qrammatika kitabları sistemli olaraq yazılsa da, әrәb dilçilik

mәktәbinin әnәnәlәri türkoloji dilçilikdә XX yüzilin әvvәllәrinә qәdәr davam etmişdir. Hәmin

dövrdә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәri baxımından türk dilindә yazılmış ilk qrammatika

kitablarından biri olmaq etibarilә Hüseyn Cahidin “Türkcә sәrf vә nәhv” adlı әsәri diqqәti çәkir.

Hәmin kitab özündәn sonrakı türkcә yazılan qrammatika kitablarının hazırlanmasında ciddi bir

elmi mәnbә rolunu oynamışdır (Cahit 2000: 9).

2.2.2.1. XIX yüzil vә XX yüzilin ilk qәrinәsindә әnәnәvi-tәsviri dilçilik yöntәmi ilә

yazılmış dil vә qrammatika kitabları

Sözügedәn dövrdә Avropada, Osmanlı İmeratorluğunda vә çar Rusiyasında hәm әrәb,

hәm dә latın mәnşәli dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә әsasәn qrammatika kitabları yazılmış vә

müxtәlif etimoloji lüğәtlәr tәrtib olunmuşdur. Türk yazılı abidәlәrinin kәşf olunması vә deşifrә

olunaraq oxunması işi isә bütün dünyada hәmin dövrün başlıca filoloji-tarixi hadisәlәridәn biri

kimi qiymәtlәndirilmişdir (Кoнoнoв 1982: 12-108). Bununla bәrabәr, renesans dönәmindәn

142

sonrakı dünyada dilçilikdә gerçәklәşәn yeni elmi-filoloji axınların da türkoloji dilçiliyin

inkişafına çox böyük tәsiri olmuşdur. Mәhz hәmin tәsir nәticәsindә türk әdәbi dillәri vә

dialektlәri haqqında rus, fransız vә alman dillәrindә yazılmış daha әhatәli elmi-filoloji әsәrlәr

meydana çıxmışdır. Belә ki, türkoloji dilçilikdә müxtәlif dilli etimoloji lüğәtlәr tәrtib olunmuş,

geniş hәcmli tәsviri xarakterli qrammatika kitabları yazılmış vә digәr çox önәmli linqvistik

araşdırmalar aparılmışdır (Будагoв 1869, 1871; Radloff 1882; Aшмарин 1903; Катанoв 1903;

Deny 1921).

Sözügedәn türkoloji dilçilik әsәrlәri, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, başlanğıcda әn çox

tatar dili, türk-tatar dili, türk dili terminlәri ilә vә ya keçmiş Çar Rusiyasında yaşayan müxtәlif

türkdilli xalqların әdәbi dillәri vә dialektlәrinin adları ilә adlandırılmışdır. Rusiyanın elmi-filoloji

mәrkәzlәrindә hazırlanan türkoloji dilçilik әsәrlәri әsas etibarilә rus dilindә qәlәmә alınmışdır.

Qәrbi Avropada türk dillәri vә dialektlәrinә dair aparılan linqvistik işlәr isә daha çox alman vә

fransız dillәrindә yazılmışdır. Bununla bәrabәr, XIX yüzilin sonları vә XX yüzilin әvvәllәrindәn

etibarәn sözügedәn әsәrlәr müxtәlif türk әdәbi dillәrindә dә işıq üzü görmәyә başlamışdır. Belә

ki, Osmanlı, Azәrbaycan, qazax-qırğız, özbәk (cağatay) vә tatar türkcәlәrindә dә müxtәlif

mәzmunlu türkoloji dilçilik әsәrlәri vә daha çox qrammatika kitabları yayımlanmışdır (Kononov

1982: 109-129; Deny 1921; Cahit 2000 vb.).

Sözügedәn әsәrlәrdә әn çox türkoloji dilçiliyin fonetika, qrammatika, leksika,

leksikoqrafiya vә dil tarixinә aid olan aşağıdakı ümumi vә özәl mövzuları tәsviri vә tarixi-

müqayisәli yöntәmlәrlә işlәnilmişdir:

-Türk dili qrammatikasının әsas sәviyyәlәri vә ya şöbәlәri;

-Fonemlәrin, morfemlәrin, söz birlәşmәlәrinin vә qruplarının, cümlә quruluşlarının

fonetik vә fonoloji, morfoloji vә sintaktik özәliklәrinә görә müәyyәnlәşdirilmәsi;

- Lüğәt tәrkibinin vә ya sözlәrin, frazeologizmlәrin, atalar sözlәri vә mәsәllәrin leksik

vә leksikoqrafik olaraq tәsvir olunması;

-Qәdim türk dili abidәlәrinin vә ya mәtnlәrinin tәsbit olunması, oxunması, araşdırılması

vә hәrtәrәfli olaraq öyrәnilmәsi.

Sözügedәn dövrdә türkoloji dilçiliyә dair müxtәlif müәlliflәr vә yaradıcı kollektivlәr

tәrәfindәn hazırlanan vә yayımlanan kitabların içәrisindә Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin

ümumi qrammatikası” (1846), Otto Böthlinqkin “Yakut dili haqqında” (1851), “Altay dilinin

qrammatikası” (1869) vә P. M. Melioranskinin Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası” (1894-

143

1897) adlı әsәrlәri xüsusi bir yer tutur. Çünki hәmin kitablar yuxarıda sözügedәn qrammatik

mövzuların öz dövründә müqayisәli vә tәsviri olaraq hәrtәrәfli öyrәnilmәsinә görә öncәki uyğun

әsәrlәrdәn seçilir. Türk dillәrinin fonetik quruluşunun әsas özәliklәri ilk dәfә olaraq hәmin

әsәrlәrdә işıqlandırılmışdır. Mәsәlәn, saitlәrin vә samitlәrin sıralanması, ahәng qanunu, dodaq

ahәngi, assimilyasiya, vurğu, hecalanma kimi fonetik qanunlar vә hadisәlәr haqqında geniş vә

sistematik mәlumat “Altay dilinin qrammatikası” vә P. M. Melioranskinin “Qazax-qırğız dilinin

qısa qrammatikası” kitablarında yer almışdır. Ümumtürk morfeminә, söz birlәşmәsi vә cümlә

quruluşlarına dair ümumi linqvistik tәsvirlәr vә nitq hissәlәrinin tәsnifi “Altay dilinin

qrammatikası”, “Qazax-qırğız dilinin qısa qrammatikası” kitablarında, Mirzә Kazım bәyin vә O.

Böthlinqkin yuxarıda göstәrilәn әsәrlәrindә öyrәnilmişdir.

2.2.2.1.1. Mirzә Kazım Bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası.

Azәrbaycan lәhcәsi ilә” (1846) adlı kitabı

Mirzә Kazım bәyin sözügedәn qrammatika kitabı üç bölmәdәn ibarәtdir:

1. Әlifba, hәrflәrin tәlәffüzü vә nitq hissәlәri olaraq isim, sifәt, say vә әvәzlik;

2. Feil, qoşma, zәrf, bağlayıcı, nida;

3. Söz birlәşmәsi vә digәr söz qrupları vә hәr cür söz vә cümlә birlәşmәlәri vә ya

sintaksis.

Bu әsәrdә öz dövrünün Osmanlı türkcәsi morfologiyası vә sintaksisinin quruluşu

Azәrbaycan türkcәsi vә tatar türkcәsnin vә onların müxtәlif dialektlәrinin uyğun dil sәviyyәlәri

ilә müqayisәli olaraq örnәklәrlә çox geniş tәsvir olunmuşdur. Kitab, tәbii ki, Hind-Avropa

dilçiliyi әnәnәlәrinә görә tarixi-müqayisәli vә tәsviri-linqvistik yöntәmlәrlә yazılmışdır. Ancaq

Mirzә Kazım bәy bir şәrqşünas vә öyrәndiyi dillәrin bilavasitә daşıyıcısı olduğu üçün sözügedәn

kitabında qәrb vә şәrq filologiyası әnәnәlәrindәn bir yerdә uğurla istifadә edә bilmişdir. Әsәrdә

Fransız dilçisi Joberin qrammatika vә sintaksis modeli әsas götürülmüşdür27

. Ancaq sözügedәn

modelin türk dillәrinin sintaktik quruluşunun tәsvir olunmasında әsas götürülmәsi sonralar

türkoloji dilçililikdә yanlış tәsniflәndirmәlәrә, uzun vә mәzmunsuz mübahisәlәrә yol açmışdır.

27

Ancaq Joberin cümlәlәrin sintaktik quruluşuna dair nәzәri görüşlәri ümumtürk dilinin bәzi qrammatik qaydalarının

Mirzә Kazım bәy tәrәfindәn tәsvir edilmәsindә yetәrli olmamışdır. Çünki Joberin görüşlәri bir flektiv dil olan

fransızcanın sintaktik quruluşuna görә irәli sürülmüşdü vә hәm flektiv, hәm dә aqqilütinativ quruluşlu dillәrin

materiallarına әsaslanmırdı. Bir sözlә, hәmin görüşlәr tipoloji-müqayisәli sәciyyә daşımırdı.

144

Bu, özünü әn çox müәyyәn vә qeyri-müәyyәn söz birlәşmәlәrinin vә mürәkkәb cümlәlәrin

öyrәnilmәsindә göstәrmişdir. Sözügedәn mübahisәlәr, hәr şeydәn öncә, feli sifәt, feli bağlama,

mәsdәr vә bәzi qoşmalı sintaktik konstruksiyaların mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәsi (clause)

olaraq müәyyәnlәşdirilmәsilә bağlı olmuşdur. Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi

qrammatikası” adlı әsәrindә fonetika bölmәsi hәcm etibarilә çox qısadır. Hәmin bölmәdә türk

dilinin önәmli fonetik hadisәlәri, ahәng qanunu vә dodaq ahәngi mövzularına heç toxunulmamış,

fonemlәrdәn hәrflәr olaraq bәhs edilmişdir (Kononov 1982: 229-231; 301). Bütün bunlara

baxmayaraq, Mirzә Kazım bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” adlı kitabı ümumtürk

dilinin fonetikası, morfologiyası vә sintaksisi haqqında tәsviri vә tarixi-müqyisәli dilçilik

yötәmlәrilә yazılan geniş hәcmli bir әsәr olaraq türkoloji dilçiliyin tarixindә özünәmәxsus bir yer

tutmaqdadır.

2.2.2.1.2. Otto Böthlinqkin “Yakut dili haqqında: qrammatika, mәtn vә lüğәt”

(1851) adlı kitabı

Sözügedәn kitab sadәcә türkologiya fәnni nöqteyi-nәzәrindәn deyil, ümumi müqayisәli

dilçilik elmi baxımından da dilçilik tarixindә çox böyük önәm daşıyır. Buna görә hәmin әsәr

sonrakı dövrlәrdә türkoloji dilçilik sahәsindә dә bir elmi mәnbә rolunu oynamışdır. Bu әsәr, hәr

şeydәn öncә, yakut dilinin ilk elmi qrammatikasıdır. Әsәrdә ümumtürk dilinin ayrıca bir müstәqil

qolu olaraq nüәyyәnlәşdirilә bilәn yakut (saha) dilinin fonetik vә qrammatik quruluşunun geniş

linqvistik tәsviri verilmişdir. Bununla bәrabәr, kitabda ayrı-ayrı yakutca mәtnlәr vә 4600 sözdәn

ibarәt olan “Yakutca-almanca lüğәt” dә yer almaqdadır. Burada yakut dilinin fonetik vә

qrammatik quruluşu hәm digәr türk dillәri vә dialektlәri, hәm Ural-Altay dillәrindәn sayılan

monqol vә tunqus-mancur dillәrinin materialları ilә öz dövrünün linqvistik hadisәlәri vә

gәlişmәlәri kontekstindә müqayisәli öyrәnilmişdir. Әsәr alman dilindә yazılmış vә çox sonralar

rus dilinә tәrcümә olunmuşdur.

2.2.2.1.3. “Altay dilinin qrammatikası” (1869) adlı kitabı haqqında

Sözügedәn kitabın üzәrindә әsәrin kimin tәrәfindәn yazıldığına dair hәr hansı bir

mәlumat verilmәmişdir. Sadәcә kitabın Altay missionerlәri tәrәfindәn hazırlandığı göstәrilmişdir.

Ancaq hәmin kitabın dilçi N. İ. İlminski, türkoloq V. İ. Verbitski vә bir din xadimi olan M. A.

145

Nevski tәrәfindәn hazırlandığı28

türkoloji dilçilikdә artıq çoxdan tәsbit olunmuşdur (Kononov

1982: 291- 292). Bu әsәr öncәki oxşar qrammatika kitablarından bir çox quruluş özәlliklәri vә

elmi-üslubi sistematikliyi ilә fәrqlәnir. Saitlәrin vә samitlәrin istәr artikulyasiyaya, istәrsә dә

fonetik funksionallığa görә sistemli tәsnifi, sözdә vә cümlә sıralanmalarındakı vurğu haqqında

biliklәr türkoloji dilçilikdә ilk dәfә olaraq bu kitabda yer almışdır. Nitq hissәlәri burada isim, sifәt

vә zәrf olaraq sintaktik funksionallığına görә tәsnif olunmuşdur. İç//dış//yan//ön vә s. morfemlәr

hallana bilәn sözlәrlә işlәnilәn kömәkçi adlar olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir. Bununla bәrabәr,

sözügedәn qrammatika kitabında felin tәrz kateqoriyası üzәrindә dә durulmuş, tәyini söz

birlәşmәlirinә dair geniş mәlumat verilmiş, feli sifәt vә feli bağlama tәrkiblәri mürәkkәb

cümlәlәrin komponentlәri olaraq xarakterizә olunmuşdur.

2.2.2.1.4. P. M. Melioranskinin “Qazax-qırğız dilinin qrammatikası” (1894-1897)

adlı kitabı haqqında

Sözügedәn әsәrin birinci cildini “Fonetika vә etimologiya”, ikinci cildini isә “Sintaksis”

bölmәlәri tәşkil edir. P. M. Melioranski bu әsәrini 1869-cu ildә yayımlanan “Altay dilinin

qrammatikası” kitabı örnәyinә görә hazırladığını göstәrmişdir. Onun istәr bu әsәri ilә, istәrsә dә

digәr “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1890), “Gültәkin abidәsi haqqında”(1899) kimi digәr

әsәrlәri ilә türkologiya elminin sonrakı inkişaf dövrlәrindә linqvistik bir kontekstin yaranmasının

yolu açılmışdır (Kononov 1982: 271-272; 303).

2.2.3. XX yüzildә türkoloji dilçilik әsәrlәri

Sözügedәn türkoloji dilçilik әsәrlәri Sovetlәr Birliyindә, Avropada, Amerikada,

Türkiyәdә vә dünyanın digәr bölgәlәrindә әsas etibarilә әnәnәvi dilçilik metodları ilә tәsviri

olaraq yerinә yetirilmişdir. Bununla bәrabәr, oxşar linqvistik әsәrlәr müxtәlif türk әdәbi dillәri vә

dialektlәri vә bir-birinә qohum olmayan digәr dillәrin materialları ilә dә müqayisәli

hazırlanmışdır. Daha doğrusu, hәmin әsәrlәr müqayisәli-tarixi, müqayisәli-coğrafi vә müqayisәli-

28

Bunların hәr üçü xristian missioneridir (Eren 1998: 331). Onların yazdığı bu kitab türkoloji dilçilikdә

qrammatikaya aid bir çox mövzunun ilk dәfә olaraq işıqlandırılması ilә bilinmәkdәdir. Ancaq göstәrilәn әsәr, hәr

şeydәn öncә, öz dövründә hәlә yazısı belә olmayan türk dialektlәrinin müstәqil linqvistik kontekstdә ayrıca dillәr

olaraq öyrәnilmәk istәndiyi ilә dә diqqәti çәkir. Bu isә o demәkdir ki, sözügedәn әsәrdә bütövlükdә türk dialektlәri

vә ayrılıqda Altay türkәcәsi ayrı-ayrı müstәqil dillәr olaraq işıqlandırılmışdır. Buna görә dә hәmin dövrdә oxşar

qrammatik işlәrin ortaya çıxması ilә bağlı olaraq yaranan “Missionerlik qrammatikası” ifadәsi bu gün çox böyük

maraq doğurur. Bu baxımdan hәmin ifadә vә ya qavram türkoloji dilçiliyin tarixindә ayrıca olaraq öyrәnilmәlidir.

146

tipoloji dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmışdır (Муcaeв., Пoкрoвcкaя., Ceвoртян., Гaджиeвa.,

Юлдaшeв., Бacкaкoв., Кoвшoвa., Тeнишeв., Лeвитcкaя., Иcxaкoвa., Aшнин 1972: 3-19;

Кoнoнoв 1974: 5-12; Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:3-22).

Sintaktik quruluşa dayalı dilçilik metodları ilә bәrabәr, dilçilikdә funksiyaya,

konseptuallığa vә informasiya texnolgiyalarına söykәnәn yeni linqvistik yöntәmlәr dә ortaya

çıxmışdır. Onların türk әdәbi dillәrinә bu vә ya digәr şәkildә tәdbiq edilmәsi isә, yuxarıda

göstәrildiyi kimi, türkoloji dilçiliyin son inkişaf dövrlәrindә özünü göstәrir. Bu baxımdan bәzi

müәlliflәrin universal sәciyyәli sistematik linqvistik yöntәmlәrlә yazılan bәzi әsәrlәrindәn

(Эргувaнлы 1987: 299-310; Юxaнcoн 1987: 398-425; Uzun 2000) keçәn әsrdә bir elmi-metodik

vasitәçilik rolunun oynanılması gözlәnilirdi. Bu rol türkoloji dilçilkdә әnәnәvi dilçiliklә koqnitiv-

informativ sәciyyәli linqvistik yöntәmlәrin tәtbiqi arasında bir keçid mәrhәlәsinin vә

bağlantıların yaradıla bilmәsindәn ibarәt idi.

Qeyd olunmalıdır ki, belә bir vәzifә göstәrilәn dilçilik әsәrlәrindә yerinә yetirilә

bilmәmişdir. Çünki, sözügedәn linqvistik әsәrlәrdә türk dillәrinin özünәmәxsus olan bir çox

önәmli fonetik, qrammatik, leksik vә leksikoqrafik özәlliyi lazımi sәviyyәdә dәrk olunmamışdır.

Bunlar, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dilinin әsas vә kömәkçi morfemlәrinin postpozisiyonda bir-

birinә artırılması, sözlәrin söz yaradıcılığı әsnasında birlәşә bilmәsi vә sәslәrin interpozisyonda

qaynaşa bilmәsi ilә geçәklәşәn funksionallıqla şәrtlәnir. Söz birlәşmәlәri, cümlә vә mürәkkәb

sintaktik bütövlәrdә isә söz sırasının simmetrik vә asimmetrik sәciyyәli sıralanması da hәmin

әsәrlәrdә ümumtürk dilinin lazımi sәviyyәdә dәrk olunmayan özәlliklәrindәndir (Musaoğlu

2004ç: 30-32). Sözügedәn dönәmdә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri bir çox halda dilçilik elminin

ümumi qayda-qanunlarına әsasәn işıqlandırılmır. Onların obyektiv olaraq deyil, çox vaxt

ümumtürk dilinә qohum olmayan ayrı-ayrı xarici dillәrin araşdırılması yöntәmlәri ilә subyektiv

olaraq öyrәnilmәk istәndiyi müşahidә olunur (Musaoğlu 2004c:2145-2147). Bu isә türkoloji

dilçiliyә aid aparılan әnәnәvi, yeni vә әn yeni linqvistik işlәrin arasında sistemli vә düzgün bir

bağlantının qurulmasını böyük bir ölçüdә bu gün dә әngәllәmәkdәdir. Sözügedәn әngәllәrin

ortadan qaldırılması isә türkoloji dilçiliyә dair linqvistik sәciyyәli aparılan bütün işlәrin bir yerdә

qiymәtlәndirilmәsi, yanlışlıqların vә tutarsızlıqların obyektiv olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi ilә

mümkün ola bilәr.

Türkoloji dilçiliyә dair işlәr lap әvvәldәn әnәnәvi xarakterli müxtәlif linqvistik

yöntәmlәrin türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin materiallarına bir yerdә tәtbiq olunması ilә yerinә

147

yetirilmişdir. XX yüzildә dә әsas etibarilә öncәki yüzildә başladılmış olan dil vә qrammatika üzrә

aparılan işlәrin hәyata keçirilmәsi vә getdikcә genişlәndirilmәsi bu vә ya digәr şәkildә davam

etdirilmişdir. Bu baxımdan türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin bir çoxunun qrammatika kitabları

daha XX yüzilә qәdәr yazılmamışdı. Sadәcә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, Türkiyә (Osmanlı)

Azәrbaycan, tatar, yakut (saha), Altay, qazax, Çuvaş vә tuva türkçәlәrinin qrammatika kitabları

ayrıca olaraq bu vә ya digәr şәkildә yayımlanmışdı. XX yüzildә isә bir çox türk dilinin

qrammatik quruluşuna dair ilk kitablar hazırlanmışdır. Bunlardan bәzilәrinin adını, yuxarıda da

göstәrildiyi kimi, türk dillәrinә aid yazılmış örnәk kitablar olaraq aşağıda çәkmәk olar:

1. “Qumuq dilinin qrammatikası” vә “Başqırd dilinin qrammatikası” (Дмитриeв 1940;

1948);

2. “Qaraqalpaq dili” (Бacкaкoв 1951; 1952);

3. “Oyrot dilinin qrammatikası”, “Şor dilinin qrammatikası” vә “Xakas dilinin

qrammatikası” (Дырeнкoвa 1940; 1941; 1948);

4. “Karaim dilinin qrammatikası” (Муcaeв 1964);

5. “Qaqauz dilinin qrammatikası” (Пoкрoвcкaя 1964);

6. “Sarı uyğur dilinin quruluşu” vә “Salar dilinin quruluşu”(Тeнишeв 1976a; 1976b);

XX yüzilә qәdәr türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinin әsas etibarilә fonetikası, qrammatik

quruluşu, hәmin quruluşun müxtәlif linqvistik özәlliklәri vә lüğәtçilik sahәsi öyrәnilmişdir.

Bununla bәrabәr, göytürk, әrәb vә uyğur yazısı ilә yazılan qәdim әdәbi abidәlәrin vә әsәrlәrin dili

vә mәtnlәrinin oxunmasına dair dә çox iş görülmüşdür. XX yüzildә isә durum fәrqlidir. Bu

yüzildә artıq bütövlükdә türk әdәbi dillәrinin vә ayrılıqda onların hәr birinin funksional olaraq

işlәnilmә sahәlәrinin öyrәnilmәsi gündәmә gәlmişdir. Belә ki, danışıq dili vә dialektologiyaya

dair müxtәlif işlәr görülmüşdür. Türk әdәbi dillәrindә yazan mәşhur yazıçıların hәr birinin dili vә

üslubu öyrәnilmişdir. Buna bağlı olaraq ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinin tarixlәri vә ümumi dil

tarixi kateqoriyaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Türkoloji dilçilikdә ümumi onomastika, frazeologiya,

semantika, leksikologiya vә leksikoqrafiya sahәlәri; müstәqil fonetika, fonologiya, qrammatika

şöbәlәri vә dilin öyrәnilmәsindә özünü ayrıca olaraq göstәrәn nitq mәdәniyyәti istiqamәti

formalaşmışdır. Bütün bunlarla bәrabәr, türk dillәrindә yazılan vә yuxarıda göstәrilәn digәr fәnlәr

kimi milli filologiya fakültәlәrindә keçilәn “Dilçiliyә giriş” vә “Ümumi dilçilik” kimi kitablar da

ortaya çıxmışdır. Yuxarıda sözügedәn türkoloji fәnlәrә dair müxtәlif türk әdәbi dillәrindә qәlәmә

148

alınan monoqrafiyalara, dәrs kitablarına vә vәsaitlәrinә örnәk olaraq aşağıdakı kitabların adını

çәkmәk olar:

1. H. Baylıyev. “Müasir türkmәn dilinin qrammatikasının qısa kursu” (1948);

2. M. N. Xıdırov. “Türkmәn dilinin tarixindәn materiallar” (1962);

3. S. Cәfәrov. Müasir Azәrbaycan dili: leksiska” (1970);

4. Q. Әbdürrәhmanov., A. Rüstәmov. Qәdim türk dili” (1982);

5. B. Әbülqasımov. XIX әsrin ikinci yarısında qazax әdәbi dili” (1976);

6. A. A. Axundov. “Ümumi dilçilik: dilçiliyin tarixi, nәzәriyyәsi vә metodları” (1988);

7. E. Aqmanov. “Qazax dilinin tarixi sintaksisi” (1986);

8. N. Cәfәrov. “Azәrbaycan türkcәsinin millilәşmә tarixi” (1955);

9. N. Xudiyev. “Radio, televiziya vә әdәbi dil” (2001) vә s.

Ana dillәrindә sistematik olaraq tәlim vә tәdris işlәri aparılmayan türk dillәrinә dair

keçmiş Sovetlәr Birliyindә yayımlanmış әsәrlәr isә әsas etibarilә rus dilindә yazılmışdır (Муcaeв

1964; Рaccaдин 1978).

Türk milli әdәbi dillәrindә hәm nәzәri, hәm dә tәtbiqi türkoloji dilçilik işlәrinin müxtәlif

yerlәrdә yazılmağa vә yayımlanmağa başlanıldığı ümumi tarix türkologiya elmindә әsas etibarilә

XVIII-XIX yüzillәr olaraq qәbul edilir (Banguoğlu 1998: 144). Daha doğrusu, sözügedәn tarixin

biblioqrafik olaraq göstәrilmәsi işi әn çox türk әdәbi dillәrinin XIX yüzildәn etibarәn formalaşan

müxtәlif funksional üslublarının, özәlliklә dә hәmin dillәrdә bәdii üslubların gerçәklәşmәsi

prosesinә dayanır. Buna baxmayaraq, müxtәlif türk әdәbi dillәrinin ayrılıqda başlanğıc tarixlәri

vә bütövlükdә tәşәkkül prosesinin mәrhәlәlәri XV-XVIII yüzillәrә vә hәtta XI-XIV yüzillәrә

qәdәr dә götürülür (Hydyrow 1959; Cыздыкoвa 1984: 20). Bununla bәrabәr, XV yüzilә qәdәr

yazılmış vә yayımlanmış olan әsas yazılı abidәlәrimizin vә müxtәlif әdәbi әsәrlәrimizin fonetik,

qrammatik, leksikoloji vә leksikoqrafik özәlliklәri arasında çox da böyük fәrqlilklәrin olmadığı

da bir hәqiqәtdir. Buna görә dә, fikrimizcә, qәdim (VI-XI yüzillәr) vә orta (XI-XIV yüzillәr)

türk dili olaraq adlandırılan mәrhәlәlәrin әslindә ümumi vә ortaq bir әdәbi dil kontekstindә dәrk

olunması daha doğrudur. Çünki, türk dillәrinin bir-birindәn çox da fәrqli olmayan linqvistik

özәlliklәrlә XIV yüzilә qәdәr ümumi bir әdәbi dil әnәnәsinә sahib olduğu mәşhur türkoloqlar

tәrәfindәn dә ifadә olunur (Бacкaкoв 1986: 42; Hacıeminoğlu 1996: 2). Türkdilli coğrafiyadakı

tarixi әsәrlәrimizin hәr hansı bir türk boyunun olmadığı göstәrilir. Hәmin әsәrlәrin bütün

149

türklәrin ümumi sәrvәti olduğu vә türk boylarının müxtәlif xalqlar olaraq isә XV yüzildәn

etibarәn formalaşdığı digәr bir elmi mәnbәdә dә vurğulanır (Муxaмeдoвa 1973: 7-13).

Belәliklә, türkologiyada başından bәri öncә әnәnәvi, sonra isә müәyyәn bir ölçüdә

struktur vә sistematik xarakterli linqvistik yöntәmlәrlә yazılmış araşdırmalar vә müxtәlif dilçilik

işlәri vardır. Bütün bunları XX yüzildәki elmi-praktik istiqamәtlәri, tәtbiqi yönlәri vә ya әsas

mövzuları ilә aşağıdakı şәkildә qruplaşdırmaq mümkündür.

2.2.3.1. Fonetika vә fonologiyaya dair görülәn işlәr

Ümumtürk dilinin hәm dialektlәr üstü әdәbi dillәrinә, hәm dә dialektlәrinә vә şivәlәrinә

dair fonetik işlәr 1920-ci illәrdәn başlayaraq bir çox türkoloji mәrkәzdә eksperimental metodla da

davam etdirilmişdir. Türk әdәbi dillәri vә onun dialektlәrinin saitlәr vә samitlәr sistemi, ahәng

qanunu, sәs uyumu, assimilyasiya, dissimilyasiya, metateza, proteza, vurğu, intonasiya, heca vә

digәr fonetik qanunlar vә hadisәlәr türkoloji dilçilikdә çox geniş işıqlandırılmışdır. Bütün bu işlәr

hәm әnәnәvi xarakterli fonetik-fonoloji araşdırma üsulları ilә, hәm dә labaratoriyalarda tәtbiq

edilәn yeni eksperimental yöntәmlәrlә yerinә yetirilmişdir. Türk dillәri vә dialektlәrindәn hәr

hansı birinin işlәnilmәsinә bağlı olaraq müәyyәnlәşәn fonemlәrin dil sistemindәki konkret

fonoloji vәzifәlәri vә pozisiya dәyişmәlәri sinxronik vә diaxronik aspektlәrdә tәdqiqata cәlb

olunmuşdur. Sözügedәn araşdırma-öyrәnilmә işlәri daha çox tәsviri, müqayisәli-tarixi vә

müqayisәli-tipoloji yöntәmlәrlә gerçәklәşdirilmişdir (Муcaeв., Пoкрoвcкaя., Ceвoртян.,

Гaджиeвa., Юлдaшeв., Бacкaкoв., Кoвшoвa., Тeнишeв., Лeвитcкaя., Иcxaкoвa., Aшнин 1972:

5-6; Kononov 1974b: 3; Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв.,

Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982:7).

2.2.3.2. Qrammatika: morfologiya, sintaksis vә söz yaradıcılığı sәviyyәsinin

öyrәnilmәsi

Söz yaradıcılığı türk dillәri vә dialektlәrindә bütövlükdә aqqilitünativ vә analitik

üsullarla, ayrılıqda isә felin növ, ismin mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq vә s. semantik-funksional

xarakterli formadüzәldici leksik-qrammatik şәkilçilәri ilә gerçәklәşir. Hәmin proses türkoloji

dilçilikdә hәm paradiqmatik-sintaktik, hәm dә sintaqmatik-leksik özәlliklәri ilә qarşılıqlı olaraq

öyrәnilir. Bu baxımdan ümumtürk dili qrammatikasına dair XX yüzildә görülmüş işlәrdә

әvvәlkilәrә görә araşdırma-öyrәnilmә sahәlәrinin genişlәndiyi vә getdikcә sistematik bir quruluşa

150

çevrildiyi müşahidә olunur. Türk dillәrinin qrammatikasına dair aparılan linqvistik

kateqoriyalaşdırmalar klassik Avropa qrammatikasının modellәri ilә dilin hәm quruluşuna, hәm

dә sisteminә görә müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu kontekstdә dilin qrammatik sistemindә yer alan vә

onun alt qrammatik şәbәkәsini tәşkil edәn hal, mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq, müәyyәnlik vә qeyri-

müәyyәnlik, tәsdiq-inkar, növ, şәkil, şәxs, zaman vә s. kateqoriyalaşdırmaları uyğun morfoloji

әlamәtlәrinә görә tәsniflәndirilmişdir. Üst qrammatik kateqoriyalaşdırmalar olaraq isә

aşağıdakılar müәyyәnlәşdirilmişdir:

-İsim, sifәt, әvәzlik, zәrf, say, feil, yardımçı ad, әdat, qoşma, bağlayıcı, nida vә s. nitq

hissәlәri;

-Tәyini söz birlәşmәlәri, feli tәrkiblәr vә digәr söz qrupları;

-Cümlә vә xәbәr formaları; sadә, mürәkkәb cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütövlәr.

Üst qrammatik kateqoriyalaşdırmalar türkoloji dilçilikdә daha çox sintaktik vә qismәn

dә mәtnlinqvistik özәliklәri ilә işıqlandırılmışdır. Söz yaradıcılığı ümumi dilçilikdә hәm

morfologiya vә leksikologiyada (Aлпaтoв 2004:103), türkoloji dilçilikdә isә daha çox

qrammatikanın bir bölmәsi olaraq öyrәnilmişdir (Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:5). Buna

baxmayaraq, ümumtürk dilinә mәxsus olan normativ, tәsviri vә funksional sәciyyәli mükәmmәl

bir qrammatika kitabının türkoloji dilçilikdә artıq hazırlanıldığı hәlәlik söylәnilә bilmәz.

Çünki istәr Türkiyәdәki tәnzimat vә bütövlükdә Türk dünyasındakı XIX yüzil vә ya

respublika dönәmi öncәsi vә istәrsә dә sonrası türkoloji dilçilik işlәri lap әvvәlindәn latın mәnşәli

Avropa qrammatikasına әsaslanmışdır. Başqa bir ifadә ilә hәmin işlәr sadәcә әrәb, slavyan-rus,

fransız vә ingilis dilçiliyi әnәnәlәrinә deyil, hәm dә çox vaxt söz konusu dillәrin qrammatik

qayda-qanunlarına söykәnmәmişdir. Türkcәyә vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәrinә dayanan vә

onlara görә inkişaf etdirilәn orijinal bir linqvistik metodologiya vә ya dilçilik mәktәbi

olmamışdır.

Bu kontekstdә türk dilinә görә orijinal bir metodologiyanın formalaşdırılması üçün

qrammatikaya dair qavramların (konseptlәrin) vә kateqoriyaların әsas komponentlәri ilә

sistematik olaraq yenidәn qavramlaşdırılması vә detalları ilә kateqoriyalaşdırılması işlәri

başlanılmalıdır. Mәsәlәn:

A. Türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindә söz yaradıcılığının növlәri onların tәrkibini tәşkil

edәn konseptual-leksik komponentlәrin linqvistik-qrammatik göstәricilәri ilә müәyyәnlәşir.

Bunların bir-birindәn leksik-qrammatik fәrqlәri vә ya algılanmaya görә müәyyәnlәşәn fәrqlilik

151

dәrәcәlәri konseptual olaraq müәyyәnlәşdirilmәlidir. Onda türk dillәrindә mürәkkәb söz vә

onların bitişik vә ya ayrı yazılması problemi dә hәll olunacaqdır.

B. İsmin hal, mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq; felin şәkil, tәrz, növ kateqoriyaları;

tәsriflәnmәyәn feli sifәt, feli bağlama, mәsdәr vә digәr kәlmә qruplanmaları, bütövlükdә cümlәlәr

türkoloji dilçilikdә yenidәn tәsniflәndirilmәlidir. Bunlara bağlı olaraq predikativlik-modallıq üst

vә alt sәviyyәlәrinin leksik-qrammatik göstәricilәri konseptual olaraq modellәşdirilmәlidir.

Yalnız o zaman tәrz kateqoriyasının dilin leksik-qrammatik sistemindәki yeri; sadә, mürәkkәb

cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin türkcә mәtndәki sәrhәdlәri açıq olaraq

müәyyәnlәşdirilә bilәr.

2.2.3.3. Leksikologiya, leksikoqrafiya vә frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsi

Sözügedәn dil sәviyyәsi birinci vә ikinci dәrәcәli nominativ adlandırmaları ilә

bütövlükdә söz problemi ilә bağlı olan mәsәlәlәri, ayrılıqda isә söz yaradıcılığını vә dildәki

frazeologizmlәşmә hadisәsini әhatә edir. Söz yaradıcılığı prosesi türk dillәrindә, hәr şeydәn öncә,

şәkilçilәrin sözlәrin kök vә gövdәlәrinә artırılması vә müxtәlif sözlәrin vә qoşa sözlәrin

birlәşәrәk bir mürәkkәb söz әmәlә gәtirmәsi ilә gerçәklәşir. Dildә söz yaradıcılığının qrammatik-

morfoloji formalaşma ilә dә bağlı olaraq isimdәn feil, feildәn isim, isimdәn isim, feildәn feil

düzәldilmәsi hadisәlәri ortaya çıxır. Bütün bunlar vә sintaktik şәkillәnmәlәri ilә növ,

mәnsubiyyәt, tәklik-çoxluq, feli sfәt vә feli bağlama funksionallığının kateqoriyalaşdırmaları hәm

qrammatik, hәm dә leksik parametrlәri ilә öyrәnilir. Bununla bәrabәr, qovuşma, uyuşma vә

birlәşmә semantik diferensiallaşma dәrәcәlәri ilә gerçәklәşәn frazeologizmlәşmә hadisәsi dә

sözügedәn dil sәviyyәsindә işıqlandırılır (Bayramov 1978: 5-27).

2.2.3.3.1. Leksikologiya türkoloji dilçilikdә bir linqvistik şöbә vә ya fәnn olaraq türk

әdәbi dillәri vә dialektlәrinin leksikasına dair aparılmış olan struktur-semantik işlәrin 1960-1970-

ci illәrdә sürәtlәnmәsi ilә formalaşmışdır. Hәmin dilçilik işlәrindә, hәr şeydәn öncә, leksik

vahidlәrin müxtәlif mövzular üzrә üst vә alt semantik qrupları vә uyğun leksik-semantik

kateqoriyalaşmaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrindә әrәb, fars, monqol,

Qafqaz, Fin-Uqor vә digәr Hind-Avropa dillәrindәn, özәlliklә rus dilindәn alınaraq işlәnilәn

alınmaların unifikasiyası vә kodifikasiyası işlәri aparılmışdır. Türk әdәbi dillәri vә

dialektlәrindәn digәr qohum olmayan dillәrә, özәlliklә dә slavyan dillәrinә alınan dil alınmaları

isә leksikologiya vә etimologiya elmlәri baxımlardan öyrәnilmişdir. Leksikologiyaya dair

152

fundamental dilçilik işlәri günümüzә qәdәr hәm sinxronik, hәm dә diaxronik olaraq davam

etdirilmişdir. Dilin leksik tәrkibi onun әdәbi-funksional müstәvidә işlәnilmәsi problemlәri ilә

bağlı olaraq işıqlandırılmışdır. Sözün tәbii quruluşu vә anlamlarına bağlı olaraq türk әdәbi dillәri

vә dialektlәrinin leksikasına dair türk mәnşәli vә alınma leksik tәbәqәlәr müәyyәnlәşdirilmişdir.

Bununla bәrabәr, dildәki ümumi inkişaf vә dәyişmәlәrә görә quruluş vә semantik mütәnasiblik

tәsbit edilmiş, çoxmәnalı sözlәrin vә digәr baş sözlәrin leksik-semantik inkişaf özәlliklәri diqqәt

mәrkәzindә olmuşdur. Termin problemi vә terminlәrlә bağlı olan qavramların qarşılıqlarının

yaradılması vә ya mövcud olanların türk әdәbi dillәrindә düzәldilmәsi vә kodlaşdırılması

gündәmdә hәmişә öz aktuallığını saxlamışdır. Vә türk onomastikasına dair dә bütövlükdә bir çox

iş görülmüşdür (Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв.,

Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982; Бacкaкoв 1986). Nәticәdә bir-birilә qohum, yaxın

qohum vә әn yaxın qohum olan türk dillәrinin sosial-mәdәni xarakterli dil әlaqәlәrinin keçmişә,

indiyә, gәlәcәyә vә “milli öz”ә görә daha geniş bir diskursiv aurada öyrәnilmәsinin yolu

açılmışdır.

Türkoloji dilçilik işlәrinin indiyә qәdәr әsas etibarilә әnәnәvi-tәsviri, tarixi-müqayisәli

vә müqayisәli-tarixi linqvistik yöntәmlәrlә aparıldığı artıq hamıya çox yaxşı mәlumdur. Ancaq

leksik vahidlәrin konseptual olaraq dәrinlәmәsinә öyrәnilmәsindә bu gün artıq yalnız sözügedәn

әnәnәvi sәciyyәli dilçilik metodlarının tәtbiq olunması qәnqәtbәxş deyildir. Hәmin әnәnәvi

yöntәmlәrin tәtbiqi ilә hәm әdәbi dil, hәm dә ümumi dil tarixi baxımından “Әn Yeni Türk Dili

dönәmi” ilә dәyәrlәndirәn ümumtürk dili fenomeninin çağdaş araşdırma-öyrәnilmә şәrtlәri bir-

birinә uyğun gәlmir. Buna görә dә nominativ adlandırmalı leksik vahidlәrin vә ad köçürülmәsi ilә

gerçәklәşәn frazeologizmlәrin öncә konseptual konponentlәrinin göstәricilәri vә ilk örnәklәri

tәsbit edilmәlidir. Bundan sonra isә onların qavramlaşdırılması vә leksik-leksikoqrafik

quruluşları vә frazeologizmlәşmә dәrәcәlәri ilә kateqoriyalaşdırılması lazımdır.

Türkoloji dilçiliyin leksika vә leksikologiya bölmәsindә bu günә qәdәr linqvistik-

leksikoqrafik olaraq görülәn әsas işlәrdәn biri xarici dillәrdәn türk әdәbi dillәrinә keçәn alınma

sözlәrә qarşılıqların tapılması vә ya düzәldilmәsi olmuşdur. Hәmin qarşılıqlar daha çox müxtәlif

türk dili mәnbәlәrindәn, dialektlәrdәn, ağızlardan alınmış vә ya dilin daxili imkanları hesabına

sintetik vә analitik üsullarla düzәldilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, xarici dillәrdәn ümumtürk

dilinә keçәn sözlәrә leksik qarşılıqların tapılması vә düzәldilmәsi işi әn çox Türkiyә türkcәsindә

aparılmışdır. Hәtta digәr türk әdәbi dillәrindә “nәnә” vә “baba” kimi işlәnilәn vә ümumiyyәtlә

153

ümumtürk dili leksikasında var olan sözlәrin qarşılıqları Türkiyә türkәcәsindә Avropa dillәrindәn

kalka yolu ilә alınaraq “babaanne” vә “büyükbaba” şәklindә düzәldilmişdir. Vә ya çağdaş

Türkiyә türkcәsindә Hind-Avropa dillәrinin sintaktik modellәrinә uyğun olaraq “ilxı” yerinә “at

sürüsü, “yüyәn” yerinә isә “at başlığı” da işlәnilir. Digәr türk әdәbi dillәrindә işlәnilәn bir çox

alınma sözlәrin leksikoqrafik modellәri çox zaman öz әsillәrinә uyğun olaraq, heç

dәyişdirilmәdәn, yәni kodifikasiya vә unifikasiya olunaraq işlәnilmişdir. Mәsәlәn, qrammatika,

morfologiya, sintaksis, faks vә s. sözlәr. Ancaq hәmin sözlәr çağdaş Türkiyә türkcәsindә “Dil

bilgisi, şәkil bilgisi, söz dizimi vә bәlgәgeçәr” şәkillәrindә dә işlәnilir. Әqrәbalıq, yaxın vә uzaq

qohumluq, heyvandarlıq vә s. bildirәn sözlәr, ifadәlәr vә terminlәr digәr türk әdәbi dillәrinin

leksikasında bu gün dә öz yerini qoruyub saxlamaqdadır. Belәliklә, müxtәlif alınma sözlәr vә ya

ifadәlәr hәm hәrfiyyәn, hәm olduğu kimi, hәm dә kalka yolu ilә vә semantik olaraq türk dillәrinin

sәs quruluşuna vә qrammatik özәlliklәrinә uyğunlaşdırılmış vә leksikoqrafik olaraq

kodlandırılmışdır. Bu kontekstdә türk dillәrini bir-birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum

әdәbi dillәr vә dialektlәr olaraq formalaşdıran leksikoloji, leksikoqrafik vә digәr oxşar

kateqoriyalaşdırmalara dair türkcә olaraq gәlişdirilәcәk metodologiyaya uyğun bir koqnitiv vә

leksikoqrafik prinsip müәyyәnlәşdirilmәlidir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә hәm dil daxili, hәm

dә dil xarici faktorların tәsirilә diferensiallaşan tәyini söz birlәşmәlәrindәn mürәkkәb sözlәrin

әmәlә gәlmәsi prosesi müәyyәnlәşdirilәcәkdir. Hәmin prinsipә görә dә türk әdәbi dillәri vә

dialektlәrindә ayrıca bir sintaktik-leksikoqrafik kateqoriyalaşma işi tәsbit olunmalıdır. Sözügedәn

kateqoriyalaşma işi Türkiyә türkcәsindә işlәnilәn “söz dizimi, sözdizimi, sözdizim; dil bilimi,

dilbilimi, dilbilim; Türklük bilimi, Türklükbilimi, Türkbilim//Türklükbilim” örnәklәrinә vә digәr

oxşar qrammatik gәlişmәlәrә vә dәyişmәlәrә görә dә aparıla bilәr (Musaoğlu 2002: 178).

2.2.3.3.2. Leksikoqrafiyaya dair aparılan linqvistik xarakterli işlәrin tarixi türkoloji

dilçilkdә Mahmud Qaşqarlının “Divani-lüğәt-it türk” adlı әsәrinә qәdәr uzanıb gedir. Bu şöbә

әslindә türkoloji dilçiçilyin әn inkişaf etmiş sahәlәrindәn biri olaraq da diqqәti cәlb edir. Müxtәlif

lüğәtlәrin tәrtibi prinsiplәrinin inkişaf etdirilmәsi türk leksikoqrafiyasında bu gün dә tam sürәtlә

davam etdirilmәkdәdir. 1990-cı illәrdәn etibarәn türk leksikoqrafiyasında türk әdәbi dillәri vә

dialektlәrinin, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, tәrtib olunmasında yeni bir elmi-linqvistik

mәrhәlәyә qәdәm qoyulmuşdur. İndi artıq, yuxarıda göstәrilәn digәr lüğәtlәrlә bәrabәr, yeni tipli

türkoloji lüğәtlәr dә tәrtib olunmaqdadır. Bunlar hәm ümumi müqayisәli türk dillәri lüğәtlәri,

hәm dә özәl atalar sözlәri, frazeologizmlәr, terminlәr lüğәtlәrindәn ibarәtdir (Musaoğlu 2002:

154

211-217). Dәrsliyin III hissәsindә ikincilәrdәn sinxronik müqyisәli-açıqlamalı lüğәt örnәklәri

olaraq әtrafı bәhs olunur.

2.2.3.3.3. Frazeologiya tәsviri-açıqlamalı vә müqayisәli-tәsviri frazeoloji lüğәtlәri ilә

birlikdә bir türkoloji dilçilik şöbәsi vә ya fәnni olaraq XX yüzildә formalaşmışdır (Musaoğlu

2002: 211-217). Ancaq hәlәlik türk frazeologiyasının ümumi linqvistik prinsiplәri vә

frazeologizmlәrin digәr hәmhüdud dil vahihlәri ilә konkret sәrhәdlәri türkoloji dilçilikdә dәqiq

olaraq göstәrilmәmişdir. Halbuki frazeologizmlәşmәnin qovuşma (фразеологические

сращения), uyuşma (фразеологические единства) vә ya bütövlükdә idiom vә birlәşmә adlı

semantik dәrәcәlәri dilçilikdә çoxdan müәyyәnlәşdirilmişdir (Винoгрaдoв 1977:118-161).

Hәmin semantik-frazeoloji dәrәcәlәrә görә frazeologizmlәrin konseptual-linqvistik tәsviri işi

türkoloji dilçilikdә qәnaәtbәxş sәviyyәdә aparılmamış, türk dillәrinin müqayisәli-açıqlamalı

frazeoloji lüğәtlәrinin tәrtib olunmasına isә başlanılmamışdır. Belә bir vәziyyәt frazeologizmlәrin

türk dilinin digәr şöbәlәri ilә müqayisәdә xarici türkoloqlar vә ya dilçilәr tәrәfindәn lazımi

sәviyyәdә öyrәnilmәmәsinә bağlı olaraq da izah edilә bilәr.

Bu hadisә, hәr şeydәn öncә, bütövlükdә bir dilin frazeologiyasının vә ya onun frazeoloji

tәbәqәlәrinin yalnız hәmin dilin daşıyıcısı tәrәfindәn hәrtәrәfli olaraq öyrәnilә bilmәsi gerçәkliyi

ilә şәrtlәnmәkdәdir. Çünki frazeologizmlәrin әmәlә gәlmәsi, istәr dil sistemindә, istәrsә dә

interaktiv danışıq әsnasında gerçәkliyin dillә ifadәsinә görә ilkin olan vә universal-tipoloji

fenomen olaraq da sadәcә sözlәrlә diferensiallaşan adi bir simmetrik adlandırma hadisәsi

deyildir. Sözügedәn hadisә dil sistemindә milli dәrk etmә, şüur vә tәfәkkürün ümumi inkişafına

bilavasitә bağlı olan kommunikativ xarakkterli simmetrik-asimmetrik sәciyyәli

frazeologizmlәşmә prosesidir. Başqa bir sözlә, hәmin linqvistik hadisә sözlәrlә, söz birlәşmәlәri

vә frazeologizmlәşmiş cümlәlәrlә mәcazi olaraq gerçәklәşәn ikinci bir dil vasitәsilә dәrk etmә vә

adlandırılma sәviyyәsidir. Buna görә dә frazeologiyanın vә yuxarıda göstәrilәn semantik

dәrәcәlәrinә görә frazeoloji vahidlәrin türkoloji dilçilikdә lazımi konseptual-linqvstik tәhlili

yalnız sözügedәn dilllәrin daşıyıcıları olan dilçi-türkoloqlar tәrәfindәn istәnilәn sәviyyәdә yerinә

yetirilә bilәr.

2.2.3.4. Dialektologiyaya dair türkoloji dilçilikdә aparılan linqvistik-dialektoloji

araşdırmalar әsasәn XX yüzilin ilk qәrinәsindәn etibarәn başlanılmışdır. XX yüzilin axırlarında

isә hәmin işlәr akademik bir filoloji-linqvistik vә areal sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Sözügedәn

araşdırmalarda vә konkret dialektoloji işlәrdә yazısı olan vә olmayan vә ya әdәbi dili XX yüzildә

155

formalaşan bütün türk dialektlәri vә şivәlәrinin fonetik quruluşu, sintaktik özәlliklәri vә morfoloji

kateqoriyalarını tәşkil edәn linqvistik göstәricilәr tәsvir olunmuşdur. Türkoloji dilçilkdә

dialektoloji işlәrin aparılması XX yüzil boyunca getdikcә sürәtlәnmişdir. Bunun nәticәsindә bir-

birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәri dialektlәrinin vә şivәlәrinin bir

çoxunun ayrı-ayrı dialektoloji lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. Bulqar, oğuz, karluq, qıpçaq, uyğur vә

s. etnik-linqvistik dil-dialekt qruplarının vә şivәlәrinin regional sәciyyәli dialektoloji vә tipolopji

dil özәlliklәrini ehtiva edәn vә tәfәrrüatlı olaraq göstәrәn dil xәritәlәri hazırlanmışdır.

Türkologiyada ilk dialektoloji dil xәritәlәri örnәklәrindәn biri Azәrbaycanda hazırlanmışdır. Bu

xәritә Azәrbaycan dialektlәrinin atlasından ibarәtdir Hәmin atlas mәşhur tütkoloq, dialektoloq,

akademik M. Ş. Şirәliyevin rәhbәrliyi ilә tәrtib olunmuşdur. Müxtәlif dialekt faktlarını vә

hadisәlәri ifadә edәn fonetik, morfoloji vә leksik özәlliklәr ayrı-ayrı regional xarakterli türk

dillәri dialektoloji dil xәritәlәrindә konkret olaraq tәsbit olunmuşdur. Dialektoloji biliklәrdәn,

mәlumatlardan vә bütövlükdә sözügedәn istiqamәtdә aparılan linqvistik işlәrdәn, hәr şeydәn

öncә, ümumtürk dili tarixinin konseptual olaraq öyrәnilmәsindә faydalanılmışdır. Bununla

bәrabәr, hәmin işlәrdәn bir-birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәrinin

tarixlәrinin araşdırılmasında vә ya türk dillәrinә aid müxtәlif dil tarixi dövrlәşdirmәlәrinin

müәyyәnlәşdirilmәsindә geniş istifadә olunmuşdur. Belәliklә, türkcә regional xarakterli fonetik,

fonoloji, qrammatik vә leksik göstәricilәri tarixi-coğrafi özәlliklәri ilә xәritәlәşdirәn vә XX

yüzilin axırlarında isә türkoloji dilçilikdә dә getdikcә coğrafi vә ya regional linqvistika olaraq

diferensiallaşan bir fәnn dә bu gün böyük bir ölçüdә dialektoloji işlәrin nәticәlәrinә

dayanmaqdadır (Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:7-8; Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa.,

Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв., Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982:12-13).

2.2.3.5. Türkoloji dilçilikdә dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları

Ümumtürk dilinin tarixi keçmiş zamanlardan bәri inkişaf edib gәlәn vә dәyişәn dil,

dialekt vә şivә özәlliklәrinә, etnik-coğrafi vә sosiolinqvstik xarakterli dil-danışıq işlәnilmә

bölgәlәrinә görә araşdırılır. Buna bağlı olaraq ümumtürkcә şifahi xalq әdәbiyyatının yayılması vә

bölgәlәrarası şәhәr danışıq dillәri proseslәri müәyyәnlәşdirilir. Müxtәlif yazı sistemlәri

kontekstlәrindә qәdim vә yeni әdәbi dillәrin fonetik, fonoloji, morfoloji, sintaktik, leksik,

leksikoqrafik, tekstoloji vә mәtnlinqvistik özәlliklәri öyrәnilir. Bu baxımdan müqayisәli-tarixi

dilçilik ilk türk vә ana türk mәrhәlәsi dönәmlәrinin fonetik, fonoloji, qrammatik vә leksik

156

rekonstruksiyonları ilә ümumtürk dili tarixinin indiyә qәdәrki әn әhatәli elmi araşdırma istiqamәti

olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.

Bu kontekstdә çağdaş Avrasiya türkcәlәri tәşәkkülü tarixlәrinin hәr birinin ayrı-

ayrılıqda sinxronik vә diaxronik olaraq tәsvir olunması sözügedәn müqayisәli vә müqayisәli-

tarixi işlәri tamamlamaqdadır. Türk dillәrinin hәm müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlә bir

bütün dil olaraq araşdırılması, hәm dә onların ayrı-ayrılıqda tәsviri vә tarixi-müqayisәli

yöntәmlәrlә işıqlandırılması nәticә etibarilә ümumtürk dili tarixinin öyrәnilmәsi mәnasına gәlir.

Sözügedәn elmi-linqvistik istiqamәtlәrdә aparılmış olan dilçilik işlәrindә әn önәmli xüsuslardan

birini isә ümumtürk dili tarixinin dövrlәşdirilmәsi mәsәlәsi tәşkil edir. Ümumtürk dili tarixinin

dövrlәşdirilmәsi mövzusuna dair söylәnilәn fikirlәri vә aparılan konseptual qavramlaşdırmaları

yuxarıda göstәrilәn elmi-linqvistik istiqamәtlәrә bağlı olaraq әsas etibarilә iki qrupa ayırmaq

mümkündür.

Birincisi, ümumtürk dilini dialektlәri, şivәlәri, qәdim vә yeni әdәbi dillәri ilә bir bütün

dil olaraq qavramlaşdıranlar gәlir. Әlbәttә, onların qavramlaşdırmalarında yer alan açıqlamalar

müәyyәn terminoloji müxtәliflik vә linqvistik fәrqliliklәri dә ehtiva edir. Ancaq bütün bunlar

Әhmәd Cәfәroğlunun ana xәtlәri ilә müәyyәnlәşdirdiyi ümumtürk dili tarixi-xronoloji

dövrlәşdirmәlәri ilә eyni bir istiqamәtdә birlәşir. Sözügedәn dövrlәşdirmә isә konkret olaraq

aşağıdakı ümumi xronoloji sıralanma ilә müәyyәnlәşir:

1. İlk türk vә ya milatdan öncәki Altay-Monqol dönәmi;

2. Ana türk-hun dönәmi vә ya әn qәdim türk dili: I-VI yüzillәr;

3. Qәdim türk dili: göytürkcә, uyğurca; VI-X yüzillәr;

4. Orta türk: Qaraxanlıca, Xarәzmcә vә s. XI-XIV yüzillәr;

5. Yeni türk: Osmanlıca, Cağatayca vә s. XV-XIX yüzillәr;

6. Çağdaş türk dillәri: XIX-XX yüzillәr (Caferoğlu 1984).

Ümumtürk dilinin sözügedәn dövrlәşdirmәsi müxtәlif әlifbalarda yazılmış yazılı

abidәlәrin, türkcә olan hәr cür mәtnlәrin vә dialekt-şivә faktlarının materialları ilә sinkretik

olaraq müәyyәnlәşdirilmişdir.

İkincisi, ümumtürk dilinin tarixini bir-birilә qohum olan ayrı-ayrı türk dillәrinә görә

dövrlәşdirәnlәr vә ya konseptual olaraq hәmin müstәvidә qavramlaşdıranlar gәlir. Sözügedәn

qavramlaşdrma ümumtürk dili tarixinin hәr bir türk dili vә ayrı-ayrılıqda onların әdәbi dillәri

tarixlәri istiqamәtlәrindә öyrәnilmәsi ilә müәyyәnlәşmәkdәdir. Başqa bir sözlә, türk dillәri vә

157

dialektlәrinin başlanğıc vә sonrakı inkişafının tarixlәri bir-birilә qohum olan dillәrin vә әdәbi

dillәrinin tarixlәri olaraq dövrlәşdirilmәkdәdir. Belә ki, müxtәlif türk dillәrinin başlanğıc tarixlәri

hәm qohum dillәr, hәm dә әdәbi dillәr tarixlәri olaraq әsas etibarilә XI yüzilә, bәzәn dә XIV

yüzilә qәdәr vahid bir qәdim türk dili әsasında dövrlәşdirilmәkdәdir. Sözügedәn tarixlәr VIII, XI-

XIII-XIV, XV-XVI, XIX vә s. yüzillәr olaraq da göstәrilmәkdәdir. Mәsәlәn, qәdim uyğur dili

(VIII yüzil), qәdim özbәk dili (XI yüzil), qәdim Azәrbaycan dili (XIII-XIV yüzil), qәdim tatar

dili (XV yüzil), qәdim qazax dili (XVI yüzil) vә s. kimi. Bunlar özünәmәxsus olan nәzәri leksik-

qrammatik parametrlәri vә konkret әdәbi dil mәtnlәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Bunun nәticәsindә

ümumtürk dilinә dair iki dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışı vә ya konseptual qavramlaşdırması

meydana çıxır: hәr bir milli dilin tarixi vә onun әdәbi dilinin tarixi. Buna uyğun olaraq da

aşağıdakı tarixi-filoloji kateqoriyalaşdırmalar sıralanır: 1. Milli dilin tarixi qrammatikası; 2.

Әdәbi dilin tarixi qrammatikası; 3. Әdәbi dil tarixi (Hydyrow 1959: 113-156; Abdurahmanov.,

Şukurov 1973: 19; Сыздыкова 1984: 20; Tenişev 1988: 75).

Sovetlәr Birliyi dağıldıqdan sonra, ayrılıqda türk dillәrinin, bütövlükdә isә ümumtürk

dilinin tarixindә yeni bir tarixi dönәm başladı. Belә bir vәziyyәt ümumtürk dili tarixinin istәr

vahid bir dil, istәrsә dә iki qohum dillәr tarixi olaraq dövrlәşdirilmәsindә başlanğıcda, hәr şeydәn

öncә, elmi-populyar xarakterli fikirlәrin irәli sürülmәsi ilә dә müәyyәnlәşmәkdәdir. Bu

fikirlәrdәn biri kimi ayrılıqda hәr bir böyük türk boyunun, daha doğrusu, boy birlәşmәlәrinin

dilinin vә ya Ana Oğuzca, Ana Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca komponentlәrinin Qәdim

Türk dilindәn әvvәlki Ana Türkcә kontekstindә birlәşdirilmәsindәn ibarәtdir.

Sovetlәr Birliyindә “Az i Ya” әsәri ilә (Musaoğlu 2002: 179-184) mәşhurlaşan vә

ümumtürk dili leksiksına dair irәli sürdüyü cәsarәtli fikirlәri ilә tanınan Oljas Süleymanovun da

türk dillәri tarixinin dövrlәşdirilmәsinә dair maraqlı fikirlәri vardır. Onun әsas dünya

mәdәniyyәtlәri, dillәri vә yazıları kontekstindә ümumtürk dilinin tarixinә dair gerçәklәşdirdiyi

dövrlәşdirmәsi vә buna uyğun olan tәsniflәndirmәsi konkret dil faktlarına vә dil sәviyyәlәrinin

linqvistik inkişafına vә dәyişmәlәrinә söykәnmir. Buna baxmayaraq, sözügedәn dil tarixi

dövrlәşdirmәsi vә türk dillәrinin ona uyğun olaraq aparılan tәsniflәndirmәsi böyük maraq

doğurur. Oljas Süleymanov ümumtürk dili vә ya türk dillәri tarixinin fәrqli bir dövrlәşdirilmәsi

vә әdәbi dillәrinin tәsniflәndirilmәsini aşağıdakı kimi gerçәklәşdirmişdir:

“1. Ana türkcә

1.1.Ana oğuzca

158

1.2.Ana karluqca

1.3.Ana qıpçaqca

1.4.Ana bulqarca

1.5.Ana altayca

2. Әn qәdim türk yazısı

2.1. Orxon-Yenisey yazısı-dili; VI-VII yüzillәr

2.1.1. Qәdim oğuz dili

2.1.1.1. Türkiyә türkcәsi

2.1.1.2. Azәrbaycan türkcәsi

2.1.1.3. Türkmәn türkcәsi

2.1.1.4. Gaqauz türkcәsi

2.1.2. Qәdim uyğur dili

2.1.2.1. Uyğur türkcәsi

2.1.2.2. Özbәk türkcәsi

2.2. Böyük Bulqarıstan yazısı-dili; VIII yüzil

2.2.1. Çuvaş türkcәsi

2.2.2. Qәdim qazax, tatar, noqay, qıpçaq vә ya dәşti-qıpçaq dillәri

2.2.2.1. Qazax türkcәsi

2.2.2.2. Qaraqalpaq türkcәsi

2.2.2.3. Balkar türkcәsi

2.2.2.4. Noqay türkcәsi (Qafqaz)

2.2.2.5. Tatar türkcәsi

2.2.2.6. Başqırd türkcәsi

2.2.2.7. Qumuq türkcәsi

2.2.2.8. Qaraçay türkcәsi

2.2.2.9. Karaim türkcәsi

2.2.2.10. Noqay vә ya Krım-tatar türkcәsi

2.2.2.11. Altay türkcәsi

2.2.2.12. Qırğız türkcәsi

2.2.2.13. Xakas türkcәsi

2.2.2.14. Tuva türkçesi

159

2.2.2.15. Şor Türkcәsi

2.2.2.16. Saqay türkcәsi

2.3. Yenisey yazılı abidәlәrinin dili

2.3.1. Saha (Yakut) dili” (Cулeймaнoв 2002: 316).

Türk dillәri tarixinin sözügedәn dövrlәşdirilmәsindә Dәşti-Qıpçaq dillәrinin bütövlükdә

Orxon-Yenisey vә böyük Bulqarıstan yazısının, ayrılıqda isә Yenisey yazılı abidәlәrinin birbaşa

xәlәfi olduğu göstәrilir. Tarixi Dәşti-Qıpçaq dillәrinin qәdim uyğur vә oğuz dillәrinә, çağdaş

Dәşti-Qıpçaq dillәrinin isә uyğur vә özbәk türkcәlәrinә bağlı olduğuna işarә olunur.

Dövrlәşdirmәdәn göründüyü kimi, Ana Türkcә üst qavramı Ana Oğuzca, Ana Karluqca, Ana

Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca alt qavramları vә ya komponentlәri ilә birlәşdirilәrәk

qvramlaşdırılır. Orxon-Yenisey yazısı, böyük Bulqarıstan yazısı vә Yenisey abidәlәrinin dili isә

ümumi bir әn qәdim türk yazılı dili dönәmi olaraq sәciyyәlәndirilir. Qәdim oğuzca vә uyğurca

Orxon-Yenisey yazısına, Dәşti-Qıpçaq dillәri isә hәr üç qәdim yazı dilinә aid edilir (Cулeймaнoв

2002: 316). Türk dillәri tarixinin sözügedәn dövrlәşdirilmәsi nәticәsindә yuxarıda göstәrilәn

birinci vә ikinci fikrin sahiblәrinin birlәşdiyi ortaq nöqtә dә inkar edilir. Belә ki, qıpçaq vә bulqar

dillәrinin bu vә ya digәr şәkildә orta әsrlәrdә qәdim oğuz vә qәdim uyğur-karluq kontekstindә

şәkillәnmәsi (Cулeймaнoв 2002: 315) fikrinә qarşı çıxılır. Buna baxmayaraq, müәllif hәm

birinci, hәm dә ikinci fikrin sahiblәrini dәstәklәyir. Çünki Ana Türkcә Ana Oğuzca, Ana

Karluqca, Ana Qıpçaqca, Ana Bulqarca, Ana Altayca olaraq öz daxili layları vә ya komponentlәri

ilә tәbәqәlәşdirilir. Bu da әcdad dilin pra- vә prototürk mәrhәlәlәri ilә müәyyәnlәşdirilәn ilkin

yazısız dövrünün tәsbit olunması mәnasına gәlir.

Yuxarıdakı sxemdә göstәrilәn hәr üç yazı-dil kontekstinin runik vә runik sәciyyәli VI-

XI yüzillәr olaraq birinci mәrhәlәni tәşkil etdiyi ifadә edilir. Bununla da digәr vә özәlliklә әrәb-

fars yazısı xarakterli XI-XIV yüzillәrin birinci mәrhәlә ilә bәrabәr, bütövlükdә ikinci bir qәdim

türk әdәbi dili müstәvisindә dövrlәşdirilmәk vә ya qavramlaşdırılmaq istәnildiyi müşahidә

olunur. XV-XIX yüzillәrin isә ümumtürk dilinin dövrlәşdirilmәsindә bir tәrәfdәn әrәb-fars yazısı

vә dillәri istiqamәtli klassik әdәbi dillәr (Osmanlıca, Cağatayca) olaraq xarakterizә olunduğu

görünür. Digәr tәrәfdәn hәmin dövrün Oljas Süleymanov tәrәfindәn türk dialektlәri vә şivәlәri,

şifahi xalq әdәbiyyatı, şәhәr vә regional kәnd danışıq dillәri ilә bir yerdә öyrәnildiyi dә fәrz

edilir. Bunların isә bu vә ya digәr şәkildә hәm birinci, hәm dә ikinci fikri irәli sürәnlәr tәrәfindәn

dәstәklәndiyi bilinir. Qәdim oğuz, qәdim uyğur vә Dәşti-Qıpçaq dillәrinin milli vә ya әdәbi dillәr

160

olaraq formalaşmalarının qәdim türk dili dövrünün birinci dönәminә qәdәr uzandığı iddia edilir.

Hәmin dillәrin әnәnәvi türk dillәri kontekstindә sonrakı inkişaf mәrhәlәlәri ilә çağdaş Avrasiya

türkcәlәri olaraq tәsvir olunmaq istәndiyi dә müşahidә olunur. Ancaq belә bir vәziyyәtdә o da

qeyd olunmalıdır ki, ümumtürk dilinin tarixi sadәcә inkişaf mәrhәlәlәri bir-birindәn ayrı olaraq

tәsәvvür edilәn uzaq qohum dillәrin vә ya әdәbi dillәrin tarixlәri kontekstindә öyrәnilmәmәlidir.

Ümumtürk dilinin sözügedәn inkişaf mәrhәlәlәri tarixi kateqoriyalaşdırmalar sәciyyәli әdәbi

dillәri, dialektlәri vә şivәlәri ilә bir bütün olaraq qavramlaşdırılmalıdır. Çünki konseptual

xarakterli qavramlaşdırmaya görә deyil, müxtәlif tarixi kateqoriyalaşdırmalara әsasәn aparılmış

olan tәsniflәndirmәlәr vә ya dövrlәşdirmәlәr indiyә qәdәr türkoloji dilçilikdә bir açıqlıq qazana

bilmәmişdir. Çox vaxt hәm dil tarixi, hәm dә әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә vә

müәyyәnlәşdirilmәsindә eyni mәnbәlәrdәn vә әdәbi mәtnlәrdәn istifadә olunmuşdur. Hansının

“Dil Tarixi”, hansının “Әdәbi Dil Tarixi” fәnni olduğunu belә seçә bilmәk çәtin olmuşdur.

Sovetlәr Birliyi dönәmindә müxtәlif türk әdәbi dillәrinin tarixlәri çox vaxt ümumi

türkologiya vә ya türkoloji dilçilik elmi kontekstindә deyil, bir-birindәn qopardılmış müstәqil

dillәr müstәvisindә (Cәfәrov 2004: 553-557) işıqlandırılmışdır. Hәm dә bu iş rus dili vә ya rus

әdәbi dili tarixinin yazılması prinsiplәri әsasında görülmüşdür. Bunun nәticәsindә dil tarixinin

öyrәnilmәsindә dialekt vә şivәlәrin, әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә isә әdәbi mәtnlәrin rolları

retrospektiv vә prospektiv aspektlәrdә uyğun linqvistik sәviyyәlәr olaraq düzgün

göstәrilmәmişdir. Çünki ümumtürk dilinin vә ya türk dillәrinin tarixinә dair hәr hansı bir qavram

vә kateqoriya prospektiv, retrospektiv vә dinamik bir elmi fәnn olaraq dәyәrlәndirilә bilәn

türkoloji dilçiliyin üst vә alt qavramlaşdırılmaları vә kateqoriyalaşdırılmaları çәrçivәsindә

müәyyәnlәşdirilmәlidir. Tarixi bir kateqoriyalaşdırma olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәn hәr hansı bir

әdәbi dil tarixinin isә belә bir keyfiyyәtә vә kәmiyyәtә malik olmadığı çox açıqdır.

Ümumtürk dilinin tarixi milli türk dillәri tarixlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi ilә, onların

özәlliklәri vә konkret dil faktları ilә öyrәnilmәli vә әcdad dilin ilk türk (pra- vә prototürk)

dönәmindәn bәri dövrlәşdirilmәlidir (Cәfәrov 2004: 557). İlk türkcә dönәminә qәdәr uzanan

oğuzca, qıpçaqca, karluqca, uyğurca vә s. orijinal dil özәlliklәri dә ümumtürk dilinin ilk

dönәmlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsindә nәzәrә alınmalıdır. Ümumtürk dilinin tarixi ayrı-ayrı

klassik türk әdәbi dillәri, tarixi lәhcәlәri, şivәlәri vә çağdaş Avrasiya türkcәlәri ilә bir bütün tәşkil

edir. Bu tarixin müәyyәnlәşdirilmәsindә ilk, ana, qәdim türk dönәmlәrinә aid olan dil faktları vә

yazılı abidәlәrimiz, orta, yeni vә әn yeni türk dili dövrlәrindә yazılan mәtnlәrimiz fioloji-

161

linqvistik tәhlilә sinkretik olaraq cәlb olunmalıdır. Hәr bir çağdaş Avrasiya türkcәsi vә ya türk

әdәbi dili konseptual-filoloji xarakterli ümumtürk dili kontekstindә özünәmәxsus müәyyәn bir

milli-tarixi formalaşma prosesi, dil-danışıq, folklorik, dialekt vә şivә özәlliklәri ilә

seçilmәkdәdir. Ümumtürk dilinin tarixi vә ya ayrı-ayrı konkret türk dillәrinin tarixi deyincә hәm

dialekt vә şivә mateialları, hәm dә folklorik vә digәr әdәbi mәtnlәrin öyrәnilmәsi nәzәrdә

tutulur. Qәdim vә orta klassik türk әdәbi dilllәri, çağdaş Avrasiya türkcәlәri vә ya әdәbi dillәri

deyincә isә, hәr şeydәn öncә, yazılı mәtnlәr vә konkret dil-danışıq faktları ağla gәlir. Bu

baxımdan hәr hansı bir türk dilinin vә ya әdәbi dilininin tarixi vә onun qrammatikasının

komponentlәri, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dili tarixi qavramının bir alt qavramları vә ya

başlıqları olaraq qiymәtlәndirilmәlidir. Hәr hansı bir türk dilinin әdәbi dilinin tarixi isә hәm dә

elә onun tarixi demәkdir.

Belәliklә, ümumtürk dilinin tarixi inkişafını hәm yazısız Ana türk dönәmi, hәm dә yazılı

klassik vә çağdaş türk әdәbi dillәri özәlliklәrinin retrospektiv, prospektiv vә interospektiv

görünümü aspektlәrindә işıqlandırılması ilә aşağıdakı şәkildә dövrlәşdirmәk mümkündür.

1. Ana vә ya әcdad türk dönәmi (pra- vә prototürk)

1.1. İlk türk dönәmi (bizim eradan әvvәl I-IV vә ya I-VI yüzillәr; Altay dönәmi);

1. 2. Ön türk vә ya I-VI yüzillәr Hun dönәmi;

1.3. Qәdim türk dönәmi (göytürkcә, uyğurca; Qaraxanlıca, Xarәzmcә vә s.; VI-XIV

yüzyillәr);

2. Orta türk dönәmi (Osmanlıca vә Çağatayca; ayrı-ayrı regional türk lәhcәlәri, danışıq

vә ya әdәbi dillәri; XV-XIX yüzillәr);

3. Yeni vә әn yeni türk dönәmi (qohum vә bir-birinә әn yaxın qohum olan türk dillәri

vә ya әdәbi dillәri; XIX-XXI yüzillәr).

Birinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar

1. Türkologiyanın tarixindә alman әsilli rus türkoloqu V. Radlovun hansı filoloji-

linqvistik vә leksikoqrafik xidmәtlәri olmuşdur? Bәs bütövlükdә türkologiyanın vә ayrılıqda

türkoloji dilçiliyin tarixi indiyә qәdәr әn çox V. Radlovla әlәqaәlәndirilәn hansı ümumi tezislә

öyrәnilmişdir? İndi müasir filologiyada türkoloji dilçiliyin tarixi yenә dә V. Radlovun elmi

fәaliyyәti ilә әlaqlәndirilәn ümumi tezislә öyrәnilirmi? Әgәr türkoloji dilçiliyin tarixi sadәcә

162

sözügedәn ümumi tezislә öyrәnilmirsә, onda hansı tarixi hadisә vә elmi-linqvistik gәlişmәlәrә

görә işıqlandırılır?

2. Türkoloji dilçiliyin tarixi inkişafı hansı böyük mәrhәlәlәrә vә hәmin mәrhәlәlәrә görә

müәyyәnlәşәn uyğun konkret dönәmlәrә ayrılır? Sözügedәn dilçiliyin tarixindә hansı dilçilik

mәktәbi әnәnәlәri özünü göstәrmişdir? Daha doğrusu, mövcud qrammatika kitabları vә digәr

dilçilik araşdırmaları әsas etibarilә hansı dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmışdır? Fikrinizi

ayrı-ayrı türkoloji dilçilik әsәrlәrinә vә ya qrammatika kitablarına dair gәtirdiyiniz konkret

örnәklәrlә ifadә edin.

3. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr tәsviri-normativ metodla bәrabәr, müqayisәli

dilçiliyin müqayisәli-tarixi vә tarixi-müqayisәli xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrindәn

daha çox istifadә olunmuşdur. Hәmin yöntәmlәr arasındakı fәrq әsas etibarilә nәdәn ibarәtdir?

Türkoloji dilçiliyin tarixindә sözügedәn dilçilik yöntәmlәri ilә yazılmış hansı әsәrlәri örnәk

olaraq göstәrә bilәrsiniz?

4. Türk dillәrinә dair tarixi-müqayisәli, müqayisәli-tarixi vә tәsviri-normativ

yöntәmlәrlә hazırlanan dilçilik әsәrlәri әn çox hansı dillәrdә vә kimlәr tәrәfindәn yazılmışdır?

Hәmin әsәrlәrә dair konkret örnәklәr göstәrin?

5. Yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәr türkoloji dilçilikdә nә zamandan etibarәn tәtbiq

olunmağa başlanılmışdır? Hәmin yönüm vә yöntәmlәrlә yazılan әsәrlәrdә bütövlükdә

filologiyanın vә ayrılıqda türkoloji dilçiliyin hansı ümumi vә konkret linqvistik mәsәlәlәrinә

toxunulmuşdur?

6. Türkologiyanın tarixindә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçiliyin әsasını kim qoymuşdur?

Bәs onunla eyni bir dönәmdә hansı türkoloqun әsәrlәrindә türkoloji dilçilik bir elmi istiqamәt

olaraq formalaşmışdır? İlk mәrhәlәdә sözügedәn müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә tәsviri

türkoloji dilçilik araşdırmlarından sonra türk dillәrinin öyrәnilmәsindә konkret olaraq hansı yeni

elmi-praktik istiqamәtlәr ortaya çıxmışdır? Hәmin istiqmәtlәri göstәrә bilәrsinizmi?

7. Türkoloji dilçilikdә hansı linqvistik sahәlәr vә ya dil şöbәlәri indiyә qәdәr müqayisәli

vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә daha geniş vә әtraflı surәtdә öyrәnilmişdir? Bәs türk dillәrinә

dair bәdii mәtnlәr türkoloji dilçilikdә müqayisәli-tutuşdurmalı yöntәmlә araşdırmaya cәlb

olunmuşdurmu? Mәsәlәn, Azәrbaycan dilindә yazılan hansı dәrs vәsaitindә bәdii-tarixi mәtnlәrin

mәtn dilçiliyi baxımından konseptual-linqvistik tәhlili aparılmışdır?

163

8. XX yüzilin axırlarında türk müqayisәli dilçiliyinin başlıca araşdırma-öyrәnilmә

yöntәmlәri vә aspektlәri әsas etibarilә hansı linqvistik tәşәkküllәrdәn vә ya istiqamәtlәrdәn

ibarәtdir? Bәs türkoloji dilçiliyin tarixindә ümumtürk foneminin müxtәlif kombinator sәs

mövqelәrindә fonoloji vә mofonoloji sәs dәyişmәlәrini müqayisәli dilçiliyin müqayisәli-tarixi vә

tarixi-tipolji yöntәmlә öyrәnәn Azәrbaycanlı dilçi, tәnqidçi-filoloq kim olmuşdur?

9. Fonetik sәs sisteminin araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri ilә ünsiyyәt-danışıq modelinin

üst-üstә düşәn әsas qurucu komponentlәri hansılardır? Bәs türk dillәrinin fonetik quruluşunun

eksperimental üsulla öyrәnilmәsi nә zaman, harada vә kim tәrәfindәn başladılmışdır? Sözügedәn

eksperimental xüsus türkoloji dilçiliyin tarixindә ilk dәfә olaraq hansı türkoloji әsәrdә hәyata

keçirilmişdir? Belәliklә dә müqayisәli türkoloji dilçilikdә tarixi-müqayisәli, linqvistik-coğrafi vә

tarixi-tipoloji dilçilik yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә türk dillәrinin hansı fonetik-fonoloji

problemlәrinә açıqlıq gәtirilmişdir?

10. Әcdad dildә vә ya pra- vә prototürkdә fonemlәrin ilkin arxetipik şәkillәrini

canlandıran fundamental әsәrlәr ümumi müqayisәli vә müqayisәli-tarixi dilçilikdә әsas etibarilә

nә zaman ortaya çıxmışdır? Hәmin әsәrlәr hansılardır, onların әlinizdәki dәrslikdә verilәn vә

verilmәyәn qısa siyahısını tәrtib edin.

11. Bütövlükdә türklük qavramının alandırılması vә ayrılıqda isә türk etnik-mәdәni

kimlik adı vә ya semiotik işarәsi elmi-kütlәvi әdәbiyyatda XIX yüzildәn etbarәn hansı adlarla vә

ya söz-terminlәrlә ifadә edilmişdir? Bunları konkret olaraq göstәrә bilәrsinizmi? Bәs türklük vә

türk qavramının adlandırılmasında vә ya semiotik olaraq işarәlәnmәsindә XIV-XIX yüzillәr

Avrasiya coğrafiyasında baş verәn hansı tarixi-siyasi hadisәlәr, müxtәlif hәrәkatlar vә elmi-

mәdәni әlaqәlәr tәsirli olmuşdur? Bütün bunları konkret olaraq ayrı-ayrı faktlarla göstәrin.

12. XX yüzil boyunca vә günümüzdә türkoloji dilçilikdә tәtbiq olunan tәsviri,

müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә tarixi-tipoloji dilçilik yönüm vә yöntәmlәrinin arasındakı

filoloji-linqvistik xarakterli başlıca fәrqlәr nәdәn ibarәtdir? Hәmin fәrqlәri sözügedәn yönüm vә

yöntәmlәrlә yazılan әsәrlәrdәn gәtirilәn konkret linqvistik tәsbitlәrlә vә açıqlanmalarla göstәrin.

13. “Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi qrammatikası. Morfologiya” (1986) adlı әsәrindә

mübahisә doğuran linqvistik açıqlanmalar hansılardır? Hәmin açıqlanmalar әlinizdәki dәrslikdә

necә qiymәtlәndirilmişdir? Bәs ümumiyyәtlә müqayisәli vә müqayisәli-tarixi türkoloji dilçilik

әsәrlәrindә ümumtürk dili morfologiyasının әn çox hansı problemlәrinә açıqlıq gәtirilmişdir? XX

yüzilin 70-ci illәrindәn etibarәn ümumtürk dili morfologiyasına dair A. M. Şerbakın hansı

164

mәşhur әsәrlәri meydana çıxmışdır? A. M. Şerbakın vә digәr Sovet türkoloqlarının türkoloji

görüşlәrindәki başlıca fәrq nәdәn ibarәt olmuşdur?

14. Azәrbaycanda sözün әsl mәnasında müqayisәli türkoloji dilçiçiliyin banisi kim

olmuşdur? Hәmin türkoloqun hansı әsәrlәrini tanıyırsınız? Bәs onun hansı әsәri bu gün qardaş

ölkә Türkiyәdә türkoloqların stolüstü kitabına çevrilmişdir?

15. Dilçiliyin sintaksis bәhsindә nә öyrәnilir? Bәs türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr tarixi-

müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә türk dillәri sintaksisinin әn çox hansı mövzuları

qәlәmә alınmışdır? Filologiya elmindә arxetiplәr vә arxetiplik hadisәsi nә demәkdir? Hansı

ümumi-mәdәni, әdәbi-filoloji vә linqvistik xarakterli arxetiplәr vә ya arxetiplik hadisәlәri vardır?

Dilin sintaktik arxetiplәri bir tipoloji model olaraq onun semantikası vә sintaktik söz sırası ilә

bәrabәr qiymәtlәndirilir. Bәs hәmin arxetiplәr dilçilkdә konkret olaraq hansı morfoloji-sintaktik

sıralanmalara әsasәn müәyyәnlәşdirilmişdir? Türk dillәrinin müqayisәli-tarixi sintaksisinә dair

XX yüzilin axırlarında rus dilindә yazılan ciddi bir elmi-monoqrafik araşdırma olaraq hansı әsәr

diqqәti daha çox cәlb edir?

16. İndiyә qәdәr türk dillәri sintaksisindә sadә vә mürәkkәb cümlә quruluşu haqqında әn

çox hansı mövzu XX yüzildә geniş elmi mübahisәlәrә yol açmışdır? Hәmin mövzunun vә ya

sintaktik problemin öyrәnilmәsi barәdә nә deyә vә hansı faktları göstәrә bilәrsiniz? Türkoloji

dilçilikdә mürәkkәb cümlәlәrә dair indiyә qәdәr aparılan semantik, struktur vә konseptual

tәsniflәndirmәlәr hansılardır? Bәs әlinizdәki dәrslikdә mürәkkәb cümlәlәr necә

tәsniflәndirilmişdir?

17. Türk dillәri leksikasının lüğәt tәrkibini mәnşә etibarilә, әsasәn, hansı leksik vahidlәr

vә ya ümumişlәk sözlәr, terminlәr vә s. tәşkil edir? Bәs hәmin sözlәri semantik mәzmunu

etibarilә hansı leksik qruplara ayırmaq olar? Daha doğrusu, türk dillәrinin leksikasını tәşkil edәn

sözlәr anlam-mәna sahәlәrinә görә türkoloji leksikologiyda konkret olaraq necә tәsniflәndirilir?

Türk dillәrinin leksikasının tarixi-müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlә öyrәnilmәsinә dair

yazılmış hansı türkoloji dilçilik әsәrlәrini göstәrә bilәrsiniz? Hansı leksikoloji vә leksikoqrafik

xarakterli elmi-linqvistik mononoqrafiyada ilk dәfә olaraq әcdad dil türkcәdәki min sözün

rekonstruksiyası aparılmışdır?

18. Dilçiliyin leksikoqrafiya sahәsindә tәrtib olunan müxtәlif lüğәtlәrin nә kimi elmi,

ümumi mәdәni, siyasi vә filoloji-linqvistik әhәmiyyәti var? Bәs lüğәtlәrin tәlim-tәrbiyә vә tәdris

sahәsindәki әsas önәmi nәdәn ibarәtdir? Dillәrin leksikası ilә dil-işlәnilmә vә ya ünsiyyәt

165

saxlamaq arasında hansı intellektual, konseptual vә psixoloji әlaqәlәr vardır? Türkcәnin dil-

ünsiyyәt modeli filektiv dillәrin sözügedәn uyğun modelindәn fәrqli olaraq hansı fonetik,

morfoloji vә sintaktik sistemә dayanır?

19. Türk leksikoqrafiyası vә ya lüğәtçiliyi deyildiyi zaman ümumilikdә nәyi başa

düşürsünüz? Türk dillәrinә dair tәrtib olunmuş lüğәtlәrin forma vә mәzmun vә linqvistik yöntәm

baxımından konkret olaraq hansı növlәrini göstәrә bilәrsiniz? 1990-cı illәrdәn bәri türkoloji

dilçilikdә hansı lüğәtlәrin tәrtib olunması ayrıca bir yeni leksikoqrafik sahәnin vә ya linqvistik

istiqamәtin ortaya çıxmasına yol açdı? Hәmin lüğәtlәrә dair әlinizdәki dәrs vәsaitindә verilmiş

leksikoqrafik örnәklәri açıqlayın.

20. Türk dillәrinin әnәnәvi-tәsviri vә tarixi-müqayisәli yöntәmlәrlә öyrәnilmәsinin

ümumi linqvistik parametrlәri nә üçün çox vaxt bir-birilә üst-üstә düşür. Әnәnәvi-tәsviri

yöntәmlәrlә türk dillәrinin әsas etibarilә hansı filoloji-linqvistik sahәlәri öyrәnilmişdir? Hәmin

sahәlәr әlinizdәki dәrslikdә ayrı-ayrı konkret mövzular üzrә necә qruplandırılmışdır? Mәsәlәn,

ayrı-ayrı türk dillәrindә ümumi vә xüsusi qrammatika mövzularına dair yazılmış hansı dilçilik

әsәrlәrinin adını çәkә bilәrsiniz? XX yüzildә mürәkkәb cümlә sintaksisinә vә feil

kateqoriyalarına dair hansı mövzular türk dillәri qrammatikasının öyrәnilmәsindә başlıca

problemlәrә çevrilmişdir? Hәmin problemlәr hansılardır? Onlar haqqında bildiklәrinizi söylәyin.

21. XX yüzildә türk dillәrinin tarixi vә dialektologiyasına dair Azәrbaycanda, digәr Türk

Cümhuriyyәtlәrindә vә türkloji mәrkәzlәrdә müxtәlif dillәrdә yazılmış hansı fundamental

әsәrlәrin adlarını çәkә bilәrsiniz? XX yüzildә vә günümüzә qәdәr әdәbi dil vә söz yaradıcılığı;

leksika, leksikologiya, lekskoqrafiya, frazeologiya, toponimika, üslubiyyat kimi dil şöbәlәrinә

dair hansı mövzular işlәnilmişdir? Sözügedәn sahәlәrә vә onlara uyğun mövzulara dair әnәnәvi-

tәsviri yöntәmlәrlә yazılmış hansı dilçilk әsәrlәrinin adlarını çәkә bilәrsiniz?

22. XI-XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış hansı lüğәtlәri

vә qrammatika kitablarını göstәrә bilәrsiniz? Türkoloji kontekstdә vә ya türkologiya fәnnindә

әrәb dilçilik mәkәtәbi әnәnәlәrinin rolu nәdәn ibarәt olmuşdur? Hәmin rolun nә demәk olduğunu

sözügedәn kitablardan gәtirdiyiniz filoloji-linqvistik xarakterli örnәklәrlә vә ya açıqlanmalarla

göstәrin.

23. Türkologiyada Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә dil vә qrammatika

araşdırmalarının aparılmasına vә onlara uyğun kitabların yazılmasına nә zamandan etibarәn

başlanılmışdır? Bәs türkoloji dilçilikdә Hind-Avropa dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә ilk

166

qrammatika kitabı nә zaman, kim tәrәfindәn vә hansı dildә yazılmışdır? Sözügedәn kitabın

ümumi mәzmunu vә konkret olaraq da içindәki qrammatik tәsniflәndirmә vә tәsriflәndirmәlәr

haqqında nә deyә bilәrsiniz?

24. XIX yüzilin axırları vә XX yüzilin әvvәllәrindә tәsviri vә tarixi-müqayisәli dilçilik

yöntәmlәri ilә yazılan әsәrlәrdә türk dillәrinә dair әn çox hansı mövzular işlәnilmişdir? Türk

dillәrinin fonetik, qrammatik quruluşunun әsas özәlliklәri ilk dәfә olaraq hәmin dövrdә yazılan

hansı qrammatika kitablarında vә monoqrafik araşdırmalarda işıqlandırılmışdır? Mirzә Kazım

bәyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası. Azәrbaycan lәhcәsi ilә” (1846) adlı kitabı hansı

bölmәlәrdәn ibarәtdir? Sözügedәn әsәrin türkoloji dilçiliyin tarixindәki yeri barәsindә kiçik bir

referat-mәtn hazırlayın.

25. Hansı fundamental monoqrafik әsәr hәm dә yakut dilinin ilk elmi qrammatika kitabı

hesab edilir? Kitabda hansı ümumi bölmәlәr yer almaqdadır? Sözügedәn әsәri kim vә hansı dildә

yazmışdır? Bәs “Altay dilinin qrammatikası” (1869) kitabını kimlәr yazmışdır? Kitabda türk

dillәrinin fonetik vә qrammatik quruluşuna dair hansı linqvistik mövzular Altay dili materialları

ilә ilk dәfә olaraq işıqlandırılmışdır?

26. XX yüzilin axırlarınada türk dillәrinә dair әnәnәvi-tәsviri, tarixi-müqayisәli vә

müqayisәli-tarixi yöntәmlәrlә yazılan dilçilik işlәri ilә bәrabәr, daha hansı yeni linqvistik

araşdırmalar ortaya çıxır? Hәmin araşdırmalar әlinizdәki dәrslikdә hansı ümumi vә konkret

mövzularına görә qruplandırılır? Sözügedәn araşdırmalara әsasәn yazılan hansı kitabların adını

çәkә bilәrsiniz? Bәs XX yüzildә hansı türk dillәrinin qrammatika kitabları dönәmin mәşhur

türkoloqları tәrәfindәn ilk dәfә olaraq yazılmış vә müxtәlif türkoloji mәrkәzlәrdәki nәşriyyatlarda

yayımlanmışdır? Sözügedәn kitablardan bәzilәrinin adını çәkә bilәrsinizmi?

27. XX yüzildә aparılan linqvistik araşdırmalar XIX yüzildә görülәn dilçilik işlәrindәn

fәrqli olaraq hansı yeni sahәlәrin ayrı-ayrı elmi istiqamәtlәr olaraq müәyyәnlәşmәsinә yol

açmışdır? Hәmin istiqamәtlәrә әsasәn müәәynlәşәn dilçilik fәnlәrinә dair müxtәlif türk dillәrindә

yazılmış hansı kitabları örnәk olaraq göstәrә bilәrsiniz?

28. XX yüzildә türk dillәrinә dair tәsviri dilçilik yöntәmi ilә aparılan fonetik

araşdırmalarda başlıca elmi-praktik vә metodoloji yenilik nәdәn ibarәtdir? Qrammatika vә ya

norfologiya vә sintaksislә bәrabәr, söz yaradıcılığı sәviyyәsinin öyrәnilmәsindә hansı yeni elmi-

praktik istiqamәtlәr müәyyәnlәşmişdir? Bәs türkoloji dilçilikdә leksikologiya, leksikoqrafiya vә

frazeologiya sәviyyәsinin öyrәnilmәsindә sinerjik olaraq sözlә bağlı başlıca problemlәr

167

hansılardır? Türk dillәrindә söz yaradıcılığı prosesi әn çox hansı fonetik, leksik, sintaktik vә

dilxarici amillәrlә bağlıdır?

29. Sözlәr dildә quruluşuna görә sadә, düzәltmә vә mürәkkәb olur. Sözlә bağlı olaraq

gerçәklәşәn ad köçürülmәli frazeologizmlәşmә hadisәsinin konseptual-sintaktik quruluşu isә , hәr

şeydәn öncә, onun semantik dәrәcәlәrinә әsasәn müәyyәnlәşir. Hәmin semantik dәrәcәlәr

hansılardır? Onları adlandırmaları ilә göstәrә bilәrsinizmi? Türkoloji dilçilikdә semantik-

frazeoloji dәrәcәlәrә әsasәn frazeologizmlәrin konseptual-linqvistik tәsviri vә müqayisәli-

açıqlanmalı lüğәtlәrinin tәrtib olunması işlәri qәnaәtbәxş hesab edilә bilәrmi? Әgәr qәnaәtbәxş

deyildirsә, nә üçün?! Bunun sәbәbi nәdir?

30. Türkologiyada dialektoloji araşdırmalar nә zamandan etibarәn başlanılmışdır? XX

yüzildә ümumtürk dialektologiyasın әsas elmi-linqvistik vә praktik nәticәlәrindәn biri hesab

olunan dialektoloji atlasların hazırlanmasında Azәrbaycan türkoloqlarının nә kimi bir rolu

olmuşdur? Bәs türkologiya elmindә, ümumiyyәtlә, dil tarixi vә әdәbi dil tarixi anlayışları dedikdә

nәyi başa düşürsünüz? Dil tarixi vә әdәbi dil tarixinin öyrәnilmәsindә hansı dil materialları әsas

götürülür? İndiyә qәdәr ümumtürk dili tarixinin dövrlәşdirilmәsindә hansı tәsnifatlar mәşhurdur?

Әdәbiyyat

Абдуллаев К. М. 1978, Сложное синтаксическое целое как объект семантико-

грамматического анализа.–Советская Tюркология, № 5. с. 10-19.

Абдуллаев К. М. 1980, Oбocнoвaниe синтаксическогo иccлeдoвaния тeкcтa. –

Azәrb. CCR EA-nın mәruzәlәri, No 9.

Абдуллаев К. М. 1982, Лингвиcтикa тeкcтa. –Прoгрaммa cпeцкурcoв. Изд.

Aзгocунивeрcитeтa, Бaку.

Abdullayev K. M. 1999, Azәrbaycan dili sintaksisinin nәzәri problemlәri, Ali mәktәblәr

üçün dәrs vәsaiti, “Maarif” Nәşriyyatı, 281 s.

Abdullayev Ә. Z. 1974, Müasir Azәrbaycan dilindә tabeli mürәkkәb cümlәlәr, Bakı,

“Maarif” Nәşriyyatı, 416 s.

Abdullayev Ә. Z., Seyidov Y. M., Hәsәnov A. Q. 1985, Müasir Azәrbaycan dili,

Sintaksis, IV hissә, Ali mәktәblәr üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 465 s.

168

Abduraxmanov Ğ., Şukurov Ş. 1973, Uzbek tilining tarixiy grammatikası: morfologiya

va sintaksis, Toşkent.

Abduraxmanov Ğ., Rustamov A. 1982, Kadimgi Turkiy Til, Toşkent, “Ukituvçi”, 166 s.

Abû-Hayyân 1931, Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk, İstanbul, Evkaf Matbaası.

Adilov M. 1973, Qәzet dili, Bakı, ADU nәşri, 111 s.

Ahanov K. 1965, Til bilimine kirispe, Almatı.

Аxмaтoв И. Х. 1983, Структурно-семантические модели простого предложения в

современном карачаево-балкарском языке (осовные вопросы теории), Нальчик: Изд-во

“Эльбрус”, 355 s.

Аxмeтянoв Р. Г. 1978, Cрaвнитeльнoe иccлeдoвaниe тaтaрcкoгo и чувaшcкoгo

языкoв (Фoнeтикa и Лeкcикa), Изд-вo “Нaукa”, Мocквa.

Аxмeтянoв Р. Г. 1981, Обшая лексика дуxoвнoй культуры народов cредного

поволжья, Изд-вo “Нaукa”, Мocквa.

Аxмeтянoв Р. Г. 1989, Обшая лексика материальной культуры народов cредного

поволжья, Москва, 193 с.

Axundov A. A. 1988, Ümumi dilçilik: dilçiliyin tarixi, nәzәriyyәsi vә metodları, İkinci

nәşr, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 221 s.

Aksan D. 1995, Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim), I cilt, II cilt, III cilt, Türk

Dil Kurumu, Ankara, 568 s.

Aкбaeв Ш. X. 1963, Фoнeтикa диaлeктoв кaрaчaeвo-бaлкaрcкoгo языкa (Oпыт

cравнительно-историческoгo изучeния), Чeркeccк.

Aгмaнoв E. 1986, Kaзaк тилиниң тaриxи cинтaкcиcи, Aлмaты: Meктeп, 112 c.

Алиeв А. А. 1985, Явлeниe пaрцeлляции в языкe coврeмeннoй aзeрбaйджaнcкoй

прoзы. –Советская Тюркология, № 3, s. 72-78.

Aлпaтoв В. М. 2004, Лингвиcтичecкaя кoнцeпция A. И. Cмирницкoгo (к 50-лeтию

co дня cмeрти). –Вопросы Языкознания, No 5 c. 93-107.

Altayça-Türkçe Sözlük. N. A. Baskakov ile T. M. Toşçakova’nın Oyrotsko-Ruskiy

Sözlüğünden Genişletilmiş. Hazırlayanlar: Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali, Muvaffak Duranlı,

Ankara, 1999.

Aмзoрoв М. П. 1992, Грaммaтикa шoрcкoгo языкa, Нoвoкузнeцcк.

Aнтoнoв Н. К. 1970, Былыргы тюрк тылa (V-VIII үйэлэр), Якутcк.

169

Ашмaрин Н. И. 1903, Опыт исследования чувашского синтаксиса. Часть первая.

Казань: Типо-литография В. М. Ключникова, 570 с.

Ашмaрин Н. И. 1926, Oбщий oбзoр нaрoдныx тюрĸcĸиx гoвoрoв гoрoдa Нуxи,

Бaку, 190 c.

Aшнин Ф. Д., Бacкaкoв Н. A., Гaджиeвa Н. З, Кoрмушин И. В., Лeвитcкaя Л. C.,

Муcaeв К. М, Пoцeлуeвcкий Е. A., Тeнишeв Э. Р., Чeчeнoв A. A. 1982, Итoги, прoблeмы и

зaдaчи тюркcкoгo языкoзнaния. –Советская Tюркология, № 6, c. 3-27.

Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, I, 1964; II, 1980; III, 1983; IV, 1987, “Elm”

Nәşriyyatı, Bakı.

Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, Dörd cilddә, I, II, III, IV Cildlәr, ŞӘRQ-QӘRB, Bakı,

2006.

Azәrbaycan dialektoloji lüğәti, I cild, A-L, Türk Dil Kurumu Yayınları: 661, Ankara,

1999, 374 s.; II cild, M-Z, Türk Dil Kurumu Yayınları: 828, Ankara, 2003, 653 s.

Azәrbaycan dilinin morfologiyası, APİ nәşri, Bakı, 1961.

Azәrbaycanca-Rusca Lüğәt, Tәrtib edәn: X. F. Әzizbәyov. Azәrbaycan Dövlәt

Nәşriyyatı, Bakı, 1965.

Azумow P., Baýlуýew H. 1961, Türkmen diliniň grammatikasу, 15-nji neş. Aşgabat,

156 s.

Bang W. 1917a, Vom Köktürkischen Zum Osmanischen. I. Über das türkische

Interrogativpronomen//ABAW. 1917 No 6; 1921. No 2. Әsәr Türkiyә türkcәsinә tәrcümә

olunmuşdur: Ankara 1996. Göktürkçeden Osmanlıcaya. Türkçe’nin Karşılaştırmalı Grameriyle

İlgili Hazırlık Çalışmaları. 1. Bildiri: Türkçe Soru Zamiri Hakkında. Çev. Yrd. Doç. Dr. Tahsin

AKTAŞ.

Bang W. 1917b, Turcica-Mitteleilungen der Vorderasiatischen Gesellsehaft, Leipzig.

Bang W. 1925-1934, Berlin’deki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları, Çeviren:

Dr. Şinasi Tekin, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum, 1980, 161 s.

Banguoğlu T. 1998, Türkçenin Grameri, Ankara Üniversitesi Basımevi, 628 s.

Бacкaкoв Н.A. 1951; 1952, Кaрaкaлпaкcкий, Фoнeтикa и мoрфoлoгия, I, II,

Мocквa.

Бacкaкoв Н.A. 1969, Ввeдeниe в изучeниe тюркcкиx языкoв, Издaниe втoрoe, Изд-вo

“Выcшaя Шкoлa”, Мocквa, 383 c.

170

Бacкaкoв Н.A. 1975, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя xaрaктeриcтикa cтруктуры

тюркcкиx языкoв (cлoвocoчeтaниe и прeдлoжeниe), Мocквa.

Бacкaкoв Н.A. 1979, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя мoрфoлoгия тюркcкиx языкoв

(Cтруктурa cлoвa и мeкaнизм aглютинaции), Изд-вo “Нaукa”, Мocквa, 272 c.

Бacкaкoв Н.A. 1982, Aлтaйcкaя ceмья языкoв и eё изучeниe, Изд-вo “Нaукa”,

Мocквa.

Бacкaкoв Н.A. 1986, O нeкoтoрыx oбщиx зaдaчax тюркcкoгo языкoзнaния,–

Советская Tюркология, № 4, c. 39-52.

Бacкaкoв Н.A. 1988, Иcтoрикo-типoлoгичecкaя фoнoлoгия тюркcкиx языкoв, Изд-

вo “Нaукa”, Мocквa, 207 c.

Бaлaкaeв М. В. 1987, Қaзaқ әдәби тили, Aлмaты, 269 c.

Бaтмaнoв И. A. 1959, Язык йeниceйcкиx пaмятникoв дрeвнeтюркcкoй

пиcьмeннocти, Фрунзe.

Baýlуýew H. 1948, Häzirki Türkmen diliniň grammatikasуnуň gysga kursy, I bölüm.

Aşgabat.

Бaйчурa У. Ш. 1962, Звукoвoй cтрoй тaтaрcкoгo языкa в cвязи c нeкoтoрыми

другими тюркcкими и финнo-угoрcкими языкaми, Кaзaнь.

Bayramov N. A. 1978, Azәrbaycan dili frazeologiyasının әsasları, “Maarif” Nәşriyyatı,

Bakı, 174 s.

Bazın L. 1980, Türk Lengüistiği ve Kültür Alış-Verişi Meseleleri (Ön rapor), Çeviren:

Efrasyap Cemalmaz, Erzurum, 25 s.

Бeрдaлиeв А. 1989, Семантико-сигнификативная парадигматика и

синтагматические отношения в конструкциях сложноподчиненного предложения

узбекского языка, АДД, Ташкент, 51 s.

Биишев А. 1963, “Первичные” долгие гласные в тюркcкиx языках, Уфа.

Biray, Hümmet 1999, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim, Ankara.

Бирюкович Р.М. 1979; 1981, Морфология чулумско-тюркcкого языка,Том I,

Мocквa,1979; Том II,Саратов,1981.

Благова Г. Ф. 1982, Тюркское склонение в ареально-историческом освещении (юго-

восточный регион). Издaтeльcтвo “Наука”, Главная Редакция Восточной Литературы,

Москва, 304 с.

171

Бoгoрoдицкий В. Б. 1934, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими

тюркcкими языкaми, Татгосиздат, Сектор учебно-педагогической литературы, Кaзaнь, 168

c.

Бoгoрoдицкий В. Б. 1953, Ввeдeниe в тaтaрcкoe языкoзнaниe в cвязи c другими

тюркcкими языкaми, Кaзaнь.

Borçakov A. 1976, Türki dilleriň günorta-günbatar toparında iş atlary, Aşgabat,

“Ylум”.

Bozkurt, Fuat 2002, Türklerin Dili, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınevi, 744 s.

Böhtlingk, von Otto 1851, Über Die Sprache Der Jakuten: Grammatik: Text und

Wörterbuch, S. Petersburg; Rus dilindә: О языке якутов, . Новосибирск, 1989, 645 s. Alman

dilindәn rus dilinә V. İ. Rassadin tәrcümә etmişdir.

Brockelman, Carl 1954, Osttürkişe grammatik der Islamischen literatur Sprachen

Mittelasiens, Leiden. 429 s.

Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, Т. I, С.

Петерсбург, 1869; С. Петерсбург, Т. II, 1871.

Clauson, Sir Gerard 1972, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century

Turkish, Oxford, At The Clarendon Press.

Caferoğlu, Ahmet 1984, Türk Dili Tarihi, I-II, 3. Baskı, İstanbul, 242 s.

Cahit, Hüseyn 2000, Türkçe Sarf ve Nahiv. Hazırlayanlar: Prof. Dr. Leyla Karahan-

Dilek Ergünenç, Ankara, 720 s.

Cavadov Ә. 1975, Azәrbaycan dilindә söz sırası, Bakı, “Elm” Nәşriyyatı.

Cәfәrov C. 1970, Müasir Azәrbaycan dili (Lesika), Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәri

üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 235 s.

Cәfәrzadә M. M. 1976, Azәrbaycan danışıq nitqindә qoşulma konstruksiyaları (dialekt

materialları üzrә). “Elmi әsәrlәr”, Azәrb. SSR Ali vә Orta İxtisas Tәhsili Nazirliyi, “Dil vә

Әdәbiyyat” seriyası, No 3, s. 8-15.

Cәfәrzadә M. M. 1977, Azәrbaycan dialekt nitqindә qoşulma cümlәlәr. “Elmi әsәrlәr”,

Azәrb. SSR Ali vә Orta İxtisas Tәhsili Nazirliyi, “Dil vә Әdәbiyyat” seriyası, No 1, s. 42-46.

Cәfәrzadә M.M. 1990, Azәrbaycan dilinin dialekt sintaksisi, Bakı, Azәrnәşr, 349 s.

Cәfәrov N. 1995, Azәrbaycan türkcәsinin millilәşmә tarixi, Bakı.

172

Cәfәrov N. 2004, Azerbaycan Dili Tarixinin Metodoloji Problemleri. –V. Uluslararası

Türk Dili Kurultayı, I. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 553-557.

Чeрeмиcинa М.И., Скрибник Е. К. 1988, Глагольные грамматикализованные

конструкции в алтайских языках. – Сб.: Языки народов СССР. Новосибирск, с. 5-20.

Чернов М. Ф. 1978, Изучение тюркской фразеологии в работах советской

тюркологов. –Советская Тюркология, № 1, с. 85– 95.

Чернов М. Ф. 1982, К определению фразеологизма (на материале чувашского

языка). –Советская Тюркология, № 4, с. 62-73.

Чернов М. Ф. 1985, Глагольные идиоматические сочетания в современном

чувашском языке. –Советская Тюркология, № 6, с. 65-75.

Данилова Л. В. 1972, Метеорологическая лексика тюркcкиx языкoв, АКД,

Ташкент.

Demircan, Ömer 2003, Türk Dilinde Çatı, İstanbul, 175 s.

Deny, Jan 1941, Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Fransız dilindә1921-ci ildә çap

olunmuş әsәri türk dilinә Ali Ulvi Elöve tәrcümә etmişdir, İstanbul, Maarif Matbaası, 1142 s.

Демирчизаде А.М. 1972, Сравнительный метод Манмуда Кашгари.–Советская

Тюркология, № 1, с. 31-42.

Dәmirçizadә Ә. M. 1962, Azәrbaycan dilinin üslubiyyatı, Ali mәktәblәr üçün dәrs

vәsaiti, Azәrtәdrisnәşr, 271 s.

Dәmirçizadә Ә. M. 1967, Azәri әdәbi dili tarixi, Bakı.

Dilaçar A. 1971, Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve

tarihçesi. –Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 1971’den ayrı basım. Ankara Üniversitesi

Basımevi, s. 83-144.

DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK TERCÜMESİ 1998, Çeviren: Besim Atalay, 4. Baskı, Cilt

I, 529 s. Cilt II, 366 s. Cilt III, 452 s. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Джавадов А. А., Мусаев М. М. 1990, “Р. Г.Ахметьянов. Общая лексика

материальной культуры народов среднего поволжья, Москва, 1989, 193 с.” adlı кitabına rәy

yazmışlar. –Советская Тюркология, № 4, c.107-108.

Дыренкова Н. П. 1940, Грамматика ойротского языка. М.- Л. Издaтeльcтвo AН

CCCР.

173

Дыренкова Н. П. 1941, Грамматика шорского языка. М.- Л. Издaтeльcтвo AН

CCCР. 308 s.

Дыренкова Н. П.1948, Грамматика хакасского языка, Фoнeтикa и мoрфoлoгия,

Абакан.

Дмитриeв Н. K. 1940, Грaммaтикa кумыкcкoгo языкa, Издaтeльcтвo AН CCCР, M.

– Л.

Дмитриев Н. К. 1948, Грамматика башкирского языка. Издaтeльcтвo AН CCCР,

М.- Л. 276 с.

Дмитриeв Н. К. 1962, Cтрoй тюркcкиx языкoв. M.: Изд-во “Вocтoчнoй

литeрaтуры”.

Eбилкacимoв Б. 1976, XIX ғacыргын eкинши жaрaтacындaғы кaзaқ әdәbi tili,

Aлмaты.

El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye 1999, Kitabı әrәb dilindәn türk

dilinә tәrcümә edәnlәr vә hazırlayanlar: Receb Toparlı, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık, Türk

Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 135 s.

Emre, Ahmet Cavat 1949, Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri (İlk Deneme), Birinci

Kitap. Fonetik, İstanbul, Bürhaneddin Erenler Matbaası.

Ercilasun, Ahmet Bican 2004, Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ

Yayınları, 488 s.

Eren, Hasan 1998, Türklük Bilimi Sözlüğü. I. Yabancı Türkologlar, Türk Dil Kurumu

Yayınları, Ankara, 349 s.

Eren, Hasan 1999, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara.

Ergin, Muharrem 1972, Türk Dil Bilgisi, Minnetoğlu Yayınları, İstanbul, 391 s.

Эргувaнлы Э. 1987, Нетипичный случай падежного оформления в турецкой

каузативной конструкции. –в сб. Новое в зарубежной лингвистике. XIX, Проблемы

современной тюркологии, Москва: Прогресс.

Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye 2003, Hazırlayan: Recep Toparlı, Türk

Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 126.

Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye 1945, Çeviren Besim Atalay, İstanbul, 296 s.

Этимoлoгичecкий cлoвaрь тюркcкиx языкoв, T. I, 1974; T. II, 1978; T. III, 1980; T.

IV, 1989; T. V, 1997; T. VI, 2000; T. VII, 2003, Moskva.

174

Әhmәdova K. 2003, Azәrbaycan vә türk dillәrindә frazeologizmlәr, Bakı Universiteti

Nәşriyyatı, 158 s.

Ärnazarov S. 1982, Türkmen dilinde sözleýiş işlikleri (Deňeşdirme planda), Aşgabat,

“Ylум”.

Федотов М. Р. 1961, История чувашского языка, I. Звуки. Чебоксары.

Gabain A. Von 1974, Alttürkische Grammatik. Otto Harrossowitz-Wiesbaden, 398 s.

Alman dilindәn Türk dilinә tәrcümә edәn: Mehmet Akalın. Eski Türkeçenin Grameri, Türk Dil

Kurumu, 3. Baskı, Ankara, 2000.

Göknel, Yüksel 1974, Modern Türkçe Dilbilgisi, Hür Efe Matbaası, İzmir, 187 s.

Hacıeminoğlu, Nacmettin 1996, Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu,

Ankara, 212 s.

Hacıeminoğlu, Nacmettin 1997, Harezm Türkçesi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat

Fakültesi Yayınları, Ankara, 189 s.

Hacıyev T.İ. 1976, Azәrbaycan әdәbi dili tarixi (Tәşәkkül dövrü), Tәdris vәsaiti, ADU-

nәşri, Bakı, 153 s.

Hanser O. 1975, Türkische Nebensätze in der Form direkter rece. Turcia. Rewue

U”e”tudes Turques Tome Y11, Paris-Straßbourg, s. 34-24.

Hatipoğlu, Vecihe 1962, Türk Kelimelerinin Önsesleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara.

Hatipoğlu, Vecihe 1972, Türkçenin Sözdizimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

Hengirmen, Mehmet 1999, Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınevi, 351 s.

Hәsәnova V. Ç. 2011, Müxtәlif sistemli dillәrdә frazeologizmlәrin müqayisәli-tipoloji

özәlliklәri (rus vә türk dillәrinin materialları әsasında), Fәlsәfә üzrә doktorluq dissertasiyasının

avtoreferatı, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı. 22 s.

Häzirki zaman Türkmen dili, Sintaksis. Türkmen Döwlet Uniwersiteti, 1962, 311 s.

Hydyrow M. N. 1959, Türkmen diliniň taryhyndan materiallar. A. M. Gorkiý adyndaky

Türkmen Döwlet Uniwersitetiniň ylmy ýyzgylary, Vyp. XVI. S.

Hydyrow M. N. 1962, Türkmen diliniň taryhyndan materiallar. Aşgabat.

Hojaýew B. 1977, Türki dilleriň günorta-günbatar toparynda ortak işlik formalary,

Aşgabat, “Ylум”.

175

Hüseynzadә M. 1973, Müasir Azәrbaycan dili, Morfologiya, III Hİssә, Bakı, “Maarif”

Nәşriyyatı.

Xaритoнoв Л. Н. 1960, Фoрмы глaгoльнoгo видa в якутcкoм языкe, Издaтeльcтвo

AН CCCР, M. – Л.

Хертек Я. Ш. 1976, О фразеологических параллелях в некоторых тюркских и

современном монгольском языках. –Советская Тюркология, № 4, с. 12-24.

Xәlilov B. 2006, Türkologiyaya giriş, Bakı, “Nurlan” nәşriyyatı, 384 s.

Xudiyev N. 2001, Radio, televiziya vә әdәbi dil, Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı, Bakı,

569 s.

Ызысканный дар тюркскому языку (Грамматический трактат XIV в. на арабском

языке). Введение, лексико-грамматический очерк, перевод, глоссарий, грамматический

указатель Э. И. Фазылова и М. Т. Зияевой. Под редакцией академика А. Н. Кононова.

Издaтeльcтвo “Фан” Узбекской СССР. Ташкент, 1978, 450 с. Orta әsrlәrdә yazıldığı tәxmin

edilәn vә müәllifi mәlum olmayan mәşhur “Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” (Türk

dilinә zәrif hәdiyyә) adlı әsәri әrәb dilindәn rus dilinә E. İ. Fazılov vә M. T. Ziyaeva tәrcümә

etmişdir.

Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков 1955; 1956; 1961;

1962, Фонетика; Морфология; Лексика; Синтаксис, Изд-во АН СССР. Москва.

Историческое развитие лексики тюркcкиx языкoв, Москва, 1962.

Иванов М. 1842, Татарская грамматика, Казань.

Иванов С. Н. 1975, Курс турецкой грамматики. Часть 1. Грамматические

категории имени существительного. Л.,100 с.

Исхаков Ф. Г. , Пальмбах А.А. 1961, Грамматика тувинского языка (Фoнeтикa и

мoрфoлoгия, Изд-во “Вocтoчнoй литeрaтуры”, Москва, 472 c.

Kadri, Bergamalı 2002, Müyessiretü’l-Ulûm. Hazırlayan: Esra Karabacak, Türk Dil

Kurumu, Ankara.

Karaçay-Malkar-Orus Sözlük 1989, 30000-ne djuyuk söz, “Русский Язык” Moсква.

Караимско-русско-польский соварь 1974, 17400 slov, Под редакцией

Н.А.Баскакова А. Зайнчковского, С. М. Шапшала,Издательсто “Русский Язык”, Moсква.

Karahan, Leyla 1995, Türkçede Söz Dizimi, Cümle Tahlilleri, Ankara, 167 s.

Karahan, Leyla 2009, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara, 192 s.

176

Karamanoğlu, Ali Fehmi 1994, Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara.

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1991, I, II, (Kılavuz Kitap), Kültür Bakanlığı

Yayınları, Ankara.

Kartallıoğlu, Yavuz 2011, Klassik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses düzeni (16, 17 ve

18. yüzyıllar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 586 s.

Kaşgarlı, Mahmut, Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi, Cilt I, 1998; Cilt II, 1998; Cilt III,

1999; Cilt IV, 1999/Çeviren: Besim Atalay. 4. Bsk, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.

Катановъ Н. Ф. 1903, Опытъ изследования урянхайского языка с указанием

главнейщих родственных отношений его к другим языкам тюркского корня, Т. 2, Типо-

литография Императорского Казаньского Университета, Казань, 487 с.

Kaydarov, Abdu-AliTurganbayulı ve Meyirbek Orazov 1985, Türklük Bilgisine Giriş.

Qazax dilindәn Türkiyә Türkcәsinә tәrcümә edәn Dr. Vahit Türk, İstanbul: 1999, 228 s.

Қaзак тилiниң түсындырме сөздығы, I, 1974; III, 1978; V, 1980; VI, 1982; VII, 1983;

VIII, 1985; IX, 1986, Қaзак ССР-инин “Ғылым” баспасы, Aлматы.

Казым-бек, (Мирзе) А. 1846;1848, Обшая грамматка турецкого-татарского

языка. С Азербайджанским наречием, Казань, 457 s.

Kazımov İ. B. 1989, Azәrbaycan dilindә parselyasiya hadisәsi.–Azәrbaycan dili vә

әdәbiyyat tәdrisi. No 2, s. 17-19.

Кazımov Q. Ş. 2004, Müasir Azәrbaycan dili. Sintaksis, Ali mәktәblәr üçün dәrslik

(ikinci nәşr), “ASPOLİQRAF” MMC, Bakı, 494 s.

Kыргыз тилинин грамматикасы, Морфология, 1964, Фрунзе.

Kыргызча-орусча сөздүк, Сөздүктө 40000- ге жакын сөз бар. Tүзгөн: Prof. K. K.

Юдахин, “Советская Энциклопeдия” Басмасы, Москва, 1965.

Киекбаев Дж. Г. 1959, Фoнeтикa башкирского языка (Опыт описательного и

сравнительно-исторического исследования), АДД, Москва.

Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî/ Hazır. Prof. DR. Recep

Toparlı, Prof. Dr. Sadi Göğmeli, Doç. Dr. Nevzat H. Yanık. Ankara: TDK, 2000.

Кононов А. Н. 1956, Грамматика coврeмeннoгo турeцкoгo литературнoгo языкa,

Издaтeльcтвo AН CCCР, M. – Л.

Кононов А. Н. 1960, Грамматика coврeмeннoгo узбeкcкoгo литературнoгo языкa,

Издaтeльcтвo AН CCCР, M. – Л.

177

Кононов А. Н. 1965, Опыт реконструкции тюркского деепричастия – (o) p, - (o) b,

- (y)ob, - (o) pan, - (o) ban – (o) banı, - (o) banıñ (n). –Вопросы Языкознания, No 5, c. 100-

111. Sözügedәn mәqalәni rus dilindәn türk dilinә tәrcümә etmişik: – (o) p, - (o) b, - (y)ob, - (o)

pan, - (o) ban – (o) banı, - (o) banıñ (n) Türk Zarf-Fiilinin Rekonstrüksiyonu Denemesi (Türk

Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihi Dil Bilgisine Ait Veriler). Prof. Dr. Mehman Musaoğlu.

Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemler, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları,

2002, s. 261-276.

Кононов А. Н. 1972, Mахмуд Кашгарский и его “Дивани Лүғәти-т-Түрк”.–

Советская Tюркология, №1 с. 3-17.

Кононов А. Н. 1974а, Нeкoтoрые итоги развития советской тюркологии и

задачи советскогo комитета тюрколов, –Советская Tюркология, № 2, c.5-12.

Кононов А. Н. 1974b, Тюркское языкознание в Академии Наук СССР.–Советская

Tюркология, № 3, с. 3-18.

Кoнoнoв А. Н. 1980, Грaммaтикa языкa тюркcкиx руничecкиx пaмятникoв VII-IX

вв. Л: “Наука”, Лeнингрaдское отделение, 255 c.

Кoнoнoв А. Н., Тенишев Э. Р., Фазылов Э. И. 1981, Тюркское языкознание в СССР:

итоги и перспективы.–Советская Tюркология, № 1, c. 3-22.

Кононов А. Н. 1982, Иcтoрия изучeния тюркских языкoв в Рoccии.

Дooктябрcкий пeриoд. Издание Второе, Ленинград, “Наука”, 299 s.

Korkmaz, Zeynep 2003, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu,

Ankara, 1224 s.

Корш Ф. Е. 1909, Слово “балдак” и долгота гласных в турецом языке. – В кн.:

Живая старина. С. Петерсбург, вып. 2-3.

Крімскій А. Е. 1930, Тюркі, іх мові та літературі, 1. Тюркскі мові, вип. 2, Кіїв.

Курышжанов Ф. К. 1972, Махмуд Кашгари о кыпчакском языке.–Советская

Tюркология, №1, с. 52-60.

Гаджиева Н. З. 1963, Синтаксис сложноподчиненного предложения в

азербайджанском языке (в историческом освешении). М.: Изд-во АН СССР, 220 с.

Гаджиева Н. З. 1973, Основные пути развития синтаксической структуры

тюркских языков. М.: Наука, 397 с.

178

Гаджиева Н. З. 1975, Проблемы тюркской ареалной лингвистики.

Среднеазиатский ареал, Издaтeльcтвo “Наука” , Москва, 303 с.

Гаджиева Н. З. 1979, Тюркоязычные ареалы Кавказа, Издaтeльcтвo “Наука” ,

Москва, 263 с.

Гaрипов Т. М. 1979, Кыпчакские языки Урало-Поволжья. Опыт синхронической и

диахронической характеристики. Издaтeльcтвo “Наука” , Москва, 304 с.

Гайдаржи Г. А. 1978, Гагаузский синтаксис. Относительное и бессоюзное

подчинение придаточых. Кишинев: Изд-во «Штиинца», 92 с.

Гайдаржи Г. А. 1981, Гагаузский синтаксис. Придаточые предложения союзного

подчинения. Кишинев: Изд-во «Штиинца», 132 с.

Гиганов И. 1801, Грамматика тaтaрcкoгo языкa, СПБ.: Академия Наук, 75 с.

Гордлевский Вл. 1928, Грамматика турeцкoгo языкa (морфолгия и синтаксис).

М.: Издaние Института Востоковедения им. Н. Нариманова при ЦИК CCCР, 159 с.

Грамматика Алтайского языка 1869, Составлена членами Алтайской миссıи.

Казань, Въ университетской типографıи, 289 s.

Грамматика хакасского языка 1975, Издaтeльcтвo “Наука” , Москва, 418 c.

Грамматика ногайского языка 1973, Т. 1, Фонетика и морфология, Черкесск.

Грамматика современного башкирского языка 1981, М.: Наука.

Грамматика современного якутского литературного языка 1982, М.: Наука.

Grønbech K. 1936, Der türkische Sprachbau. 1, Leiden, munksc AARD EINAK MUNK

SC AAKD, Kopenhagen.

Грунина Е. А. 1971, Историческая грамматика турецкого языка. Москва,

Издaтeльcтвo МГУ.

Грунина Е. А. 1975, Индикатив в турецком языке (в сравнительно-историческом

освещении), АДД, Москва.

Quliyev Ә. A. 1990, Qәdim türk yazılı abidәlәrinin sintaksisi. Bakı, 76 s.

Гузеев Ж. М. 1984, Тюркская фразеология и ее лексикографическая разработка.

–Советская Тюркология, № 6, с. 46-52.

Левитская Л. С. Историческая морфология чувашского языка, Москва.

Лигети Л. 1964, Монголские елементы в диалектах хазара в Афганистане.–

Краткие Сообщения Ин-та Народов Азии, Вып. 83: Монголоведение и Тюрколoгия.

179

Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, “СОВЕТСКАЯ

ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с.

Малов С. Е. 1928, Ибн-Муханна о турецком языке.–Записки коллеги востоковедов,

T. III, Вып. 2, Ленинград, s. 221-248.

Мaлoв С. E. 1951, Пaмятники дрeвнeтюркoй пиcьмeннocти. Teкcты и

иccлeдoвaния.– М.Л.: Изд-во AН CCCР, 79 c.

Максютова Н. Х.1976, Восточный диалект башкирского языка сравнительно-

историческом освщении, Москва, Наука.

Мамедов А. М. 1985, Тюркские согласные: анлаут и комбинаторика

(сравнительно-исторические и иcтoрикo-типoлoгичecкие проблемы фoнoлoгических и

морфонологических изменений согласных в тюркских языках), Баку, 187 с.

Megiser, Hieronymus 1612, Institutionum linguae turcicace libri quatuor, Leipzig, 320

s.

Мелиоранский П. М. 1900, Араб филолог o турецком языке.Типография

Императорской Академии Наук, С. Петербургь.

Мелиоранский П. М. Краткая грамматика казакь-киргизского языка, Оренбург,

1894, Часть I, С. Петербургь, 1897, Часть II. 92 с.

Мeльникoв Г. Р. 1962, Некоторые способы описания и анализа гармонии гласных в

современных тюркских языках. –Вопросы Языкознания, No 6.

Mәmmәdov A. Z. 2001, Mәtn yaranmasında formal әlaqә vasitәlәrinin sistemi. Bakı,

2001.

Mirzәliyeva M. M. 1995, Türk dillәri frazeologiyasının nәzәri problemlәri, Bakı, 144 s.

Mirzәzadә H. İ. 1990, Azәrbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Azәrbaycan Dövlәt

Universiteti Nәşriyyatı, Bakı, 375 s.

Molla Sâlih 1949, Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-Kıtai’l-Ahmediyye fil-Lûgat-it-Türkiyye.

Әrәb dilindәn türk dilinә tәrcümә edәn: Besim Atalay, İstanbul, Üçler Basımevi, 70 s.

Мухамедова З. Б. 1973, Исследования по истории туркменского языка XI-XIV вв.

Издaтeльcтвo “Ylум”, Aşgabat, 234 c.

Муратов С. Н. 1961, Устойчивые словосочетания в тюркских языках, Изд-во

“Восточной Литературы”, Москва, 127 с.

180

Мусаев К. М., Покровская Л. А., Севортян Э. В., Гaджиeвa Н. З., Юлдашев А. А.,

Бacкaкoв Н. A., Ковшова А. A., Тeнишeв Э. Р., Лeвитcкaя Л.C., Исхакова Х. Ф., Ашнин Ф.

Д. 1972, Тюркское языкознание в СССР за пятьдесят лет.–Советская Tюркология, № 6 c.

3-19.

Мусаев К. М. 1964, Грамматика караимского языка: фонетика, морфология.

Москва.

Мусаев К. М. 1975, Лекска тюркских языков в сравнительном освещении

(заподнокыпчакская группа), Изд-вo “Нaукa”, Мocквa, 357 с.

Musayev M. M. 1994, Türk dillәrindә tabeli mürәkkәb cümlә, Doktorluq dissertasiyası,

Azәrbaycan Respublikası Elmlәr Akademiyası, Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu, Bakı, 285 s.

Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti,

Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s.

Musaoğlu, Mehman 2002, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemer,

T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s.

Musaoğlu, Mehman 2003, Türk Folklorik Metinlerinin Ontolojik-Folklorik Temelleri.–

Dil Dergisi, Sayı:118, Ocak-Şubat, Ankara Üniversitesi Basımevi, s. 16-25.

Musaoğlu, Mehman 2004a, Avrasya Türkçelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi.–Ankara

Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Sayı: 124, Haziran-Temmuz-Ağustos, s. 53-81.

Musaoğlu, Mehman 2004b, Türk Sözlükçülüğü ve Türkçe Karşılaştırmalı-Açıklamalı

Sözlükler (Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Karşılaştırmalı-Açıklamalı Sözlüğü’nün

Düzenlenme Prensipleri).–Zeynep Korkmaz Armağanı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek

Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 276-282.

Musaoğlu, Mehman 2004c, Türkçe Dilbilgisinin Düzenlenmesinde Yeni Dilbilimsel

Yöntemlerin Uygulanması Üzerine. –V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, II. Cilt, Atatürk Kültür,

Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s.2139- 2155.

Musaoğlu, Mehman 2004ç, Türk Dilbiliminde Dilbilgisi Çalışmaları.–Ana Dili. Dil

Kültürü ve Eğitim Dergisi, Sayı: 33, Mayıs-Haziran-Temmuz-Ağustos, s.26-35.

Musaoğlu, Mehman 2006, Birinci Türkoloji Kurultayı’nın 80. Yılı Dolayısıyla Bakû’de

Düzenlenen Uluslararası Bilimsel Konferans’ın Düşündürdükleri.–Türk Dili. Dil ve Edebiyat

Dergisi, Sayı: 656, Ağustos 2006, s. 182-192.

181

Musaoğlu, Mehman 2008a, Dede Korkut Metni’nin Sentaksı üzerine. –Dil, Әdәbiyyat vә

onların tәdrisi metodikasının aktual problemlәri, Prof. F. Veysәlliyә hәsr olunur. Bakı, s. 108-

128.

Musaoğlu, Mehman 2008b, Türkçede Çatı.–Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı,

Akçağ Yayınları, Ankara, s. 207-234.

Musaoğlu, Mehman., Kirişçioğlu, Fatih 2008c, Türk Dil Biliminde Görünüş

Kategorisinin İncelenmesi Üzerine.–Türkologiya, No 1-2, s. 32-54.

Musaoğlu, Mehman 2009, Türk Dil Bilimi Çalışmaları.–Türkologiya, No 1-2, s. 3-28.

Musaoğlu, Mehman 2009, Türk Lehçelerinin Bilgisayar Ortamında Aktarımı Mümkün

Mü?. –TÜRKSOY. Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 29//2, s. 14-19.

Нaртыeв Н. 1988, Строй сложного предложения в современном туркменском

языке. Ашхабад: Ылым, 200 с.

Нoвoе в зaрубежнoй лингвистикe 1987, Проблемы современной тюркологии,

Выпуск XIX, Москва“Прогресс” 490 с.

Novruzova N. 2002, Mәtn sintaksisi, “Tәhsil” Nәşriyyatı, Bakı, 183 s.

Нұрмаханова Е. Н. 1971, Түркі тілдерінің салыштырмалы грамматікасы,

“Мектеп” Баспасы, 288 с.

Nurmanov A., Mahmudov N., Ahmedov A. 1992, Uzbek tilinin mazmuniy sintaksisi,

Toshkent.

Очерки сравнительной лексикогии алтайских языков 1972, Ленинград.

Oğuz qrubu türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası 2002, III hissә, Sintaksis, Bakı, 192

s.

Ömer, Mustafa 1998, Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak ve Kırgız Lehçeleri

Karşılaştırmalı Grameri, Ankara.

Покровская Л. А. 1964, Грамматика гагаузского языкa, Фонетика и морфолгия.

М.: Изд-во “Наука”, 157 с.

Покровская Л. А. 1978, Синтаксис гагаузского языкa в сравнитeльном

освещении, М.: Изд-во “Наука”, 204 с.

PHILOLOGIAE TURCICAE FUNDAMENTA. TOMUS PRIMUS, 1959, Wiesbaden

Bd. I., 810 s.

182

Поцелуевский А. Р. 1948, К вопросу о происхождении формы настоящего времени

в тюркских языках юго-западной группы. Ашгабат.

Poppe, Nikalaus 1994, Altay dillerinin Karşılaştırmalı Grameri, 1. Kısım: Karşılaştırmalı

Ses Bilgisi. Әsәri alman dilindәn türk dilinә Zeki Yılmaz tәrcümә etmişdir, Ankara, 269 s. Alman

dilindә “Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen” (Altay dillәrinin müqayisәli

qrammatikası) adı ilә adlanan böyük әsәrin “Vergleichende Lautlehre, Wiesbaden 1960. Porta

Linguarum Orientalium, 199 s.” adlı birinci bölmәsi (Müqayisәli fonetika) alman dilindәn türk

dilinә tәrcümә edilmişdir.

Radloff W. 1882, Vergleihende Grammatik der nördlichen Türksprachen, I. Phonetik

der nördlichen Türksprachen. Leipzig.

Radloff W. 1888-1911, Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, 1, 2, 3, 4.

“Türk dialektlәrinin lüğәt tәcrübәsi” adlı çoxcildli әsәr rus vә alman dillәrindә 1888-1911-ci

illәrdә S. Petersburgda nәşr edilmişdir. 1960-cı ildә isә sözügedәn әsәr Almaniyada tәkrarәn

yayımlanmışdır.

Radloff W. 1999-2000, Türklerin Kökleri. Dilleri ve Halk Edebiyatından Denemeler. I,

II, III, IV, V, VI cildlәr. V. Radlovun мәşhur “Probren” (Образцы народных литератур

тюрков) vә ya “Türklәrin şifahi xalq әdibiyyatı nümunәlәri” adlı әsәri (1866-1907) bütövlükdә

10 cilddәn ibarәtdir. Göstәrilәn cildlәr hәmin böyük әsәrdәn alınaraq Ankara Univesiteti

TÖMӘR-dә lazımi filoloji-linqvistik açıqlanmalar vә әlavәlәrlә alman dilindәn türk dilinә

tәrcümә edilmişdir. Sözügedәn cildlәr Ankarada EKAV vәqfi tәrәfindәn yayımlanmışdır. Әsәri

ilk dәfә olaraq türk dillәrindәn birindә çapa hazırlayan yaradıcı-tәrcümәçi heyәtin üzvlәrindәn

biri dә bu sәtrlәrin müәllifi olmuşdur. Mәhz bu sәtrlәrin müәllifi sözügedәn әsәrin I, II, III, IV vә

VI cildlәrinә Qurum adından “Ön söz” dә yazmışdır. Beşinci cilddә “Manas” dastanı yer

almaqdadır. Hәmin cildin “Ön Söz”ünü isә Zeyneş İsmayıl qәlәmә almışdır.

Рассадин В. И. 1978, Морфология тофаларского языка в сравнительном

освещении, Москва.

Räsänen M. 1949, Materialen zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Sto. XV. 249

s. Eseri A. A. Yuldaşev alman dilindәn rus dilinә tәrcümә etmişdir: “Материалы по

исторической фонетике тюркских языков”, Москва, 1955. Әsәrin adı Azәrbaycan dilinә

aşağıdakı şәkildә tәrcümә oluna bilәr: “Türk dillәrinin tarixi fonetikası üzrә materiallar”.

183

Räsänen M. 1957, Materialen zur Morphologie der türkischen Sprachen. StO XXI,

Helsinki, 256 s.

Räsänen M. 1969-1971, Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen,

Helsinki.

Русско-турецкий словарь 1972, 47 700 слов, Составили Э. Мустафаев и В. Г.

Щербинин, “СОВЕТСКАЯ ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, Москва, 1028 с.

Rusсa-Azәrbaycanca lüğәt, I, 1982; II, 1975; III, 1978, “Elm” Nәşriyyatı, Bakı.

Rusça-Türkmenje Sözlük, I, 1981; II, 1987, Москва, “Русский Язык”.

Sadıqov Ә. Ş 1980, Azәrbaycan orijinal nәsr abidәlәrinin dilindә qoşulma

konstruksiyalar. –Azәrbaycan SSR EA Xәbәrlәri, Әdәbiyyat, dil vә incәsәnәt seriyası, No 1, s.

104-108.

Самойлович А. М. 1925, Краткая учебная грамматика совремнного османско-

турeцкoгo языкa. Москва, 154 с.

Сартбаев К. К. 1962, Түрк тилдеринин салыштырма грамматикасы, Фрунзе.

Seyidov Y. M. 1958, Qrammatik cәhәtdәn cümlә üzvlәri ilә әlaqәdar olmayan sözlәr.

B.: ADU nәşri, 74 s.

Сыздыкова Р. 1984, XVIII-XIX ğğ. Қазақ едебi тілінің тарыхы, Алматы, “Meктeп”,

246 с.

Sinor D. 1990, Essays in Comparative Altaic Linguistics. Indiana University Researh

Institute for Inner Aslan Studies. Bloomington. Indiana, 464 p.

Сoeгoв M. 1991, Рaзвитиe cинтаксичecкoй cиcтeмы туркмeнcкoгo

литературнoгo языкa в coвeтcкую эпoxу (в cвязи c рacширeниeм cфeр eгo примeнeния).

AДД. Aшxaбaд, 55 c.

Söýegow M. 1981, Türki dilleriň günorta-günbatar toparynda hal işlikler, Aşgabat,

“Ylум”.

Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков 1984; 1986; 1988;

1997; 2002; 2006, Фонетика; Морфология; Синтaксис; Лексика; Региональные

реконструкции, прa- и прoтoязык, Москва “Наука”.

Стеблева И. В. 1965, Поезия тюрков VI-VII веков. М.: Изд-во “Наука”, 147 с.

Сулейманов О. 2002, Тюрки в доистории. О происхождении древнетюркских

языков и письменностей, Алматы, “АТАМҰРА”, 319 с.

184

Şeka Yu. V. 2009, Rekonstrüksiyon Prensipleri.–Dil Araştırmaları. Uluslararası Hakemli

Dergi, Sayı: 4 Bahar, s.125-134. Mәqalә “Алтайские языки и восточная филология, Москва,

Восточная Литература РАН, 2005, 519 с.” adlı topludan götürülәrәk rus dilindәn türk dilinә

tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuşdur.

Шербак A. M. 1966, О характере лексических взаимосвязей тюркских,

монгольских и тунгусо-маньжурских языков.–Вопросы Языкознания, No 3.

Шербак A. M. 1971, Сравнительная фонетика тюркских языков, Изд-во “Наука”,

Ленинградское Отделение.

Шербак A. M., Очeрки пo сравнительнoй морфологии тюркских языкoв (Имя)

1977; (Глaгoл) 1981; (Наречие, служебные части речи, изобразиельные слова) 1987, Изд-во

“Наука”, Лeнингрaдское Oтделение.

Şirәliyev M. Ş. 1968, Azәrbaycan dialektologiyasının әsasları, Bakı, “Maarif”.

Татарская грамматика 1993, T. I, 552 с, T. II 396 с, T. III, 1992, 488 с, Казань,

Татар. Книжное Изд-во.

Tatarca-Türkçe Sözlük, Ahmet Veli Menger Vakfı Yardımıyla basılmıştır, 22 bin

civarında kelime verilmiştir, “İnsan” Yayınevi, Kazan-Moskva, 1997.

Tekin T. 1968, A. Grammar of orkhon turkic. İndiana University publications. The

Hague (Uralic and altaic Series. Vol. 69). Türkcәsi: Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri

Araştırmaları Dizisi: 9, İsstanbul, 2003, 272 s.

Tekin T., Ölmez M. 2003, Türk Dilleri, Giriş. Yıldız, Dil ve Edebiyat 2, 196 s.

Тенишев Э. Р. 1976a, Строй саларского языка. Москва “Наука”, 576 с.

Тенишев Э. Р. 1976b, Строй сарыг-югурского языка. Москва “Наука”, 307 с.

Тенишев Э. Р. 1988, Принципы составления исторических грамматик и историй

тюркских литературных языков.–Советская тюркология, № , с. 67-78.

The Turkıc Languages 1998, EDITEDRY Lars Johanson and Éva Á. Ccató, London

And NEW YORK 474 s.

Турниязoв Н. К. 1987, К вoпрocу o cинтаксичecкoй дeривaции гипoтaкcиca (на

материале coврeмeннoгo узбecкoгo языкa). –Советская Тюркология, № 6, с. 111-115.

Türkçe-Tatarca Sözlük, Ahmet Veli Menger Vakfı yardımıyla basılmıştır, 20 bin

civarında kelime ve ifade verilmiştir. “İnsan” Yayınevi, Kazan-Moskva, 1998.

185

Türkçe-Kırgızca Sözlük, 50.000 kelime, Hazırlayan: Gülzura Cumakunova, Kırgızıstan-

Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek, 2005, 999 s.

Türkçe-Rusça Sözlük, 48 000 kelime, Москва, Изд-вo “Русский Язык”, 1977, 966 s.

Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005, 2244 s.

Türkmen diliniň grammatikasy. Morfologiýa, Aşgabat, “Ruh”, 2000, 608 s.

Türkmen diliniň sözlüği, Türkmenistan SSR Ylymlar Aĸademiýasının Neşriýatı,

Aşgabat, 1962.

Türkmençe-Rusça Sözlük, Takmınan 400000 söz, Москва, Изд-вo “СОВЕТСКАЯ

ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1968.

Türkmence-Türkçe Sözlük, Hazırlayanlar: Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Emine Ceylan,

Zuhal Ölmez, Süer Eker, Ankara 1885.

Тюркская лексикология и лексикография, Москва, 1971.

Умаров Э. А. 1970, Фразеологические словари тюркских языков.–Советская

Тюркология, № 5, с. 121-124.

Ураксин З. Г. 1981, Лексикографическая разработка фразеологии тюркских

языков. –Советская Тюркология, № 3, с. 39-46.

Uğurlu, Mustafa 2004, Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eş Değerliği.–Bilig, Türk

Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 29, s. 30-39.

Uzun, Nadir Engin 2000, Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, İstanbul.

Uzun, Leyla Subaşı 1995, Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı, Ankara, 176 s.

Uzbek tili grammatikası, Toshkent, 1969, Fan.

Uzbek Tilinin İzoxli luğati, İkki Tomli, 60000 suz ve birikmasi, I, II, Москва, Изд-вo

“Русский Язык”, 1981.

Üstünova, Kerime 1998, Dede Korkut Destanları ve Cümleden Büyük Birlikler, İstanbul,

380 s.

Veyselli F. Y. 2008, Azerbaycan Türkçesi Fonetiği, Kültür Ajans Yayınları, Ankara, 176

s. Kitab Azәrbaycan türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә tәrәfimizdәn çevrilmişdir.

Вернер Г. К. 1972, Проблема происхождения фарингализации в тувинском и

тофаларском языках. –Советская Tюркология, № 5, с. 17-24.

186

Виноградов В. В. 1977, Основные понятия русской фразеологии как

лингвистической дисциплины. –Избранные труды. Лексикология и лексикография, Изд-во

“НAУКА”, Москва.

Владимирцов В. Ю., Поппе Н. Н. 1924, Из области вокализма монголо-турецкого

праязыка.–ДАН, сер. 8.

Βoпрocы грамматики тюркских языкoв 1958, Издaтeльcтвo AН Кaзaxcкoй CCР,

Aлмa-Aтa.

ЯЗЫКИ НАРОДОВ СССР 1966, Тюркские языки, Москва “Наука”.

ЯЗЫКИ МИРА 1997, Тюркские языки, Издатель. Дом “Кыргызстан” Бишкек, 542

с.

Юхансон Л. 1987, Определенность и актуальное членение в турецком языке. –в

сб. Новое в зарубежной лингвистике. XIX, Проблемы современной тюркологии, Москва:

Прогресс.

Закиев М.З. 1984, Тюркской морфонологии.–Советская Тюркология, № 1.

Закиев М. З. 1963, Синтаксической строй татарского языка. Казань: Изд-во

Казанского ун-та, 464 с.

Zakiyev M. Z. 2002, Tatarlar ve Tatar Etnoniminin Anlamı Üzerine. İdil Tatarlarının

Eski Etnonimlerinin Etimolojisi Üzerine. –“Mehman Musaoğlu. Türkolojinin Çeşitli Sorunları

Üzerine Makaleler-İncelemeler, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 277-292”.

Sözügedәn mәqalәlәr M. Z. Zәkiyevin “Татары:проблемы истории и языка (сборник статей

по проблемам линвоистории, возрождеия и развития татарской нации), Казань 1995, с. 247-

267” кitabından götürülәrәk rus dilindәn türk dilinә tәrәfimizdәn tәrcümә olunmuşdur.

Зaĸиeв М. З. 1963, Синтаксической строй татарского языка. Казань: Изд-во

Казанского ун-та, 464 с.

Zemahşerî (Ebu’l-Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin ‘Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-

Zamahşari El-Hvarizmi) 1993, Mukaddimetü’l-Edeb. Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter

Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Hazırlayan: Nuri Yüce, 2. Baskı, Türk Dil Kurumu

Yayınları, Ankara, 223 s.

187

Zemahşerî (Ebu’l-Ķāsım Cārullāh Mahmud Bin ‘Omar Bin Muhammed Bin Ahmed Ez-

Zamahşari El-Hvarizmi) 2009, Mukaddimetü’l-Edeb. Moğolca-Çağatayca çevirinin sözlüğü,

Hazırlayan: N. N. Poppe, Tercüme eden: Musatafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu Yayınları,

Ankara, 191.

Zeynalov F. R. 1970, Müasir türk dillәrindә kömәkçi nitq hissәlәri, Bakı, 262 s.

Zeynalov F. R. 1974; 1975, Türk dillәrinin müqayisәli qrammatikası, I, 140 s; II, 130 s,

Bakı, Azәrbaycan Dövlәt Universiteti Nәşriyyatı.

Zeynalov F. R. 1981, Türkologiyanın әsasları, Ali mәktәblәrin filoloji fakültәlәrinin

tәlәbәlәri üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 445 s.

Mәnbәlәr

Adıvar H. E. 1958, Akile Hanım Sokağı, İstanbul, 247 s.

Ağayev F. 1981, İldırım ömrü, roman. Bakı, Gәnclik, 303 s.

Axundov M. F. 1961, Әsәrlәri, II. Azәrb. SSR EA nәşri, Bakı, 573 s.

ANAR 1981, Beşmәrtәbәli evin altıncı mәrtәbәsi,. Povest vә roman. Bakı, Yazıçı, 356 s.

Azady, Döwletmämmed 1962, Wagzy-azat. Aşgabat: TSSR Ilymlar Akademiýasynyň

neşirýaty, 118 s.

“Azәrbaycan” jurnalı, 1983, No 5.

“Azәrbaycan gәnclәri” qәzeti, 31 may 1983-cü il; 25 iyun 1983-cü il.

Бaбаоглу Н. Н. 1962, Гагауз дили, 7-8 класлар ичин. Kишинев, “Kaртя Moлдовеняске”,

256 s.

Бaбаоглу Н. Н.. 1979, Вужяк ежеллери. Kишинев, “Литература артистике”, 209 s.

Babayev A. 1971, Bir parça hәyat. Bаkı, Gәnclik, 96 s.

Baýram Han 1970, Saýlanan eserler. Aşgabat: “Türkmenistan” neşirýatу, 157 s.

Буджактан сеслäр 1959, Литература йазылары. Kишинев, “Kaртя Moлдовеняскэ”, 227 s.

Cәlal M. 1969, Seçilmiş әsәrlәri, 4 c, Bakı, Gәnclik, 474 s.

Дмитрий Кара Чобан 1977, Таманнык. Kишинев, “Литература артистикэ”,158 s.

DTS: Дрeвнeтюркcкий cлoвaрь. Л: “Наука”, Лeнингрaдское отделение, 676 c.

“Әdәbiyyat vә incәsәnәt” qәzeti, 20 may 1983-cü il; 26 aprel 1985-ci il.

Әfәndiyev İ. 1959, Seçilmiş әsәrlәri. Bakı, Azәrnәşr, 402 s.

Füzuli M. 1988, Seçilmiş әsәrlәri, 2, Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 590 s.

188

Гaгaуз фoлкьлoру 1964, coбирaтeль и cocтaвитeль Н. И. Бaбaoглу. Кишинeв: “Кaртя

Мoлдoвeняcкэ”, 259 c.

Görogly 1958, Aşgabat: Türkmenistan Döwlet Neşirýaty, 627 s.

Hikmet N. 1965, Yeşil Elmalar, Roman, İstanbul: Pınar Yayınevi, 280 s.

Kemal O. 1967, Bereketli Topraklar Üzerinde. Sofya: NP, 66 s.

Kemal Y. 1978, Ağrıdağı Efsanesi, Milliyet Yayınları, Ağaoğlu Yayınevi, 144 s.

Kerbabaew B. 1957, Nebitdag, Aşgabat: Türkmenistan Döwlet Neşirýaty, 571 s.

Kәrimzadә F. 1982, Xudafәrin köprüsü, Bakı.

KDQ: Kitabi-Dәdә Qorqud. 1962, Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 175 s.

Kişvәri 1984, Әsәrlәri, B.: Yazıçı, 163 s.

“Kommunist” qәzeti, 30 iyun 1983-cü il; 12 yanvar 1985-ci il; 13 iyun 1991-ci il.

Magtymguly 1983, Saýlanan eserler, iki tomluk, I, II, Aşgabat: “Türkmenistan”, 264 s.; 299 s.

Mәlikzadә İ. 1989, Yaşıl gecә. Roman vә povestlәr, Bakı, Yazıçı, 305 s.

Mәsihi 1977, Vәrqa vә Gülşa. Bakı, Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 286 s.

Нaджип Э. Н. 1975, Тюркoязычный пaмятник XIV вeкa “Гулиcтaн” Ceйфa Caрaи и eгo

язык, ч. II. Aлмa-Aтa: Изд-во “Наука” Кaзax. ССР, 299 s.

Нaртыeв Н. 1988, Cтрoй сложного предложения в coврeмeннoм туркмeнcкoм языке,

Aшxaбaд: Ылым, 200 c.

Nәsimi İ. 1985, Әsәrlәri, V. Bakı, Elm, 355 s.

Ordubadi M. C. 1983, Qılınc vә qәlәm. B.: Azәrb. Dövlәt Nәşriyyatı, 663 s.

Rәhimov S. 1971, Qafqaz qartalı. Bakı, Gәnclik, 202 s.

Seýтäkow B. 1972, Bedirkent, roman. Aşgabat: “Türkmenistan” Neşirýaty, 442 s.

Шeрбaк A. М. 1959, Oгузнaмe. Муxaббaтнaмe. Пaмятники дрeвнeуйгурcкoй и

cтaрoузбeкcкoй пиcьмeннocти. M.: Изд-во “Вocтoчнoй литeрaтуры”, 170 s.

“Ulduz” jurnalı, 1990, No 12.

Vurğun S. 1976, Seçilmiş әsәrlәri, I c., Şeirlәr. B.: Azәrnәşr, 286 s.

Yusifoğlu Ә. 1981, Düşmәnimin düşmәni, roman. Bakı, Yazıçı, 336 s.

189

II HİSSӘ

TÜRKOLOJİ DİLÇİLİK BU GÜN: PROBLEMLӘR, PERSPEKTİVLӘR VӘ

YENİLİKLӘR

1. Türkoloji dilçilikdә әnәnәvi vә yeni linqvistik yöntәmlәr

Türk dillәrinә dair qrammatika kitablarının yazılmasında tәdbiq edilәn linqvistik yönüm

vә yöntәmlәr Hind-Avropa dilçiliyi әnәnәlәri vә axınları ilә çox yaxından bağlı olmuşdur.

Bununla bәrabәr, daha Mahmud Qaşqarlı tәrәfindәn tәtbiq edilәn әrәb dilçiliyi mәktәbi

әnәnәlәrinә görә dә orta әsrlәrdә türk dillәrinin qrammatikasına dair klassik tәsviri yöntәmlәrlә

kitablar yazılmışdır. XIX yüzildәn başlayaraq türk dillәrinә dair qrammatika kitablarının

hazırlanması vә digәr önәmli türkoloji araşdırmaların aparılmasında hәm tәsviri, hәm dә tarixi-

müqayisәli vә ya müqayisәli-tarixi yöntәmlәrdәn istifadә olunmuşdur. 1970-ci illәrdәn bәri türk

dillәri materiallarına görә yeni dilçilik yöntәmlәri ilә aparılan çağdaş linqvistik araşdırmalar öncә

Avropada vә Rusiyada, sonra Türkiyәdә vә digәr Türk cümhuriyyәtlәrindә gözәçarpacaq

dәrәcәdә sürәtlәnmişdir. Ancaq türkoloji dilçilikdә orijinal bir yeni elmi qrammatikanın

yazılmasını tәmin edәn şәrtlәrin elmi-praktiki baxımdan sözün tam mәnasında ortaya çıxdığından

isә hәlәlik söhbәt gedә bilmәz.

Türk dillәrinin elmi qrammatikasının yazılması vә ümümiyyәtlә çağdaş türkoloji

kontekstdә linqvistik araşdırmaların aparılması günümüzdә vә gәlәcәkdә әn yeni dilçilik

yönümlәri vә yöntәmlәrinin dә tәtbiq olunması ilә mümkündür. Bunun üçün, hәr şeydәn öncә,

sözügedәn әnәnәvi vә yeni dilçilik yönüm vә yöntәmlәrinin indiyә qәdәr davam etdirilmiş olan

tәdbiqi obyektiv olaraq qiymәtlәndirilmәlidir. Onların çatışmazlıqları vә tutarsızlıqları yeni bir

elmi-konseptual kontekstdә düzgün müәyyәnlәşdirilmәlidir.

1.1. Әnәnәvi-tәsviri türkoloji dilçiliyin çatışmazlıqları vә ya tutarsızlıqları

Sözügedәn çatışmazlıqlara vә ya tutarsızlıqlara örnәk olaraq göstәrilә bilәn ayrı-ayrı

linqvistik vә qrammatik açıqlanmalar әslindә yuxarıda da bu vә ya digәr şәkildә söhbәtin

mövzusu olmuşdur. Türkologiyada bunlardan әn çox türk dillәri qrammatikasının mübahisәli

mәsәslәlәri kimi bәhs edilmişdir. Hәmin mübahisәli mәsәlәlәrә örnәk olaraq isә, hәr şeydәn öncә,

aşağıdakıları göstәrmәk olar:

190

–Türkoloji dilçilikdә feli sifәtlәrin, feli bağlamaların, mәsdәrlәrin vә oxşar digәr kәlmә

qrupu polipredikativ mәrkәzlәrinin mürәkkәb cümlә komponentlәrinin xәbәrlәri kimi

göstәrilmәsi;

–Türk dillәrindә hәrәkәtin bitmişliyi, sürәkliliyi vә bitirilәcәyini leksik, semantik vә

morfoloji faktorlarla ifadә edә bilәn feillәrdә vә ya bütövlükdә feil sistemindә tәrz

kateqoriyasının yox sayılması;

–Leksik//sözdüzәldici, qrammatik//sözdәyişdirici vә leksik-qrammatik//formadüzәldici

şәkilçilәrin sәrhәdlәrinin qarışdırılması. Әnәnәvi nitq hissәlәri kontekstindә müәyyәnlәşdirilәn

hal, şәkil, şәxs vә mәnsubiyyәt; cәm, növ vә söz yaradıcılığı sәviyyәlәrinin bir çox halda bir-

birinin içәrisindә vә ya üst vә alt başlıqları ilә әksik olaraq kateqoriyalaşdırılması;

–Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin vә ya frazadan böyük vahidlәrin sıralı, tabesiz,

bağlayıcısız, qarışıq tipli mürәkkәb cümlә quruluşları olaraq öyrәnilmәsi;

–Türk dillәrindә sözün vә şәkilçilәrin vә ya müxtәlif sintaktik vahidlәrin dialektik

materializm dünyagörüşünә әsasәn qrammatik inkişafı nәzәriyyәsinin uydurulması vә s.

Bu gün müstәqillik illәrindә linqvistik vә qrammatik açıqlanmalardakı sözügedәn vә

digәr bunlara bәnzәr çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar türkoloji dilçilikdә artıq dilә

gәtirilmәkdәdir. Onlar çağdaş dilçilik nәzәriyyәlәrinin, müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrin

digәr inkişaf etmiş dillәrdәki tәtbiqinin işığında türk dillәrinin quruluşuna vә diaxronik inkişafına

uyğun olaraq qiymәtlәndirilmәkdәdir.

1.2. Türkoloji dilçilikdә modern linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması

Türkoloji dilçilikdә funksional, semantik, mәtnlinqvistik, koqnitiv vә s. yeni linqvistik

yönümlәrlә aparılan araşdırmalardan vә onlarda tәtbiq edilәn uyğun yöntәmlәrdәn yuxarıda yeri

gәldikcә bu vә ya digәr şәkildә bәhs edilmişdir.

191

Bu gün әnәnәvi türkologiyanın vә ya dilçiliyin içәrisindә XX yüzilin 60-70-ci illәrindәn

etibarәn çox yönlü olaraq özünü göstәrәn hәmin araşdırmalar, hәr şeydәn öncә, türkoloji

dilçilikdә artıq ilk tәcrübәlәr olmaqdan çıxarılmalıdır. Daha doğrusu, sözügedәn araşdırmalar,

onlarda tәtbiq olunan yönüm vә yöntәmlәr türk dillәrinin qrammatik quruluşuna, tarixi vә müasir

inkişaf tәmayüllәrinә uyğun olaraq türkoloji dilçilikdә istifadә edilә bilmәk üçün bütövlükdә

funksional vә konseptual xarakterli yeni bir ümumi linqvistik metodologiyaya çevrilmәlidir. Bәs

sözügedәn zaman içәrisindә bütövlükdә türkoloji dilçilikdә vә ya ayrılıqda türk dillәri

materialları әsasında yazılan linqvistik araşdırmalarda özünü göstәrәn hansı yeniliklәrdәn vә

konkret olaraq yeni tәtbiq olunan hansı yönüm vә yöntәmlәrdәn bәhs edilә bilәr?! Aşağıda qısaca

olaraq bunların üzәrindә durulacaqdır. Birincisi sözügedәn zaman içәrisindә hal, tәrz vә şәxs

kateqoriyalarının funksional-semantik olaraq türk dillәrindә işlәnilmәsinә vә onların tarixinin

öyrәnilmәsinә dair yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla bәzi gözәçarpan korrektivlәr edilmişdir

(Насилов 1989: 28-31; Гаджиахмедов 1998; Demircan 2003: 10-15). Mәsәlәn,türkoloji

dilçilikdә tәrz kateqoriyasının öyrәnilmәsinin tarixi iki mәrhәlәyә ayrılmışdır: “1) 1869-cu ildәn

1956-cı ilә qәdәr; 2) 1956-cı ildәn günümüzә qәdәr. Birinci mәrhәlәdә vә hәtta müәyyәn bir

ölçüdә hәmin mәrhәlәnin davamı olaraq 1970-ci illәrә qәdәr dә tәrz kateqoriyasına dair aparılan

araşdırmalar, әsasәn, eyni bir linqvistik-metodoloji istiqamәtdә yerinә yetirilmişdir. Belә ki,

1869-cu ildә yayımlanmış olan “Altay dilinin qrammatikası” kitabında rus dilindә tamamlanmış

(совершенный) vә tamamlanmamış (несовершенный) şәkillәrindә prefiks vә infikslәrlә çox

açıq olaraq ifadә edilәn tәrz kateqoriyasının müәyyәnlәşdirilmә prinsiplәri Altay dilinin

qrammatikasında olduğu kimi tәtbiq olunmuşdur. Hәmin prinsiplәr sonralar digәr türk dillәrindә

dә tәrz kateqoriyasının müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas götürülmüşdür. Belәliklә, türk dillәrinin

qrammatika kitablarında sözügedәn kateqoriyanın tәsvir olunmasına dair yanlış bir linqvistik

açıqlanmanın meydana çıxmasının yolu açılmışdır. Bu da 1960-cı illәrә qәdәr bu vә ya digәr

şәkildә davam etmişdir. 1956-cı ildә Almatıda felin tәrz vә ya görünüş (Alm. Aspekt,

subjektivische Anschauungsform, Verlaufsstufe; Fr. aspect,; İng. aspect) kateqoriyası vә

mürәkkәb cümlә probleminә dair keçirilәn bir simpoziumda türk dillәrindә tәrz kateqoriyasının o

zamana qәdәrki rus dili örnәyindә yerinә yetirilmiş olan tәsvirinin yanlış olduğu göstәrilmişdir.

Bununla da sözügedәn kateqoriyanın öyrәnilmәsi tarixindә yeni bir dönәmә girilmişdir. Belә ki,

tәrz vә ya görünüş vә qılınışın29

(Alm. Aktionsart, Art der Handlung; Fr. ordre de procés; İng.

29

Qılmaq feli Azәrbaycan türkcәsindә ‘etmәk, görmәk, yerinә yetirmәk, әda etmәk, icra etmәk’, qılınmaq feli isә ‘görülmәk,

192

manner of action) konseptual komponentlәri (Korkmaz 2003: 109-110; 146) tәk bir leksik-

morfoloji kateqoriya sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilmişdir. Daha doğrusu, göstәrilәn kateqoriya

türkoloji dilçilikdә 1970-ci illәrdәn sonra әsas etibarilә türk dillәrinә mәxsus olan linqvistik

parametrlәri ilә vә dövrün yeni dilçilik nәzәriyyәlәrinin işığında öyrәnilmişdir (Musaoğlu.,

Kirişçioğlu 2008).

İkincisi Türk dillәrindә cümlә vә mәtn komponentlәri arasındakı dilә vә aktual

üzvlәnmәyә söykәnәn semantik, funksional әlaqәlәr vә bәzi simmetrik-asimmetrik

mütәnasipliklәr türkoloji dilçilikdә dә artıq tәsbit olunmuşdur (Maxмудoв 1984: 49-56;

Nurmanov 1992; Abdullayev 1999).

Üçüncüsü sözügedәn dillәrdә morfoloji vә sintaktik vahidlәrә dair qrammatik

kateqoriyaların struktur-semantik vә funksional kriteriyaları yeni linqvistik yönüm vә

yöntәmlәrlә öyrәnilmişdir. Mәsәlәn, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin sintaqmatik vә paradiqmatik

özәlliklәri göstәrilmişdir. Onların dil sistemindәki uyğun struktur-funksional modellәri

müәyyәnlәşdirilmişdir (Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Турниязова... 1992: 87-91; Musayev

2011).

әmәlә gәtirilmәk, edilmәk, yerinә yetirilmәk’ mәnasında işlәnilir (Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 2006: 135). Qılınış sözü hәmin

morfemlәr әsasında düzәldilir. Bu söz-termin felin milli mentalitetә bağlı olaraq әsas vә anlamlı morfemlәrlә gerçәklәşәn leksik-

semantik mahiyyәtini vә eyni zamanda mәnaca növlәrini ifadә edir. Leksik-semantik mahiyyәtә malik olan danışıq (verba

dicenti), tәfәkkür (verba sentiendi), hәrәkәt, iş (verba operandi), hәrәkәt (verba movendi) vә s. feillәr (Dmitriev 1962: 570-598)

tәsirlilik-tәsirsizlik, tәsdiq-inkar vә növ kateqoriyaları ilә feil qavramlaşmasının birinci, zaman, şәkil vә şәxs kateqoriyaları ilә isә

ikinci alt qavramlaşdırmasını tәşkil edir. Belәliklә, burada felin leksik qavramlaşdırılması qılınış, ikinci alt morfoloji qavram-

laşdırması isә görünüş sözlәri ilә ifadә olunmuşdur.

193

Dördüncüsü sözügedәn araşdırmalarda tәdbiq edilәn linqvistik yöntәmlәrin bir ümumi

metodologiya olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi istiqamәtindә türk dillәrindә, özәlliklә dә Türkiyә

türkcәsindә bir çox linqvistik terminin türkcә olaraq qarşılıqları yaradılmışdır (Berge 1989).

Hәmin növ terminlәr әnәnәvi türkoloji kontekstdә türk dillәrinә uyğunlaşdırılmış vә

kodlaşdırılmışdır (Исхакова 1987). Bu gün hәmin linqvistik terminlәrin ifadә etdiyi qavramların

köhnә әnәnәvi qrammatik istiqamәtlәrdә aparılmış olan tәdqiqatlarda işlәnilәn terminlәrlә

açıqlanması artıq mümkün deyildir vә ya sadәcә bir qismi onlarla işlәnilә bilәn bir sәviyyәdәdir.

Çünki sözügedәn terminlәr bütövlükdә dilçilik elminin inkişafına bağlı olaraq aparılan ümumi

linqvistik müşahidәlәrә vә kameral işlәrә bağlı olaraq yaradılmaqdadır. Onlar yenidәn

tәsniflәndirilәn, ümumi özәlliklәri vә tәfәrrüatları ilә şәkillәndirilәn linqvistik qavramlaşdırma vә

kateqoriyalaşdırmalara әsasәn dәqiqlәşdirilmәkdә vә kodlaşdırılmaqdadır. Mәsәlәn, Azәrbaycan

dilindә “sintaqm” vә “sintaqmatik üzvlәnmә”, Türkiyә türkcәsindә isә onların qarşılıqları olaraq

“sözcә” vә “sözcәlәmә” terminlәri kimi. Bizim Türkiyәdә yayımlanan “Türkolojinin Çeşitli

Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemler” adlı kitabımızda türkcә olaraq işlәtdiyimiz

“tekbirleşimli (subordinativ), tambirleşimli (koordinativ), çiftbirleşimli (korrelyativ), parselyatik,

retprosperspektif, (2002: 105; 315-320) kimi terminlәrlә ifadә olunmuş qavramlar vә

kateqoriyalar da bu qәbildәndir. Bunun kimi Hind-Avropa dillәrindә әnәnәvi vә yeni dilçilik

istiqamәtlәrindә aparılmış olan araşdırmalarda işlәnilәn linqvistik terminlәr arasında da müәyyәn

fәrqlәr özünü göstәrmәkdәdir (ЛЭC 1990: 603-626; 627-650).

Belәliklә, keçәn әsrin 70-ci illәrindәn başlayaraq türkoloji dilçilikdә yeni linqvistik

yönüm vә yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalar vә ayrı-ayrı türk dillәrinә dair görülәn konkret

praktik işlәr günümüzdә artıq müәyyәn bir elmi-metodoloji sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Hәmin

araşdırmalar vә ya elmi-praktik işlәr әsas etibarilә semantik, funksional, riyazi, sosiolinqvistik,

statistik, korpus, mәtnlinqvistik, koqnitiv-konseptual vә s. digәr yeni araşdırma-öyrәnilmә

yönümlәri vә yöntәmlәri ilә aparılmışdır. Aşağıda sözügedәn araşdırmalardan bu vә ya digәr

şәkildә bәhs olunacaqdır.

1.2.1. Türkoloji dilçilikdә riyazi vә sosiolinqvistik istiqamәtlәr

194

XX yüzildә hәm riyazi, hәm dә ictimai elmlәrin yöntәmlәri ilә dillәrin sinkretik olaraq

araşdırılması vә öyrәnilmәsi prosesi getdikcә sürәtlәnmişdir. Riyazi-linqvistik yöntәmlәrlә

aparılan tәtbiqi dilçilikdә әn çox mәtnlәrin avtomatik tәrcümәsi vә müxtәlif dil-danışıq

çevirilәrinin avtomatiklәşdirilmәsi problemlәrinin hәll olunması üzәrindә durulmuşdur.

Sosiolinqvistik yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalarda isә әn çox dil vә cәmiyyәt, dil vә etnoqrafiya,

etnolinqvistika, dil vә mәdәniyyәt әlaqәlәri, ikidillilik vә çoxdillilik ortamları işıqlandırılmışdır.

1.2.1.1. Riyazi-linqvistik araşdırmalar

195

Modern linqvistik yöntәmlәr vә ya yeni bir türkoloji dilçilik nöqteyi-nәzәri ilә aparılan

araşdırmaların sürәtlәndirilmәsi hәmişә bәlli bir ölçüdә riyazi-linqvistik istiqamәtin filologiya

elmindәki ümumi inkişafına bağlı olmuşdur. Dil mühәndisliyinin vә ya riyazi dilçiliyin әsasları

XX yüzilin 20-ci illәrindә qoyulmuşdur. Dillәrin hәm filoloji-linqvistik, hәm dә riyazi-hesablama

yöntәmlәri ilә bir yerdә öyrәnilmәsi XX yüzilin 50-ci illәrindәn bәri elmşünaslıqda tәtbiqi riyazi-

linqvistik bir metodologiya olaraq müәyyәnlәşmişdir. Söz konusu metodologiya vә ona bağlı

tәtbiqi metodlarla görülәn işlәrdә XX yüzilin 60-cı illәrindәn bәri öncә elektronik hesablama

maşını ilә (ЛЭC 1990: 14-15; 397), sonraları isә kompüterlә müxtәlif tәrcümә-çeviri

proseslәrinin avtomatiklәşdirilmәsi işlәri canlandırılmışdır. Bütövlükdә koqnitiv elmә,

linqvistikaya, informasiya texnologiyalarına söykәnәn kompüter-mühәndis dilçiliyinin әsaslarını

da böyük bir ölçüdә XX yüzilin 50-ci illәrindәn bәri getdikcә inkişaf edәn riyazi-linqvistik

istiqamәtdә görülmüş konkret işlәr tәşkil edir. İndi hәm koqnitiv, hәm dә kompüter-mühәndis

dilçiliyi ilә funksional-linqvistik bir istiqamәtdә aparılan işlәr sadәcә mәtn tәrcümәsinin

avtomatiklәşdirilmәsi proseslәrinin inkişaf etdirilmәsi vә nәticәlәndirilmәsi işlәmlәrindәn ibarәt

deyildir. Çünki, getdikcә sürәtlәnәn linqvistik qloballaşma nәticәsindә ortaq ünsiyyәt vasitәlәrinә

çevrilәn bәzi inkişaf etmiş dillәrin işlәnilmәsi vә öyrәdilmәsi işlәmlәri koqnitiv vә kompüter-

mühәndis dilçiliyi yöntәmlәri ilә dә aparılır. Başqa sözlә, indi artıq hәm mәtn dәstәkli dilin

(langue), hәm dә diskur ortamlı danışıq dilinin (parole) ortaq dünya dillәri materialları ilә

avtomatiklәşdirilәrәk vә informasiyalaşdırılaraq bütün dünyada işlәnilmәsi söhbәtin mözusuna

çevrilmişdir. Ortaq vә regional sәciyyәli dillәrin sözügedәn dil materialları ilә birlikdә müәyyәn

bir ölçüdә tәrcümә nәzәriyyәsi vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırması praktikası kontekstlәrindә tәdrisi

vә tәlimi dә bu gün gündәmә gәlmәkdәdir. Sözügedәn elmi-praktik sәciyyәli işlәr 1960-cı

illәrdәn bәri bu vә ya digәr şәkildә türkoloji dilçilikdә dә öz әksini tapmışdır. Sovetlәr Birliyindә

hәmin işlәr daha çox nәzәri әsaslara dayanmaqla әsas etibarilә aşağıdakı istiqamәtlәrdә hәyata

keçirilmişdir:

–Mәtnin avtomatik analizi vә sintezi;

–Linqvistik tәdqiqatların avtomatiklәşdirilmәsi;

–Struktural-tipoloji tәdqiqatların aparılması (Муcaeв… 1972: 16-18).

196

Sözügedәn elmi-praktik istiqamәtlәrdә morfoloji, sintaktik, leksikoloji vә leksikoqrafik

dil vahidlәrinin müxtәlif alqoritmlәri hazırlanmış vә görkәmli Türk dünyası yazıçılarının

әsәrlәrinin tezlik lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. Türkiyәdә isә әsas etibarilә bilgi işlәm vә

informasiya texnologiyalarına aid türk dilindә yaradılmış terminlәrlә, sistemlәrlә vә müxtәlif

proqram tәminatları vә ya yazılımı ilә tәdbiqi-praktik sәciyyәli müxtәlif işlәr görülmüşdür

(Köksal 1981). Günümzdә sözügedәn işlәr türkcә materiallarla hәm koqqnitiv vә kompüter-

mühәndis dilçiliyi (Bozşahin ve Zeyrek 2000: 41-48), hәm dә türk dillәri arası әdәbi mәtn

uyğunlaşdırması (Musaoğlu 2010: 11-60) kontekstlәrindә dә aparılmaqdadır. Gәlinәn nöqtәdә

Türk dillәri arası hәm yazılı, hәm dә şifahi mәtnlәrin birindәn digәrinә çevrilmәsi vә ya әdәbi

mәtn uyğunlaşdırılması proseslәri sürәtlә avtomatiklәşdirilmәlidir. Türk dillәrinin işlәnilmәsi vә

öyrәnilmәsinin konseptualaşdırılması vә müxtәlif texnoloji vasitәlәrlә on-line olaraq

informasiyalaşdırılması işi dә buna paralel olaraq aparılmalıdır. Bunlar türkoloji dilçiliyin әn

aktual problemlәrindәndir vә aşağıda onlardan da örnәklәrlә bәhs olunacaqdır.

1.2.1.2. Sosiolinqvistik-filoloji araşdırmalar

Sosiolinqvistik araşdırmalar dilçilikdә әsas etibarilә XX yüzilin 20-ci illәrindәn bәri

davam etdirilmәkdәdir. Sözügedәn araşdırmalarda “dil faktları ilә sosial faktorlar arasındakı

әlaqәlәr, bunların bir-birinә tәsiri vә bir-birinin variantı kimi ortaya çıxması, başqa sözlә, bu iki

növ fenomen arasındakı ekvivalentlik öyrәnilmәkdәdir” (Berge 1989: 204). Sosiolinqvistikanın

yöntәmlәri hәm dilçiliyin, hәm dә sosiologiyanın üslubları vә konkret imkanları әsasında

formalaşır (ЛЭC 1990: 482). Dil vә cәmiyyәt, dil vә etnik-demoqrafik mәdәniyyәt, regional vә

sosial dialektlәr vә ictimai sәciyyәli müxtәlif dil amillәri vә hadisәlәrinin bir-birinә diaqlostik

tәsiri nәticәsindә ortaya bir çox qeyri-mütәnasib hallar da çıxır. Mәsәlәn, ikidillilik vә çoxdillilik

ortamları nәticәsindә hәr hansı bir dili danışanların say etibarilә azalması vә hәmin dilin

işlәnilmәsinin funksional imkanlarının daralması (Bosnalı 2007: 144) kimi mәsәlәlәr hәmin

qeyri-mütәnasib hallara örnәk olaraq göstәrilә bilәr. Türk dillәrinin regional lәhcәlәri, ağızları,

sosial dialektlәri, әdәbi dillәrindәki norma vә normalaşmaları, müxtәlif mәkanlardakı birinci dil,

ikinci dil, әcdad dil, rәsmi dil, ana dili olma vә işlәnilmә problemlәri dә türkoloji dilçiliyin

sosiolinqvistika sahәsindә açıqlığa qovuşdurulmalıdır.

197

Sovetlәr Birliyi dönәmindә türk dillәrinә aid sosiolinqvistik araşdırmalar, әsasәn, rus dili

vә digәr milli dillәrin әlaqәlәri vә ikidilliliyi kontekstindә, rus dilinin millәtlәrarası bir ünsiyyәt

vasitәsi olaraq problemlәrinin çözümlәnmәsi istiqmәtindә aparılmışdır. Yalnız “yenidәnqurma”

(perestroyka) dövründә hәm ikidillilik, hәm dә çoxdillilik ortamlarında digәr milli dillәrin dә

millәtlәrarası ünsiyyәt dili olma statusuna vә azınlıq dillәrin isә sosiolinqvistik vәziyyәtlәrinә

toxunulmuşdur. Hәmin dillәrin praktik olaraq öyrәnilә bilmәsi üçün hәmin dövrdә müxtәlif

yayınlar, o cümlәdәn terminoloji sözlüklәr, danışıq kitabçaları, dәrs vәsaitlәri vә kitabları belә

hazırlanmışdır (Koрмушин 1984: 4-5).

198

Türkiyәdә isә sosiolinqvistik vәziyyәt digәr Türk Cümhuriyәtlәrindәn vә türk xalqlarının

yaşadığı digәr bölgәlәrdәki uyğun vәziyyәtlәrdәn fәrqlidir. Türk dili vә ya Türkiyә türkcәsi XI-

XII yüzillәrdәn etibarәn Anadoluda bir üst vә ya ortaq rәsmi dil sәciyyәsi daşımışdır. Hәmin dil

XIV-XIX yüzillәrdә Osmanlı türkcәsi olaraq da eyni funksiyada işlәnilmişdir. Türkiyәnin

әhalisinin әksәriyyәti müsәlmandır. Buna görә dә türk mәnşәli olmayan müsәlman әhalinin türk

kimliyini vә dilini müәyyәn bir ölçüdә Osmanlının mirası vә çağdaş milli unitar dövlәtin isә bir

atributu kimi qәbul etdiyi müşahidә olunur. Türk insanı әdәbi dil olaraq da öncә Osmanlı

türkcәsindәn istifadә etmiş, indi isә çağdaş Türkiyә türkcәsini işlәtmәkdәdir. Cümhuriyәt

qurulduqdan sonra ulu öndәr Atatürkün direktivlәri ilә başladılan dil inqilabı da Türk dilinә

әsasәn hәyata keçirilmişdir. Dil haqqında aparılan işlәrin çoxu, hәr şeydәn öncә, türk dilinin

әcnәbi elementlәrdәn tәmizlәnmәsi vә onların yerinә türkcә qarşılıqlarının işlәnilmәsi vә

yaradılması fәaliyyәtlәri ilә sıx bağlı olmuşdur. Yeni qavramların, anlayışların, elm vә

texnologiyanın inkişafına bağlı olaraq gündәlik işlәnilәn sözlәrin, terminlәrin düzәldilmәsi,

onların işlәnilmәsinin tәşviq edilmәsi dil fәaliyyәtlәrindә geniş yer tutmuşdur. Türkologiyada dil

tarixinә vә ona bağlı olaraq da müxtәlif türk şifahi vә yazılı mәnbәlәrinin tәnqidi mәtnlәrinin

hazırlanmasına, xalq dilinin vә ağızlarının öyrәnilmәsinә dair işlәr dә indiyә qәdәr әn çox

Türkiyәdә görülmüşdür. Türkiyәdә, әsasәn, ilk növbәdә türk dilinә görә müәyyәnlәşәn milli

dövlәtin bir simvolu sәciyyәsindәki tәkdilliliyә vә ya türkcәyә dayanan standart bir әdәbi dil

ortamı mövcuddur. Çoxdillilik ortamları isә әvvәllәr әn çox türkcә-fransızca, indiysә türkcә-

ingiliscә paralelli vә tәlim-tәdris sәciyyәli әdәbi dillәrin işlәnlimәsi durumu ilә bilinmәkdәdir.

Ancaq son illәrdә kürdcәnin vә digәr ana dillәrinin dә müәyyәn sosial vә tәdris ortamlarında,

Türkiyә türkcәsi ilә bәrabәr, milli dillәr olaraq funksionallığını genişlәndirdiyi müşahidә

olunmaqdadır. Belә bir vәziyyәt Türkiyәdә dә sosiolinqvistik araşdırmaların aparılmasının

zәruriyyәtini şәrtlәndirmәkdәdir.

Belәliklә, Türkiyә tükcәsi digәr türk dillәrindәn ümumi sosiolinqvistik vәziyyәti vә

funksional olaraq işlәnilmәsi baxımından çox fәrqlidir. O, hәr şeydәn öncә, birinci dil olaraq ana

dili daşıyıcılarının sayca çoxluğu vә Avrasiya türkcәlәri kontekstindә ortaq bir ünsiyyәt dili kimi

işlәnilә bilmәsi özәlliklәri ilә hәm türk dillәri, hәm dә çağdaş dünya dillәrindәn seçilir. Belә bir

seçkinlik aşağıda göstәrilәn amillәrlә birbaşa әlaqәdardır:

–700 il boyunca böyük bir coğrafiyada bu vә ya digәr şәkildә bir rәsmi dövlәt dili

statusunda olması;

199

–XIX yüzilin ortalarından vә ya tәnzimat dönәmindәn etibarәn başlayan dildә yenilәnmә

hәrәkatı vә buna bağlı olaraq da bir milli-әdәbi dil sәviyyәsindә müstәqil inkişafı;

–Cümhuriyyәt dövründә gerçәklәşdirilәn dil inqilabı vә türk dilinә söykәnәn

aqqilitünativ vә mürәkkәb söz düzәltmә sәciyyәli söz yaradıcılığı prosesi ilә qavramlaşdırma vә

kateqoriyalaşdırma işlәri vә ya cidd-cәhdlәri;

–Bütün rәsmi vә rәsmi olmayan dil-danışıq vә ya ünsiyyәt sahәlәrindә tәk bir әdәbi dilin

işlәnilmәsinin funksional imkanlarına vә linqvistik özәlliklәrinә sahib olunması.

Bütün bunlarala bәrabәr, Türkiyә türkcәsi әn çox çağdaş filologiya elminin bilinci vә ya

dilçilikdә ortaya çıxan yeni linqvistik nәzәriyyәlәrә, metodologiyalara vә yöntәmlәrә bәlәdliklә

kifayәt qәdәr araşdırılmamışdır. O, tәәssüflәr olsun ki, indiyә qәdәr әn çox әnәnәvi dilçilikdәn

türkologiyaya miras qalmış klassik metodlarla öyrәnilmişdir. Bunun nәticәsindә türkoloji dilçilik

elmi dilçilikdәki çağdaş inkişaf tәmayüllәrindәn, nәzәriyyә vә yöntәmlәrindәn müәyyәn qәdәr

ayrı qalmışdır.

Yuxarıda göstәrildiyi kimi, digәr türk dillәrinә dair Sovetlәr Birliyi dövründә görülmüş

olan dilçilik işlәrindә sözügedәn xüsus bir qәdәr başqa şәkildә dә qiymәtlәndirilә bilәr.

Ancaq hәmin dillәrdә dә çağdaş dilçiliyin nәticәlәrindәn kifayәt qәdәr yararlanıldığını

vә yöntәmlәrinin isә lazımi sәviyyәdә vә bilincli olaraq tәtbiq edildiyini söylәmәk mümkün

deyildir. Bu da istәr bütün Türk dünyasında, istәrsә dә Türkiyәdә dil vә cәmiyyәt, dil vә etnik-

demoqrafik mübadilә kimi әlaqәlәri digәr sosial elmlәrin imkanları ilә öyrәnәn sosiolinqvistik

araşdırmaların ortaya çıxmasına vә yayğınlaşdırılmasına mane olmuşdur. Halbuki, Türkiyәdә

sosiolinqvistik sәciyyәli araşdırmaların indiyә qәdәr yerinә yetirilmiş olması, digәr Avrasiya

türkcәlәrinin işlәnilmә vә funksional özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi vә dil-danışıq sahәlәri

daralmalarının öyrәnilmәsi baxımından çox yararlı olardı. Bu baxımdan çağdaş Hind-Avropa

dilçiliyindәki linqvistik әnәnәyә dayanaraq türk dilinin İrandakı sosiolinqvistik durumunun

öyәrәnilmәsi (Bosnalı 2007: 11-124) çox sevindiricidir.

1.2.2. Türkoloji dilçilikdә konseptual-funksional qrammatika anlayışı

Öncә funksional qrammatika anlayışı vә ya alt qavramının nә olduğuna diqqәt yetirәk.

Bu alt qavram vә ya qavrayış (konsept) konkret bir qrammatika sahәsi vә ya növü yerindә dilin

mәtn, cümlә, cümlә birlәşmәlәri, müxtәlif morfoloji-sintaktik quruluşlar vә s. kimi dil-nitq

vahidlәri vә diskurslarının qarşılıqlı funksiyalarını vә onların işlәnilmә qaydalarını ehtiva edir.

200

Funksional qrammatikada müxtәlif dil sәviyyәlәrindәn tәşkil olunan linqvistik sistem quruluş

(struktur) qurucu komponentlәrinin semantik vәzifәlәrinin qarşılıqlı birliyi әsasında işıqlandırılır.

Mәlum olduğu üzrә, dil materiallarının tәsvir olunmasında funksional qrammatikanın

yaradılmasının metodologiyasını tәşkil edәn prinsiplәrdәn biri olaraq başlanğıcda әnәnәvi

şәkildәn, yәni konkret dil vasitәsindәn funksiyaya vә mәnaya yönәlmә yöntәmi әsas götürülür.

Bu yöntәm funksiyadan şәklә, yәni konkret bir dil vasitәsinә yönәlmәyi qәbul edәn yönümә

uyğun hala gәtirilәrәk işlәdilir. Dilin işlәnilmә sisteminin sinxronik tәsvirindә hәr iki yönüm vә

yöntәmin qarşılıqlı olaraq bir-birinә uyğunlaşdırılması ilә tәtbiq olunması isә dilçilikdә daha

sonrakı dönәmlәrdә hәyata keçirilmişdir (Бондарко 1984;1987; ЛЭС 1990).

Ümumtürk dilinin linqvistik-kommunikativ sistemi, hәr şeydәn öncә, saitlәrin vә

samitlәrin qarşılıqlı sәs uyumuna, sözdüzәldici, sözdәyişdirici vә formadüzәldici şәkilçilәrin

aqqilütinativ sırasına vә “kәlmә mürәkkәblәşmәli” yönümlü söz yaradıcılığına görә

müәyyәnlәşdirilir. Göstәrilәn sistem qrammatikal, aspektual vә konseptual olaraq qurulur. Cümlә

üzvlәrinin mübtәda-tamamlıq-xәbәr sıralı simmetrik vә daha geniş bir müstәvidәki tәyin-

mübtәda-tәyin-tamamlıq-zәrflik-xәbәr sәciyyәli genişlәnәn asimmetrik sıralanmasının da rolu

burada yox deyildir.

Çağdaş türk әdәbi dillәrinin sinxronik dil-işlәnilmә sisteminin yuxarıda göstәrilәn yönüm

vә yöntәmlәrin funksional qrammatika metodologiyasının әsas prinsiplәrinә әsasәn qarşılıqlı

olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi ilә tәsvir olunması mürәkkәb cümlә sintaksisinin öyrәnilmәsinә daha

uyğundur. Bu, ümumtürk dilinin sәs uyumu, aqqilütinativ vә standart sintaktik quruluşu ilә

Avropa İttifaqı vә gәlәcәk Avrasiya çoxdillilik ortamında dәyişәn dil tәdrisi vә tәlimi dәyәrlәri

(Templer 2002) arasında da ziddiyyәt tәşkil etmәyәcәkdir. Bununla bәrabәr, elm vә

informatikanın inkişafının dәyişmә sürәtinә görә әmәlә gәlәn funksional anlam sahәlәri,

mәrkәzlәri vә çalarlarının sinxronik-kommunikativ, mәtnlinqvistik vә konseptual olaraq

mühәndis dilçiliyi ilә tәsvir olunması şәrtlәndirilәcәkdir.

Qrammatika anlayışını ifadә edәn sözün (yunan. Grammatike – “gramma” sözündәn

düzәldilmişdir) lüğәvi mәnası “hәrf, yazmaq” demәkdir. Konseptual olaraq bir üst ana qavram vә

ya başlıq (sәrlövhә) mәzmununu bildirir. Bu qavramı ehtiva edәn alt qavramlar vә ya başlıqlar isә

dilçilikdә әnәnәvi olaraq göstәrilәn morfologiya, sintaksis, söz yaradıcılığı, qismәn yeni olaraq

müәyyәnlәşdirilәni isә mәtn sintaksisi vә qrammatikası sahәlәrindәn ibarәtdir. Dilçilikdә nisbәtәn

yeni elmi sahә olan fonomorfologiya vә ya morfofonologiya da bura daxil edilir.

201

Türk әdәbi dillәri bu günә qәdәr әsas etibarilә tәsviri, tarixi-müqayisәli, müqayisәli-

tarixi vә müqyisәli-tutuşdurmalı dilçilik metodları ilә öyrәnilmişdir. 1970-ci illәrdәn etibarәn

türkoloji dilçilikdә dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, yeni linqvistik metodlarla aparılmış

araşdırmalar diqqәti çәkmәyә başlamış vә struktur-semantik vә -funksional qrammatika

anlayışları ortaya çıxmışdır. 1980-ci illәrdәn bәri formalaşan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә

kompüter-mühәndis dilçiliyi sahәlәri struktur-semantik vә funksional araşdırmalar әsasında yeni

bir konseptual-funksional qrammatika anlayışını da gündәmә gәtirmәkdәdir. Әslindә belә bir

anlayışın dilçilikdәki gündәmә gәlişini “çağdaş linavistikada funksional әnәnә ilә generativ

istiqamәtin birlәşdirilmәsi vә uyğun metodlarının bir yerdә tәtbiq olunması istәklәri” (Φëдoрoва

2008: 98-104) dә dәstәklәmәkdәdidr.

Qeyd olunmalıdır ki, dilçilikdә “funksional qrammatika” anlayışı 1920-1930-cu illәrdә

Praqa dilçilik mәktәbindә ortaya çıxmış, 1950-ci illәrdә isә aktual üzvlәnmә nәzәriyyәsi vә

praktik dilçilik araşdırmaları ilә daha yüksәk bir inkişaf mәrhәlәsinә qәdәm qoymuşdur.

“Generativ transformasional qrammatika” linqvistik qavramı isә struktur dilçiliyin bir davamı

olaraq 1950-ci illәrdә Amerikada ortaya çıxmışdır. Sözügedәn qavram H.Xomskinin 1957-ci ildә

yazıb tamamladığı “Sintaktik quruluşlar” adlı әsәri ilә bir linqvistik nәzәriyyә vә praktik tәlim

olaraq formalaşmışdır. Birincisi dili leksik-qrammatik vasitәlәr vә kontekstin vәhdәtindә

götürәrәk bunlarla bütövlükdә ifadә edilәn fikrә vә ayrılıqda reallaşan funksiyaya

dayanmaqdadır. Burada semantika vә funksiyanın bir-birinә bağlı olaraq reallaşması vә hәmin

kontekstdә fikrin konkret dil vasitәlәri ilә ifadәsinin öyrәnilmәsi daha geniş yer almaqdadır. İkincisi

isә dili daha çox müәyyәn formal transformasional modellәr şәklindә öyrәnmәkdә vә gәlinәn

metalinqvistik inkişaf mәrhәlәsindә onu beynin koqnitiv-konseptual bir funksiyası olaraq

dәyәrlәndirmәkdәdir (Φëдoрoва 2008: 98-104).

1960-cı illәrdәn başlayaraq dilin semantikasına, funksiyasına, quruluşuna,

antropologiyasına vә işlәnilmәsinә dair yuxarıda göstәrilәn dilçilik mәktәblәrindә bir-birindәn

fәrqli fikirlәr irәli sürülmüşdür. Sözügedәn mübahisәlәr bu vә ya digәr şәkildә günümüzә qәdәr

davam etmәkdәdir. Ancaq bugünkü metalinqvistik açıqlanma mәrhәlәsindә yeni bir dönәmә

girilmişdir. Belә ki, hәm birinci mәktbә daxil olan işlәrin, hәm dә ikinci qrupda yer alan nәzәri vә

praktik dilçilik araşdırmalarının bir yerdә tәtbiq oluna bilәn funksional-konseptual cәhәtlәri

üzәrindә durulmaqdadır. Bizim “Türkoloji dilçilik kursu”muzda vә müvafiq dәrsliyimizdә dә

mәhz hәmin cәhәtlәrdәn hәrәkәt edilmәkdәdir.

202

Belәliklә, konseptual-funksional qrammatika anlayışının konseptual qisminin örnәklәrlә

açıqlanmasına keçmәdәn öncә, klassik “funksional qrammatika” qavramının әsas parametrlәri vә

prinsiplәrinin nә olduğunun qısaca olaraq bir daha aydınlaşdırılmasının faydalı olduğunu

düşünürük. Vә hәmin linqvistik parametrlәri vә prinsiplәri sadә cümlәnin, mürәkkәb cümlәnin vә

mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi timsalında aşağıda göstәririk (Musayev 2011:

37-39).

1.2.2.1. Sadә cümlәnin qrammatik vә aktual üzvlәnmәsi

Cümlәdә vә mәtndә söz qrupları vә cümlә üzvlәri indiyә qәdәr әnәnәvi olaraq nitq

hissәlәrinә vә cümlә komponentlәrinin arasındakı sintaktik әlaqәlәrә görә öyrәnilmişdir.

“Mübtәda, tәyin, tamamlıq, zәrflik vә xәbәr vә ya baş cümlә-budaq cümlә” әnәnәvi-qrammatik

üzvlәnmәsi tәdris sistemindә әsas rol oynamışdır. Sözügedәn sintaktik vahidlәrin semantik-

funksional parçalar olaraq öyrәnilmәsi isә 1970-ci illәrdәn başlayaraq tәdris vә tәhsil sistemindә

getdikcә daha geniş yer tutmuşdur (Abdullayev 1999: 89-124). Sintaktik vahidlәr cümlә

üzvlәrinin aktual üzvlәnmәsinә görә yeni linqvistik terminlәrlә adlandırılmışdır: tema (thema:

yun. verilmiş, bәlli olan) vә rema (rhema. yun. kәlmә, söylәnilәn, diqqәtә aldırılan). Müasir

funksional qrammatikada sintaksis vә mәtn bölmәlәrinin tәrtib olunmasının әsas prinsilәrindәn

biri cümlәnin vә ya mәtn komponentlәrinin konkret bir sintaqmatik sistem tәşkil etmәsi ilә

bağlıdır. Belәliklә, dilin vә ya dillәrin sintaqmatik olaraq işlәnilmәsinә görә funksional bir

qrammatikanın hazırlanması dilçilikdә 1960-cı illәrdә ortaya çıxmış, 1970-ci illәrdә isә tәdbiq

olunmuışdur. Sadә cümlә әsasında ümumtürk dilinin hәm әnәnәvi-paradiqmatik, hәm dә yeni

sintaqmatik araşdırma-öyrәnilmә mәrhәlәlәri aşağdakı sxemdә göstәrildiyi şәkildә müәyyәn-

lәşdirilә bilәr.

203

SXEM 1

T R

Tәlәbә//kitabı oxudu

Paradiqmatik 1. Morfologiyaya görә:

2. Sintaksisә görә:

İ1

M

İ4

T

F

X

Sintaqmatik 3. Semantikaya görә:

4. Semantik-funksional

üzvlәnmәyә görә

S

T

O P

R

“Tәlәbә kitabı oxudu” cümlәsindә morfologiyaya görә modellәşdirmәdә isimlәrin, yәni

adların hansı hal şәkilçilәri ilә işlәnildiyi “Nom. ‘adlıq’ + Gen. ‘yiyәlik’ +Dat. ‘yönlük’+ Akk.

‘tәsirlik’ +Lok. ‘yerlik’+Abl. ‘çıxışlıq’ sırası ilә işarәlәnmişdir:

İ1-adlıq halı;

İ4-tәsirlik halı;

F-feil.

Sonraki modellәşdirmәlәrdә isә M- mübtәdanı, T-tamamlığı, X-xәbәri; S-subyekti, O-

obyekti, P-predikatı; T-temanı, R-remanı göstәrir. Sözügedәn birinci vә ikinci modellәşdirmәlәr

hәr hanısı bir dilin sintaktik sisteminin paradiqmatik olaraq gerçәklәşәn semantik vә semantik-

funksional mәrhәlәlәrinin әsasını tәşkil edir. Birinci vә ikinci modellәşdirmәlәr dilin konkret

quruluşunu, üçüncü vә dördüncü modellәşdirmәlәr isә onun semantik vә funksional işlәnilmә

mahiyyәtini ehtiva edir. Sözün tam mәnasınada türkcәnin funksional bir qrammatikasının

hazırlanması birincilәrdәn ikincilәrә vә ikincilәrdәn birincilәrә keçidlәrlә yerinә yetirilә bilәr.

Funksional-konseptual vә ya konseptual-funksional qrammatika anlayışı bәlli

qavramlardan semantik-funksional sahәlәrә, oradan da dilin fonetik-fonoloji, morfoloji-sintaktik,

leksik-leksikoloji, lekskoqrafik-frazeoloji sistemlәrinә ierarxik keçişlәrә bağlı olaraq

açıqlanmalıdır. Daha doğrusu, hәr hansı bir dilin konseptulal-funksional qrammatikası günümüz-

dә vә gәlәcәkdә koqnitv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi yönümlәri vә yöntәmlәrinin tәtbiq

olunması ilә hazırlana bilәr.

Ümumtürk dilinin Türkiyә türkcәsi әsasındakı yeni bir cümlә üzvlәri tәsniflәndirmәsi

isә atalar sözlәrimizin sintaktik-mәtnlinqvistik özәlliklәrindәn hәrәkәtlә sadә cümlә örnәyindә

mümkün ola bilәn bir semantik-funksional sıralanma ilә formullaşdırıla bilәr.

204

SXEM 2

M+T/Z+X=(M=T+Z+X; Z+T=M+X; T=Z+X; Z=T+X vә s..)

M=mübtәda

T= tamamlıq

Z=zәrflik

X=xәbәr

T (M) R (TZX)

1. Dost = acı söyler (Türk.)

Süyji dil =ýylanı hininden çykarar (Türkmәn.)

Aqil = bozorda sotilmaydi (Özbәk.)

T(ZT) R(MX)

2. Sürüden ayrılan koyunu = kurt kapar (Türk.)

Sürüdәn ayrılan qoyunu =qurd yeyәr (Azәrb.)

Sürüden azaşan goynu =gurd alar (Türkmәn.)

Podadan ayrilgan qo’yni =bo’ri yer (Özbәk.)

Bölingendi =böri ceydi(Qazax.)

T(T) R(ZX)

3. Ayağını = yorganına göre uzat (Türk.)

Ayağını = yorğanına görә uzat (Azәrb.)

T(Z) R(TX)

Yorgana görä = ayak uzat (Türkmen.)

Körpängä karap = ayak uzat (Özbәk.)

Körpeňe qaray = ayağıňdı kösil (Qazax.)

Göründüyü kimi, sözügedәn cümlә-mәtnlәrdә vә ümumiyyәtlә dilin sintaktik sistemindә

söylәnilәn bәlli olan–bilinәn (tema) vә bәlli edilәn–yeni söylәnәn (rema) semantik-funksional

parçalar vә ya sintaqmlar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә yönümü vә

yöntәmi cümlә üzvlәrinin әnәnәvi tәsniflәndirmәsindәn fәrqlidir. Belә ki, yuxarıda gәtirilәn

birinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә “tamamlıq/zәrflik/xәbәr qrupu” xәbәrliklә vә ya bәlli

edilәnlә (rema ilә) işlәnilir. İkinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә mübtәda xәbәrlә birlikdә

205

xәbәrlik vә ya bәlli edilәn (rema) qrupunu tәşkil edir. Üçüncü müqayisәli atalar sözü

kontekstindә isә sadә cümlә parçalarının sintaktik kontekstdәki semantik-funksional yerlәşmәsi

birinci vә ikinci kontekstdәkilәrdәn fәrqli bir sıralanma ilә gerçәklәşir. Belәliklә, Türkiyә vә

Azәrbaycan türkcәlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin temaya vә remaya görә tәsniflәndirilmәsi T=Z+X

formuluna dayanır. Türkmәn, özbәk, qazax türkcәlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin temaya vә remaya

görә tәsniflәndirmәsi Z=T+X formuluna әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Mürәkkәb cümlә örnәyindә

tema-rema aktual üzvlәnmәsindәn isә aşağıda bәhs edilәcәkdir.

Müasir dilçilikdә hәr hansı bir dildәki cümlә üzvlәrinin semantik-funksional parçalara

ayrılmasının linqvistik-sintaktik formulları mәtnә vә ya öyrәnilәn dilin sabit vә iniversiyalı

sıralanmalarına görә gerçәklәşәn ontoloji sәciyyәli әsl mәtn örnәyinә görә öyrәnilir. Sözügedәn

әsl mәtn örnәyinin yazılı vә şifahi olaraq gerçәklәşәn müxtәlif formaları kontekstә, dilin

işlәnildiyi sosyolinqvistik ortama, diskursa vә ya canlı dilin danışıq-xәbәrlәşmә vasitәsi olaraq

hәr şәkildәki işlәnilişninә görә müәyyәnlәşir. Bu baxımdan sözügedәn semantik-funksional

parçaların, yәni tema vә remaların hәr hansı bir mәtlinqvistik ortamdakı sayı istәr türk әdәbi

dillәrindә, istәrsә dә digәr dünya dillәrindә bir universal-linqvistik amil olaraq fakültativ

sәciyyәlidir. Bunların sayı hәr hansı bir dilin müxtәlif dil-danışıq sahәlәrindәki işlәnilmә

potensialına bağlı olaraq ortaya çıxar (Musayev 2011: 39-42).

Sintaktik konstruksiyaların polipredikativlik dәrәcәlәrinin sözügedәn qavram vә

kateqoriyalaşdırma baxımından müәyyәnlәşdirilmәsi dilçilikdә nisbәtәn yeni bir istiqamәtdir.

Burada polipredikativlik dәrәcәsindәn asılı olaraq, birdәn artıq predikativ vә yarımpredikativ

mәrkәzlәri olan “mürәkkәblәşmiş” sadә geniş cümlәlәr vә bütün mürәkkәb cümlәlәr birlikdә

polipredikativ quruluş kimi tәdqiq olunur (Черемисина, Колосова 1987).

İnformasiyavericilikdә birincilәrlә ikincilәr frazadanböyük vahidlәrin tәrkibindә belә eynitipli

çoxmәrhәlәli aktual üzvlәnmәyә mәruz qalır. Müq.et.:

(1) – Azәrb. Şamxal/ anasını gözü yaşlı görüb // evdә// bәdbәxt bir hadisә baş verdiyini /

zәnn etdi (İ. Şıxlı. Dәli Kür, 1968, s. 28).

T[ (T1s - R1v) – ( T2 s - R2v)] –asılı hissә – R – әsas hissә.

(2) – Adam da // yıxılıb ölür./ Bir at // nәdir ki // özünü üzürsәn.

( F. Kәrimzadә. Xudafәrin Körpüsü, 1982, s. 104).

206

R [( T1 s – R1 v) – (T2 s – R2 v)] – әsas hissә – T – asılı hissә30

Frazadanböyük konstruksiyanın tәrkibindәki “Bir at// nәdir ki// özünü üzürsәn” xususi-

mürәkkәb quruluşlu ikinci polipredikativ vahid mürәkkәb cümlәdir. “Şamxal/ anasını gözü yaşlı

görüb // evdә// bәdbәxt bir hadisә baş verdiyini / zәnn etdi” xususi-mürәkkәb quruluşda olmayan

birinci polipredikativ vahid isә sadә genişlәnmiş cümlәdir. Hәr iki sintaktik vahid yalnız ifadәnin

formasına görә bir-birindәn fәrqlәnir. İfadәnin mәzmun planına, yәni semantik-funksional

sahәlәrin reallaşmasına görә isә hәr iki sintaktik konstruksiya bir-birinә bәnzәyir. Daha

doğrusu, hәr iki polipredikativ vahid sәbәb-nәticә әlaqәli linqvistik bir qavrama (qavrayışa) görә

ayrı-ayrı konkret sintaktik vahidlәr sәviyyәsindә gerçәklәşmişdir (Musayev 2011: 80).

1.2.2.2. Mürәkkәb cümlәnin aktual üzvlәnmәsi

Dilçilikdә aktual üzvlәnmәdәn, daha doğrusu, sintaktik vahidlәrin kommunikativ

vәzifәsindәn vә müәyyәn informativ hissәlәrә ayrılmasından ilk dәfә sadә cümlә sәviyyәsindә

bәhs edilmişdir (Крушельницкая 1956: 55-67; Русская грамматика 1980: 190-203). Bu da

tәsadüfi deyildir ki, bir dil-nitq hadisәsi kimi aktual üzvlәnmәnin sadә cümlә sәviyyәsindә daha

asan öyrәnilmәsi linqivistik әdәbiyyatda xüsusi olaraq qeyd edilmişdir (Золотова 1982: 293).

Bununla belә, aktual üzvlәnmә mürәkkәb cümlә vә mәtn sәviyyәlәrindә dә tәdqiqata cәlb

edilmişdir (Шешукова 1972: 69-111; Распопов 1973: 148-186; Страхова 1977: 40-52;

Слюсарева 1979: 3-15; Кормановская 1987: 102-110; Крылова, Матвеева 1990: 60-70). O da

qeyd olunmalıdır ki, ilk әvvәllәr mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsi ilә struktur-semantik

aspektdә tәdqiqi mәsәlәlәri dilçilikdә qarışdırılmışdır. Daha doğrusu, burada aktual üzvlәnmә adı

altında әslındә xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrin struktur-semantik tiplәrindәn bәhs

edilmiş vә mürәkkәb cümlә komponentlәri heç informativ-sintaktik qütblәrә dә ayrılmamışdır

(Распопов 1964: 137-194). Halbuki xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidlәrlә, elәcә dә

bütövlükdә cümlәnin struktur-semantik aspektdә tәdqiqi ilә onun aktual üzvlәnmәsinin öyrәnil-

mәsi tamamәn eynilәşdirilә bilmәz. Ona görә ki, әgәr birincidә semantik-funksional sahәlәrә

(obyekt, zaman, sәbәb, tәrz, şәrt, vә s.) vә formal-paradiqmatik әlamәtlәrә (bağlayıcı vasitәlәrә,

komponentlәrin düzülüşü ilә şәrtlәnәn tabeliliyin xarakterinә vә s.) görә cümlәnin dil

30

T – tema, R – rema, S – mübtәda, yaxud hәr hansı başqa bir substantiv element, v – xәbәr vә ya hәr hansı bir polipredikativ

mәrkәz. Mötәrizәdә aktual üzvlәnmәnin ikinci mәrhәlәsi göstәrilmişdir. /xәtt ilә aktual üzvlәnmәnin birinci, // xәtt ilә isә aktual

üzvlәnmәnin ikinci mәrhәlәsi işarә edilmişdir. Oxşar örnәklәr eyni bir sıra nömrәsi ilә verilmişdir.

207

sistemindәki struktur-semantik tipologiyası müәyyәnlәşdirilirsә, ikincidә onun predikativliyә vә

modallığa әsaslanan kommunikativ yükü vә bununla bağlı olaraq ünsiyyәtin ümumi

arxitoktenikasında yeri vә mәqamı başa düşülür.

Türkoloji dilçilikdә isә aktual üzvlәnmәdәn әsasәn sadә cümlә sәviyyәsindә bәhs

olunmuşdur (Амиров 1970: 34-38; Әlizadә 1983: 75-82; Абдуллаев 1983: 68-91; 1999: 89-124;

Джанибеков 1992). Yәni aktual üzvlәnmә sadә vә mürәkkәb cümlәlәr vә ya mәtn sәviyyәlәrindә

daha geniş bir tәdqiqata çәlb edilmәmişdir. Onun ayrı-ayrı sintaktik quruluşlarındakı milli-özәl

tәzahürlәri isә biri digәrindәn fәrqlәndirilmәmişdir. Bununla bәrabәr, türk әdәbi dillәrinin

sintaksisindә aktual üzvlәnmәnin mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә öyrәnilmәsinin perspektivli

olduqu da qeyd edilmişdir (Абдуллаев 1983: 90-91). Polipredikativ vahidlәrin xüsusi-mürәkkәb

quruluşundan danışılanda onların informatik-semantik qütblәrә- tema vә pemaya bölündüyünә

toxunulmuş vә hәmin dil-nitq hadisәsinin mәtn-söylәmdә reallaşmasına dair konkret nümunәlәr

göstәrilmişdir (Мусаев 1987: 79).

Bu kontekstdә yuxarıda sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsinә dair gәtirilәn

konkret örnәklәr ümumtürk dilinin konseptual-funksional qrammatikasının hazırlanmasında

sintaktik-kommunikativ sәciyyәli araşdırma-öyrәnilmә aspektinin nә qәdәr gәrәkli olduğunu

göstәrir. Aşağıda gәtirilәn mikromәtnlәrdә dә mәtnlinqvistik xarakterli tema-rema üzvlәnmәsini

komponentәrin tema vә remaya ayrılmasına görә asanlıqla müşahidә edә bilirik; mәsәlәn:

i. Ala qarğa//qoruğa da lazım deyil. //Onu// ovlamıırsınız, /ona görә dә iki yüz il yaşayır

(İ. Mәlikzadә. Yaşıl gecә).

Göstәrilәn cumlәlәr daha böyük bir mәtnin bütöv bir hissәsi kimi mikromәtn tәşkil edir vә

“vahid kommunikativ mәqsәd”(Шешукова 1972: 69) bildirir. Ona görә ki, hәmin sintaktik-

informatik konstruksiyanin vahid bir tema-pematik üzvlәnmәsi mövcuddur. Onu da aşağıdakı

kimi formullaşdırmaq olar: T [( T1s - R1v ) - ( T2s - R2v )] - asılı hissә; R-әsas hissә.

Sözügedәn söylәm çoxmәrhәlәli mәtnlinqvistik sәviyyәdә aktuallaşmışdır vә kiçik bir

mikromәtndәn ibarәtdir. Birinci komponent ikinciyә görә tema sәviyyәsindә özünü göstәrir.

Belәliklә, konkret bir koordinativ-nәticә quruluşlu xüsusi-mürәkkәb polipredikativ vahidin (Onu

ovlamırsınız, ona görә dә iki yüz il yaşayır) mәtndә işlәnmәsi özündәn әvvәlki cümlә ilә (Ala

qarğa qoruğa lazım deyil) şәrtlәnir. Mәtndә cümlәlәrin bu cür qarşılıqlı әlaqәsi haqqında

Vittmeps yazır: “Cumlә harada oldu, özünә yer tuta bilmәz, çünki onunla bağlı olan söylәmin

mәtnin müәyyәn bir yerindә gәlmәsi zәruridir” (Wıttmers 1970: 9).

208

ii. Sevil sakitcә oturub kitab oxuyurdu vә xәbәri yox idi ki, /cәmi yarımca saat bundan

әvvәl onun bu xurmayı saçları bütün dәnizin üzәrinә yayılmışdı; //xәbәri yox idi ki, Baladadaş

dәnizin üzәrinә yayılmış bu saçları cәmi yarımca saat bundan әvvәl öpürdü; //xәbәri yox idi ki,

onun bu xurmayı saçlarının şormәzә tәmini Baladadaş indi dә dodaqlarında hiss edirdi (Әylisli

2006: 256).

Yuxarıda gәtirilәn örnәk әslindә subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәnin bir

islubi-sintaktik variantı olaraq işlәnilir. Әgәr klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, hәmin cümlәni

tamamlıq budaq cümlәli qarışıq tipli tabeli mürәkkәb cümlә adı ilә adlandıra bilәrik. “Sevil

sakitcә oturub kitab oxuyurdu vә xәbәri yox idi ki” komponenti sözügedәn mürәkkәb sintaktik

vahidin baş cümlәsidir. Burada baş cümlәnin “xәbәri yox idi ki” parçası sintaktik tәkrar olaraq

işlәnilmişdir. Sintaktik paralellәrlә ifadә olunmuş hәmcins budaq cümlәlәr klassik qrammatik

üzvlәnmә baxımından baş cümlәnin “nәdәn?” sualına cavab verәn buraxılmış tamamlığını әvәz

edir. Cümlәnin aktual üzvlәnmәsi baxımından isә baş cümlә burada söylәmin temasını, sintaktik

paralellәrlә ifadә olunan hәmcins budaq cümlәr isә bütövlükdә onun remasını tәşkil edir. Yәni

burada tema olaraq bәlli olan vә bilinәn şey “Sevilin sakitcә oturub kitab oxuması vә hәr şeydәn

xәbәrsiz olması” olayıdır. Yeni olan vә ifadә edilәn hadisә isә “Sevilin xurmayı saçlarının

yarımca saat bundan әvvәl dәnizin üzәrinә yayılmasından, Baladadaşın yarımca saat bundan

әvvәl hәmin saçları öpmәsindәn vә xurmayı saçların şormәzә tәminin Baladadaşın dodaqlarında

indi dә hiss olunması”ndan ibarәtdir. Әlbәttә, budaq cümlәlәrdә müәyyәn bir zaman

ardıcıllığında gerçәklәşәn sәbbәb-nәticә kontekstindә Baladadaşın ilk mәhәbbәtini ifadә edәn

rema-cümlәlәr dә tema-rematik olaraq üzvlәnir. Belә ki, burada birinci vә ikinci budaq cümlәlәr

tema, üçüncü cümlә isә rema olaraq dәyәrlәndirilә bilәr.

Belәliklә, mürәkkәb cümlәlәrin aktual üsvlәnmәsi sadә cümlәdәki uyğun semantik-

sintaktik dil-nitq hadisisindәn iki cәhәti ilә fәrqlәnir:

-Aktual-informativ vahidlәrin mürәkkәb cümlәlәrdә yerlәşmәsi hәmin konstruksiyaların

özünәmәxsus xüsusiyyәti olub sözügedәn sintaktik vahidlәrdә tam predikativ mәrkәzin birdәn

çox olması ilә şәrtlәnmәkdәdir.

-Mürәkkәb cümlә komponentlәri informativ hissәlәrә bölünür, çoxmәrhәlәli xarakter

daşıyır, ayrı-ayrılıqda tema vә remaya ayrılır.

Mürәkkәb cümlә quruluşunda әsas hissә çox vaxt temaya uyğun gәlir. Asılı hissә isә

әksәr hallarda remaya uyğun gәlsә dә, lakin әksinә qütblәnmә dә istisna deyildir. Bundan başqa,

istәr әsas, istәrsә dә asılı komponentlәr ayrılıqda mәnalı informativ hissәlәrә, yәni qütblәrә bölü-

nür. Elә hallar da da olur ki, mükәkkәb cümlә özü bütövlükdә qütblәrә ayrılır: әsas komponentlә

asılı tәrәfin bir hissәsi, yaxud asılı komponentlә әsas komponentin bir hissәsi, yaxud da әsas

komponentlә asıslı hissәnin hamısı vә s. tema vә ya rema kimi diferensnallaşır. Mürәkkәb

cümlәnin özü bütövlükdә mәtnin aktuallaşmasında ya tema, ya da rema olur.

Bütün bunlar isә dilin predikativ-sintaktik sәviyyәlәrindә, elәcә dә onun sintaktik-

informatik vahidlәri olan frazadanböyük konstruksiyalarında ortaya çıxan aktual üzvlәnmәnin

linqvistik baxımdan ayrıca olaraq qiymәtlәndirilmәsini şәrtlәndirir. Daha doğrusu, hәmin dil-nitq

209

hadisәsinә görә müәyyәnlәşәn monopredikativ, polipredikativ komponentli hәr hansı başqa kiçik

vә ya böyük mәtnlәrin tәsnifinin konkret konsituasiyadan, verilәn informasiyadan vә

kommunikativ mәqsәddәn asılı olduğunu göstәrir.

Mürәkkәb cümlәlәrin kommunikativ-sintaktik aspektdә öyrәnilmәsi ierarxik sәciyyәli bir

xarakter daşımaqdadır. Belә bir araşdırma-öyrәnilmә işi, hәr şeydәn öncә, struktur-funksional vә

struktur-semantik sәciyyәli tәsniflәndirmәlәrin sadә cümlә sintaksisindәki tәtbiqinә dә dayanır.

Bu isә bir tәrәfdәn mono- vә polipredikativ konstruksiyalarda, frazadanböyük vahidlәrdә, elәcә

dә bütün mikro- vә makromәtnlәrdә aktual üzvlәnmәnin nitq fәaliyyәti ilә bağlılığından irәli

gәlir. Digәr tәrәfdәn isә müxtәlif sistemli dünya dillәrindә hәmin dil-nitq hadisәsinin universal-

tipoloji keyfiyyәt kimi hәlәlik lazımınca öyrәnilmәmәsi ilә dә şәrtlәnir.

Aktual üzvlәnmә dil sistemindә, hәr şeydәn öncә, nitq parçalarının intonasiyasına vә

sıralanmasına görә müәyyәnlәşir. Burada quruluş (paradiqmatik) sintaksisindәn başqa, dil-nitq

vahidlәrinin düzülüş (sintaqmatik) qanunauyğunluğu da mühüm rol oynayır.

Mürәkkәb cümlәlәrin aktual üzvlәnmәsi nitq fәaliyyәtindә qarşıya qoyulmuş, yәni

adresat, adresant vә referentin qarşılıqlı әlaqәlәrindә ifadә olunmuş konkret kommunikativ

vәzifәlәrdәn asılıdır. Sintaksisdә informativ vahidlәrin aktuallaşması üçün әvvәlcәdәn

müәyyәnlәşdirilmiş, ‘xüsusi’ formal-paradiqmatik әlamәtlәr dә mövcud deyildir. Yәni müәyyәn

aktualizatorlar söylәmdә mәtnin ümumi tәşkilindәn vә konsituasiyadan asılı olaraq özünü büruzә

verir. Belәliklә, mürәkkәb cümlә sintaksisindә aktual üzvlәnmәnin öyrәnilmәsi mәtn dilçiliyinin

gәlәçәk daha geniş tәdqiqi üçün zәruridir. Ona görә ki, gedişatın ümumi siqnifikativ mәzmununu

bildirәn müxtәlif semantik-funksiohal sahәlәrin tәzahürü nitq kәsiyi kimi frazadanböyük

vahidlәrin informativliyinә әsaslanır. Bununla da mәtnin linqvistikası, sintaksisi, elәcә dә onun

bütün paradiqmatik tәyinedicilәri aktual vә qrammatik üzvlәnmәnin vәhdәtindә tәsnif oluna bilәr.

Belәliklә, mürәkkәb cümlәlәr indiyә qәdәr struktur-funksional vә struktur-semantik

aspektlәrdә öyrәnilәrkәn onların sintaktik-kommunikativ xüsusiyyәtlәri vә mәtnin bir

komponenti sәviyyәsindә qapalı bir sintaktik quruluş olaraq işlәnilmәsi nәzәrә alınmamışdır.

Buna görә dә mürәkkәb cümlәlәrin ayrı-ayrı tiplәrinin, elәcә dә onun elmi-linqvistik tipolo-

giyasının müәyyәnlәşdirilmәsindә çox zaman semantik-funksional sahәlәrin oppozisiyasına vә

sıralanmasına әsaslanılmamışdır. Bunun әvәzinә isә paradiqmatik tәyinedicilәrә (funksional

asılılıq, bağlayıcı vasitәlәr vә s.) istinad edildiyindәn әnәnәvi dilçiliyin әsas sahәlәrindәn biri olan

mürәkkәb cümlә sintaksisindә dә tәhtәlşüur tәcrübәdәn irәli gedilmәmişdir. Mürәkkәb cümlәlәrin

210

adekvat elmi-linqvistik tәsvirini vermәk üçün, hәr şeydәn öncә, onların dil sistemindә

sintaqmatik xüsusiyyәtlәrini, o cümlәdәn semantik-funksional sahәlәrin çoxmәnalılığına

әsaslanan omomodellәrini müәyyәnlәşdirmәk lazım idi.

Sintaktik omomodellәrә görә mürәkkәb cümlәlәrin struktur-semantik tiplәrini

müәyyәnlәşdirәrkәn xüsusi-mürәkkәb quruluşlu polipredikativ vahidlәrin digәr әvvәlki aspektlәri

ilә bәrabәr, sintaktik-kommunikativ xüsusiyyәtlәri dә nәzәrә alınmalıdır. Bunsuz sintaktik

arxitoktenikanın dil-nitq dәyişmәlәrindә müәyyәnlәşәn informasiyavericilik tәrәfi kölgәdә qalar

(Musayev 2011: 99-103).

1.2.2.3. Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi

Mәtn dilçiliyi qavramı bütün parametrlәri vә prinsiplәri ilә 1970-ci illәrdә ortaya

çıxmışdır. Bundan sonra türkologiyada da tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq adlandırılan

sintaktik konstruksiyaların mikromәtnlәr sәviyyәsindә öyrәnilmәsinin yolu açılmışdır. Bununla

da çağdaş dilçilikdә artıq mürәkkәb cümlәlәrin klassik tabeli mürәkkәb cümlәlәr (hipotaksis) vә

tabesiz mürәkkәb cümlәlәr (parataksis) sistemi olaraq tәsniflәndirilmәsi lüzumu getdikcә ortadan

qalxmışdır. Konseptual olaraq mürәkkәb cümlәnin qavramlaşdırılması, sintaktik modellәrinә vә

mәnaca növlәrinә görә uyğun kateqoriyalaşdırılması31

işi isә çağdaş dilçilikdә artıq tabeli

mürәkkәb cümlәlәrә görә aparılmaqdadır. Sadә vә mürәkkәb cümlә qarşılaşmasının ikinci

tәrәfindә tabeli mürәkkb cümlәlәr işqlandırılmaqdadır. Daha doğrusu, artıq sadәcә söz

birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәr (tabeli mürәkkәb cümlәlәr) sintaksisin әsas

kateqoriyaları olaraq tәsniflәndirilmәkdәdir (Гурeeв 2002: 37-48). Tabesiz mürәkkәb cümlәlәr

vә ona bәnzәr digәr sintaktik konstruksiyalar isә müasir linqvistikada sadә quruluşlu mürәkkәb

sintaktik vahidlәr olaraq öyrәnilmәkdәdir.

1.2.2.3.1. Sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi

Bu kontekstdә tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq tәsniflәndirilәn sintaktik konstruksiyalar

çağdaş dilçilikdә sintaksis vә mәtn sәviyyәlәri arasındakı bağlantını tәşkil edәn aralıq bir mәrhәlә

31

Koqnitiv dilçilikdә klassik mәnası ilә insan zәkasına, müasir izahı ilә isә intellektinә vә birbaşa parçalanmayan,

bir bütün kimi dәrk olunan tәcrübәsinә dair mücәrrәd qavramlar vә bir yerdә birlәşdirilә bilәn konkret kateqoriyalar

bir-birindәn fәrqlәndirilir. Mәsәlәn, giley-güzar, tәәssüf, istәk, arzu, mәqsәd, sәbәb, nәticә vә s. bildirәn

konseptual mәna sahәlәri dünyanın insan tәrәfindәn yenidәn aparılan tәsviri ilә qavramlaşdırılır vә

kateqoriyalaşdırılır (Мурясов, Самигуллина, Федорова 2004).

211

sәviyyәsindә dәyәrlәndirilmәkdәdir. Bunlar cümlә intonasiyalı vә sadә quruluşlu mikromәtn

örnәklәridir. Vә subordinativ-, koordinativ- vә korrelyativ-sintaktik mürәkkәb cümlә modellәri

olaraq adlandırdığımız (Musayev 2011:123-262) xüsusi-mürәkkәb quruluşdakı

konstruksiyalardan fәrqlidir.

Cümlә intonasiyalı mikromәtn örnәklәri, xüsusi-mürәkkәb sәciyyәli cümlәlәr kimi eyni

bir mövzunu vә ya durumu ifadә edә bilsәlәr dә, onlar kimi qapalı deyil, açıq bir sintaktik

quruluşa malikdir. Yәni xüsusi-mürәkkәb quruluşlu cümlәlәr bağlayıcılar vә bağlayıcı özәllikli

digәr qurucu yardımçı morfemlәri olan sintaktik vahidlәrdir. Tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq

adlandırılan sintaktik konstruksiyalar isә cümlә intonasiyalı mikromәtn örnәklәridir vә özünә

mәxsus konkret qurucu üzvlәri yoxdur. Klassik dilçilikdә tabesizlik bağlayıcıları olaraq

adlandırılan bağlayıcı vasitәlәr isә yalnız onların deyil, sadә geniş cümlәlәrin vә sintaktik

bütövlәrin dә komponentlәrini bir-birinә bağlayır.

Sözügedәn mikromәtn örnәklәri konkret qurucu üzvlәri olmayan, kontekstә vә diskursa

görә diferensiallaşan dil-danışıq parçalarıdır. Buna görә dә cümlә intonasiyalı hәmin mikromәtn

örnәklәri dil-danışıq әlaqәlәri sistemindә sintaksis vә mәtnlәr arasındakı kontekstual bağlılığı

әmәlә gәtirәn diskursiv parçalar olaraq müәyyәnlәşdirilir. Çünki bunlar monopredikativ vә

yarımpredikativ quruluşlu sadә cümlәlәr vә xüsusi-mürәkkәb sәciyyәli polipredikativ vahidlәrlә

әsl mәtn örnәklәri arasındakı linqvistik qarşılaşmanı “yumşaltmaqda” vә bütövlükdә bunların

birindәn digәrinә keçid rolunu oynamaqdadır. Bu baxımdan ümumtürk dilinin vә ya türk әdәbi

dillәrinin gәlәcәkdә yazılacaq bir funksional qrammatikasının әsas başlıqlarından biri “cümlә

intonasiyalı vә sadә quruluşlu sintaktik bütövlәr vә ya mikromәtnlәr” olaraq müәyyәnlәşdirilә

bilәr.

Bütövlükdә ümumtürk dilindә vә ayrılıqda Azәrbaycan dilindә sözügedәn sintaktik

kateqoriyalaşdırmanın göstәrilәn aspektdә düzgün aparıldığını tabesiz mürәkkәb cümlәlәr olaraq

adlandırılan sintaktik konstruksiyaların komponentlәrinin aktual, yәni semanik üzvlәnmsi ilә dә

tәsdiq edilir. Bu baxımdan aşağıda müxtәlif türk dillәrindәn gәtirilәn atalar sözlәri

komponentlәrinin semantik-funksional bağlılıqlarına görә sralanması vә ya aktuallaşması diqqәti

çәkir. Müq. et:

212

(1) T = tema, R = rema, S = subyekt vә ya mübtәda, O= obyekt vә ya

tamamlıq, V=xәbәr vә ya predikat

T + R// T + R vә s. = (S = O+V//S=OV; S=OV//S=O+V; O=S+V//O=SV)

– ümumi formul

(1.1.) T (S) R(OV) T(S) R(OV)

Aç// ne yemez, / tok// ne demez (Türk.)

Ac// nә yemәz,/ tox //nә demәz (Azәrb.)

Açlyk// näme iýdirmez, /dokluk //näme diýdirmez (Türkmәn.)

Aç //ne cemes, /toq// ne demes (Qazax.)

( 1. 2.) T (S) R (OV) T (S) R (OV)

Koyun //can derdinde, /kasap //yağ derdinde (Türk.)

Keçi //can hayındadır,/qәssab //piy axtarır

(Azәrb.)

(1. 3.) T(O) R(SV) T(O) R(SV)

Anlayana //sivrisinek saz, /anlamayana //davul zurna az (Türk.)

Anlayana //bircә milçәk dә sazdır, /anlamayana //zurna-qaval da azdır

(Azәrb.)

Yuxarıdakı sxemdә göstәrilәn cümlә intonasiyalı sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik

bütöv vә ya mikromәtn örnәklәrinin semantik-kommunikativ parçalara, başqa bir ifadә ilә

temaya vә remaya görә aktuallaşması uyğun bir şәkildә işarәtlәnmişdir. Daha doğrusu, gәtirilәn

atalar sözlәri örnәklәrindә / xәtt mikromәtnin iki kommonentini vә ya sadә cümlәni bir-birindәn

ayırır. Komponentlәrdә tema vә remanı tәşkil edәn cümlә üzvlәri isә klassik adlandırmaları ilә

“mübtәda”, “tamamlıq” vә “xәbәr” olaraq göstәrilir. Mikromәtnin komponentlәri, göründüyü

kimi, sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Buna görә dә sözügedәn mürәkkәb sintaktik

213

bütövlәrdәki aktuallaşma mikromәtn komponentlәrinin paralel aktual üzvlәnmәsi olaraq

qiymәtlәndirilә bilәr.

1.2.2.3.2. Mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi

Yuxarıda gәtirilәn sintaktik konstruksiyalar komponentlәrinin sayına vә onlardakı

işlәm mәqamlarının struktur, semantik vә funksional olaraq gerçәklәşmәsinә әsasәn sadә

quruluşda müәyyәnlәşәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrdir. Çünki, onlar iki komponentdәn

ibarәtdir vә iki işlәm mәqamına malikdir. Onlarda mürәkkәb sintaktik bütövün quruluşunun

formalaşması üçün xarakterik olan baş, orta vә son mәrhәlәlәr yoxdur. Aşağıda gәtirilәn

mürәkkәb sintaktik bütövdә isә mikromәtnin hәr üç mәrhәlәsi ayrı-ayrı sadә vә mürәkkәb

cümlәlәrlә ifadә edilmişdir. Buna görә dә hәmin mikromәtn örnәyi mürәkkәb quruluşlu

sintaktik bütövdür. Müq. et:

(2) Qatarlarda daşınan bütün bu yüklәri bir-birini tanımayan cürbәcür adamlar

hazırlayırdı, düzәldirdi, yüklәyirdi, bir-birinә göndәrirdi. Әbili bunu fikirlәşirdi vә hәrdәn

ona elә gәlirdi ki, gözlәrinin önündәn ötüb keçәn bu yük qatarları adi qatarlar deyil, bu yük

qatarları taxta-şalbanla, traktorla, kombaynla bәrabәr adamların sirrini bir-birinә yetirir.

/Adamların o sirrini ki, gecә yerindә uzanırsan vә uzaq-uzaq ölkәlәrdә, böyük-böyük

şәhәrlәrdә yaşayanlar barәdә fikirlәşirsәn (Ә. Әylisli. Bu kәnddәn bir qatar keçdi, 1977).

Verilmiş mәtndә birinci cümlә başlanğıc-komponentdir. Ikinci cümlәdә göstәrilәn nitq

kәsiyindәki әsas mәlumat, yәni başqa yüklәrlә birlikdә adamların sirrinin dә bir-birinә

göndәrildiyi çatdırılır. Üçüncü cümlәdә hәmin sirr aşkarlanır. Özü dә hәmin üçüncü

konstruksiya bilavasitә öncәki әsas komponentdәn kәnara çıxan predikativ tәyinli asılı hissәdәn

ibarәtdir ki, burada o, mәtnin sonluğu funksiyasında işlәnir. İkinci cümlәdәki tәkrar olunan vә

olunmayan “yük qatarları, qatarlar, bir-birinә” vә s. sözlәr birinci başlanğıc komponentdәki

kataforik vasitәlәrә (haqqında danışılan mәtndüzәldici elementlәr kursivlә verilir) görә işlәnәn

anaforik leksik vahidlәrdir. Hәmin cümlәdәki “bunu” әvәzliyi anaforik bir vasitә funksiyasında

işlәnәrәk özündәn öncәki başlanğıc-komponentin remasına, yәni nәyin göndәrildiyinә,

hazırlandığına işarә edir. “Ona” anaforik aktualizatoru vә ya müәyyәnlәşdiricisi yerlәşdiyi

frazadanböyük vahidin temasına, yәni “Әbili” sözünә aiddir. Tәkrar olunan “bu” anaforik

әvәzliyi birinci cümlәdә kataforik leksik vasitә olaraq işlәnәn vә hәmin başlanğıc-komponentin

214

tema qrupuna daxil olan “yük” sözünә işarәdir. Predikativ tәyinli asılı hissә ilә ifadә olunan

axırıncı cümlә isә verilmiş mәtnin remasıdır. Әslindә mürәkkәb sintaktik bütövün (MSB-nin)

başlanğıc vә orta mәrhәlәlәrini tәşkil edәn cümlәlәr mәtnin bütövlükdә mürәkkәb bir temasını

tәşkil edir. MSB-nin hәmin komponentlәri vә rema olaraq müәyyәnlәşdirilәn son komponenti

dә hәr biri ayrı-ayrılıqda yuxarıda 1-ci sadә quruluşlu mәtn örnәyindә göstәrildiyi kimi, tema-

rematik parçalarına ayrıla bilәr. Belәliklә, MSB-nin başlanğıc, orta vә son mәrhәlәlәrini tәşkil

edәn cümlәlәrin hәr birinin ayrı-ayrılıqda tema-rematik üzvlәrinә parçalanması sadә quruluşlu,

başlanğıc vә orta mәrhәlәlәri tәşkil edәn cümlәlәrlә son mәrhәlәni tәşkil edәn cümlәnin ümumi

tema-rematik üzvlәnmәsi isә mürәkkәb quruluşlu çoxmәrhәlәli aktual üzvlәnmә olaraq

qiymәtlәndirilir. Mәtndәki bağlayıcılar dәqiqlәşdirici vә ya aktualizator funksiyasında işlәnir.

“Belә ki, vә” tabesizlik bağlayıcısı daxil olduğu frazafövqü vahidin komponentlәrini, “ki”

tabelilik bağlayıcısı isә mürәkkәb cümlәnin hissәlәrini әlaqәlәndirir.

“Baş, orta vә son mәrhәlә”lәrdәn ibarәt olan MSB-lәr “Azәrbaycan dilindә mürәkkәb

sintaktik bütövlәr” (2012: 253-264) adlı kitabımızda geniş bir şәkildә öyrәnilir. Azәrbaycan

bәdii mәtnlәrindәn alınan mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә aktual üzvlәnmәni tәşkil edәn tema vә

remalar göstәrilir. Bundan başqa, mәtndüzәldici vә aktual üzvlәnmәdә aktuallaşdırıcı üzvlәr

olaraq işlәnilәn anaforik, kataforik, koranaforik vә korkataforik vasitәlәr türkcә mәnşәli yeni

elmi-linqvistik terminlәrlә adlandırılır. Onların sözügedәn mәtnlәrdәki mәtnlinqvistik

funksiyası yeni terminoloji sistemlә vә yeni bir linqvistik-sintaktik açıqlanma ilә göstәrilir.

Bütün bunlar bütövlükdә MSB-lәrin günümüzdә vә gәlәcәkdә mikro- vә makromәtnlәrdә daha

geniş bir projeksiyada әlaqәli araşdırılmasının önünü açır. Vә ayrılıqda isә Azәrbaycan bәdii

mәtni vә onu tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәm filologiya elminin sahәlәri kimi

әdәbiyyatşünaslıq vә üslubiyyat, hәm dә ümumi bir işarә vә işarәlәr sistemi elmi olan semiotika

ilә bağlı olaraq öyrәnilmәsini şәrtlәndirir.

İşarәli dil vahidlәri zaman-mәkan, sәbәb-nәticә, şәrt-müqayisә vә s. mәnalı funksional-

semantik aurada paradiqmatik vә sintaqmatik komponentlәr olaraq ifadә olunur. Mәtn vә ya

mürәkkәb sintaktik bütövlәr hәmin komponentlәrin hәr hansı bir kommunikativ prosesdә ardıcıl

birlәşmәsilә şifahi vә ya yazılı olaraq gerçәklәşir. O, hәr şeydәn öncә, bir ünsiyyәt vasitәsidir

vә konkret bir tәrkib vә ya rabitәli söylәm (diskurs) kimi tәrif edilir. Bütövlük, ardıcıllıq vә

komponentlәrin bir-birinә daxili bağlılığı, yәni konseptual-linqvistik ierarxiklik hәr hansı bir

215

mәtnin indiyә qәdәr çox geniş bir miqyasada öyrәnilәn әsas struktur, semantik vә funksional

әlamәtlәridir.

Mәtn vә onu tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik vahidlәr yetәrli ölçüdә daxili enerji ehtiva

edәn, hәmin enerji әsasında tәşәkkül tapan, öz-özünә inkişaf edәn vә etdirilәn vә sözün tam

mәnasında mәdәniyyәtlә qidalanan bir fenomendir. Sözügedәn tәşәkkül vә tәdrici inkişaf

klassik tәrifi ilә bütövlükdә verici vә alıcı vasitәsilә ortaya çıxır, ayrılıqda isә danışan vә

dinlәyәn arasında şifahi, yazıçı vә oxucu arasında yazılı mәtn olaraq gerçәklәşir. Danışan vә

dinlәyәn, yazıçı vә oxucu, bir başqa sözlә, verici vә alıcı mәtnquruculuğu prosesinin ayrı-ayrı

konseptual-intellektual komponentlәri olaraq müәyyәnlәşir. Mәtnin qurulması vә ya onunla

ünsiyyәt saxlamaq prosesi olaraq tәrif edilә bilәn mәtn tәşәkkülünün bütününü tәşkil edәn

komponentlәr çağdaş dil-danışıq ortamında iç-içә gәlir. Çünki bilgi axını gündәn-günә

sürәtlәnir, dil ortamı şifahilәşir vә çox hallarda görünәn bir hala çevrilir, e-dil vә buna bağlı

olaraq e-türkcә vә ya e-Azәrbaycanca ehtiyacı getdikcә aktuallaşır. Bunun nәticәsindә

linqvistik-kommunikativ vahid olaraq “verici-alıcı” formulu şәklindә tәrif edilәn

mәtnquruculuq işi çağdaş dil-işlәnilmә ortamına görә yeni bir konseptual-filoloji müstәvidә

öyrәnilir. Başqa bir sözlә, mәtn müasir dilçilikdә bir tәrkib, bir linqvistik-kommunikativ proses

vә tәşәkkül şәklindә vә ya onu tәşkil edәn komponentlәrinin bir yerә yığılması olaraq

qiymәtlәndirilir. Sözügedәn yığılmaya әsasәn müәyyәnlәşdirilәn “verici-göndәrilәn-alıcı”

formulu isә mәtn komponentlәri müstәvisindә yenidәn tәsniflәndirilir (Зaeвcкaя 2002: 62-73).

Bu kontekstdә mәtnin komponentlәrinin yeni bir tәrifi vә ya “kommunikativ dövrә”si,

“verici-göndәrilәn-alıcı” әlәqәlәrinin “bilvasitә-bilavasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi”nә әsasәn

aşağıdakı şәkildә formullaşdırılır:

a-Verici

b-Vericinin projeksiyası

c-Mәtnin gövdәsi vә ya göndәrilәn

ç-Mәtnin projeksiyası

d-Alıcı

216

Kommunikativ dövrә

Sxem 3.

Verici-alıcı әlaqәlәrinin bilavasitә projeksiyalı gerçәklәşmәsi danışan-dinlәyәn, bilvasitә

projeksiyalı gerçәklәşmәsi isә yazıçı-oxucu komponentlәri ilә yerinә yetirilir. Birincidә şifahi,

217

ikincidә isә yazılı mәtn gerçәklәşir. Hәr iki halda mәtnötürücü vә mәtnqәbuledici tәrәflәrin vә ya

bütövlükdә qavramların vә onların semiotik işarәlәrlә ifadәsi söhbәtin mövzusudur.

Türk mәtni XX yüzilin 70-ci illәrindәn bәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, türkoloji

dilçilikdә struktur-semantik vә müәyyәn bir ölçüdә funksional baxımlardan mәtnlinqvistik

meyarlarla da araşdırılır. Bu araşdırmalarda әn çox mәtni tәşkil edәn komponentlәrin sintaktik vә

mәtnlinqvistik sıralanması öyrәnilir. Mәtnin sәrhәdlәri, mәzmunu, “hökm-bilgi vә cümlә-mәtn”

müstәvisindә temaya vә remaya ayrılması vә mәtndüzәldici struktural faktorlar göstәrilir.

Konkret mәtn parçalarındakı cümlәlәrarası әlaqәlәr vә hәmin әlaqәlәri әvәzliklәrlә vә digәr dil

vahidlәri ilә yaradan faktorlar mәtnquruculuğunun flektiv dillәrdә öyrәnilmәsi tәcrübәsinә әsasәn

müәyyәnlәşdidrilir. Sonuncular anaforiklik vә kataforiklikdәn (Yun. anaphora-önә vә arxaya

göndәrәn; catarhoric reference: önә göndәrmә elementi; anaphorik reference: önә vә arxaya

göndәrmә elementi) ve koranaforiklik vә korkataforiklik (co-reference: mәtnin hәm yuxarı, hәm

dә aşağı hissәlәrinә göndәrmә vә göndәrilmә faktorları) ibarәtdir (ЛЭC 1990: 32.; Dilçilik

ensiklopediyası 2006: 49; 321). Göründüyü kimi, linqvistik әdәbiyyatda mәtn komponentlәrini bir-

birinә bağlayan konkret dil vasitәlәri anafora, anaforiklik vә katafora, kataforiklik; koranafora,

koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri ilә adlandırılır. Hәmin terminlәr flektiv

quruluşlu Hind-Avropa dillәrinә aid mәtnlәrin komponentlәri arsındakı struktur, semantik vә

funksional әlәqәlәri işarәlәyir. Bәzәn bu terminlәrlә ümumtürk mәtninin komponentlәri arasında

әlaqә yaradan dil vasitәlәri göstәrilәrkәn anafora//anaforiklik vә katafora//kataforiklik

terminlәrinin işlәdilmәsindә “fikir qarışıqlığı vә üslub anlaşılmazlığı” (Seçdirmә bizimdir- M. M)

özünü göstәrir. Birincilәrin hәm mәtnin sonrakı, hәm dә öncәki hissәlәrinә bir “qrammatik-

semantik göndәrmә götürә bilmә” özәlliyi vardır. İkincilәr mәtnin sonrakı hissәlәrinә

“qrammatik-semantik göndәrmә”ni birincilәrin işlәnimәsilә gerçәklәşdirir. Ümumtürk mәtninin

mәtnlinqvistik quruluşu simmetrik vә asimmetrik-sintaktik xarakterli komponentlәrin bir yerә

yığılaraq sıralanmsı ilә müәyyәnlәşir vә sözügedәn linqvistik terminlәrin ümumtürk mәtni

komponentlәrinin işarәlәnmәsinә eynilә tәtbiq olunması bir çox halda özünü doğrultmur. Buna

görә dә dәrsliyimizin bu hissәsindә katafora vә kataforiklik termini, Türkiyә türkcәsindә olduğu

kimi, öngöndәrәn, öngöndәrimli vә öngöndәrimlilik, anafora vә anaforiklik termini isә

altgöndәrәn, altgöndәrimli vә altgöndәrimlilik sözlәri ilә ifadә olunmuşdur. Koranafora,

koranaforiklik vә korkatafora, korkataforiklik terminlәri dә, Türkiyә türkcәsindә olduğu kimi,

eşgöndәrimli vә eşgöndәrimlilik “işçi termini” ilә әvәzlәnmişdir (Abdullayev., Mәmmәdov.,

218

Musayev… 2012: 256). Әslindә tәklif olunan “işçi termin”lәr birincilәrlә paralel sәviyyәlәrdә,

sinonim ifadәlәr-işarәlәr olaraq işlәdilir. Vә burada fikrin vә ya ifadә olunan mesajın

eşgöndәrimli dil vahidlәri ilә mәtnin yuxarı vә aşağı hissәlәrinә bәrabәr surәtdә vә proporsional

olaraq götürülә vә göndәrilә bilmәsi başa düşülür. Yuxarıda sözügedәn bütün mәtndüzәldici

elementlәr türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr hәm tarixi yazılı abidәlәrin, hәm dә çağdaş mәtnlәrin

kompozisiyası ilә әlaqәdar olaraq müәyyәn bir ölçüdә işıqlandırılmışdır (Uzun 1995; Üstünova

1998; Abdullayev 1999; Musaoğlu 2003).

1.2.2.3.3. Parselyatikli MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi vә türkcә mәtn örnәklәrindә

parselyatiklәşmә32

hadisәsi

Sözügedәn asimmetrik-sintaktik hadisә öncә müxtәlif danışıq vә ya diskurs

ortamlarında, sonra isә yazılı olaraq ifadә olunan әdәbi-bәdii mәtnlәrdә gerçәklәşir. Sintaktik-

mәtnlinqvistik xarakterli bir dil-nitq hadisәsidir. Parselyatiklәşmә hadisәsi әslindә sadә vә

mürәkkәb cümlәlәrin qırılaraq mәtnlәşmәsi demәkdir vә türk yazı dillәrindә mәtnlәşmәnin әsas

tәşәkkül vә hәm nәsrlә, hәm dә şeirlә ifadә olunan tәkamül yollarından biridir. Sadә vә mürәkkәb

cümlәlәrdәn qopub ayrılan ayrı-ayrı komponentlәr vә ya cümlә üzvlәri, baş vә budaq cümlәlәr

yeni sintaktik kontekstdә artıq müstәqil cümlә intonasiyası ilә deyilir. Cümlәlәrdәn qopub

ayrılmış parselyatiklәrlә bazis-cümlәlәr әslindә sadә quruluşlu bir mürәkkәb sintaktik bütöv

tәşkil edir. Qoşan bazis-cümlәlәrlә qoşulan parselyatik-konstruksiyalar arasında obyekt, zaman,

mәkan, sәbәb-nәticә vә s. semantik-funksional әlaqә sahәlәri ifadә olunur. Sözügedәn sintaktik

bütövlәrdә bazis-cümlәlәr mәtnlinqvistik әlaqәlәr baxımından öngöndәrimli (kataforik),

parselyatiklәr isә altgöndәrimli (anaforik) mәtnqurucu vasitәlәr olaraq özünü göstәrir.

Parselyatiklәr bağlı olduqları bazis-cümlәlәrin mübtәdasını, tamamlığını, tәyinini,

zәrfliyini vә s. digәr açıq olaraq ifadә olunmamış üzvlәrini vә ya oxşar anlamlı cümlәlәrini

tamamlayır vә semantik baxımdan konkretlәşdirir. Bu isә mәtnin struktur-semantik quruluşunda

32

Parselyasiya – sözünün lüğәvi-leksik mәnası (fransız. parselle-hissә) yer sahәlәrinin bölünmәsi demәkdir.

Linqvistikada isә bu, hәr şeydәn öncә, nitq fәaliyyәtindә özünü göstәrәn kommunikativ vә informativ fakt kimi başa

düşülür. Şifahi vә yazılı olaraq gerçәklәşәn söylәmlәrin vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәrin ayrı-ayrı tiplәrindә

qoşan (bazis-cümlә) vә qoşulan (parselyatik) vahid bir struktur-semantik bütöv tәşkil edir. Bu cür sintaktik

formalaşma nitq fәaliyyәtindә bazis-cümlәyә vә parselyatiklәrә bölünür. Parselyatik-qoşulma konstruksiyalar bazis-

cümlәnin hәr hansı bir ifadә edilmәmiş üzvünü (genişlәndirici- determinant, mübtәda-agens, tamamlıq-obyekt vә s.)

konkretlәşdirir, aydınlaşdırır, yaxud da ümumilәşdirir. Parselyatik-konstruksiyalar bazis-cümlә ilә birlikdә dilin

invariantı, nitqin isә variantıdır. Sözügedәn MSB-dә bazis cümlә әsas etibarilә tema, parselyatik qoşulan hissә isә

rema olaraq işlәnilir.

219

altgöndәrimli әlaqә ilә komponentlәrin bir-birinә bağlanılması mәnasına gәlir. Bazis-cümlәnin

parselyatiklә bağlılığı daha çox öngöndәrimli mәtnlinqvistik әlaqә olaraq izah olunur.

Parselyatik-konstruksiya ilә özündәn öncә gәlәn bazis-cümlәnin sintaqmatik әlaqәsi isә

öngöndәrimli vә altgöndәrimli sintaktik әlaqәlәr sәviyyәsindә öyrәnilir.

Parselyatiklәşmә hadisәsinә hәm folklorik, hәm dә çağdaş ümumtürk әdәbi-bәdii mәtni

örnәklәrindә tәsadüf edilir. Türk dillәrinin qәrb qoluna daxil olan “Koroğlu”, “Kitabi-Dәdә

Qorqud”, şәrq qoluna daxil olan “Manas” (qırğız), “Maaday-Qara” (Altay) qәhrәmanlıq

dastanlarının mәtnlәrindә sözügedәn dil-nitq hadisәsi geniş yayılmışdır. Türk qәhrәmanlıq

eposlarının dilindә perselyatik-qoşulma konstruksiyalı sintaktik bütövlәrin müxtәlif struktur-

semantik tiplәri işlәnilir.

A) Parselyatiklәr özündәn әvvәlki bazis-cümlәdәn qopub ayrılır, onun ifadә edilmәmiş,

yaxud da “yarımçıq üzә çıxarılmış” agens-mübtәdasını, obyekt-tamamlığını aydınlaşdırır vә

semantik baxımdan әvәz edir; mәs.:Mızrak ile delip geçti. /Eşiginin köngögün. ‘Qapısının

derisini’ (Manas; P. Kıdırbaeva, 1988, c.17); Kılıç ile (birisine) kestirdi./Celedeki tayların.

‘Dayçaların ipini’(Yenә orada); Kette-küçük karıñar./Bayjigit toktop kalganı. ‘Baycigit duruxdu

(söz ya da hәrәkәt olaraq)’; Baştan ayak baarıñar ‘Baştan sona hepiniz’/ Kalkka süylop salganı.

‘Xalqa xitab etdi.’ (“Manas” eposu); Aylangılap turbay kayttı. /Kara-Kula kaan kiji (“Maaday-

Kara” dastanı. Эпос народов СССР‚ М., 1973, с.175); Cılasun goç jigitlәrә qalaba ölkә verdi:

/şalvar, cübbә, çuqa (KDQ); Bu işә Mehri xanım da razı oldu. /Әhmәd xan da (“Koroğlu”

dastanı).

B) Parselyatiklәr bazis cümlәdәki buraxılmış olan genişlәndirici-determinat üzvlәri

konkretlәşdirir; mәs.: Atası Manas baatırday, Баатыр болчу жан экен. ‘Babası Manas bahadır

gibi Bahadır olacak bir canmış (kişiymiş)’./Tayaтаsı Каrакаn. ‘Babası (ana tәrәfdәn) Karakan’;

Nogoydun Çagoo karı bar. ‘Noqaylardan ixtiyar Cagoo var’./Oşo toptun içinde’ ‘O qrupun

içindә’; Kırgız, kazak çogulup. ‘Qırğız, Qazax toplanıb’./Kara Kum, Sarı Arka. ‘Kara-Kum,

Sarı-Arka Türkmәnistan vә Qazaxıstanda çöldür.’ (“Manas” dastanı); Arban yattı, kargan yattı.

/Kara-Tayı abakayda (“Maaday-Kara” dastanı, s, 178); Başlar kәsildi. Top kibi KDQ); Çadır

tikdilәr. /Kafәr için (Yenә orada); Paşalar Çәnlibelә qoşun çәkirlәr. /Bolu bәy Әrzincan

tәrәfdәn, Әrәb Reyhan Qars tәrәfdәn, Hasan paşa özü dә Toqat tәrәfdәn (“Koroğlu”

dastanı).

220

Parselyatiik-qoşulma konstruksiyalı vә xususi-mürәkkәb quruluş xarakterli sözügedәn

sintaktik bütövlәrin müxtәlif struktur-semantik tiplәri, yuxarıda göstәrildiyi kimi, “Kopoğlu” vә

“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanlarının mәtnlәrindә geniş işlәnilir; mәs.: Beyrәk gördi Qazan bәgin

xatunı boyı uzun Burla gәldi. /Qara qıyma gözlәri qan yaşlı. (KDQ); Baxdı ki, gәlәn

Koroğludu. /Dәlilәrin arxası (“Koroğlu” dastanı); Atı vurub sıldırımın başına qalxdı ki, oradan

Arab Reyhanı yaxşı görsün. /Düşmәni (Yenә orada).

Yuxarıda gәtirilmiş nümunәlәrdәn dә göründüyü kimi, parselyatik-qoşulma

konstruksiyaların quruluşca sadә olan semantik-struktur tiplәri daha çox söylәm//cümlә

sәviyyәsindә özünü göstәrir. Bununla bәrabәr, “Koroğlu” dastanının, elәcә dә çağdaş Azәrbaycan

әdәbi-bәdii mәtnlәrindә parselyatik-qoşulma konstruksiyaların xüsusi-mürәkkәb quruluşlu

tiplәrinin işlәnilmәsinә dә tәsadüf edilir. Maraqlıdır ki, bu tip parselyatik-qoşulma

konstruksiyalarda әsas vә asılı hissәlәr, uyğun sintaktik formalaşmaların sadә analoqlarındakı

kimi, yarımçıq cümlә quruluşunda olur. Ancaq “mürәkkәb parselyasiya”ya uğramış

komponentlәr bazis-cümlәlәrlә birlikdә, quruluşca sadә olan uyğun analoqlardan mәtnlinqvistik

quruluşu baxımından fәrqlәnir. Onlar, sözügedәn mәtnlәşmә prosesindә sıradan söylәm//cümlә

deyil, sözün tam mәnasında frazadanböyük vahidlәr vә ya mürәkkәb sintaktik bütövlәr

sәviyyәsindә özünü göstәrir. Daha doğrusu, sözügedәn MSB-dә ikinci komponent özü dә

semantik-funksional baxımdan aktual üzvlәrә vә ya tema vә remaya ayrılır; mәs.: Koroğluya özü

kimi fәndgir adamlar lazımdı. /Elә adamlar ki, //paşalara, xotkarlara qan uddura bilsin

(“Koroğlu” dastanı); Bizә, ümumiyyәtlә, şeir deyil, zәmanәmizin, hәyatımızın problemlәri ilә

ayaqlaşan, onun inkişafına tәkan verәn, böyük ideallarımızı vәsf edәn, insanları ucaldan poeziya

lazımdır. /Elә poeziya ki, //bir yel kimi ötüb keçmәsin, hәmişә öz әtrini, tәravәtini saxlasın

(“Kommunist” qәzeti, 12 yanvar 1985-ci il, s, 4).

Sintaksisin retprospektiv istiqamәtdә tarixi-müqayisәli tәdqiqi qәdim dilin bütün

sәviyyәlәrdәki apxetiplәrinin uyğun modellәrini bәrpa etmәyә kömәk edә bilәr. Bu, hәm dә hәr

bir türk yazı dilinin vә biri digәri ilә yaxın olan türk dil-dialekt sistemlәrinin keçib gәldiyi yolu vә

mәphәlәlәri әtraflı olaraq izlәmәyә imkan verәr. Oğuz-qıpçaq vә qırğız-yenisey dil-dialekt

sistemlәrinә daxil olan ayrı-ayrı türkcәlәrin struktur-tipoloji quruluşlarının özәlliklәrinin

müәyyәnlәşdirilmәsi isә bütövlükdә Ural-Altay nәzәryәsinin nә dәrәcәdә doğru olub-olmadığını

göstәrәr. Mәhz belә bir tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tipoloji tәsnifatdan aydın olur ki, türk

dillәrinin qәrb qolu, yәni oğuz-qıpçaq layı, şәrq qolundan, o cümlәdәn hәmin qola daxil olan vә

221

xarakterik türk dillәrindәn biri sayılan qırğız türkcәsindәn sintatik quruluşunun analitikliyi ilә

seçilir. Bu isә onu göstәrir ki, birincilәr hәlә qәdim türk dövründәn öncә Ön Asiyanın qonşu

dillәri ilә yaxın tәmasda olmuşdur. İkincilәrin quruluşundakı sintetiklik isә hәmin dövrdә onların

Mәrkәzi vә Şәrqi Asiyanın sintetik quruluşlu dillәri ilә yanaşı vә birlikdә işlәnilmәsindәn irәli

gәlir. Orxon-Yenisey epoxasındakı qәdim türk dilinin bütün sәviyyәlәrdәki analitizmi isә onun

bir dövlәt dili kimi güclü informasiyavericiliyә malik olması ilә izah edilir.

Türk dillәrinin oğuz-qıpçaq dil-dialekt sistemindә mürәkkәb cümlәnin konseptual-

struktur modellәri vә mürәkkәb sintaktik bütövün quruluşları formal-paradiqmatik vasitәlәrlә

sintaqmatik әlamәtlәrin vahid bir sistem kimi inkişafına әsaslanaraq müәyyәnlәşdirilir. Bununla

bәrabәr, sintaktik tabeliliyin xarakterindәn asılı olaraq polipredikativ konstruksiyaların

düzülüşündә ortaya çıxan çoxmәnalılıq da burada mütlәq nәzәrә alınmalıdır.

1.3. Modern linqvistik araşdırmalardakı çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar

Çağdaş türk әdәbi dillәri materialları әsasında 1970-ci illәrdәn bәri yeni linqvistik yönüm vә

yöntәmlәrlә aparılan araşdırmalardakı konseptual xarakterli çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar yuxarıda

kitabın ayrı-ayrı bölmәlәrindә dә yeri gәldikcә göstәrilmişdir. Bu çatışmazlıq vә ya tutarsızlıqların başlıca

sәbәbi türk dillәrinә dair konkret dil hadisәlәrinin vә faktlarının sadәcә çağdaş dilçilik axınları

istiqamәtindә vә çox zaman da ümumi dilçiliyin qanunauyğunluqlarına görә deyil, ayrı-ayrı flektiv dillәrin

xüsusi qaydalarına әsasәn öyrәnilmiş olmasıdır. Hәmin linqvistik araşdırmalarda ümumtürkoloji kontekst,

onun tarixi-xronoloji inkişaf mәrhәlәlәri vә әnәnәvi dilçilik metodları ilә aparılmış tәdqiqatlar, görülmüş

çox önәmli işlәr çox vaxt unudulur vә ya onlara heç әhәmiyyәt belә verilmir. Belәliklә dә, aşağıdakı

ümumi nәticәlәr ortaya çıxır:

–Türk dillәrinin özünәmәxsus olan fonetik, qrammatik, leksik, mәtnlinqvistik, leksikoqrafik vә

frazeoloji özәlliklәri ümumi dilçilik müstәvisindә çağdaş linqvistik axınlar baxımından lazımi sәviyyәdә

dәrk olunmamışdır. Mәsәlәn, türk dillәrindә sözün prosodik modelinin iki zirvәliliyi müqayisәli-

tutuşdurmalı olaraq heç araşdırılmamışdır. Türk dillәrindә vurğu sözün son hecasının üzәrinә düşür

ümumi tezisindәn hәrәkәt edilmişdir.

– Әsas vә kömәkçi morfemlәrin, eyni zamanda müxtәlif sintaktik konstruksiyaların simmetrik

sәciyyәli sıralanması vә diskurs ortamında hәmin sıralanma nәticәsindә gerçәklәşәn ümumtürkcә

ünsiyyәtin aqqilitünativ-mәntiqi mahiyyәti dә hәlәlik açıqlanmamışdır.

222

–Türk dillәrindә sintaktik paralelizm, parselyasiya, inversiya, ellipsis kimi dil-nitq hadisәlәrinin

simmetrik vә asimmetrik mahiyyәtinin dolğun elmi-linqvistik açıqlanması vә hәrtәrәfli kameral-filoloji

tәsviri dә indiyә qәdәr verilmәmişdir.

Türk dillәri materialları әsasında yeni linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә aparılmış olan bütün

araşdırmalardakı çatışmaqlıqlar vә tutarsızlıqlar yalnız ümumi türkologiya vә dilçilik elmi sahәlәrindә

birgә görülәn konseptual sәciyyәli işlәrlә ortadan qaldırıla bilәr.

Bunun üçün әnәnәvi, yeni vә әn yeni araşdırma-öyrәnilmә yönümlәri vә yöntәmlәri sistematik-

ierarxik bir bağlılıqla bir-biri ilә sıx birlәşdirilmәlidir. Türkoloji dilçiliyin әsas perspektivlәri dә mәhz belә

bir kontekstdә müәyyәnlәşdirilmәlidir. Aşağıda hәmin әsas perspektivlәr istiqamәtindә aparılan bәzi

araşdırmalar vә onlarda gerçәklәşdirilәn filoloji-linqvistik sәciyyәli yeniliklәr üzәrindә uyğun olan iki üst

vә müvafiq alt başlıqlar altında örnәklәrlә qısaca vә ardıcıl olaraq durulacaqdır.

2. Ümumtürk dili kontekstindә ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil

qavramları

Ana dil (rusca. прaязык, alm. ursprache, fr. langue mére, ing. primitive language) qavramı, hәr

şeydәn öncә, genetik cәhәtdәn qohum olan müxtәlif dillәrin vә dialektlәrin bütün bir әcdad vә ya ulu dilә

sahib olunması ilә mövcudluğu mәnasına gәlir. Hәmin dillәr vә dialektlәr sözügedәn ulu dilin ayrı-ayrı

qollarından ibarәt olur. Әgәr onlar bu gün müxtәlif diskursiv ortamlarda canlı ünsiyyәt vasitәsi olaraq

işlәnirlәrsә, o zaman onların hәr biri eyni zamanda ana dili sәciyyәsini dә daşıyır. Belәliklә, ana dili (alm.

muttersprache, fr. langue matternelle, ing. native language, mother tongue, rusca. рoднoй язык) anlayışı

bir adamın anasından öyrәndiyi dil vә buna bağlı olaraq böyük millәtlәr vә toplumların, müxtәlif xalqların

vә etnik qrupların, hәtta çox kiçik azınlıqların danışdığı vә bir ünsiyyәt vasitәsi kimi toplu olaraq işlәtdiyi

dil mәnasına da gәlir. Ana dili yazısı vә heç bir әdәbi dili olmayan ayrı-ayrı lәhcәlәr vә ya bir neçә yüz

nәfәrin danışdığı bir danışıq dili dә ola bilәr.

Bu kontekstdә ümumtürk dili pra- vә prototürk dövründәn bәri qohum, yaxın qohum vә әn yaxın

qohum dillәr şәkillәrindә işlәnilәn vә bütünlüyünü bu gün dә müәyyәn bir ölçüdә qoruyub saxlayan vә

yaşayan böyük bir ana dildir. Bu baxımdan sözügedәn dilin ayrı-ayrı qolları; Türkiyә türkcәsi,

Azәrbaycan türkcәsi, türkmәn türkcәsi, qazax türkcәsi, qırğız türkcәsi, özbәk türkcәsi, tatar türkcәsi,

başqırd türkcәsi vә s. adlarla da adlandırılmaqdadır. O, türkcә, Azәrbaycanca, qazaxca, qırğızca, özbәkcә,

tatarca, başqırdca vә s. olaraq türk әdәbi dillәrindәn vә hәm dә ana dillәrindәn ibarәtdir. Göstәrilәn әdәbi

dillәr bu gün öz ölkәlәrindә hәm dövlәtin rәsmi dili, hәm dә hәmin respublikalarda yaşayan xalqların

ortaq dillәri olaraq özünü göstәrmәkdәdir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsi Türkiyәdә türklәrlә bәrabәr, ermәni,

yәhudi, rum, kürd, çeçen, çәrkәz kimi müxtәlif xalaqlar tәrәfindәn dә ortaq bir dil olaraq işlәnilmәkdәdir.

Azәrbaycan türkcәsi Azәrbaycanda Azәrbaycan türklәri vә ya Azәrbaycanlılarla bәrabәr digәr xalqların da

223

hәm rәsmi dövlәt dili, hәm dә ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәdilәn ortaq bir dildir. Hәmin xalqlardan rus,

gürcü, kürd, tat, talış, lahıç, lәzgi, avar, saxur vә s. göstәrmәk olar.

Yeni dünya düzәnindә ortaq dünya dillәrinin işlәnilmәsi baxımından son onilliklәrdә gündәmә

gәlәn linqvistik mәsәlәlәrdәn biri dә, yuxarıda göstәrildiyi kimi, ortaq türk dili qavramı vә onun

komponentlәrinә әsasәn konseptual olaraq açıqlanmasıdır. Çünki, türk dillәri vә ya ümumtürk dili

Avrasiya coğrafiyasında vә bütün dünyada әn çox işlәnilәn 7 dildәn biridir. Bu gün artıq 10-un üzәrindә

türk dili bu vә ya digәr şәkildә birinci vә ikinci dillәr kimi öz ölkәlәrindә hәm rәsmi dövlәt dili, hәm dә

ortaq dillәr olaraq işlәnilmәkdәdir. Buna görә dә hәmin dillәrdәn birinin hәm dünyadakı türk xalqları

arasında, hәm dә millәtlәrarası arenada vә BMT-dә bir ortaq ünsiyyәt vasitәsi olaraq işlәnilmәsi ehtiyacı

ciddi bir surәtdә ortaya çıxmaqdadır. Mәlum olduğu kimi, bu günkü durumda hәmin dil Türkiyә Türkcәsi

ola bilәr.

Türk dillәrinin әdәbi, rәsmi vә bu vә ya digәr şәkildә ortaq dillәr sәviyyәlәrindә qloballaşan yeni

dünya düzәnindә işlәnilmәsinin hәrtәrәfli öyrәnilmәsi bu gün türkoloji dilçiliyin әsas aktual istiqamәtini

vә ya başqa bir ifadә ilә “problematika”sını tәşkil etmәkdәdir. Bu gün artıq hәmin ümumi “problematika”

ilә yaxından bağlı olan mәsәlәlәr türkoloji dilçilikdә dә gündәmә gәtirilmәkdәdir. Bu baxımdan dil

portfolyosu, әdәbi dil normalaşmaları, e-dil, tәrcümә, ikidillilik vә ümumtürk mәtninin konseptual-

linqvistik tәhlili kimi mәsәlәlәr hәmin istiqamәtin müxtәlif üst vә alt başlıqları altında aşağıda tәfәrrüatlı

şәkildә öyrәnilmәkdәdir.

2.1. Avrasiya dil portfolyosu qavramı

Avropa İttifaqı ölkәlәrindә “Avropa dil portfolyosu” (European Language Portfolio) adı ilә

әsas etibarilә 2000-ci illәrdәn etibarәn hәyata keçirilәn bir “Avropa dillәrinin öyrәnilmәsinin ortaq çәrçivә

proqramı” vardır. Hal-hazırda Türkiyә Cümhuriyyәtinin uyğun tәdris müәssisәlәri vә qurumlarında da

sözügedәn proqram çәrçivәsindә hәm türk, hәm dә digәr Avropa dillәrinin öyrәnilmәsi fәaliyyәtlәri hәyata

keçirilmәkdәdir. “Avrupa dil portfolyosu” üç bölmәdәn ibarәtdir: 1. Dil pasportu; 2. Xarici dil öyrәnmә

keçmişi vә ya biblioqrafiyası; 3. Dosya vә ya xarici dillәrin öyrәnilmәsinә dair bütün sәnәdlәrin mәcmusu.

Dil pasportunda hәr hansı bir fәrdin xarici dillәri nә dәrәcәdә bildiyi ilә әlaqәdar müxtәlif biliklәr vә

texniki mәlumatlar verilir. Xarici dillәri öyrәnmә keçmişi vә ya biblioqrafiyası bölmәsindә bir dili

öyrәnәnin öyrәnmә prosesindә özünün bacarıqlarını fәrq etmәsi vә dәyәrlәndirә bilmәsi faktları göstәrilir.

Burada sözün dar mәnasında konkret dil öyrәnmә aurası, sözün geniş mәnasında isә mәdәniyyәtlәr arası

tәcrübәlәr vә müxtәlifliklәr kontekstindә bir fәrdin yazılı vә şifahi ünsiyyәt әsnasında göstәrә bildiyi

bacarıqlar haqqında mәlumatlar yer alır. Dosyada isә dil öyrәnәn bir şәxsin müxtәlif dillәrin

öyrәnilmәsinә dair aldığı sertfikatı vә diplomları, tәrtib edilәn plan-prospekt örnәklәri vә mәqalәlәr kimi

sәnәdlәr olur (Mirci 2012).

224

XX yüzilin sonlarına qәdәr xarici dillәrin tәdrisindә hәyata keçirilәn başlıca elmi-metodik

yönüm vә yöntәmlәr dünya praktikasında әsas etibarilә müxtәlif dillәrin qrammatik qayda-qanunlarının,

lüğәt tәrkibinin vә mәtnlәrinin öyrәdilmәsindәn ibarәt olmuşdur. Ancaq keçәn әsrin sonlarından etibarәn

getdikcә genişlәnәn linqvistik qloballaşma vә dünyada bәzi dillәrin ortaq ünsiyyәt vasitәsinә çevrilmәsi

sözügedәn yönüm vә yöntәmlәrin artıq modern dil öyrәnmә tәlәblәrinә cavab verә bilmәdiyini meydana

çıxartmışdır. Bununla bәrabәr, bәzi böyük milli dillәrinin ünsiyyәt-işlәnilmә sferalarının daralması, bir

çox dilin isә yox olma tәhlükәsiylә qarşı-qarşıya qalması da dil öyrәnmә praktikasında ciddi

dәyişikliklәrin aparılması vә korrektivlәrin edilmәsi zәruriyyәtini çoxdan ortaya qoymuşdur. Buna bağlı

olaraq bütün dünyada, özәlliklә dә Avropada hәr hansı bir xarici dilin öyrәnilmәsindә yeni tәlәblәr vә ya

konkret olaraq dil öyrәnmә bacarıqları bu gün әsas meyarlar olaraq götürülmәkdәdir. Hәmin meyarlar

aşağıdakılardan ibarәtdir:

1. Xarici dildә danışığı dinlәmәk vә ya hәmin dildәn hәr hansı yazılı vә ya şifahi mәtni,

söhbәti qulaq asaraq asanlıqla başa düşmәk;

2. Xarici dildә oxumaq vә ya hәmin dildәn hәr hansı yazılı bir mәtni asanlıqla oxuyub

başa düşmәk;

3. Xarici dildә danışmaq vә ya hәmin dildә dialoji, monoloji vә daxili nitqlә öz fikrini

ifadә edә bilmәk;

4. Xarici dildә yazmaq vә ya hәmin dildә öz fikrini yazılı olaraq ifadә etmәk (Mirci

2012);

5. Öyrәnilәn hәr hansı bir ortaq xarici dildә, yuxarıda göstәrilәnlәrlә vә eyni zamanda

ana dilindә milli dilin qavramlar xәritәsini konseptual olaraq dәrk etmәyi vә intellektual ifadә

alışqanlığını mühafizә etmәklә bәrabәr, düşünә bilmәk.

Türk dillәrinin istәr ana dili, istәrsә dә xarici dillәr olaraq böyük Avrasiya

coğrafiyasında sadәcә Avropa mәrkәzli linqvistik görüş vә fәaliyyәtlәr modellәrindәn hәrәkәtlә

öyrәnilmәsi vә öyrәdilmәsinin mümkün olmadığı da ortaya çıxmışdır. Buna görә indi artıq

“Avropa dil portfolyosu” ilә paralel olaraq bir “Avrasiya dil portfoliyosu” qavramının da alt

qavram sahәlәri vә kateqoriyaları ilә konseptual olaraq sxemlәşdirilmәsi lazımdır. “Avrasiya dil

portfolyosu”nun bölmәlәri ayrı-ayrı türk dillәrinin ingiliscә, rusca, ispanca, farsca, çincә,

fransızca, almanca, әrәbcә kimi dillәrlә bir yerdә danışıldığı bölgәlәrә vә millәtlәrarası ünsiyyәt

kontekstinә әsasәn müәyyәnlәşdirilmәlidir. Sözügedәn dillәr dil pasportu, dil öyrәnilmәsi keçmişi

vә dosyası әsasında tәrtib olunacaq bir “Avrasiya dillәri öyrәnilmәsinin ortaq çәrçivә proqramı” ilә

öyrәdilmәlidir. Bu proqram tәrtib edilәrkәn Avrasiya coğrafiyasında yer alan vә bir-birinә qohum olan vә

225

olmayan dillәrin işlәnilmә sferaları; aralarındakı ikidillilik, üçdillilik, dörddillilik ortamları nәzәrә

alınmalıdır. Burada türk dillәrinin yaxın vә әn yaxın qohum dillәr olaraq türk xalqları arasındakı tәdrisi

mәsәlәsi dә hәmin dillәrin xaricilәrә öyrәdilmәsindәn fәrqlәndirilmәlidir. Bütün bunlarun vә bütövlükdә

linqvistik qloballaşmanın tәsiri ilә bu gün türkoloji dilçiliyin gündәminә bir çox aktual filoloji-linqvistik

problemin öyrәnilmәsi vә yeni araşdırma-öyrәnilmә perspektivlәrinin açılımı xüsusları da gәlmәkdәdir.

Türk әdәbi dillәrindә yeni yaranan әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqlarının, e-dil

anlayışının, e-türkcә vә e-azәrbaycanca qavramlarının, tәrcümә vә әdәbi mәtn uyğunlaşdırmaları

proseslәrinin, Avrasiyada rusca-türkcә vә türkcә-rusca ikidillilik ortamlarının öyrәnilmәsi dә hәmin

xüsuslardandır.

2.2. Yeni әdәbi dil normaları, normalaşmaları vә alışqanlıqları

Ayı-ayrı türk әdәbi dillәrinin leksikonuna, danışıq sintaksisisinә, diskurs vә mәtn sәviyyәlәrinә

bu gün yaxın vә әn yaxın qohum dillәrin, qohum olmayan xarici dillәrin vә ümumiyyәtlә inkişaf edәn vә

dәyişәn sosiolinqvistik faktorların ciddi tәsiri müşahidә olunur. Hәmin tәsir sözügedәn dillәrdә müxtәlif

leksik vә qrammatik yeniliklәr, bәzәn dә qәlәti-mәşhur sәciyyәli gәlişmәlәr olaraq da özünü göstәrir.

Әslindә çağdaş türk dillәrindә özünü göstәrәn hәmin gәlişmә vә dәyişmәlәr, hәr şeydәn öncә, müxtәlif

sosiolinqvistik vә ekstralinqvistik tәsirlәrin nәticәsindә gerçәklәşәn yeni әdәbi dil normaları vә

normalaşmalarından başqa bir şey deyildir. Bu normaların gerçәklәşmәsi danışıq alışqanlığı vә ya vәrdişi,

ayrıca olaraq da dil-nitq yenilәnmәsi nәticәsindә getdikcә normalaşan dil-nitq variantlarının işlәnilmә

sıxlıqları ilә müşahidә olunur. Sözügedәn sıxlıqlar, hәr şeydәn öncә, dәyişmәz vә ya uzun müddәtli

dönәmlәrdә dәyişәn dil normalarının variantları kimi dә işlәnilir. Bunlar dildәki ierarxik, sistematik vә

ardıcıl inkişafı tәmin edәn fonem, morfem, sintaksem, leksem, frazem vә tekstem kimi dil; sintaqm, söylәm

vә diskurs olaraq da nitq vahidlәrinin statistik, struktur-semantik vә konseptual-koqnitiv tәsvirinә әsasәn

öyrәnilir. Dil variantlarının funksional işlәnilmә sahәlәrinin vә ya mәzmun vә ifadә özәlliklәrinin

müәyyәnlәşdirilmәsi işi isә “diskurs-mәtn yaradıcılığına, bu yaradıcılığın vә ya prosesin” (Seçdirmә-

M.M.) gerçәklәşdiyi gündәlik danışılan dilә vә kütlәvi informasiya vasitәlәrinә vә variantların konseptual-

koqnitiv olaraq dәrk olunmasına vә sosiolinqvistik ortamına әsasәn aparılmalıdır. Yeni sözlәr, ünsiyyәt-

işlәnilmә tәrzlәri, deyimlәr vә qәlib-ifadәlәr; asimmetrik gәlişmәlәr vә dәyişmәlәr müxtәlif dil-danışıq

variantları olaraq Avrasiya türkcәlәrindә әn çox 1970-ci illәrdәn başlayaraq özünü göstәrir. Hәmin

variantlar insanlarda gündәlik olaraq gerçәklәşәn әqli dәrk olunmaya vә ümumәn dә şüura söykәnәn

danışıq dilindә yuxarıda göstәrilәn “verici-göndәrilәn-alıcı kommunikativ dövrәsi”nә (Musayev 2011:

275) әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Gәlinәn nöqtәdә sözügedәn variantalar vә ya yeni dil-danışıq normaları bu

gün artıq koqnitiv-funksional vә informasiya-kommunikativ ünsiyyәt vasitәsi kimi sәciyyәlәndirilә bilәn

e-dildә işlәnilmәkdә, seçilmәkdә vә dilimizә girmәkdәdir.

226

Әlbәttә, sözügedәn әdәbi dil normaları vә onların müxtәlif variantları bütün çağdaş türk әdәbi

dillәrindә bu vә ya digәr şәkildә müxtәlif linqvistik vә ekstralinqvistik tәsirlәrin nәticәsindә

işlәnilmәkdәdir. Tәbii ki, bunların müqayisәli-tutuşdurmalı olaraq öyrәnilmәsi dә türkoloji dilçiliyin әn

aktual problemlәrindәn biridir. Ancaq burada indilikdә görülәcәk әsas iş isә türk әdәbi dillәrindә

sözügedәn әdәbi dil normalaşmalarının әsas istiqamәtlәrinin, dil-danışıq normalarının vә onların

variantlarının sinxronik olaraq müәyyәnlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Mәhz bu baxımdan aşağıda

Azәrbaycan dilindә yeni yaranan bәzi dil-danışıq alışqanlıqları vә müxtәlif xarakterli alınmaları üzәrindә

durulur.

2.2.1. Azәrbaycan dilindә yeni dil-danışıq alışqanlıqları vә alınmaları

XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn dünyada yeni siyasi, iqtisadi, etnoqrafik, demoqrafik vә

kulturoloji bir qlobal düzәn gerçәklәşmәyә başlamışdır. Bu proses Sovet İttifaqının dağılması vә Avrasiya

coğrafiyasında yeni müstәqil dövlәtlәrin, muxtar respublikaların vә federal gәlişmәlәrin meydana çıxması,

Avropa İttifaqının genişlәnmәsi, Çinin dünyaya açılması vә nәhayәt Yaxın Şәrqin yenidәn şәkillәnmәsi vә

“Әrәb baharı” ilә özünü göstәrir. Belә bir düzәnin gerçәklәşmәsi dünyada özü ilә bәrabәr yeni bir dil-

ünsiyyәt ortamı vә fәrqli sosiolinqvistik şәrtlәr dә gәtirmişdir. Bir çox dil; rәsmi dövlәt dili statusu vә ya

müәyyәn bir miqyasda isә yeni işlәnilmә, tәrcümә oluna vә ya çevrilә bilmә sferaları әldә etmişdir. Ortaq

ünsiyyәt vasitәsi olan dillәrin, özәlliklә dә ingilis, ispan, çin dillәrinin vә latın әsaslı әlifbaların işlәnilmә

funksionallığı vә sahәlәri genişlәnmişdir. Dünyada danışılan bir çox dil artıq sadәcә kütlәvi informasiya

vә tәlim-tәrbiyә vasitәlәri vә ya diplomatik әlaqәlәr vasitәsilә yayılmır. Hәmin dillәrin funksionallığının

genişlәnmәsi hәm dә daşıyıcılarının dünyanın iqtisadi olaraq inkişaf etmiş vә etmәkdә olan vә üçüncü

dünya ölkәlәrindә yayılması ilә dә özünü göstәrir. Bunun nәticәsindә yeni dil-işlәnilmә vә tәrcümә-

çevrilmә bölgәlәrinin tәşәkkül tapması ilә fәrqli sosiolinqvistik şәrtlәrin yaranmasına yol açılır. Bir-birinә

әn yaxın qohum dillәr olan Avrasiya türkcәlәri arasındakı әlaqәlәr dә yeni bir әdәbi vә danışıq dili

işlәnilmәsi vә çevrilmәsi müstәvisindә inkişaf etmәyә başlamışdır.

Belә bir konseptual kontekstdә 1950-ci illәrdәn başlayaraq Azәrbaycan dilindә dilimizin öz

daxili imkanları hesabına yaranan yeni ifadә vasitәlәrinin, özәlliklә dә ayrı-ayrı yeni sözlәrin işlәnilmәsi

prosesi getdikcә sürәtlәnmәkdәdir. Müstәqillik illәrindәn öncә vә sonra işlәnilmәyә başlayan hәmin yeni

sözlәrә dair artıq xarakterik leksikoqrafik örnәklәr dә göstәrilә bilәr.

Mәsәlәn: ilğım, şәfqәt bacısı, nәfәslik, işıqfor, әylәc, dincәliş, soyuducu, taleyüklü, yetәrsay,

çalar, çimәrlik vә s.

Elm vә texnikanın inkişafı, millәtlәrarası yeni iqtisadi, siyasi, mәdәni sahәlәrin vә әlaqәlәrin

yaranması nәticәsindә Hind-Avropa mәnşәli onlarla yeni sözün bu gün dilimizdә işlәnildiyi dә müşahidә

olunmaqdadır. Mәsәlәn: Nostalji vә ya nostalgiya, konsorsium, konsensius, mentalitet, aura,

227

kompüter, monitor, not-buk, mobil telefon, lot (qiymәtli sәhmlәrin hәr birinin dәyәri), media,

aksion, konsern, terminal, konstruktiv, tender (ihalә), konvensiya, konsolidasiya, qlobal, sammit

(zirvә), sponsor, opsion (hissә sәnәdi), makslimit, legitim, deportasiya, prezentasiya (tәqdimat),

passionarlıq vә s. Hәmin sözlәrin bir çoxunun dilimizә alınmasında Türkiyә türkcәsinin dә müәyyәn

rolunun olduğu inkar edilә bilmәz.

Bu kontekstdә Azәrbaycan dilindәki bәzi әrәb, fars vә slavyan mәnşәli sözlәrin vә dil-danışıq

qәliblәrinin yerinә Türkiyә türkcәsindәn yeni söz vә ifadәlәrin alınması diqqәti daha çox çәkmәkdәdir.

Sözügedәn linqvistik gәlişmә son dövrlәrdә türkoloji dilçilikdә ayrıca olaraq vurğulanmaqdadır

(Musaoğlu 2002: 159-171; Melikli 2004: 125). Bu alınmalar Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә yeni

yaranan eyni sosiolinqvistik şәrtlәrә vә dil-danışıq ortamına bağlı olaraq ortaya çıxmaqdadır. Bunlar dil-

nitq vahidlәrinin vә digәr ünsiyyәt vasitәlәrinin çoxmәnalılığının, sinonimliyinin, omonimliyinin,

antonimliyinin vә s. inkişafının vә hәmin dillәr arasında dil-işlәnilmә, tәrcümә oluna vә çevrilә bilmә

әlaqәlәri potensialının genişlәnmәsinin әn açıq göstәricisidir. Hәmin alınmalar leksik-etimoloji mәnşәyi;

leksikoqrafik, diskursiv vә funksional işlәnilmә müxtәlifliyinә әsasәn aşağıdakı qruplara ayrıla bilәr.

2.2.1.1. Türk mәnşәli leksik-funksional alınmalar

Bu gün Azәrbaycan dilindә bәzi әrәb vә fars mәnşәli sözlәrin yerindә Türkiyә türkcәsindәn

alınan türk mәnşәli sözlәr işlәnilmәkdәdir. Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn leksik vahidlәr artıq

Azәrbaycan dilindә getdikcә daha çox vәtәndaşlıq hüququ qazanmaqdadır. Hәmin sözlәrә aşağıdakılar

örnәk olaraq göstәrilә bilәr:

-“Hadisә” yerinә “olay”, “tәhqiqat vә tәdqiqat ” yerinә “araşdırma”;

-“İnkişaf vә ya tәrәqqi” yerinә “gәlişmә//gәlişim vә dәyişmә//dәyişim”;

-“İzah etmәk/şәrh etmәk” yerinә “açıqlamaq”;

-“İzah vә ya şәrh” yerinә “açıqlama vә ya “açıqlanma”;

-“Әhәmiyyәt” yerinә “önәm”, “әhәmiyyәtli” yerinә “önәmli”;

-“Nәşr etmәk/çap etmәk” yerinә “yayınlamaq//yayımlamaq”, “nәşr/çap” yerinә “yayın//yayım”;

-“İclas” yerinә “toplantı”, “vәziyyәt” yerinә durum”, “xüsusi” yerinә “özәl”;

-“Hәsrәt çәkmәk” yerinә “özlәmәk”, “kәdәrlәnmәk” yerinә “üzülmәk”;

- “Mәnbә vә ya mәxәz” yerinә “qaynaq” vә s.

2.2.1.2. Sinonim xarakterli vә yaxınmәnalı leksik-funksional alınmalar vә ya yeni dil-

danışıq normaları vә normalaşmaları

Bәzi sinonim xarakterli sözlәr vә dil-ifadә qәliblәri bu gün çağdaş Türkiyә vә Azәrbaycan

türkcәlәrindә paralel olaraq işlәnilmәkdәdir. Sözügedәn sözlәr vә dil-ifadә qәliblәrinin çağdaş Azәrbaycan

228

türkçәsindә işlәnilmәsinini bütövlükdә millәtlәrarası yeni sosial aura vә buna bağlı olaraq da iqtisadi,

siyasi vә kültürәl әlaqәlәr müәyyәnlәşdirmәkdәdir. Bәs bugünkü funksional Azәrbaycan türkcәsindә

sözügedәn dil-danışıq normalaşmasının vә normalarının tәşәkkül tapmasını konkret olaraq şәrtlәndirәn

başlıca konseptual amillәr hansılardır?! Bu funksional normalaşma, hәr şeydәn öncә, Azәrbaycanın

müstәqil bir dövlәt, Azәrbaycanın dilinin dә onun rәsmi dövlәt dili olmasına әsaslanır. Azәrbaycan dili

müstәqil rәsmi dövlәt dili olmaqla bәrabәr, hәm dә ana dili vә ortaq dildir. O, kütlәvi informasiya

vasitәlәri vә texnologiyalarının dili vә ya qısaca olaraq e-dil33

kimi dә әdәbi dildәki normalaşma vә

normaların müәyyәnlәşmәsini şәrtlәndirmәkdәdir. Bu normalaşmanın vә ya konkret olaraq da dil-danışıq

normalarının tәşәkkülü Azәrbaycan dilindә әn çox onun ümumişlәk leksikonundan müәyyәn söz vә

ifadәlәrin seçilәrәk funksional әdәbi dildә daha aktiv işlәnilmәsi ilә bağlıdır. Belәliklә, bu әdәbi dil-

danışıq prosesi Türkiyә türkcәsindәn, daha çox da Türkiyә türkcәsinin vә digәr ekstralinqvistik amillәrin

tәsiri ilә Azәrbaycan dilinin ümumişlәk leksikonundan alınan uyğun sözlәrin vә dil-ifadә qәliblәrinin

hesabına genişlәnir. Mәsәlәn, örnәk, bölgә, birlik, qırmaq//qırılmaq, qavram//qavrayış, qatılmaq kimi

sözlәr, әlbәttә, Azәrbaycan dilinin ümumişlәk leksikonunda әvvәllәr dә müxtәlif leksik mәnalarda

işlәnilirdi. Ancaq bu gün belә söz vә ifadәlәr dilimizdә yeni-yeni funksional anlam yükü qazanaraq

interaktiv ünsiyyәtdә daha sıx işlәnilmәkdәdir. Hәmin sözlәrә vә dil-ifadә qәliblәrinә aşağıdakılar konkret

örnәk olaraq göstәrilә bilәr.

A. Sözlәr:

-“Gündәlik” lә bәrabәr “gündәm”; “rayon”la bәrabәr “bölgә”; “müasir”lә bәrabәr “çağdaş”;

-“Bilik, mәlumat”la bәrabәr “bilgi”; “müәssisә” ilә bәrabәr “qurum”;

“Yazıçı” ilә bәrabәr “yazar”; “ittifaq”la bәrabәr “birlik”; “әvvәl//әvvәlcә ilә bәrabәr “öncә”;

-“Müsbәt”lә bәrabәr “olumlu”; “hәyat”la bәrabәr “yaşam”; “kömәkçi” ilә bәrabәr “yardımçı”;

-“Әlaqә” ilә bәrabәr “bağlantı”; “ifadә” ilә bәrabәr “deyim”; “mәqsәd”lә bәrabәr “hәdәf”;

-“Azad//azadlıq”la bәrabәr “özgür//özgürlük”; “adam”la bәrabәr “insan”;

-“Kefinә dәymәk//incimәk”lә bәrabәr “qırmaq//qırılmaq”; “әsr”lә bәrabәr “yüzil”;

-“Başa düşmәk//başa düşülmәk”lә bәrabәr anlamaq//anlaşılmaq; “mәna” ilә bәrabәr “anlam”;

-“Mәdәni” ilә bәrabәr “kültürәl”; “sistem”lә bәrabәr “düzәn”; “dövr”lә bәrabәr “dönәm”;

-“Fikirlәşmәk”lә bәrabәr “düşünmәk”; “işlәmәk”lә bәrabәr “çalışmaq”;

33 Elektronik dil (e-dil) sözün dar mәnasında müxtәlif informasiya texnologiyalarında vә ya informatikada,

özәlliklә dә kompüterdә işlәnilәn dil mәnasına gәlir. Әlbәttә, e-dil şәrti olaraq işlәnilәn vә başa düşülәn

bir ifadә-anlayışdır. Çünki hәmin dil ingiliscә, rusca, fransızca, almanca, türkcә (Türkiyә türkcәsi),

Azәrbaycanca vә s. dillәr ola bilәr. İndi buna bağlı olaraq e-dövlәt, e-iqtisadiyyat, e-turizm vә s. qavramlar

da ortaya çıxmışdır. Bunlar hamısı müxtәlif elm vә texnologiya, iqtisadiyyat, sәnaye, tәdris kimi sahәlәrin

sürәtlә kompüterlәşmәsi, informatikanın vә ya informasiya texnologiyaları vasitәlәrinin sözün geniş

mәnasında e-dildә işlәnilmәsi vә bununla da mediologiyanın müstәqil elm olaraq formalaşması ilә

bağlıdır.

229

-“Şәrait”lә bәrabәr “ortam”; “yoldaş”la bәrabәr “arkadaş”; “kimi” ilә bәrabәr “olaraq”;

-“Çeşitlәnmәk” ilә bәrabәr “çeşitlәndirmәk”; “şәhadәtnamә” ilә bәrabәr “sertifikat”;

-“Konsept”lә vә ya “mәfhuml”la bәrabәr “qavram//qavrayış”;

-“İştirak etmәklә” bәrabәr “qatılmaq”; “ifadә” ilә bәrabәr “deyim”;

- “Maraq”la bәrabәr “ilgi, “maraqlanmaq”la bәrabәr “ilgilәnmәk”, “maraqlı” ilә bәrabәr “ilginc”

vә s.

B. Qәlib-ifadәlәr:

-Әstәğfürullah; icazәnizlә//müsaidәnizlә; istirahәt günü vә ya günlәri//hәftәsonu

-Özündәn muğayat ol//özünüzdәn muğayat olun//özünüzә yaxşı baxın;

-Yer almaq//yer tutmaq; ev dağıldı vә ya uçdu//ev çökdü; birbaşa veriliş//canlı yayın;

-Kömәk etmәk//kömәklik göstәrmәk//yardım etmәk//yardımçı olmaq;

-Әl telefonu//cib telefonu//mobil telefon; malik olmaq//sahib olmaq

-Üstünә//üzәrinә getmәk vә s.

2.2.1.2.1. Azәrbaycan dilinә Türkiyә türkcәsindәn keçәn müxtәlif mәnşәli leksik alınmalar

Azәrbaycan dilinin lüğәt tәrkibindә mövcud olan, ancaq interaktiv xarakterli gündәlik

ünsiyyәtdә çox geniş dil-işlәnilmә yayğınlığına sahib olmayan bәzi sözlәr Türkiyә türkcәsindәn

Azәrbaycan türkcәsinә fәrqli mәnaları vә çalarları ilә gәlmәkdәdir. Bunları iki qrupa ayırmaq

mümkündür:

A. Türk kökәnli leksik vahidlәr. Mәsәlәn: dәstәk//dәstәklәmәk; sayı; yolsuzluq; öndәr vә s.

Bunlarla bәrabәr, Azәrbaycan türkcәsindә işlәnilәn elә yeni sözlәr vardır ki, onlar Türkiyә

türkcәsindәki mövcud leksik modelә әsasәn düzәldilir. Mәsәlәn, Türkiyә türkcәsindә “beklemek” feli vә

hәmin feildәn düzәldilmiş “beklenti” ismi vardır. Azәrbaycan Türkcәsindә “beklenti” felinin sözügedәn

mәnadakı leksik qarşılığı olaraq “gözlәmәk” feli işlәnilir. Artıq Azәrbaycan dilindә hәmin feildәn mövcud

leksik-leksikoqrafik modelә әsasәn yeni bir “gözlәnti” ismi düzәldilmişdir. Vә hәmin söz bu gün

dilimizdә çox geniş işlәnilmәkdәdir.

B. Müxtәlif dillәrdәn alınan vә türkcә dil-işlәnilmә modeli ilә Azәrbycan dilinә keçәn bәzi

leksik alınmalar. Mәsәlәn: mesaj, rәqәmsal, kontur, media, manyak, helikopter, kültürәl vә s. Qeyd

olunmalıdır ki, çağdaş Türkiyә türkcәsindә -sal, -sel kömәkçi morfemi mәhsuldar bir iki variantlı sifәt

düzәldәn leksik şәkilçi olaraq özünü göstәrir. Mәsәlәn: kumsal, bilimsel, yapısal, siyasal vә s. (Musaoğlu

2002:234). Azәrbaycan dilindә isә indiyә qәdәr sözügedәn şәkilçi ilә düzәldilәn tәkcә bir “qumsal” leksik

vahidi işlәnilirdi. İndi isә hәmin leksikoqrafik modelә әsasәn “rәqәmsal” sözü dә düzәldilmişdir. Ancaq

hәmin söz dilimizdә ya ahәng qanununa әsasәn “rәqәmsәl” şәklindә, ya da Türkiyә türkcәsindәki uyğun

230

mәnası ilә “sayısal” leksik vahidi olaraq işlәnilmәlidir. “Mesaj” sözü isә dilimizin interaktiv lüğәt

tәrkibindә ahәng qanununa әsasәn “mәsaj” şәklindә yer almalıdır.

2.2.1.2.2. Azәrbaycan vә Türkiyә türkcәlәrindә yeni leksik-qrammatik vә sintaktik

normalar vә normalaşmalar

Son 20-25 il içәrisindә Türkiyә Türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә keçәn müxtәlif dil-danışıq

vasitәlәrini sadәcә leksik vahidlәrlә mәhdudlaşdırmaq mümkün deyildir. Burada sintaktik birlәşmәlәrdәn

dә bәhs edilә bilәr. Mәsәlәn: internet mediası, hava alanı, canlı yayın vә s.

İndi Azәrbaycan türkcәsindә çox vaxt әdәbi-diskursiv kontekstdәn dә asılı olaraq felin indiki

zamanının vә ya xәbәr şәklinin yerindә onun vacib formasının işlәnildiyinin intensivlәşmәsi özünü

göstәrir. Mәsәlәn: işlәnilir//işlәnilmәkdәdir vә ya davam etdirilir//davam etdirilmәkdәdir vә s. Bu gün

artıq Azәrbaycan dilindәn dә bәzi dil-danışıq elementlәrinin az da olsa Türkiyә Türkcәsinә keçdiyi

müşahidә olunmaqdadır. Mәlum olduğu kimi, müxtәlif mәnalı subordinativ, koordinativ vә korrelyativ

polipredikativ vahidlәr vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tabeli mürәkkәb cümlәlәr Azәrbaycan

dilindә Türkiyә türkcәsinә nisbәtәn daha yayğındır. Türkiyә Türkcәsindә isә feli bağlama, feli sifәt,

mәsdәr tәrkibi vә qoşmalı birlәşmәlәrlә qurulan sadә geniş cümlәlәrin işlәnilmә sıxlığı yüksәkdir.

Mәsәlәn, bir cümlә konstruksiyası Azәrbaycan Türkcәsindә “Mәn onu demәk istәyirәm ki, siz hamınız

çox yaxşı uşaqlarsınız” şәklindә ifadә olunur. Türkiyә türkcәsindә isә hәmin konstruksiya adәtәn

aşağıdakı şәkildә işlәnilir: “Ben sizin hepinizin çok iyi çocuklar olduğunuzu söylemek istiyorum.” Ancaq

sözügedәn mürәkkәb cümlә konstruksiyalarının bu gün paralel olaraq Azәrbaycan dilinin vә digәr türk

әdәbi dillәrinin dә tәsiri ilә Türkiyә türkcәsindә daha sıx işlәnildiyi müşahidә olunur. Bu gün Türkiyә

türkcәsindә “yerine getirmek”le bәrabәr “yerine yetirmek”, “hoşuna getmek”le bәrabәr “hoşuna gelmek”

ifadәlәrinin, “işlәnmәk//işlәnilmәk” feil modelindәki kimi “kullanmak”la bәrabәr “kullanılmak”ın da

işlәnildiyinә tәsadüf olunur. Bunlar da Türkiyә türkcәsinә Azәrbaycan türkcәsinin tәsiri olaraq açıqlana

bilәr.

2.3. Tәrcümә, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı

Bir-birinә әn yaxın olan qohum dillәr vә ya әdәbi dillәr XX yüzilin sonlarından etibarәn fәrqli

konseptual parametrlәri vә özünәmәxsus linqvistik detalları ilә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә

interospektiv araşdırma-öyrәnilmә aspektlәrindә әn yaxın qohum dillәr olaraq öyrәnilir. Bununla da

filologiya elmindә “dillәrin dili” olaraq bilinәn tәrcümә (Göktürk 2004) nәzәriyyәsi vә praktikası ilә

bәrabәr, bir böyük dilin әdәbi dillәrinin yazılı vә şifahi formalarında özünü göstәrәn әdәbi mәtn

231

uyğunlaşdırması vә ya çeviri34

prosesinin konseptual-linqvistik olaraq öyrәnilmәsi vә tәrif edilmәsi

mәsәlәsi dә bu gün türkoloji dilçilikdә gündәmә gәlmişdir.

Bir-birilә qohumluq әlaqәsi olmayan dillәrdә hәr hansı bir şifahi vә yazılı mәtnin birindәn

gigәrinә aparılan çevirisi tәrcümәdir. Mәsәlәn, bir xarici dildәn Azәrbaycan dilinә, Azәrbaycan dilindәn

dә hәr hansı bir xarici dilә edilәn çeviri kimi. Bir-birinә qohum olan ingilis dilindәn alman dilinә vә bir-

birinә daha uzaq olan ingilis dilindәn rus dilinә vә әksinә edilәn çevirilәr dә tәrcümәdir. 40%-80%

civarında dәyişәn “Provoslav-Kiril” vә Katolik-Latın” kültürәl komponentlәri ilә slavyan dillәri (Тoлcтoй

1977) vә qәdim türk dili әsaslı türk әdәbi dillәri isә bir-birinә әn yaxın qohum dillәrdir. Bunların birindәn

digәrinә edilәn әdәbi mәtn uyğunlaşdırması isә tәrcümә deyildir. Bu, bir çeviri vә ya әdәbi mәtn

uyğunlaşdırması işi olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.

Bu baxımdan Mirzә Әlәkbәr Sabir daha 100 il әvvәl bir türk dilindәn digәr bir türk dilinә (o

zamana görә Osmanlı türkcәsindәn Azәrbaycan türkcәsinә) tәrcümә etmәyin mümkün olmadığını yazırdı:

“Osmanlıcadan tәrcümә türkә”- bunu bilmәm,

Gerçәk yazıyor Gәncәli, yainki hәnәkdir,

Mümkün iki dil bir-birinә tәrcümә, amma

“Osmanlıcadan tәrcümә türkә” nә demәkdir?! (Sabir 1992).

Şifahi-yazılı mәtnlәrin bir türk dilindәn digәrinә çevirildiyi vaxt özünü göstәrәn eyniliklәr,

ayrılıqlar, variantlar, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli sözlәr ümumtürk dilinin fonetik, qrammatik, sintaktik,

leksik vә frazeoloji vahidlәri olaraq dәyәrlәndirilә bilәr.

Qaynaq dil çevirilәn, hәdәf dil isә çeviri edilәn vә ya çevirinin konkret olaraq hәyata keçirildiyi

dildir. Qaynaq mәtn öncә çevirilәn dildәn seçilәrәk götürülür vә hәdәf dilә çevirilir. Qaynaq mәtnin hәdәf

mәtnә uyğunlaşdırılması burada çeviri prosesini tәşkil edir. Çeviri prosesindә öncә qaynaq mәtn ümumi

mövzusu vә mәzmunu baxımından diqqәtlә öyrәnilir. Sonra fәrqli leksikonu tәşkil edәn sözlәrin, leksik-

farazeoloji birlәşmәlәrin, cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәdәf mәtndә işlәnilmәsi әn çox

çeviri edilәn dilә әsasәn müәyyәnlәşdirilir. Çağdaş türk әdәbi dillәrindәn bir-birinә mәtn sәviyyәsindә

aparılan hәr cür şifahi vә yazılı çevirilәri edәn şәxs isә “çevirmәn vә ya çevirici” olaraq bilinmәlidir.

Tәrcümәnin ikinci bir yaradıcılıq işi olduğu söylәnilir. Belә olduğu halda, çeviri hәr yönü ilә ayrıca bir

yazıçılıq vә ya “әdәbi müәlliflik” (Seçdirmә bizimdir- M. M. işidir. Bu baxımdan çevirmәn qaynaq vә

hәdәf dillәri çox yaxşı bilmәklә bәrabәr, hәm dә geniş dünyagörüşü vә yazıçılıq qabiliyyәti vә ya yetkin

bir qәlәm sahibi olmalıdır.

34

“Çeviri” sözü Türkiyә türkcәsindә “aktarma” termini ilә dә ifadә olunur. “Aktarma” termini bir-birinә

çox yaxın olan türk dillәrindә birindәn digәrinә aparılan çevirmә prosesinin türkcә olaraq

adlandırılmasıdır. Biz burada “çeviri” sözünü “aktarma” vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması” ifadәsinin

yerindә bir “işçi temrin” olaraq işlәdirik.

232

2.3.1. Tәrcümә vә çeviri işlәrinin informasiya texnologiyaları vasitәlәri ilә aparılması

Sözügedәn işlәr XX yüzilin son qәrinәsindә vә XXI yüzildә artıq qaynaq vә hәdәf dillәr vә

mәtnlәr anlayışlarının ümumi filoloji kontekstdә retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv

aspektlәrdә öyrәnilmәsilә gündәmә gәlmәkdәdir. Türkoloji dilçilikdә isә hәmin qavram vә onun

açıqlanması ilә bağlı olaraq aparılan araşdırmalar vә müxtәlif işlәr linqvistik yönüm vә yöntәmlәri ilә

daha çox 2000-ci illәrdәn başlayaraq müstәqil bir filoloji fәnn sahәsi olaraq ayrılmaqdadır (Uğurlu 2000;

2004; Musaoğlu 2010).

Bu gün istәr klassik vә çağdaş anlamları ilә Türk әdәbi dillәri arası әdәbi mәtn uyğunlaşdırması

elminin әsas prinsiplәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi, istәrsә dә türk dillәri xarakterli avtomatik proqram

tәminatı vә ya yazılımının35

(software) yaradılması işlәrinin sadәcә әn yeni filoloji-linqvistik yönümlәr vә

yöntәmlәrlә aparılması ilә uyğun nәticәlәrin әldә edilә bilәcәyi düşünülmәkdәdir. Sözügedәn dilçilik

yöntәmlәrinin hәyata keçirildiyi әn yeni elmi sahәlәr vә ya linqvistik axınlar isә aşağıdakılardan ibarәtdir:

koqnitiv elmlәr (cognitive sciences), informatika vә ya informasiya texnologiyaları elmi

(computing sciences), koqnitiv dilçilik (cognitive linguistics), kompüter linqvistikası

(computational linguistics).

Elmdә informasiya texnologiyaları vә kompüter linqvistikası işlәmlәrinin aparılması

konkret olaraq mәtnin avtomatik tәrcümәsinin hәyata keçirilmәsi araşdırmalarına vә praktik

işlәrinә bağlıdır. Avtomatik tәrcümәnin mümkünlüyü fikri 1946-cı ildә Amerikan alimlәri

tәrәfindәn irәli sürülmüşdür. Kompüterdә rus dilindәn ingilis dilinә ilk tәrcümә örnәyi 1954-cü

ildә Amerikada, fransız vә ingilis dillәrindәn rus dilinә ilk tәrcümә örnәklәri isә Moskvada yerinә

yetirilmişdir. Günümüzdә avtomatik tәrcümә işlәri artıq çox irәlilәmişdir. Buna baxmayaraq, hәr

cür mәtnin avtomatik tәrcümәsinin vә çevirisinin edilmәsi vә artıq kompüterin tәrcümәçinin vә

çevirmәnin vәzifәsini yerinә yetirә bilmәsi isә hәlәlik mümkün deyildir. İndilikdә sadәcә elmi,

texniki, bәzi rәsmi vә publisistik mәtnlәrin avtomatik çevirisi işi yerinә yetirilә bilmәkdәdir.

Bugünkü Hind-Avropa dillәri әsasında mәtnin avtomatik tәrcümәsinә dair işlәrdә inkişaf etdirilәn

proqram yazılımının aqqilitünativ mәnşәli türk әdәbi dillәrindә hәyata keçirilmәsindә isә indiyә

qәdәr önәmli bir nәticә әldә edilmәmişdir. Bu, hәr şeydәn öncә, türk dillәrinin Hind-Avropa

dillәrindәn fәrqli bir sәs ahәnginә, aqqilitünativ quruluşa vә sabit söz sırasına malik olması ilә

35

Biz “avtomatik proqram tәminatı” sözlәrinin yerinә Türkiyә türkcәsindә dә işlәnilәn “çeviri yazılımı (software)

proqramları” ifadәsini bir “işçi temrin” olaraq işlәdirik.

233

әlaqәdardır. İnformasiya texnologiyaları vә kompüter linqvistikası fәaliyyәtlәri türk dillәrindә

tәrcümә deyil, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması mәntiqi ilә aparılmalıdır.

1990-cı illәrdәn bәri çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı türkoloji dilçilikdә

yeni bir filoloji sahә vә ya linqvistik fәnn sәviyyәsindә, özәlliklә dә daha çox praktik istiqamәtdә

öyrәnilmәkdәdir. Burada әn çox diqqәti çәkәn türk әdәbi dillәri arasında çeviri-tәcrübә proqram

yazılımları proyektlәrinin hazırlanmasının gündәmә gәtirilmәsindәn ibarәtdir. Bu baxımdan

Bilkәnd Üniversitetindә İlyas Çiçәklinin cümlәlәrin çevirisinә dayalı Türkcә-Tatarca bir çeviri

sistemi (http://www.tdk.gov.tr. 27.12.2008;22.10) vә Azәrbaycanda Atatürk Mәrkәzi,

Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilcilik İnstitutu, İnformasiya

Texnologiyaları İnstitutu vә “İn Ko Tek” İnformasiya-Kommunikasiya Birliyinin

“Azәrbaycanca-Türkcә vә Türkcә-Azәrbaycanca avtomatik çeviri sistemlәrinin yaradılması” adlı

bir proyekt hazırladığı bilinmәkdәdir (Әhmәdov 2007).

Kompüterdә türk әdәbi dillәri arası linqvistik araşdırmaların vә buna uyğun praktik

işlәrin aparılması, eyni zamanda elektronik çeviri yazılımı proqramlarının hazırlanması işi

türkoloji dilçilikdә hәlәlik öünün başlanğıc mәrhәlәsindәdir. Bәs avtomatik vә ya maşın çevirisi

vә buna uyğun proqram yazılımı qavramının açıqlanmasını necә başa düşmәk olar? Bu qavramın

ayrı-ayrı alt başlıqlarının vә uyğun kateqoriyalarının müәyyәnlәşdirilmәsinә dair görülәcәk olan

әsas konkret işlәr hansılardır?

Kompüterdә yazılmış hәr hansı bir mәtnin әvvәlcәdәn seçilmiş dillәrin materialları

әsasında elektronik lüğәtlәri vә dәqiq olaraq tәsbit olunmuş qrammatik qaydaları, sözlәrdә

çoxanlamlılığı vә omonimliyi göstәrәn konkret alqoritmlәr cәdvәllәri müәyyәnlәşdirilir.

Sözügedәn qavram bütövlükdә belә bir elektronik alqoritmlәr yazılımı sistemi ilә bir türk

dilindәn digәrinә aparılan çeviri işini ifadә edir. Belә bir tamamlanmış iş hәlәlik, tәәssüflәr olsun

ki, yoxdur. Әldә olan işlәr isә sadәcә bәzi cümlә vә sözlәrin avtomatik olaraq bir türk dilindәn

gigәrinә çevrilmәsi vә ya elektronik lüğәt örnәklәrinin hazırlanmasından ibarәtdir. Bu baxımdan

әn konkret işlәrdәn biri olaraq Әhmәd Yәsәvi Universiteti, Türk Dil Qurumu vә Türkiyә

Cümhuriyyәti Mәdәniyyәt Nazirliyinin internetdә yayınladığı “Türk dillәri elektronik lüğәti”

diqqәti çәkir. Әhmәd Bican Әrcilasunun Türk Cümhuriyyәtlәrindәn olan türkoloqlarla birlikdә

tәrtib etdiyi “Müqayisәli türk dillәri lüğәti” adı ilә adlandırılan vә yeddi min sözü ehtiva edәn

kitab 1992-ci ildә Türkiyә Cümhuriyyәti Mәdәniyyәt Nazirliyi tәrәfindәn yayınlanmışdır.

234

Aşağıda hәmin lüğәtin internetdә hazırlanmış elektronik yayınından “okul, dayı vә kol” sözlәrinin

çevirilәri göstәrilmişdir.

Belәliklә, türk dillәrindә uyğun bir avtomatik çevirinin yazılım proqramı sistemi yalnız

dil-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri, variantları, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli olan sözlәrin anlam-

ifadә özәlliklәrinin kompüter alqoritmlәrinin tәrtib olunması ilә gerçәklәşdirilә bilәr.

Türk әdәbi dillәrinin eyniliklәri әn çox eynilikdәki fonetik, morfoloji, imla fәrqliliklәri

vә xarici dillәrdәn alınmış bәzi leksik vahidlәrin qarşılıqlarının işlәnilmәsilә seçilmәkdәdir. Bu,

Azәrbaycan dilindәki “Әli bir müәllimdir” cümlәsinin digәr türk әdәbi dillәrinә edilmiş

çevirilәrindәn dә açıq bir şәkildә görünmәkdәdir. Türk. Ali (bir) öğretmen (dir); Türkmәn: Aly

bir mugallymdyr; Özbәk: Ali (bir) o‘qituvchi; Uygur: Éli bir okutkuçi; Qazax: Әли (бир)

mұғaлим; Qırgız: Ali mugalim; Tatar: Aли (бeр) укытучы; Başqurd: Aли уkытыусы; Xakas:

Ali ügremçi poladır vә s. Yuxarıda göstәrilәn leksik müxtәliflik vә bununla bәrabәr türkmәn

dilindә yer alan uzun saitlәr (değil yerinә de:l), Türkiyә türkcәsindә felin sürәrlik mürәkkәb şәkli

(gidedur-, çıkagel- vә s.) vә ya geniş zaman şәklinin (-r,-ar, (I)r/ur: ağla-r, bak-ar vә s.)

işlәnilmәsi kimi hadisәlәr hәmin әdәbi dillәrdәki dil-danışıq fәrqliliklәrindәn bәzilәridir.

Müәyyәn bir anlamın ifadәsi ilә seçilәn, ancaq müxtәlif leksik vahid vә qrammatik şәkillәrlә

müәyyәnlәşәn dil-danışıq variantları isә әn çox qәlib sözlәr, atalar sözlәri vә deyimlәrdә vә ya

frazeologizmlәrdә müşahidә olunur. Mәsәlәn, düşmәk//düşmek frazeologizm qurucu sözü ilә

235

düzәlәn “Düşәr düşmәzi olar” deyimi Azәrbaycan türkcәsindә, “Düşmez kalkmaz bir Allah”

deyimi Türkiyә türkcәsindә orijinal şәkillәri ilә yer almaqdadır. Qazax türkcәsindә yer alan

“Berewdiki birewge qızday kerinedi. ‘Birisinin arvadı diğerine qız kibi görünür’ deyiminin

Türkiyә türksәcәsindәki variantı isә “Komşunun tavuğu komşuya kaz, karısı kız gibi görünür”

şәklindәdir.

“Düşmәk, subay, kişi” kimi leksik vahidlәr türk dillәrindә şәkilcә eyni, mәnaca fәrqli

sözlәrә örnәk göstәrilә bilәr. Bunların da Azәrbaycan vә Türkiyә türkcәlәrindә “A” hәrfi ilә

başlayanlarının lüğәti dәrsliyimizin III hissәsindә yer almaqdadır. Tәxmini olaraq aparılmış

statistik hesablamalarımıza әsasәn türk dillәrindә sözügedәn leksik vahidlәrin sayı tәxminәn on

minә qәdәrdir.

2.3.2. Çeviri yazılımı proqramları vә bunlarla bağlı görülәn linqvistik işlәr

Türk әdәbi dillәri arası uyğun çeviri yazılımı proqramlarının hazırlanması üçün, hәr şeydәn

öncә, kompüterdә dil-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri vә variantlarının ümumtürk dilinin fonetik,

qrammatik, leksik vә leksikoqrafik qaydalarına әsasәn ilkin vә sonrakı alqoritmlәri

müәyyәnlәşdirilmәlidir. Ayrıca çoxmәnalı, omonim, sinonim vә nәhayәt şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli

sözlәrin ümumi polisemantik kontekstdә elektronik lüğәtlәri tәrtib olunmalıdır. Yalnız bundan sonra türk

әdәbi dillәri arası konkret çeviri yazılımı proqramları gerçәklәşdirilә bilәr. Çeviri yazılımı proramlarının

hazırlanması işi kompüter vә ümumiyyәtlә informasiya texnologiyaları vasitәsilә müәyyәn linqvistik

işlәrin görülmәsini dә gündәmә gәtirmәkdәdir. Türk әlifbaları, dil-danışıq özәlliklәri, sәs dәyәrlәri

әsasında ümumtürkcә millәtlәrarası fonetik transkripsiya cәdvәli; yazı-danışıq eyniliklәri, fәrqliliklәri vә

variantalarının sxemlәri; şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqli sözlәr sinxronik olaraq tәsvir olunmalıdır.

Sözügedәn sinxronik tәsvirin yer aldığı çağdaş bir stolüstü funksional qrammatika kitabı hazırlanmalıdır.

Hәmin funksional qrammatika kitabı hәr hansı bir inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrindәn birindә yazıla bilәr.

Bu gün dünyada müxtәlif dillәrin tәdris olunması, öyrәnilmәsi vә qlobal dil siyasәtinin

qurulması fransızca dövlәt vә ingiliscә ünsiyyәt dili әnәnәsinә dayanmaqdadır. Avropa mәrkәzli dil-

işlәnilmә modellәşmәsi isә göstәrilәn hәr iki әnәnәni bir bütün halına gәtirmәkdәdir. Bu modellәşmә “dil

hafizәsi bankı”nda әvvәlcәdәn hazır olan söz formalarının seçilәrәk işlәnilmәsilә gerçәklәşәn ünsiyyәtә vә

ya kommunikasiyaya әsasәn qurulmaqdadır. Türk dillәrindә isә söz şәkli göstәrilәn işlәnilmә formasından

fәrqli olaraq müxtәlif söz kök-gövdәsi vә şәkilçilәrin ifadә etdiyi funksiya vә mәna sahәlәrinin müәyyәn

bir ardıcıllıqla reallaşan sırası ilә gerçәklәşmәkdәdir. Mәsәlәn, rus dilindә “в его творчестве” vә ingilis

dilindә “in his works” sözlәri ilә söz sırasına әsasәn bir konkret anlam bildirilir. Türk dillәrindә isә hәmin

anlam tәk bir “yaradıcılığındakı” leksik vahidinin “yarat” söz kök-gövdәsi vә -ıcı, -lıq, -ın, -dakı

236

şәkilçilәri ilә formalaşan sırası ilә ifadә edilmәkdәdir. Türk dillәrindә köklәr vә şәkilçilәr leksik, leksik-

qrammatik vә qrammatik mәnaların yer aldığı ardıcıl vә bölünmәyәn bir sıra ilә düzülmәkdәdir.

Sözügedәn sıralanma konkret bir ünsiyyәt vә ya kommunikasiya ehtiyacına bağlı olaraq danışıq әsnasında

reallaşmaqdadır. Flektiv dillәrdә lüğәt tәrkibi vә söz sırasına әsasәn ünsiyyәt öncәsi durum sәviyyәsindә

müәyyәnlәşәn söz forması türk dillәrindә ünsiyyәt anı vә dil daxili fәaliyyәt fenomeni olaraq ortaya

çıxmaqdadır. Belә bir söz forması isә dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn qavramların dәrk olunmasını

leksik, leksik-qrammatik vә qrammatik şәkilçilәrin mәntiqi sıralanması ilә hәyata keçirir. Bu isә Avrasiya

mәrkәzli ikinci bir dil modellәşmәsinin funksional olaraq qurulmasında konseptual dәrk etmә әsasının

yaradılması vә orijinal bir çeviri yazılım proqramı örnәyinin hazırlanmasına imkan verә bilәr. Belәliklә,

ümumtürk dilinin potensial imkanları gerçәklәşdirilәr vә onun sәs uyumuna, aqqilütinativ quruluşuna vә

söz sırasına söykәnәn yeni bir dil modellәşmәsi konseptual dәrk etmә әsasınada qurula bilәr. Belә bir

modelin yaradıla bilmәsi üçün, hәr şeydәn öncә, maddә başı sözlәri Türkiyә türkcәsindә verilәn, mәnaları

isә müxtәlif türk әdәbi dillәrindә әn azı 500.000 kәlmә vә deyimlә açıqlanan vә sinxronik olaraq tәrtib

olunan “Böyük türkcә uyğunlaşdırmalı-açıqlamalı lüğәt” hazırlanmalıdır. Bu Mahmud Qaşqarlının

yazdığı “Divani lüğәt-it türk” kimi bir әsәrin günümüzdә türkcә vә ya türk dillәrindә sinxronik olaraq

yazılması mәnasına gәlir.

2.3.3. Türk dillәri arası әdәbi mәtn çevirilәri

Әdәbi mәtn uyğunlaşdırması tәcrübәsindә sözügedәn mәtn çevirilәri Türk dünyasında günümüzә

qәdәr, әsasәn, iki formada hәyata keçirilmişdir. Bunlar aşağıdakılardan ibarәtdir:

A) Çeviri әsnasında qaynaq dil olaraq qәdim türk dili, Cağatay vә Osmanlı türkcәlәri kimi

klassik vә XIV-XVI yüzillәlәrdәn etibarәn daha çox xalq dili әsasında formlaşan yeni türk әdәbi

dillәrindәn müxtәlif lazımi mәtnlәr seçilir. Hәmin mәtnlәr tarixi-diaxronik ardıcıllığa vә sinxronik

kontekstә әsasәn әn yeni çağdaş türk әdәbi dillәrinә çevirilir.

B) Qaynaq vә hәdәf dil sәviyyәlәrindә hәm şifahi, hәm dә yazılı mәtnlәr әn yeni çağdaş türk

әdәbi dillәrindәn bir-birinә sinxronik olaraq çevirilir. Hәmin çeviri prosesindә görülәn işlәr әdәbi mәtn

uyğunlaşdırması fәaliyyәtlәrinin әsasını tәşkil edir.

Türk әdәbi dillәri arası mәtn çevirilәri prinsip etibarilә müxtәlif әdәbi mәtnlәrin qәdim türk

әdәbi dillәrindәn çağdaş türk әdәbi dillәrinә vә ikincilәrdә dә bir-birinә çevirilmәsi ilә gerçәklәşir. Bu

fәaliyyәtlәr 1990-cı illәrdәn başlayaraq getdikcә sürәtlәnir. Ancaq bu gün hәlә әdәbi mәtnlәrin daha çox

qәdim vә yeni türk dillәrindәn Türkiyә türkcәsinә, ondan da digәr türk әdәbi dillәrinә vә ya digәr türk

әdәbi dillәrindәn Türkiyә türkcәsinә çevirildiyi müşahidә olunur. Daha doğrusu, sözügedәn әdәbi

mәtnlәrin çevirilmәsi prosesi dillәrә görә qaynaq vә hәdәf mәtnlәrin yerlәrinin dәyişilmәsi ilә daha çox

Türkiyә türkcәsi ilә digәr türk yazı dillәri arasınada hәyata keçirilir. Mәsәlәn, Çingiz Aytmatovun, demәk

237

olar ki, bütün әsәrlәri öncә müxtәlif xarici dillәrdәn vә günümüzdә isә qırğız dilindәn dә Türkiyә

türkcәsinә tәrcümә olunmuş vә ya çevrilmişdir. Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı nümunәlәrinin,

müxtәlif әdәbi mәtnlәrin vә populyar yazıçıların әsәrlәrinin çağdaş Türkiyә türkcәsinә çevirilmәsinin

tarixi isә 1950-ci illәrә qәdәr gedib çıxır. Sözügedәn çeviri prosesinin sürәtlәnmәsinә vә onun konkret

nәticәlәrinin ortaya çıxarılmasına hәm Azәrbaycanlı, hәm dә Türkiyәli alimlәr, yazıçılar, publisistlәr,

türkoloqlar vә ümumiyyәtlә ziyalılar hәmişә böyük sәy göstәrmişdir. Hәlә Sovetlәr Birliyi vaxtında

Azәrbaycandan Hәmid Araslının vә Abbas Zamanovun, Türkiyәdәn Әhmәd Cәfәroğlunun, Muharrem

Erginin, Sәadәt Cağatayın, daha sonralar isә Yavuz Akpınar vә onun yayınladığı “Qardaş Әdәbiyyatlar”

jurnalının çox böyük rolu olmuşdur (Ercilasun 2007). Günümüzdә isә Yusif Gәdiklinin, Әli Duymazın,

İldәniz Kurtulan vә digәrlәrinin Azәrbaycan Türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә etdiyi çevirilәr diqqәti

çәkir. Azәrbaycan yazarlarından Anarın, Elçinin vә Kamal Abdullanın bir çox әsәri bu gün Türkiyә

türkcәsindә sevә-sevә oxunmaqdadır. Bu әsәrlәrә Anarın “Ağ liman” vә “Beşmәrtәbәli evin altıncı

mәrtәbәsi”, Elçinin “Mahmud vә Mәryәm” vә “Ölüm hökmü”, Kamal Abdullanın isә “Gizli Dәdә

Qorqud”, Yarımçıq әlyazma” vә Sehrbazlar dәrsi” әsәrlәrini örnәk göstәrmәk olar. Bütün bu çeviri

işlәrinin aparılması vә onların әdәbi-linqvistik özәlliklәri ilә dәyәrlәndirilmәsi isә türkoloji dilçilikdә

ayrıca bir әdәbi mәtn uyğunlaşdırması vә ya çeviri nәzәriyyәsi vә praktikası filoloji sahәsi olaraq

ayrılmaqdadır (Musaoğlu 2010: 24-26). Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn filoloji sahә araşdırma-öyrәnilmә

baxımından türkoloji dilçilikdә günün әn aktual mәsәlәlәrdәn biri olaraq diqqәt mәrkәzindәdir.

3. Türkoloji dilçilikdә bәdii mәtnin yeni yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi

Mәtnin cümlәdәn böyük, yәni MSB sәviyyәsindә tәdqiqi problemi dilçilikdә XX

yüzilin ikinci yarısından sonra ortaya çıxmışdır. Bütövlükdә isә mәtn sintaksisi XX yüzilin son

qәrinәsindә bütün parametrlәrinә görә bir filoloji elm sahәsi olaraq formalaşmışdır. XX yüzilin

ortalarında Avropa dilçiliyi, xüsusilә dә Praqa funksional dilçilik mәktәbi nümayәndәlәrinin

uğurları kommunikativ vә semantik mәzmunlu yeni linqvistik açıqlanmaların meydana çıxmasına

vә xüsusilә dә filologiyada MSB-nin ayrıca olaraq tәdqiqinә geniş yol açmışdır. Avropa vә

Rusiyada bu sahәdә böyük uğurlar olsa da, türkoloji dilçilikdә mәtn sintaksisi vә ya qrammatikası

mәsәlәsi o dövrdә hәlәlik nisbәtәn çox az öyrәnilmişdir.

Qeyd olunmalıdır ki, filologiyada mәtnin ümumi filoloji-әdәbi vә -linqvistik özәlliklәri

daha Antik dövrdәn, yәni Aristoteldәn başlayaraq öyrәnilmәkdәdir. Belә ki, mәtnin ümumi vә

tәfәrrüatlı filoloji tәdqiqi ilk öncә mәtnşünaslıq vә әdәbi mәtnlәrin tәnqidi nüsxәlәrinin

hazırlanması vә mәtn nәzәriyyәsi vә ya әdәbi mәtnlәrin müxtәlif funksional üslublar vә әn yayğın

әdәbiyyatşünaslıq vә dilçilik metodları baxımından müştәrәk işıqlandırılmasıyla bilinmәkdәdir.

238

1980-ci illәrdәn etibarәn isә mәtn dilçiliyi, qrammatikası, quruluşu vә sintaksisi vә ya mәtnin

hәm fonetik-fonoloji vә morfonoloji, hәm dә qrammatik-leksik, leksik-leksikoqrafik vә

farazeoloji-semantik vә funksional özәlliklәri mәtn-diskurs, intertekstual vә interdiskursiv

kontekstlәrdә bir bütün olaraq araşdırılmaqdadır (Гальперин 1981). Bu isә özәlliklә mәtn dilçiliyi

vә sintaksisinin türkoloji dilçilikdә ayrıca bir linqvistik sahә olaraq müәyyәnlәşdirilmәsini

şәrtlәndirmәkdәdir. Әslindә ilk öncә, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, frazafövqü vә ya

cümlәdәnböyük vahidlәr vә bunlarla bağlı olaraq da mәtn sintaksisi, mәtn qrammatikası vә mәtn

quruluşu anlayışları ortaya çıxmışdır. 1980-ci illәrdәn etibarәn isә әn çox “mәtn dililçiliyi”

termininin işlәnilmәsi yayğınlaşmışdır. Bu baxımdan terminoloji adlandırmada mәtn dilçiliyi

termin-anlayışı üst qavram, “mәtn qrammatikası”, “mәtn quruluşu” vә “mәtn sintaksisi” termin-

anlayışları onun alt qavramları, “sintaktik bütövlәr, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, frazafövqü

vahidlәr” vә s. isә onların altındakı alt qavramlar vә ya başlıqlar vә yarımbaşlıqlar olaraq

müәyyәnlәşdirilә bilәr. Dәrsliyimizin bu bölmәsindә әsas etibarilә Azәrbaycan türk bәdii

mәtninin sintaktik-kommunikativ özәlliklәri üzәrindә durulur.

Türkoloji dilçilikdә vә onun müstәqil bir şöbәsi olan Azәrbaycan dilçiliyindә sözügedәn

filoloji qavrama aid yuxarıda göstәrilәn adlandırma sәciyyәli terminlәrdәn daha çox “mәtn

sintaksisi” termini işlәdilir (Novruzova 2002). Bu bir tәrәfdәn, aşağıda da göstәrildiyi kimi,

sözügedәn problemin başlanğıcdan etibarәn türkoloji dilçilikdә daha çox “mürәkkәb sintaktik

bütov” vә “cümlәdәnböyük vә ya frazafövqü vahidlәr” adlı sintaktik sәciyyәli termin-

anlayışlarla işıqlandırılması, digәr tәrәfdәn isә Azәrbaycan dilçiliyindә sintaksisin vә özәlliklә dә

mürәkkәb cümlә sintaksisinin ümumi türkoloji dilçilik aurası baxımından çox geniş bir ölçüdә

tәdqiq olunması vә buna bağlı olaraq da mövzunun sövq-tәbii bir şәkildә metalinqvistik sәciyyәli

yönümdә açıqlana bilmәsiylә dә izah edilә bilәr.

XX yüzilin 40-50-ci illәrindә MSB-nin bir ortaq öyrәnilmә obyekti olaraq tәdqiqinә

dair Avropa vә rus dilçiliyindә әldә edilәn uğurlar keçmiş Sovetlәr Birliyindә yaşayan türkdilli

xalqların da dil materialları әsasında bu vә ya digәr filoloji-linqvistik istiqamәtlәrdә yeni elmi

tәdqiqatların aparılmasına güclü tәkan vermişdir. XX yüzilin 60-cı illәrindә Kazan

Universitetinin professoru M. Z. Zәkiyev mәtn sintaksisi sahәsindә uğurlar qazanan ilk tәdqiqatçı

türkoloqlardandır. Onun “Tatar dilinin sintaktik quruluşu” (1963) adlı әsәri bu baxımdan

fundamental tәdqiqat işi sayıla bilәr. Müәllif kitabın böyük bir bölmәsini mürәkkәb sintaktik

bütövlәrin quruluşuna vә onun tәrkibindәki cümlәlәrin әlaqәlәnmәsi mәsәlәsinә hәsr etmişdir.

239

Tatar türkcәsinin materialları әsasında mәtn üzәrindә araşdırmalar aparan müәllif MSB-nin

sәrhәdlәri, hәcmi, semantik xüsusiyyәtlәri, mәtndә әlaqәlәndirici vasitәlәri haqqında әtraflı

mәlumat vermişdir. Tәdqiqatçıya görә, MSB-ni tәşkil edәn cümlәlәr arasındakı bağlılığı vә ya

ierarxik münasibәtlәri, onları bağlayan mәtnlinqvistik vasitәlәri әtraflı öyrәnmәk türkoloji

dilçiliyin әsas mәsәlәlәrindәn biridir. Müstәqil-bәrabәrhüquqlu cümlәlәr arasındakı bağlılığı

öyrәnmәk üçün lazım olan tәlәblәrә әlaqәli nitqin hansı hissәsi cavab verirsә, MSB-nin dә

hüdudları ondan asılı olaraq müәyyәnlәşir (Закиев 1963).

Türk әdәbi dillәrindә mәtn sintaksisinә dair tәdqiqatlar, başlıca olaraq mәtnin

qrammatikası vә semantikası, mәtn vә üslubiyyat istiqamәtlәrindә aparılan araşdırma işlәrinin

mövzusu olmuş vә әn çox da mәtnin komponentlәrinin bir-biri ilә bağlanması, bağlayıcı

vasitәlәri, sәrhәdlәri vә hәcmi kimi mәsәlәlәri öyrәnilmişdir. Türkoloji dilçilikdә isә mәtn

dilçiliyi terminlәrinin dәqiqlәşdirilmәsinә cәhd göstәrilmişdir. Türk әdәbi dillәri materialları

әsasında mәtn sintaksisinә aid araşdırmalar әsasәn ayrı-ayrı yazıçıların yazdığı bәdii mәtnlәr

üzәrindә aparılmışdır. Bunun әsas sәbәbi bәdii mәtnlәrin üslub zәnginliyi vә bәdii әsәrlәrdә fәrdi

mәtn quruculuğunun daha rәngarәng formalarının mövcudluğu ilә әlaqәlidir. Lakin türk әdәbi

dillәrinә dair qәdim yazılı abidәlәrin mәtnlәri vә folklor mәtnlәri dә zaman-zaman mәtn dilçiliyi

baxımından tәdqiqat mövzusu olmuşdur.

Mәtn şifahi vә ya yazılı olaraq gerçәklәşir. Klassik filologiyada daha çox yazılı olaraq

gerçәklәşәn mәtnlәr öyrәnilmişdir. Yazılı abidәlәrimizin tәnqidi mәtnlәri, hәr şeydәn öncә,

әdabiyyatşünaslıq elmi vә onun tәrkib hissәlәri olan әdәbiyyat tarixi, әdәbiyyat nәzәriyyәsi vә

әdәbi tәnqidin elmi prinsiplәri baxımından hazırlanmışdır. Vә daha çox әdәbiyyat tariximizin

içәrisindә yer tutan vә dәyәrlәndirilәn bu elm sahәsi filologiyamızda tekstologiya termini ilә

adlandırılmışdır. Mәtn nәzәriyyәsi kimi bilinәn ümumi elm sahәsindә isә istәr әdәbiyyatşünaslıq

vә mәtn dilçiliyi, istәrsә dә üslubiyyat vә semiotika arasındakı fәnlәrarası әlaqәlәr

işıqlandırılmışdır. Müasir mәtn dilçiliyindә isә müәyyәn bir ierarxik bütövlüyә malik olan mәtnin

quruluş qaydaları vә hәmin qaydalara әsasәn müәyyәnlәşdirilәn semantik-funksional әlaqәlәr

öyrәnilir. Mәtn araşdırmaları bir elm sahәsi olaraq bütövlükdә filologiyanın içәrisindә yer alır

(ЛЭC 1990: 507).

Semiotkada hәr cür sistemli, ardıcıl vә mәnalı işarәlәr vә ya kommunikativ

şәkillәnmәlәrlә bәrabәr; müәyyәn bir tәdbir, mәrasim, rәqs, yuxu, oyun vә s. kimi fәrdi, kütlәvi

vә etnik-milli fәaliyyәtlәr vә ya fenomenlәr dә ayrı-ayrı mәtnlәr olaraq tәrif edilir. Burada

240

müxtәlif әşyalar, görüntülәr, sәslәr, geyimlәr, rәnglәr, mәnzәrәlәr, faktlar, hadisәlәr, hәrәkәtlәr,

davranışlar vә s. kimi gündәlik yaşanılan hadisәlәr vә tarixi fenomenlәr mәtnlәrin semantik vә

konseptual ifadә etmә işarәlәri olaraq özünü göstәrir. Vә sözügedәn mәtnlәr hәmin işarәlәrә

әsasәn öyrәnilir. Linqvistikada isә mәtn sözlü işarәlәrin bütünlüyü vә ierarxikliyi formasında,

sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә mikro- vә makromәtn çәrçivәlәrindә struktur, semantik vә

funksional baxımlardan (ЛЭC 1990: 507), son illәrdә isә konseptual-intellektual mahiyyәtinә

görә dә öyrәnilir (Поповская-Лисоченко 2006).

Günümüzdә hәr hansı mәtndә konkret bir mövzu vә ya hadisә olaraq ifadә olunanların

vә hәmin mәtnin struktur-semantik komponentlәrinin konseptual sәciyyәli dәrk etmә, şüur vә

tәfәkkür müstәvisindә müәyyәnlәşdirilәn “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq әlaqәlәri, ailә,

xoşbәxtlik, sәdaqәt, qәhrәmanlıq, şәhidlik, dostluq, düşmәnlik, kainat, yol, iltifat, sevgi,

qonaqsevәrlik, nifrәt, gözәllik, acı, mәrhәmәt” kimi Azәrbaycan türk mentalitetinә uyğun üst vә

alt qavramlarla әlәqәlәndirilәrәk tәdqiqi gündәmә gәlmәkdәdir. Bu isә ümumtürk mәtninin

fәlsәfi, antropoloji, psixoloji, folklorik, linqvistik, koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi

baxımlarından kompleksiv olaraq öyrәnilmәsinin yolunu açmaqdadır. Artıq mәtnqurucu dil

vahidlәrinin sıraları vә bir-biri ilә struktur-semantik әlaqәlәri vә mәtndә ifadә edilәn anlamların

koqnitiv müstәvi ilә bağlılıqları türkolji dilçiliyin dә mövzularından birinә çevrilmәkdәdir. Daha

doğrusu, Azәrbaycan türk mәtni konseptual-linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә dә öyrәnilmәkdәdir.

1970-ci illәrdәn etibarәn müasir sinxronik dilçilik vә diaxronik әdәbiyyatşünaslıqda

struktur, semantik vә funksional yöntәmlәrlә aparılan linqvistik-folklorik sәciyyәli tәdqiqat

nәticәlәrindәn türkologiya elmi dә böyük bir ölçüdә tәsirlәnmişdir. Türkoloji mәtn dilçiliyindә

folklorik mәtnlәrdә sintaktik paralellik, parselyatiklәşmә vә diskursların struktur-semantik

sisteminә dair aparılmış folklorik-mifoloji sәciyyәli konseptual-intellektual açıqlanmalar mәhz

hәmin tәsirin nәticәsindә ortaya çıxmışdır (Üstünova 1998; Musaoğlu 2002: 66-71). Bu baxımdan

“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanı mәtnindә başlanğıcı vә sonu “mübtәda-xәbәr” tәkrarlı semantik-

funksional qütblәşmәsilә işlәnilәn cümlәlәrin vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin tәdqiqi maraq

doğurur. Dәrslikdә dә aşağıda “qapalı” sintaktik quruluşlu hәmin mәtnlinqvistik parçaların

mәtndә ifadә edilәn tarixi hadisәlәrlә vә gedişatlarla retrospektiv, interospektiv vә prospektiv

sәciyyәli konseptual әlaqәlәri müәyyәnlәşdirilir.

Bәs türkoloji dilçilikdә vә ümumiyyәtlә sosial elmlәrdә haqqında son zamanlar xüsusilә

dә koqnitiv-konseptual sәciyyәli linqvistik açıqlanmaların ortaya çıxması ilә әlaqәdar olaraq daha

241

çox bәhs edilәn retrospektiv, prospektiv, perspektiv vә interospektiv36

araşdırma-öyrәnilmә

aspektlәri nә demәkdir?

Çeşitli qavramlara vә kateqoriyalara dair dil vahidlәri vә uyğun semiotik işarәlәr müasir

dilçilikdә koqnitiv-konseptual olaraq gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә görә prospektiv, tarixi

keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә tәdqiq olunur. İnterospektiv xarakterli araşdırma-

öyrәnilmә aspekti isә milli mentaliteti vә dәyişmәz dәyәrlәri bilavasitә ifadә edәn dil-nitq

fenomenlәrinin öyrәnilmәsinә görә müәyyәnlәşir. Mәsәlәn, sadәcә milli dilә mәxsus olan

frazeologizmlәrimizin mәnşәyinin vә ya ontoloji sәciyyәli әsl türk mәtninin konseptual-linqvistik

özәlliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi kimi.

Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә predmetlәr, tarixi gedişatlar bütövlükdә

retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә dyәrlәndirilәrәk kompleksiv bir

şәkildә birlәşdirilmәkdәdir. Sosial elmlәrin intellektual kontekstin mahiyyәtini dillә әks etdirәn

dәrk etmәyә (idraka), şüura vә tәfәkkürә әsasәn tәdricәn dәyişdiyi, inkişaf etdiyi vә getdikcә dә

hәmin prosesdә bir-biri ilә qovuşduğu müasir elmşünaslıqda müşahidә olunmaqdadır. Müasir

dilçiliyin әsas inkişaf meyli isә milli-mәnәvi dәyәrlәrә vә canlı vә cansız alәmә dair faktorlara

görә müxtәlif üst vә alt qavramların vә kateqoriyaların yeni bir konseptual-kateqorial kontekstdә

bir-biri ilә bağlı olaraq qavramlaşdırılması vә kateqoriyalaşdırılması ilә müәyyәnlәşir. Hәmin

qavramlaşdırmalar vә kateqoriyalaşdırmalar müasir elmşünaslıqda böyük tәkamül dәyişikliklәri

keçirdәn vә artıq bütövlükdә koqnitiv xarakterli sosial elmlәrin ayrı-ayrı sahәlәrinә dair inkişaf

etdirilәn vә formalaşdırılan yeni elmi-tәtbiqi metodlarla aparılır. Şübhәsiz ki, yeni bir konseptual-

kateqorial kontekstdә gerçәklәşәn bütün qavramlaşmalar vә kateqoriyalaşmalar, hәr şeydәn öncә,

36

Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, müxtәlif dil-nitq kateqoriyalarına dair dil vahidlәri vә diskursiv parçalar vә ya

bütünlәşmәlәr müasir linqvistikada koqnitiv-konseptual yöntәmlәrlә öyrәnilmәkdәdir. Daha doğrusu, bunlar

gәlәcәyә görә perspektiv, indiyә vә gәlәcәyә görә prospektiv, tarixi keçmişә görә isә retrospektiv aspektlәrdә dә

araşdırılmaqdadır. Sosial elmlәrdә konkret hadisә vә predmetlәr, tarixi aura vә intellektual gedişatlar bütövlükdә

retprosperspektivel vә ayrılıqda interospektivel bir müstәvidә dyәrlәndirilәrәk vә kompleksiv olaraq birlәşdirilәrәk

işıqlandırılmaqdadır. Mәsәlәn, belә bir kontekstdә frazeologizmlәrin ayrıca bir növünün vә ya digәr “milli cәciyyәli

dil-nitq vahidlәri”nin (seçdirmә bizimdir- M.M.) vә ya mәtnlinqvistik bütünlәşmәlәrin araşdırılması diqqәti

çәkmәkdәdir. Burada daha çox “müqayisәsiz sәciyyәli” özbәöz olan vә milli mentalitetә, etnoqrafiyaya,

demoqrafiyaya, folklora, adәt-әnәnәlәrә, mifologiyaya vә s. söykәnәn konkret filoloji faktorlar nәzәrә alınır. Hәmin

faktorlara, dil-danışıq vahidlәrinә vә konkret dil-danışıq ortamlarına bağlı olaraq gerçәklәşәn diskursiv vә

kommunikativ sәciyyәli mәtnlinqvistik bütünlәşmәlәr tәdqiqata cәlb olunur. Bunlar, hәr şeyden öncә, interospektiv

aspektdә öyrәnilir. Mәhz bu baxımdan yuxarıda göstәrilәn “prospektiv, retrospektiv, perspektiv vә interospektiv”

aspektlәrin bütününә görә türkoloji dilçilikdә yeni bir retprosperspektivel vә interospektivel araşdırma-öyrәnilmә

konteksti formalaşmaqdadır. Sözügedәn yönüm, fikrimizcә, koqnitiv dilçiliyin әsas linqvistik prinsiplәrindәn biri

olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr.

242

tәbii insan dilindә öz әks-sәdasını tapır, yәni sözün әsl mәnasında dildә simvollaşır, sistemlәşir,

mücәrrәdlәşir vә konkretlәşir. Buna görә dә dәyişәn, yenilәşәn sosial elmlәrin başında, bizcә,

dilçilik elmi gәlir. Vә hәmin elmin müxtәlif qolları içәrisindә isә dünyanın dil xәritәsinin

semiotik vә konseptual olaraq işarәlәnmәsindә yazılı vә şifahi mәtnlәşmәlәrlә yer tutan mәtn

linqvistikası sahәsi seçilir.

Bu gün bütün bunlara bağlı olaraq dilçilik elminin tәdqiq vә tәdbiq olunan sahәlәri

getdikcә genişlәnir. Daha doğrusu, hәmin elm sahәsinin yuxarıda göstәrilәn retrospektiv,

prospektiv, perspektiv vә interospektiv araşdırma aspektlәri orijinal konseptual-semantik

yönümlәri vә informasiya texnologiyaları vә kompüter dilçiliyi proqram yazılımı sistemlәri ilә

ortaya çıxır. Ümumi müqayisәli dilçiliyin bu gün hәmin sistemlәrlә tәkmillәşdirilәn müqayisәli vә

ya kontrastiv-qarşılaşdırmalı vә müqayisәli vә ya konfrontativ-tutuşdurmalı metodları isә

yenidәn müәyyәnlәşdirilir.

Mikromәtn vә makromәtnin qurucu mәtnlinqvistik vasitәlәri hәm ayrı-ayrı konkret

dillәrin, hәm dә müqayisә olunan müxtәlif sistemli vә qohum dillәrin materialları ilә

müәyyәnlәşdirilir. Bir-birinә әn yaxın qohum olan türk dillәrindә dә mәtnyaratmada özünü

müxtәlif anaforik, kataforik vasitәlәr, tәkrarlar, deyktik elementlәr vә s. göstәrilir. Bunlar

konfrontativ-tutuşdurmalı metodla prospektiv//retrospektiv vә perspektiv//inrerospektiv sәciyyәli

binar aspektlәr vә ya artıq ierarxik xarakterli tәk bir tәdqiqat istiqamәtindә öyrәnilir. Hәmin

istiqamәtdә sinxronik-diaxronik sәciyyәli tәdqiqatların davam etdirilmәsi tarixi-müqayisәli vә ya

müqayisәli-tarixi dilçiliyin pra-, protodil dil sәviyyәlәrinin canlandırılması işlәrinin konkret

nәticәlәndirilmәsinә gәtirib çıxarda bilәr.

MSB-nin tәdqiqi yuxarıda haqqında nisbәtәn daha geniş bәhs edilәn funksional

qrammatika anlayışının açıqlanması ilә dә sıx bağlıdır. Çünki MSB bir dil-danışıq vә

kommunikativ bütünlәşmә hadisәsi olaraq funksional qrammatika anlayışı ilә eyni bir elmi-

linqvistik müstәvidә öyrәnilir. Buna bağlı olaraq dәrsliyimizdә MSB-nin tәdqiqinin funksional

xarakterli әdәbiyyatşünaslıq, üslubiyyat vә semiotika elmlәri ilә retprospektiv, interospektiv vә

prospektiv sәciyyәli әlaqәlәri üzәrindә ayrıca olaraq durulur. Hәmin әlaqәlәrin linqvistik

sәciyyәli mәtnyaratma qurucuları konseptual-funksional qrammatika anlayışı kontekstindә vә

dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn üst vә alt qavramlara vә kateqoriyalara әsasәn “dәrk olunma,

şüur vә tәfәkkürün koqnitiv müstәvisi”ndә işıqlandırılır. Bu kontestdә sözügedәn әlaqәlәrin

mәtnyaratma arxitektonikası isә әn çox Azәrbaycan vә qismәn dә digәr türk әdәbi dillәrinin bәdii

243

mәtnlәrindәn gәtirilәn konkret örnәklәrә әsasәn müәyyәnlәşdirilir (Abdullayev., Mәmmәdov.,

Musayev… 2012: 266-274).

3.1. Türk mәtninin әdәbi-linqvistik tәhlili

Türk әdәbi dillәrindә yazılan müxtәlif әdәbi-bәdii mәtnlәrin әnәnәvi-filoloji elmlәrin

klassik prinsiplәrinә görә araşdırılması vә öyrәnilmәsi bütün cidd-cәhdiylә bu gün dә davam

etdirilmәkdәdir. Özәlliklә dә tarixi mәtnlәrimizin әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri hәlә dә klassik filoloji-

tekstoloji prinsiplәrә görә hazırlanmaqdadır. Bәzәn hәmin mәtnlәrdә hәr hansı bir sözün oxunuşu

aylarla vә illәrlә sürәn “qısır mübahisә”lәrә (Seçdirmә bizimdir-M. M) sәbәb olur. Ancaq türk

әdәbi dillәrindә vә ya xarici dillәrdә türk dillәrinә vә dialektlәrinә dair yazılmış olan tarixi

sәciyyәli bütün mәtnlәrin әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri bu gün artıq, demәk olar ki, hazırlanmışdır. Bu

baxımdan görkәmli türkoloq-dilçi, professor Әhmәd Bican Әrcilasunun sözügedәn tekstoloji

xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yönümü vә yöntәmi haqqında söylәdiklәri çox ibrәtamizdir. O

qeyd edir ki, indi artıq klassik tekstoloji üsullarla әdәbi-tәnqidi nüsxәsi hazırlanacaq tarixi

mәtnimiz, demәk olar ki, qalmamışdır. Buna görә dә mövcud әdәbi-tәnqidi nüsxәlәri hazırlanmış

tarixi mәtnlәrimizin bundan sonra yeni әdәbi-linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә öyrәnilmәsi

haqqında çox ciddi fikirlәşmәk lazımdır (Ercilasun 2009: 143-145).

Türk Cümhuriyyәtlәri universitetlәrindә keçilәn “Mәtnin linqvistik tәhlili” kurslarında

әdәbi mәtnlәrdә fonemlәr, morfemlәr, sintaksemlәr, leksemlәr vә frazemlәr әnәnәvi-tәsviri

dilçilik metodları ilә müәyyәnlşdirilir, tekstemlәrә isә çox vaxt heç toxunulmur. Halbuki, çağdaş

filologiya elmindә müxtәlif dillәrdә yazılan bәdii mәtnlәrin funksional vә koqnitiv-konseptual

yönüm vә yöntәmlәrlә aparılan әdәbi-linqvistik tәhlili getdikcә daha geniş bir miqyasda

yayılmaqdadır. Hәmin yönüm vә yöntәmlәr artıq univesitet praktikasında da tәtbiq olunmaqda vә

bәdii mәtnlәrin öyrәnilmәsindә әsas elmi-praktik yönüm vә yöntәmlәr olaraq özünü

göstәrmәkdәdir (Aktaş 2000; Поповская-Лисоченко2006)

Bu gün әdәbi-bәdii mәtnlәr ya sadәcә әdәbiyyatşünaslıq vә ya sadәcә dilçilik elmi

baxımından öyrәnilmir. Hәmin mәtnlәr çağdaş filologiyada hәm dilçilik, hәm dә

әdәbiyyatşünaslıq elmlәri baxımından, başqa bir sözlә, ümumi filoloji-linqvistik vә әdәbi-bәdii

özәlliklәrinә görә çox vaxt da müştәrәk olaraq öyrәnilir. Mәtnlәr әdәbiyyatşünaslıq elmi

baxımından öyrәnilәrkәn onların konkret linqvistik özәlliklәrinin vә mәtnlinqvistik

kompozisiyasının açıqlanmasına da geniş yer verilir. Vә ya әksinә. Buna görә dә mәtn

nәzәriyyәsi vә әdәbiyyatşünaslıq elmlәrinin daha әn qәdim dövrlәrdәn bәri gerçәklәşәn “ritorika

244

vә poetika” kimi ortaq araşdırma-öyrәnilmә sahәlәri mövcuddur. XX yüzilin sonunda isә hәmin

elm sahәlәrinin vә özәlliklә dә ikincisinin әdәbiyyatşünaslığı vә dilçiliyi birlәşdirәn mifopoetika,

linqvopoetika vә generativ, semantik vә orqanik poetika kimi yeni istiqamәtlәri meydana

çıxmışdır. Hәmin istiqamәtlәrdә yazılan әsәrlәrdә әn çox poetik әsәrin ümumi linqvistik tәsviri

verilir (Штaйн

1993). Bununla bәrabәr, bәdii mәtnin kommunikativ funksiyası, söylәmin

emosional quruluşu vә “ritorik mәtnlәşmә” (Seçdirmә bizimdir- M.M.) kimi mәsәlәlәr dә

hәrtәrәfli elmi-filoloji araşdırılmaya cәlb olunur, mәtn vә әdәbi yaradıcılıq prosesinin

komponentlәri arasındakı formal vә mәna әlaqәlәri müәyyәnlәşdirilir (Поляков 1986).

MSB-nin ümumi funksional nәzәriyyәsi isә dilçilikdә 1960-cı illәrdәn etibarәn

formalaşdırılmaqdadır. Funksiya anlayışı dil kommunikasiyası ilә әlaqәlәndirilmәkdә vә onun

“referensial, fatik, poetik, emotiv, konativ vә metalinqvistik” olaraq adlandırılan sahәlәri

göstәrilmәkdәdir (Якoбcoн 1960; 1987; 1999). Türkoloji dilçilikdә isә sözügedәn istiqamәtdә

aparılan araşdırmalar ilk öncә daha çox mәtn dilçiliyi, mәtn sәrhәdlәri vә quruluşu qavramlarının

açıqlanması ilә әlaqәdar olaraq meydana çıxmışdır. Mәtn dilçiliyinә aid yazılan digәr özәl

әsәrlәrdә isә mәtnqurucu sәciyyәli formal vә mәna әlaqәlәrini yaradan mәtnlinqvistik vasitәlәr

araşdırılmaya cәlb olunur. Hәmin vasitәlәr daha çox inkişaf etmiş türk әdәbi dillәrinin

materialları әsasında öyrәnilir (Abdullayev 1999: 178-269; Mәmmәdov 2001; Musaoğlu 2003).

Belәliklә, türkoloji dilçilikdә MSB-nin tәdqiqinin әdәbiyyatşünaslıq elmi ilә әlaqәdәr

olaraq aparılması filologiyamızda bәdii mәtnlәrin geniş bir koqnitiv-konseptual kontekstdә

retprosperspektivel vә interospektivel olaraq filoloji-linqvistik açıqlanmasına yol açmaqdadır. Bu

baxımdan aşağıda bәdii mәtnlәrimizdәn gәtirilәn örnәklәr konseptual özәlliklәri vә özәl

mәtnqurucu semiotik işarәlәrinә әsasәn әdәbi-linqvistik araşdırılmaya cәlb olunmuşdur.

3.1.1. Şeirlә söylәnilәn vә ya yazılan bәdii mәtn örnәklәri

Ümumtürk folklorik mәtninin ilk örnәklәrindә sәrbәst olaraq ifadә olunan şeir parçaları

әsasәn 2-24-28 saylarında gerçәklәşәn ritmik-tonik vә tәhkiyәvi-rifmik bir hecalanma sistemi ilә

qafiyәlәnir (Musaoğlu 1999: 10-13). Qәdim türk şerindә ilikin mәtnlәşmә әsnası sözügedәn

sәrbәst qafiyәlәnmә sisteminә bağlı olaraq gerçәklәşir. Buna bağlı olaraq makromәtn sәciyyәli

mәtnlәşmә söz birlәşmәlәri vә qrupları, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrlә qurulan sintaktik bütövlәrin

daha geniş bir mәtnlinqvistik tәhkiyәdәki simmetrik vә asimmetrik sıralanmaları ilә özünü

göstәrir. Ancaq bu, formal olaraq belәdir. Mәzmun planı etibarilә müxtәlif sintaktik

konstruksiyaların vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin mәtndә işlәnilmәsi hәr hansı bir ünsiyyәt

245

әsnasının diskurs ortamında konkret olaraq geçәklәşmәsi ilә şәrtlәnir. Bu gerçәklәşmә isә

danışanın vә müәllifin dinlәyәnin vә oxucunun dәrk etdiyi әsas bәdii fikrinin özәl mәtnqurucu

semiotik işarәlәrlә37

geniş oxucu vә dinlәyici auditoriyasına nә dәrәcәdә uğurlu ötürülmәsi ilә

müәyyәnlәşir. Özәl mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsi isә danışan vә dinlәyәn arasındakı

informasiyavericiliyin dayandığı dәrindәki vә üzdәki konkret hadisәlәr, fenomenlәr vә onlarla

ifadә edilәn ana fikirlәrlә bağlı olur. Hәmin işarәlәr müasir filologiya elmindә әdәbi-semiotik

mahiyyәtli mәtnqurucu vasitәlәr olaraq öyrәnilir. Bu isә o demәkdir ki, hәr hansı bir әdәbi-bәdii

mәtn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, leksemlәrdәn, frazemlәrdәn, söz birlәşmәlәrindәn vә

cümlәlәrdәn ibarәt deyildir. Hәr hansı bir bәdii mәtnin hәmin semasioloji dil işarәlәri ilә ifadә

olunan özünә mәxsus semiotik mahiyyәtli özәl mәtnqurucu işarәlәri dә olur. Hәmin semiotik

işarәlәrin hәrәkәtlәri isә mәtndә ifadә edilәn müәllif reallığını vә ya bәdii fikrini ayrı-ayrı konkret

hadisәlәrlә, bәşәri vә milli-mәnәvi dәyәrlәri bildirәn fenomenlәrlә göstәrir.

37

Özәl mәtnqurucu işarәlәr haqqında kitabın aşağıdakı bölmәlәrindә konkret örnәklәrlә daha geniş vә әtraflı

mәlumat verilәcәkdir

246

Xalq mahnılarımızın poetik-musiqili mәtnlәri dә, hәr şeydәn öncә, haqqında bәhs edilәn

özәl mәtnqurucu işarәlәrlә qurulur. Hәmin özәl mәtnqurucu işarәlәr bilavasitә xalqın sevgisinә,

arzularına, istәklәrinә, dәrdinә-sәrinә, gәlәcәyә inamına, onun әn dәruni duyğularına sintaktik,

semantik vә praqmatik bir bütünlәşmә olaraq işarә edir. Bu baxımdan xalq mahılarımızın

başlıqları әn gözәl seçilmiş özәl mәtnqurucu işarәlәr kimi qiymәtlәndirilә bilәr. Mәsәlәn,

“İrәvanda xal qalmadı”, “Qaragilә”, “Azәrbaycan maralı” mahnılarının başlıqları nә qәdәr gözәl,

nә qәdәr uğurlu seçilmişdir! Hәmin başlıqlar saf vә sәmimi, ailәsinә vә sevgilisinә әn dәruni

duyğularla bağlı olan bir Azәrbaycan gözәlinә işarә etmirmi?! Әlbәttә, edir. Birinci mahnının

mәtnindә işlәnilәn vә üzә, gözәlә xüsusi yaraşıq, gözәllik verәn, Azәrbaycan әdәbiyyatında vә

xalq mahnılarımızda milli mentalitetimizә yönәlik interospektiv sәciyyәli mahiyyәt qazanan

“qoşa xal” bәnzәtmәsi Cabbar Qaryağdıoğlunun çox uğurla seçdiyi özәl bir mәtnqurucu işarә

deyildirmi?! Bәs sözügedәn poetik-musiqili mәtnin başlığında işlәnilәn “İrәvan” mәtnqurucu

toponimik adı? “İrәvan” özәl adı hәm sözügedәn mahnı mәtninin әdәbi-konseptual

semiosferasına, hәm dә Azәrbaycan adlı dünyamızın tarixi-mәkani qavramlar xәritәsinә

retrospektiv, prospektiv vә interospektiv baxımlardan işarә edәn әn önәmli mәtnqurucu

işarәlәrdәn biridir. Bakı, Gәncә, Şuşa, Xankәndi, Naxçıvan, Şәki, Dәrbәnd, Tәbriz toponimik-

konseptual adları kimi! Belә özәl mәtnqurucu işarәlәr, tәbii ki, “Sarı gәlin” vә “Küçәlәrә su

sәpmişәm” xalq mahnılarımızın mәtnlәrindә dә vardır. Mәsәlәn, “Sarı gәlin” vә ya sadәcә

“Gәlin” vә Çoban”, “Küçәlәrә su sәpmәk” vә “Yar” söz-ifadәlәri. Hәmin bәdii mәtnqurucu

semiotik işarәlәr konseptosferik sistemdә “eşq, sevgi, mәhәbbәt vә son dәrәcә dәruni insani

duyğular”ı bildirәn qavramlarla (konseptlәrlә) çox yaxından bağlıdır. Ancaq sözügedәn özәl

mәtnqurucu işarәlәr burada Azәrbaycan adlı qavramlar dünyasının milli-mәnәvi mahiyyәt vә

konkret olaraq da intim yaşanmışlıq vә ya hәyatilik sәciyyәsi daşıyan elementlәrini işarәlәyir.

Buna görә dә onlar mili mentalitetә bağlı interospektiv sәciyyәli faktların, hadisәlәrin, әn

müxtәlif folklorik hekayәtlәrin vә rәvayәtlәrin poetik olaraq dәrk olunması vә konseptual

müstәvidә adlandırılmasıdır. Bununla da xalq mahnılarımızı formalaşdıran hәmin özәl

mәtnqurucu işarәlәr digәr adekvat semiotik quruluşlardan vә ya semiozislәrdәn fәrqlәnirlәr

(Musaoğlu 2011: 34-35).

247

Әcdad türklәrin ilk folklorik şeir yaradıcılığı animizim, totemizm vә antropomorfizm

çağından mifologiya çağına vә sonuncudan isә dastan epoxasına erkәn keçiş dönәmlәrindә

gerçәklәşmişdir. Sözügedәn folklorik şeir yaradıcılığı әdәbiyyat tarixinin ilk inkişaf

mәrhәlәlәrindә orijinal bir mәtnlinqvistik quruluşda formalaşmışdır. Bu isә sözügedәn bәdii

quruluşun filologiyada әdәbiyyat tarixi, nәzәriyyәsi vә әdәbi tәhlil baxımından özәl bir elmi-

konseptual açıqlanmsının verilmәsini günümüzdә zәruri hala gәtirmişdir. Sonrakı dövrlәrdә dә

hәm mәzmun, hәm dә forma etibarilә eyni әdәbi-bәdii quruluşlarda gerçәklәşәn hәmin şeir

şәkillәnmәlәrinin adlandırılması vә ya dәqiq filoloji tәrifi ümumi mәtn tipologiyası baxımından

mübahisә doğurmuşdur. Sözügedәn şeir şәkillәnmәlәri әdәbiyyat çevrәlәri vә ya әdәbiyatsevәrlәr

arasında daha çox “sәcli şeir, sәcli nәsr”, “nәsr sәciyyәli şeir” vә ya sadәcә mәnzumә kimi

adlandırılmışdır.

Qeyd olunmalıdır ki, “Sәc’ öz-özlüyündә qafiyәlәnmә demәkdir, fәrqi odur ki, qafiyә

şeirdә işlәnilir vә misraların sonunda olur; sәc’ isә daxili qafiyәlәnmә prinsipi ilә qurulur, hәm

şeirdә, hәm dә nәsrdә olur” (Mirәhmәdov 1998: 193). Vә sәc’ bir şeir şәkli olmaq etibarilә,

әsasәn, әruz vәznindә işlәnilir, M. Füzulinin vә M. Ә. Sabirin yaradıcılığında sәc’li şerin әn gözәl

nümunәlәri yer almışdır (1998: 193). Әn qәdim türk şerinin ortaya çıxması isә, yuxarıda da

göstәrildiyi kimi, Azәrbaycan vә ya Türk dünyası şairlәrinin әruz vәznindәki şeir

yaradıcılığından çox-çox әvvәllәrә tәsadüf edir. Başlanğıcda heca vәznindә söylәnilmiş vә әruz

vәznindә Azәrbaycan türkcәsindә vә ya digәr türk әdәbi dillәrindә sonralar da yazılmış olan sәcli

vә digәr orijinal şeir şәkillәri әn qәdim türk poetik mәtni kontekstindә araşdırılmaya cәlb

olunmalıdır. Çünki, ilk folklorik tәhkiyә dönәmәlәrindә hәmin folklorik şeir yaradıcılığı әslindә

“bәdii nәsr”in vә ya sonralar qaravәlli, lәtifә, nağıl vә dastan vә s. olaraq gerçәklәşәn şifahi xalq

әdәbiyyatı növlәrinin dә yerindә işlәnilmişdir. Bunların mәzmun planı baxımından ifadәsi isә

qәdim türklәrin geniş Avrasiya coğrafiyasındakı siyasi, iqtisadi vә etnik-demoqrafik

hәrәkәtlәnmәlәrinin şifahi olaraq ifadәsi ilә sıx bir şәkildә bağlı olmuşdur. Belәliklә, xalq

mahnılarımız әslindә sәcli şeirlә vә nәğmәlәrlә ifadә olunan ümumtürk yaşam mәzmununun vә

sonralar köçәri-yerlәşik hәyat şәrtlәrindә dә yaşanan eşq, sevgi, sәmimiyyәt, saflıq vә sәdaqәt

duyğularının musiqili-lirik ifadәsi olmuşdur. Bu gün dә bu, belәdir.

248

Qәdim türk şeri başlanğıcda sözügedәn sәrbәst şeir formlaşmaları ilә daha yayğın olaraq

işlәnilmişdir. Hәmin şeir şәkli yeddi hecalı ümumtürk şeri vә ya bayatıları (manilәri) vә xalq

mahnıları (türkülәri, jırları) ortaya çıxana qәdәr çox işlәk olmuşdur. Bunların içәrisindә yer alan

nәğmәlәr isә daha çox kollektiv surәtdә oxunan vә çox zaman da bәdii hüdudları açıq qalan

poetik-folklorik mәtnlәrdәn ibarәtdir. Birincilәrin vә ya sәcli әdәbi-folklorik hadisәnin işlәkliyi

Azәrbaycan filologiyasında ayrıca olaraq vurğulanmaqdadır (Nәbiyev 2002: 632-650). Ancaq bu

vә ya digәr şәkillәrdә dastan söylәmә tәhkiyәsinә dә xas olan belә bir poetik mәtnlәşmә quruluşu

daha çox asimmetrik sәciyyәli sintaktik-mәtnlinqvistik hadisәlәrin ümumtürk mәtnindә

işlәnilmәsilә sonralar da gerçәklәşmişdir. Sintaktik paralellik, inversiya vә parselyatiklәşmә

kimi dil-nitq hadisәlәri sözügedәn poetik mәtnlәşmә quruluşunda әsas mәtnyaratma

faktorlarındadır (Musaoğlu 2003).

Sintaktik paralellik vә ya paralelizm hadisәsinin mәtnqurucu bir vasitә olaraq

işlәnilmәsindәn “Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi” (2011: 281-316) adlı dәrs

vәsaitimizdә ayrıca olaraq bәhs edilmişdir. Sözügedәn dil-nitq hadisәsi hәr hansı bir dil-danışıq

ortamında müәyyәn qәdәr fәrqli vә ya yaxın anlamların eyni qrammatik meyarlarla

müәyyәnlәşdirilә bilәn cümlә komponentlәri vә cümlәlәrlә ifadәsi demәkdir. Әslindә belә bir dil-

nitq hadisәsi vә ya ritmik-sintaktik paralelizm olayı bir-birilә qohum vә qohum olmayan müxtәlif

dillәrdә özünü göstәrәn nisbi xarakterli sintaktik universallıqdır (Жирмунский 1974: 652).

Sözügedәn sintaktik hadisә oxşar vә fәrqli leksik tәrkiblәrdә (лeкcичecкoe нaпoлнeниe)

gerçәklәşir. Ancaq burada söz birlәşmәlәri vә qrupları, cümlәlәr vә s. kimi eyni qrammatik

quruluşda olan dil vahidlәri eyni bir sintaktik-mәtnlinqvistik vәzifәni yerinә yetirir. Ümumtürk

folklorik mәtninin müxtәlif növlәrindә istәr sadә, istәrsә dә mürәkkәb cümlәlәr vә onların ayrı-

ayrı komponentlәri sözügedәn poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesindә sintaktik paralellәr olaraq

işlәnilir. Mәsәlәn:

A. Sadә cümlә örnәyindә:

(1)

Türkiyә türkcәsi: Anasına bak, kızını al,

kenarına bak, bezini al.

Azәrbaycan türkcәsi: Anasına bax, qızını al,

qırağına bax, bezini al.

249

Türkmәn türkcәsi: Enesini gör-de gızını al,

gırasın, gör-de bezini al (Musaoğlu 2002: 61).

Oğuz qrupu türk әdәbi dillәrindәn gәtirilәn atalar sözü örnәyi genişlәnmiş sadә cümlә

ilә ifadә olunur. Onun mübtәdası “sәn” şәxs әvәzliyi ilә ifadә edilәn bir leksik vahiddәn

ibarәtdir. Buradakı genişlәnmiş sadә cümlә tarixi-diaxronik xarakterli bir poetik-folklorik

mәtnlәşmә tәkamülü keçirmişdir. O, hәmin tәkamül prosesindә müәyyәn bir konseptual-

linqvistik mahiyyәt qazanmış vә oğuz qrupu türk dillәrindә әdәbi-folklorik mәtn sәviyyәsindә

gerçәklәşmişdir. “Anasına bax, kәnarına bax; qızını al, bezini al” sintaktik paralellәri bir atalar

sözündә şeir misraları kimi qafiyәlәnmişdir. Başqa bir sözlә, poetik cümlә-mәtndә qafiyәlәnmә

sintaktik paralellәrin işlәnilmәsi ilә mümkün olmuşdur. Eyni sintaktik mәtnqurucu vasitәlәr-

paralellәr “Sarı gәlin” şerinin mәtnindә dә özünü bu vә ya digәr şәkillәrdә göstәrir:

(2)

Saçın ucun hörmәzlәr,

Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin.

Bu sevda nә sevdadı?

Sәni mәnә vermәzlәr,

Neynim aman, aman, sarı gәlin.

Bu dәrәnin uzunu,

Çoban, qaytar quzunu,

Nә ola bir gün görәm

Nazlı yarın üzünü.

Neynim aman, aman, sarı gәlin.

Azad ellәr ayrısı,

Şana tellәr ayrısı,

Bir gününә dözmәdim,

Oldum illәr ayrısı.

Neynim aman, aman, sarı gәlin (Min bir mahnı 2007: 421)

250

Folklorik bir növ olaraq atalar sözlәri vә mәsәllәrin yaranması çox vaxt tarixdә baş

vermiş ayrı-ayrı konkret ibrәtamiz hadisәlәrdәn nәşәt tapır. Vә ya etnik, etnoqrafik sәciyyәli

gedişat vә gәlişmәlәri meydana gәtirәn canlı faktorlarla, müxtәlif semiotik işarәlәrlә sıx bağlı

olur. Buna görә dә hәr hansı bir atalar sözü örnәyindә bütün bunları söylәyәn müdrik bir danışan

vә düşünәn atamız vә bir dә onu dinlәyәn oğullar vә qızlarımız vardır. Xalq mahnısında isә belә

deyildir. Xalq mahnısında danışan ozandır vә ya aşıqdır. O, yuxusunda “buta” verilmiş bir haqq

aşiqidir. Dinlәyәn dә sıradan adi bir vәtәndaş deyildir. Dinlәyәn, yәni müraciәt olunan şәxs

burada sayılan, sevilәn vә seçilәn bir Azәrbaycan türk gözәlidir! Uzunboylu, incәbelli, gülәrüzlü,

telli-toqqalı, uzunhörüklü Sarı Gәlindir vә ya Sara Gәlindir, Dilbәrimdir, Qara Gilәdir,

Azәrbaycan Maralıdır!

Xalq mahnılarımızda müәyyәn bir bitkin mәna, anlam vә mәzmun ardıcıllığı vardır.

Onlarda çox yığcam olaraq konkret bir bәdii fikir ifadә olunur. Hәmin fikir Azәrbaycan türk

qavramlar dünyasının ana xәritәsi vә ya Azәrbacançılıq ideologiyası ilә bağlı olur. Çünki, türk-

islam mәdәniyyәtinә bağlı “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq әlaqәlәri, ailә, bakirәlik,

qәhrәmanlıq, yol, sevgi, eşq, mәhәbbәt, hәsrәt, qonaqpәrvәrlik, nifrәt” kimi qavramların

bәdii açıqlanması da ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә geniş yer tutur. Hәmin

qavramlara әsasәn gerçәklәşәn bәdii mәtnlәşmә vә ya diskursiv anlatım isә türkcә olaraq

konseptual-linqvistik sәciyyәli mikro- vә makromәtn komponentlәrinin dialoji-çәrçivәli vә

ontoloji-sintaktik sıralanmamalrı vә sintaktik paralellәrlә qurulur. Sözügedәn qavramlar

xәritәsindә yer alan ailә, bakirәlik; bakir vә bakirә; sevgi vә gözәllik; eşq, mәhәbbәt vә hәsrәt

duyğularının “izoqlosları” mәhz Azәrbaycan adlı etnoqrafik-folklorik coğrafiyada da yanıb-

sönür. Hәmin qavramları vә onların Azәrbaycan türk kontekstindәki semiotik işarәlәrini poetik-

musiqili mәtndә canlı bir ifa vә qolça qopuzu ilә tәqdim edәn uzaq keçmişimizdә ozanlarımız

olmuşdur. Sonralar hәmin işi telli sazı ilә aşıqlarımız, yaxın keçmişimizdә vә günümüzdә isә

milli musiqi komponentlәri ilә xanәndәlәrimiz vә müğәnnilәrimiz yerinә yetirmәkdәdir. Daha

doğrusu, hәr hansı bir xalq mahnımızın vә “Sarı gәlin” mahnısının da mütlәq bir ilk Azәrbaycanlı

türk ifaçı yaradıcısı vә ya dilә gәtirәni olmuşdur. Bu baxımdan sözügedәn xalq mahnımızın

yaranmasının müxtәlif hadisә vә rәvayәtlәrlә әlaqәlәndirilmәsi tәbiidir vә әn yaxşı halda xoş

niyyәtli xalq etimologiyasından başqa bir şey deyildir.

251

Qeyd: “Sarı gәlin” xalq mahnısının tarixi mәzmunu, yaranması vә ya semantik

etimologiyası haqqında çox maraqlı folklorik hekayәtlәr, rәvayәtlәr vә müxtәlif tәzadlı fikirlәr dә

vardır. Mәsәlәn, Sarı Gәlin proobrazının “Günәş” vә ya bir slavyan, gürcü, ermәni gözәli olduğu

söylәnilir. Hәtta hәmin gözәlin bir xristian dininә mәnsub olan qıpçaq türkü olduğu da deyilir.

“Apardı sellәr Saranı” xalq mahnımıza әsaslanılaraq “Sarı Gәlin” ifadәsinin “Sara Gәlin”dәn

a//ı sәs dәyişmәsi nәticәsindә әmәlә gәldiyini söylәyәnlәr dә vardır. Ancaq bir çox rәvayәtdә

xristian dininә mәnsub olan gözәlә aşiq olanın mәhz bir türk olduğu nәticәsinә dә gәlinir. O

zaman hәmin igidin xristian bir qıpçaq türkü olması da istisna deyildir! Sözügedәn mahnı

mәtninin müxtәlif folklorik variantları vardır. Qıpçaq, Azәrbaycan vә Әrzurum variantları

bunların içәrisindә әn yayğın olanlarıdır. Bu isә mahnı mәtninin ilkin folklorik variantlarının

mәhz Türk-Qıpçaq-Oğuz dünyasının yovşanlı çöllәrindә, axarı-baxarlı ellәrindә vә obalarında

meydana gәlmәsinә dәlalәt etmirmi?! Belәliklә, bütövlükdә xalq әdәbiyyatı növlәrinә mәxsus olan

folklorik örnәklәrin çox variantlılıq hadisәsi burada hәm sözügedәn mahnı mәtninin

söylәnilmәsindә, hәm dә onun yaranmasına dair hadisә vә rәvayәtlәrin müxtәlifliyindә özünü

göstәrir.

Azәrbaycanda xalq mahnılarımız daha XIX yüzildәn etibarәn görkәmli elm vә fikir

adamlarının, maarifçilәrin, şairlәrin, yazıçıların, müәllimlәrin vә böyük dövlәt adamlarının

diqqәtini özünә cәlb etmişdir. M. F. Axundzadәnin, F. Köçәrlinin, R. Әfәndiyevin, M.

Mahmudbәyovun, M. İbrahimovun, S. Vurğunun, B. Mәmmәdovun, Ü. Hacıbәylinin, B.

Vahabzadәnin vә nәhayәt ulu öndәr Heydәr Әliyevin xalq mahnılarımız haqqında söylәdiyi çox

qiymәtli fikirlәr vardır. Bu baxımdan ulu öndәr Heydәr Әliyevin xalq artisti Әlibaba

Mәmmәdova yazdığı mәktubunda onun qoşduğu mahnıları vә ümumiyyәtlә xalq mahnılarımızı

çox yüksәk qiymәtlәndirmәsi ibrәtamizdir. Ulu öndәrin özünün dә xalq mahnılarımızın sözlәrini

çox yaxşı bildiyini vә yeri gәlәndә onları әzbәr söylәdiyini vә hәtta oxuduğunu belә bu gün

hamımız çox yaxşı xatırlayırıq.

Xalq mahnılarımız musiqili poetik-folklorik mәtnlәrdәn ibarәtdir. Hәmin anonim

mәtnlәr keçmiş zamanlardan etibarәn başlanğıcda ayrı-ayrı müәlliflәr tәrәfindәn bәstәlәnәrәk vә

ya qoşularaq mahnı kimi oxunmuşdur. Bu baxımdan XIX әsrin axırları vә XX әsrin әvvәllәrindә

yaşamış xanәndә Cabbar Qaryağdıoğluna istinad edilәn 500-dәn artıq xalq mahnımızı xatırlamaq

yerinә düşәr. Hәmin mahnıların bir çoxunun sadәcә musiqisini deyil, sözlәrini dә Cabbar

Qaryağdıoğlunun yazdığı söylәnilir. Onun hәr hansı bir şәhәrә vә ya bir yerә el şәnliyinә

252

gedәrkәn hәmin el-oba ilә bağlı bәdahәtәn mahnı söylәdiyi rәvayәt edilir. Mәsәlәn, “Uca dağlar”

vә “İrәvanda xal qalmadı” mahnıları mәhz bu cür yaranmışdır. Xalq mahnılarımız Azәrbaycanda

bu gün dә yaradılır. Mәsәlәn, Azәrbaycanın xalq artisti Әlbaba Mәmmәdovun qoşduğu mahnılar.

Zaman keçdikcә xalq tәrәfindәn çox sevilәn vә mәnimsәnilәn hәmin mahnılar xalqın milli-

mәnәvi dәyәrinә çevrilir vә çox vaxt mahnı müәlliflәrinin adları belә unudulur. Әlbәttә, indi

yaranan xalq mahnılarımızın müәlliflәrinin adlarının unudulmaması vә onların informasiya

vasitәlәri vә texnologiyalarının geniş imkanları vasitәsilә gәlәcәk nәsillәrә ötürülmәsi lazımdır.

Bu, gәlәcәkdә bizi biz edәn milli-mәnәvi dәyәrlәrimizin qorunub saxlanılmasını tәmin edәn vә

onların başqaları tәrfindәn sahiblәnilmәsinin qarşısını alan çox ciddi amillәrdәn biri ola bilәr.

Azәrbaycanşünaslıqda xalq mahnılarımıza hәsr olunmuş çox ciddi bir monoqrafik әsәr,

tәәssüflәr olsun ki, hәlәlik yazılmamışdır. Sadәcә sözügedәn mövzuya Azәrbaycan xalq

әdәbiyyatına dair yazılmış ayrı-ayrı dәrs kitablarında qısaca olaraq yer verilmişdir (Әfәndiyev

1992: 11-218). Bununla bәrabәr, xalq mahnılarımızın poetik-semantik vә folklorik-struktural

özәlliklәrinә dair ara-sıra yazılan bәzi ciddi mәqalәlәrә tәsadüf olunur. Mәsәlәn, folklorşünas M.

Cәfәrlinin “Xalq mahnılarının folklor janrı kimi poetik-semantik xüsusiyyәtlәri”(2007) adlı

mәqalәsi bir elmi araşdırma nümunәsi kimi diqqәti çәkir. Hәmin mәqalәdә әslindә türkologiyada

ilk dәfә olaraq konkret bir şәkildә “mahnı” vә “nәğmә” mәtnlәri konseptual-tipoloji planda bir-

birindәn fәrqlәndirilmişdir. Belә bir araşdırma sözügedәn folklorik mәtnlәrin gәlәcәkdә, daha

geniş bir konseptual müstәvidә әdәbi-linqvistik baxımdan müqayisәli olaraq öyrәnilmәsinә yol

açmaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, çağdaş dilçilik vә әdәbiyyatşünaslıq elmlәri XXI yüzildә çox

yüksәk bir elmi-filoloji sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Azәrbaycanda da filologiya elminin, xüsusilә

dә linqvistikanın sintaksis vә mәtn dilçiliyi sahәlәrinin son illәrdә gәlib çatdığı inkişaf sәviyyәsi

buna konkret bir örnәk olaraq göstәrilә bilәr.

Fikrimizcә, xalq mahnılarımızın hәrtәrәfli olaraq araşdırılması bu gün mәhz belә bir

filoloji vә linqvistik kontekstdә davam etdirilmәlidir. Onların poetik-musiqili mәtnlәrinin

fәlsәfәsi vә xalq musiqisi ladında ifadә edilәn әdәbi-psixoloji tәhkiyәsi diqqәt mәrkәzindә

olmalıdır. Bu milli-poetik fәlsәfә vә tәhkiyә keçmişә görә retrospektiv, indiyә vә gәlәcәyә görә

prospektiv, milli özә vә kimliyә әsasәn isә interospektiv aspektlәrdә (Musayev 2011: 59-60)

dәrindәki vә üzdәki quruluşları ilә bütövlükdә öyrәnilmәlidir. Bәs Azәrbaycan filologiyasında

elmi-linqvistik araşdırmaların vә özәlliklә dә mәtn dilçiliyinin gәlib çıxdığı müasir inkişaf

253

sәviyyәsi vә son olaraq da aldığı elmi-metodik nәticәlәr xalq mahnılarımızın sözügedәn

aspektlәrdә öyrәnilmәsinә hansı imkanları saxlamaqdadır?

Azәrbaycan dilçiliyindә bütövlükdә cümlә sintaksisinin, ayrılıqda isә sintaktik

vahidlәrin dünyanın qavramlar xәritәsinә vә çağdaş filologiyanın son nailiyyәtlәrinә әsasәn

konkret konseptual-struktur tәsviri verilir, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin yeni linqvistik

tәsniflәndirmәlәri aparılır. Mәhz belә bir elmi-filoloji kontekstdә mürәkkәb sintaktik bütövlәrin,

yәni mәtnlәrin linqvistik sәrhәdlәri müәyyәnlәşdirilir vә onların әsas qurucu elementlәri dil-nitq

örnәklәri ilә konkret olaraq göstәrilir (Abdullayaev 1999; Musayev 2011; Abdullayev.,

Mәmmәdov., Musayev…2012). Özәlliklә dә yuxarıda göstәrilәn son әsәrdә mәtn çağdaş

linqvistikada, Aәrbaycan dilçiliyindә vә türkologiyada çox geniş bir filoloji-linqvistik kontekstdә

homojen, ardıcıl vә kommunikativ bir bütün olaraq konkret örnәklәrlә işıqlandırılır. Azәrbaycan

dili materialları әsasında mәtnin kompozisiyası, koqeziyası, mәtnyaratmada özünü göstәrәn

formal vә semantik әlaqә növlәri, mәzmun әlaqәlәri vә s. çox geniş bir linqvistik-filoloji aurada

öyrәnilir (2012: 13-42; 88-182; 222-250). Türkologiyada vә Azәrbaycan dilçiliyindә ilk dәfә

olaraq mürәkkәb sintaktik bütövlәrin aktual üzvlәnmәsi araşdırmaya cәlb olunur, Azәrbaycan

türk mәtninin intellektual mahiyyәtinin açılımı vә dünyanın qavramlar xәritәsinә әsasәn

konseptual tәhlili mәsәlәlәrinә toxunulur. Buna bağlı olaraq sözügedәn mәtnin әdәbi-, üslubi-,

semiotik- vә koqnitiv-linqvistik tәhlili tәcrübәlәri gerçәklәşdirilir (2012: 251-320). Belәliklә, xalq

mahnılarımız da ayrı-ayrı konkret sözlü-musiqili mәtn örnәklәri olduğu üçün bu gün әdәbi-

linqvistik yönlәri ilә belә bir konseptual-filoloji tәhlilә cәlb olunur.

İndi çağdaş filologiya elmindә artıq xalq mahnılarımızın folklorik-filoloji vә ya әdәbi-

linqvistik özәlliklәrinin dünyanın qavramlar xәritәsinә әsasәn konseptual olaraq öyrәnilmәsi

problemi gündәmә gәlmişdir. Azәrbaycanşünaslıqda belә bir araşdırma-öyrәnilmә istiqamәtinin

çox geniş bir elmi-diskursiv aurasının olduğu yuxarıda göstәrilәn dәrs vәsaitlәrindә elmi-praktik

parametrlәri ilә ortaya qoyulmuşdur. Әlinizdәki dәrslikdә dә xalq mahnılarımızın tәhlilindә

metodologiya vә metod baxımından mәhz hәmin әsәrlәrdә ifadә edilәn filoloji-mәtnlinqvistik

zәminә әsaslanılmışdır. Belә ki, digәr folklorik örnәklәrlә dә müqayisәli olaraq “Sarı gәlin” vә

“Küçәlәrә su sәpmişәm” adlı xalq mahnılarımızın әdәbi-, folklorik- vә poetik-linqvistik

özәlliklәrinin konseptual-koqnitiv olaraq açıqlanması tәcrübәsi aparılmışdır. Әlbәttә, kiçik bir

әdәbi-linqvistik açıqlamada xalq mahnılarımızın etik, estetik, poetik semantikasından vә

folklorik-konseptual quruluşundan hәrtәrәfli olaraq bәhs etmәk mümkünsüzdür. Biz sadәcә

254

filoloq, türkoloq vә tәlәbәlәrimizin diqqәtini sözügedәn elmi-filoloji zәmindә xalq

mahnılarımızın bәzi әdәbi-linqvistik özәlliklәrinin diaxronik-arxetipik görünümdә konseptual

olaraq öyrәnilmәsinә cәlb etmәk istәdik.

Azәrbaycan türk poetik-folklorik mәtnindә yer tutan, ancaq sözlü olaraq ifadә edilmәyәn

“ozan-aşiq” vә “Sarı gәlin” prototiplәri әdәbiyyatımızın mifoloji dövrdәn dastan çağına keçid

dönәmindә şәkillәnәn arxetipik proobrazlarındandır. Onlar poetik-folklorik mәtnyaratmada özәl

mәtnqurucu semiotik işarәlәr olaraq işlәnilir. Bu baxımdan “Sarı gәlin” xalq mahnısında müraciәt

edәnin vә müraciәt olunanın etnik-milli kimliyi şeirlә ifadә olunan әsas qavramın vә ya

qavrayışın (konseptin) mәzmunu ilә çox yaxından bağlıdır. Hәmin mәzmun әslindә öncә

“Türklük” vә “Azәrbaycançılıq” qavramlarının, sonra isә onlara bağlı olaraq abır-hәya, sevgi-

mәhәbbәt duyğularının bәdii açıqlanmasıdır. Bu açıqlanma vә ya milli-folklorik fikir reallığı

Beyrәklә Banuçiçәk, Aşıq Qәriblә Şahsәnәm sevgisi vә hәsrәti bәdii gerçәkliyinin eynisidir, Әsli

vә Kәrәm arasındakı eşqdәn isә tamamilә fәrqlidir. Vә bütövlkdә saf vә müqәddәs mәzmunu ilә

seçilәn vә xalq şerimizdә bütün bu incәliklәri ilә ifadә olunan әlçatmaz “әflatuni sevgi-hәsrәt”dәn

ibarәtdir. Bu hәsrәt şeirdә ikinci bәndin orta mәrhәlәsini vә söylәnilәn әsas fikrin mәğzini tәşkil

edәn “Nә ola bir gün görәm, Nazlı yarın üzünü” misraları ilә çox açıq bir şәkildә ifadә olunur.

Sözügedәn xalq mahnısı, yәni yeddihecalı klassik gәraylı xalq şeri “aaba” şәklindә

qoşulmuşdur. Bütün bәndlәrdә birinci, ikinci, dördüncü misralar hәmqafiyә, üçüncü misra isә

sәrbәstdir. Şeir üç bәnddәn ibarәtdir. Hәr üç bәndin sonunda gәlәn “Neynim aman, aman, sarı

gәlin” nәqәratı Azәrbaycan türk şerindә çox tәsadüf edilәn bir sintaktik tәkrir olaraq da

qiymәtlәndirilә bilәr.

Sözügedәn sintaktik tәkrir folklorik-әdәbi makromәtni tәşkil edәn hәr üç mürәkkәb

sintaktik bütövün sonluq-komponenti yerindә işlәnilir. Bu isә hәmin sintaktik tәkririn hәm

bütövlükdә folklorik-әdәbi makromәtnin, hәm dә sözügedәn mürәkkәb sintaktik bütövlәrin

konseptual sәciyyәli mәtnqurucu әlamәti olaraq işlәnildiyini göstәrir.

Maraqlıdır ki, birinci bәndin ikinci misrasının sonunda, digәr bәndlәrin vә elә birinci

bәndin dә sonunda “Neynim aman, aman” yardımçı dil-nitq vasitәlәri ilә işlәnilәn “Sarı Gәlin”

müraciәt-ifadәsi gәlmәkdәdir. Bu, fikrimizcә, makromәtni tәşkil edәn mikromәtnlәrdә, yәni

mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә sıralanan sintaktik paralellәrin qrammatik-sintaktik formalaşması

ilә dә bağlıdır. Birinci bәnddә vә ya mürәkkәb sintaktik bütövdә felin inkar şәklindә, qeyri-

müәyyәn gәlәcәk zamanla ifadә olunan bir geniş zaman anlayışı vardır. Qeyd olunmalıdır ki,

255

qeyri-müәyyәn gәlәcәk zamanla geniş zaman anlayışının çox açıq olaraq ifadә edilә bilmәk

özәlliyi türk dillәri arasında әn çox Azәrbaycan dilinә mәxsusdur. Çәrçivәlәnmәyәn hәmin geniş

zaman anlayışı şerin ilk iki misrasıda “Saçın ucun hörmәzlәr, Gülü sulu dәrmәzlәr, sarı gәlin”

deyim-frazeologizm quruluşundakı interospektiv sәciyyәli qәlib-ifadәlәrlә ifadә olunmuşdur. Bu

isә şerin birinci bәndindә “Sarı gәlin” ifadәsinin iki dәfә işlәnilmәsini zәruri edәn mәtnlinqvistik

sәbәblәrdәn biridir.

Mәtn dilçiliyi baxımından “Sarı gәlin” Azәrbaycan xalq mahnısının makromәtni üç

mikromәtndәn, yәni mürәkkәb sintaktik bütövdәn tәşkil olunur. Daha doğrusu, şerin hәr bir bәndi

müstәqil bir mürәkkәb sintaktik bütövdәn ibarәtdir. Burada abzas, bәnd vә mürәkkәb sintaktik

bütövlәrin sәrhәdlәri üst-üstә düşür. Şerin poetik-folklorik uğurunu şәrtlәndirәn mәtnlinqvistik

özәlliklәrdәn biri, bәlkә dә birincisi elә budur! Hәmin bәndlәrdә vә ya sintaktik bütövlәrdә isә

birinci, ikinci vә dördüncü misralar sintaktik paralellәrlә ifadә edilir. Şerin bütün bәndlәrindә

birinci vә ikinci misralar mürәkkәb sintaktik bütövün baş, üçüncü vә dördüncü misralar orta,

“Neynim aman, aman, sarı gәlin” sintaktik tәkriri ilә ifadә olunan komponenti isә onun sonluq

mәrhәlәsini tәşkil edir.

Sözügedәn xalq mahnısı ümumtürk mәtninin әsas qurucu vasitәlәrindәn biri olan

sintaktik paralelizm hadisәsinin işlәnilmәsilә qәdim türk epik şerinin formalaşdığı erkәn

dönәmdә tәşәkkül tapmış folklorik bir mәtn örnәyidir. Bunu, hәr şeydәn öncә, yuxarıda Oğuz

qrupu türk dillәrindәn gәtirilәn “Anasına bax, qızını al, qırağına bax, bezini al.” “Atalar sözü

konteksti” ilә aparılan konseptual-linqvistik müqayisә dә sübut edir. Belә ki, hәmin kontekstdә

ifadә olunan vә Azәrbaycan türk gözәlinә aid edilәn “abır-hәya, ismәt, utancaqlıq vә bütün

bunlara bağlı olaraq da eşq-mәhәbbәt qavram”ı sözügedәn xalq mahnısının da konseptual

mәzmununu tәşkil edir.

Belәliklә, çox zaman bir sadә geniş cümlә vә ya yuxarıda göstәrildiyi kimi, sadә

quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә ifadә edilәn atalar sözlәrimiz daha ilk folklor mәtnlәrinin

yarandığı “Animizim, totemizim vә antropomorfizm epoxası”ndan “Mifologiya çağı”na keçid

dönәmindә ortaya çıxmışdır. Sözügedәn “Sarı gәlin” xalq mahnısı isә öncәkilәrdәn fәrqli olaraq

artıq mürәkkәb quruluşlu sintaktik bütövlәrlә ifadә olunur. Burada da sintaktik bütövlәri tәşkil

edәn sintaktik paralellәr, atalar sözü örnәyindә olduğu kimi, sadә cümlәlәrdәn ibarәtdir. Ancaq

“Sarı gәlin” vә heca vәznindә yazılan digәr qafyәli xalq şeirlәrimiz sözügedәn sәlәf-xәlәf

münasibәtlәri kontekstindә vә ya türk epik şerinin “bayatı, xalq mahnısı” kimi müxtәlif

256

şәkillәrinin şәkillәndiyi “Mifologiya çağı”ndan “Dastan epoxası”na keçid dönәmindә

yaranmışdır.

B. Mürәkkәb cümlә örnәyindә:

(1)

85. Menin Manas kulunum

“Attanamın, jortom!” deyt,

“Alıska sapar baram!” deyt.

“Medineni sıdırıp,

çon Bukardı kıdırıp

90. İt-Keçüüdөn keçem” deyt,

“Beş-Terekten ötöm”, deyt,

“Bejindegi Konurbayga

Barıp uruş salam”, deyt (Manas 1968: 18)

‘Mәnim Manas qulum (yavrum)

“Ata ninib gedәrәm!” deyir,

“Uzaqlara sәfәrә çıxaram!” deyir.

“Mәdinәni dolaşaram,

böyük Buxaranı keçәrәm,

İt-Keçüüden keçәrәm” deyir,

“Beş-Terekten keçәrәm” deyir,

“Bejindәki Konurbaya

Gedib savaş açaram” deyir’.

Yuxarıda “Manas” dastanı mәtnindәn sintaktik konstruksiyalar verilmişdir. Bu

konstruksiylar baş vә budaq cümlәlәr arasındakı sintaktik bağlılığa görә müәyyәnlәşәn

konseptual-struktur modeldә işlәnilir. Onlar subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlә

komponentlәrinin tәkrarlanması ilә qurulur. 85-ci vә 90-cı sәtirlәri tәşkil edәn subordinativ-

257

obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdә qara hәrflәrlә yazılan asılı komponentlәr sintaktik

paralellәrdir. Hәmin sintaktik paralellәr mәtndә xәbәrlәri hәmcins olan vә tәkrarlanaraq işlәnilәn

baş cümlәlәrlә, daha doğrusu hәm birinci, hәm dә ikinci halda tәk bir cümlә ilә çevrәlәnir

(Musaoğlu 2003: 18-19).

(2)

Küçәlәrә su sәpmişәm,

Yar gәlәndә toz olmasın.

Elә gәlsin, elә getsin,

Aramızda söz olmasın

Samavara od salmışam,

Stәkana qәnd salmışam.

Yarım gedib, tәk qalmışam,

Nә әzizdir yarın canı!

Nә şirindir yarın canı!

Piyalәlәr irәfdәdir,

Hәr biri bir tәrәfdәdir.

Görmәmişәm bir hәftәdir,

Nә әzizdir yarın canı,

Nә şirindir yarın canı! (“Küçәlәrә su sәpmişәm” Azәrbaycan xalq mahnısı).

Yuxarıda gәtirilәn örnәkdә diaxronik sәciyyәli poetik-folklorik mәtnlәşmә prosesi

mürәkkәb cümlә komponentlәrinin qafiyәli sıralaması ilә gerçәklәşmişdir. Qafiyәli sıralanma

sözügedәn mәtndә sintaktik paralellik hadisәsinә әsasәn qurulmuşdur. Göstәrilәn mәtn-şeir

parçasında birinci bәndin vә ya mürәkkәb sintaktik bütövün 2, 3, 4 misraları әslindә oxşar bir

leksik tәrkibdә gerçәklәşәn sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Şerin ilk iki misrası subordinativ-

mәqsәd mәnalı mürәkkәb cümlәdәn vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, mәqsәd budaq

cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdәn ibarәtdir. Burada baş cümlә öncә, budaq cümlә sonra gәlir.

258

Baş cümlәdә bağlayıcı söz vә bağlayıcının yeri poetik tәlәbә görә fakultativdir. Әslindә isә

sözügedәn mürәkkәb cümlә adi danışıq dilindә belә bir normativ-sintaktik quruluşda

işlәnilәcәkdi: “Küçәlәrә su sәpmişәm ki, yar gәlәndә toz olmasın”. Mәtndә isә hәmin mürәkkәb

cümlә bir üslubi-sintaktik variant olaraq işlәnilir. Mәtn-şeir parçasının üçüncü vә dördüncü

misraları isә qismәn çoxmәnalı olan subordinativ-tәrz-nәticә mәnalı mürәkkәb cümlә vә ya

klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tәrz budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur.

Baş cümlәdә “elә” bağlayıcı sözü tәkrarlanır.

Sözügedәn şeir parçasının “Küçәlәrә su sәpmişәm” şәklindә işlәnilәn ilk cümlәsi

bütövlükdә mәtnin kataforik, yәni öngöndәrimli bir komponenti olaraq qiymәtlәndirilә bilәr. Vә

hәmin cümlә ilә mәtnin sonrakı komponentlәrindә ifadә olunan fikrә işarә edilir. Birinci bәndin

son misrası isә sözügedәn durumda mürәkkәb sintaktik bütövün öncәki komponetlәrindә ifadә

olunmuş ana fikri tamamlayan altgöndәrimli vә ya anaforik mәtnlinqvistik göstәricidir.

“Küçәlәrә su sәpmişәm” şeir-makromәtnini tәşkil edәn digәr mürәkkәb sintaktik

bütövlәrin komponentlәri isә sadә cümlәlәrdәn ibarәt olan sintaktik paralellәrlә ifadә olunur.

Hәmin mürәkkәb sintaktik bütövlәrdә birinci vә ikinci misralar mikromәtnin baş, üçüncü

misralar orta, hәr iki bәndin sonunda tәkrar olunan “nәqәrat” isә sonluq-komponent yerindә

işlәnilir.

Belәliklә, xalq mahnılarımız tariximizi, bu günümüzü vә sabahımızı ifadә edәn

folklorik, poetik vә musiqili mәtnlәrimizdir. Anadolu türklәri üçün “Türkü”, Qırğızlar üçün

“Manas” nәdirsә, Azәrbaycanlılar üçün dә xalq mahnısı odur. Mahnılar sadәcә Azәrbaycanlıların

deyil, bütün avtoxton xalqların hәyatında önәmli bir yerә sahibdir. Mәsәlәn, rus bılinaları,

Ukrayna dumaları, ispan romanseroları kimi. Bir sözlә, “Mahnı xalqın mәnәviyyatı, daxili alәmi,

fikri, hissi, düşüncәlәri, istirabları, sevinc vә kәdәridir, mahnı xalqın özüdür. Mahnılarına görә

xalqın hәyat tәrzini, toyunu, yasını, mübarizәsini müәyyәnlәşdimәk mümkündür” (Әfәndiyev

1992: 22). Buna görә xalq mahnılarımızın günümüzdә çox ciddi bir tarixi-, folklorik-, әdәbi-,

linqvistik vә konseptual-filoloji tәhlilә ehtiyacı vardır. Hәmin tәhlil milli-mәnәvi dәyәrlәrimizi vә

ya bizi biz edәn etnik-, etnoqrafik- vә demoqrafik-konseptual bütünlüyümüzü tәşkil edәn milli

mentalitetimizin hәrtәrәfi olaraq öyrәnilmәsi baxımından çox böyük әhәmiyyәt kәsb edir. Belә

bir tәhlil hәm dә hәr cür milli-mәnәvi dәyәrlәrimizә, torpaqlarımıza, әdәbi abidәlәrimizә,

rәqslәrimizә vә xalq mahnılarımıza sahib çıxmaq istәyәn bәdxah qonşularımız üçün dә çox

layiqli bir elmi-filoloji cavab olar!

259

C. Mikromәtn vә ya mürәkkәb sintaktik bütöv örnәyindә

Sintaktik paralellәrlә ilk ümumtürk poetik-folklorik mәtninin dialoji-çәrçivәli38

örnәklәri qurulur. Әsl ümumtürk mәtninin sözügedәn örnәklәri dә hәm bәşәri svilizasiya, hәm dә

türk-islam mәdәniyyәti özәlliklәrini ehtiva edәn üst qavramlara bağlı olaraq özünә mәxsus

konseptual-linqvistik quruluşları ilә gerçәklәşir. Mәsәlәn, dostluq vә dostluqda sәdaqәt qavramı

epik mәtnlәşmәdә komponentlәri sintaktik paralellәrlә qurulan mikromәtn örnәyinin dialoji-

çәrçivәli sintaktik quruluşu ilә ifadә olunur:

ii a. -Qazana mәn asi olmazam deyib and içdi – söylәdi, aydır:

Mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm,

Bilmәzsәm gözümә dursun!

Qaraqoçda qazılıq atına çox minmişәm.

Bilmәzsәm mana tabut olsun!

Yaxşı qaftanların çox geymişәm,

Bilmәzsәm kәfәnim olsun!

Ala barigah otağına çox girmişәm.

Bilmәsәm mana zindan olsun!

38

Dialoji-çәrçivәli sintaktik quruluşlar vә ya ontoloji sәciyyәli әsl ümumtürk mәtni örnәklәri. Azәrbaycan

türkcәsindә “ontoloji” şәklindә işlәnilәn söz “ontologiya” isminin sifәtidir. “Ontologiya” isә varlıq haqqında elm

demәkdir (Türkçe Sözlük 2005:1505). Burada “ontoloji” sözü bütövlükdә ümumtürk dilinә, ayrılıqda türk әdәbi

dillәrinә mәxsus olan simmetrik-tipoloji özәllikli mürәkkәb cümlә vә buna bağlı olaraq müәyyәnlәşәn konkret bir

mәtn növünü ifadә etmәk üçün işlәdilir. Sözügedәn MSB-nin mәtnlinqvistik quruluşunun dialoji-çәrçivәli vә ya

ontoloji terminlәri ilә ifadә edilmәsinә gәlincә isә: tema (verilәn, mәlum olan) vә rema (söylәnilәn, yeni verilәn)

cümlәnin vә mәtnin bir-birinә bağlı olaraq işlәnilәn semantik-funksional komponentlәridir. Komponentlәrin

simmetrik xarakterli sıralanması ilә subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin cümlә vә mәtn sәviyyәlәrindә

gerçәklәşәn subordinativ-qapalı konstruksiyalarından araşdırmalarımızda ayrıca olaraq bәhs edilmişdir (Musaoğlu

2002: 141-143). Cümlә vә mәtn üzvlәrinin semantik-funksional üzvlәnmәsinә görә sıralanan dialoji sәciyyәli

çәrçivәli-sintaktik quruluşlar dәrslikdә әsl ümumtürk mәtni örnәklәri sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilir. “Ontoloji,

dialoji vә çәrçivәli” sözlәri bir yerdә sözügedәn linqvistik qavramın açıqlanması üçün ilk dәfә tәrәfimizdәn işlәdilir

(Musaoğlu 2002: 317-318). Dialoji (Yun. Diâlogos-söhbәt, iki vә ya çox şәxsin bir-biri ilә danışıması) leksemi

dialoq sözünün sifәti vә ya tәyini kimi dialoqla әlaqәli olan mәnasına gәlir. Türk әdәbi dillәrinә aid nәsrlә yazılan

mәtnlәrdә özgә nitqi (vasitәli vә vasitәsiz nitq) vә daxili nitq şәkillәrindә danışıq vә qarşılıqlı dialoq qurulması

ortamlarına görә gerçәklәşir. Buna görә türkcә әsl mәtn hadisәsi semantik-funksional özәlliyini ifadә edәn linqvistik

terminin ilk komponenti dialoji, ikinci komponenti isә çәrçivәli sözlәri ilә ifadә olunur. Sözügedәn linqvistik

anlayışın çәrçivәli alt qavramına görә ifadә olunması göstәrilәn sintaktik-mәtnlinqvistik hadisәnin “çәrçivәlәnmәk”

fәaliyyәti ilә gerçәklәşmәsinә bağlıdır (Musaoğlu 2002: 318). Dialoji-çәrçivәli-sintaktik quruluşlar türk әdәbi

dillәrindә hәm şeirlә, hәm dә nәsrlә nәql edilәn vә yazılan mәtnlәrdә işlәnilir.

260

Mәn Qazandan dönmәzәm, bәlli bilgil! – dedi (Araslı 1978: 155-156).

ii b. Beyrek: “Hoş, ola!” dėdi. Atın çekdiler bindi, kırk yigidilę Aruzuŋ ėvinę geldi. Taş

Oġuz begleri otururiken girib selām vėrdi. Beyregę Aruz eydür: “Bilürmisin seni neyę kıġırduk?”

Beyrek eydür: “Neyę kıġırduŋuz?” Aruz eydür: Heb şol oturan begler Kazaną āsī olduk, and

içdük.” Mushaf getürdiler: “Sen dahı and iç” dėdiler. “Kazaną men āsī olmazam” dėyü and içdi.

Soyladı, eydür:

“Men Kazanuŋ nimetini çok yėmişem,

bilmezisem gözümę tursun.

Kaząġucdą każılık atıną çok binmişem,

bilmezisem maŋa tābūt olsun.

Yahşı kaftānların çok geymişem,

bilmezisem kefenüm olsun.

Alą bārgāh otaġıną çok girmişem,

bilmezisem maŋa zindān olsun.

Men Kazandan dönmezem, bellü bilgil” dėdi…(Tezcan 2001).

Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan iia. vә orijinal iib. kimi ümumtürk mәtni

örnәklәrindә qafiyәlәnmәnin vә ritmik ifadәnin bir dil-işlәnilmә vasitәsi olaraq qurulması heca

vәznli epik-lirik şerimizin vә ya xalq mahnılarımızın vә bayatılarımızın poetik şәkillәnmәsindәn

öncәki mifoloji epoxya vә sözügedәn dövrdәn qopuz-dastan anlatımı çağına keçid dönәminә

tәsadüf edir. Ancaq sözügedәn poetik-folklorik qafiyәlәnmә sistemi epik xarakterli dastan

anlatımında hәlә günümüzdә dә öz işlәkliyini qoruyub saxlamaqdadır. Qeyd olunmalıdır ki, belә

bir poetik-mәtnlinqvistik quruluş әn qәdim ümumtürk mәtninin ritmik hecalı şeir sistemi ilә tәşkil

olunmuşdur. Mәtndәki 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci misralar bir-biri ilә hәmqafiyәdir. Birincilәrdә 10-

14, ikincilәrdә isә 9-10 heca vardır. Sözügedәn şeir parçasındakı birinci misralar eyni qrammatik

quruluşda vә oxşar bir leksik tәrkibdә vә ikinci misralar da eyni bir qrammatik quruluşda vә

oxşar bir leksik tәrkibdә müәyyәnlәşdirilә bilәn sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir. Hәr biri bir beyt

kimi müәyyәnlәşdirilә bilәn 1, 2; 3, 4; 5, 6; 7, 8-ci misralar isә ayrılıqda asimmetrik formalı,

koordinativ-şәrt vә sәbәb mәnalı mürәkkәb cümlә sәviyyәsindә gerçәklәşәn mikromәtn

komponentlәridir.

261

Yuxarıda sözügedәn beytlәri tәşkil edәn birinci misralar sintaktik paralellәr olaraq tәkrar

olunan iki komponentli mikromәtnlәrin vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, qarışıq tipli

tabeli mürәkkәb cümlәlәrin baş cümlәsidir. İkinci misralar vә ya budaq cümlәlәr birincilәri

bütövlükdә tamamlayır vә poetik anlatımda onların sәbәb mәnalı bir nәticәsi kimi ortaya çıxır.

Sözügedәn sintaktik konstruksiya adi danışıq dilindә bütövlükdә koordinativ-sәbәb mәnalı

mürәkkәb cümlә olaraq belә bir üslubi-sintaktik quruluşda işlәnilәcәkdi: “Әgәr bilmәzsәm,

gözümә dursun, çünki mәn Qazanın nemәtini çox yemişәm”. Buradakı budaq cümlәlәr ayrılıqda

koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlә kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr. Çünki, onlarda sintaktik

paralellәr olaraq işlәnilәn “bilmezisem” komponentlәri budaq cümlәdir. “Gözümę tursun, maŋa

tābūt olsun, kefenüm olsun, maŋa zindān olsun” sintaktik paralellәri isә hәmin mürәkkәb cümlә

növündә baş cümlә vәzifәsini daşıyır. Mәtn-şeir parçasındakı 1, 3, 5, 7 vә 2, 4, 6, 8-ci misralar

sintaktik paralellәrlә simmetrik olaraq qafiyәlәnir. 1, 2; 3, 4; 5, 6; 7, 8-ci beytlәri tәşkil edәn

misralar isә mürәkkәb cümlәlәrin baş vә budaq cümlә komponentlәri ilә asimmerik olaraq ifadә

olunur. Belәliklә, sözügedәn poetik-folklorik mәtnin sintaktik paralellәrlә ifadә olunan

komponentlәri sәcli şerin ümumi poetik tәlәblәrinә vә daxili qafiyәlәnmә sisteminә әsasәn

sintaqmatik olaraq sıralanır.

Sözügedәn poetik-folklorik mәtndә Beyrәkin dialoq nitqi şәklindәki sintaktik-çәrçivәli

cavablandırması ilә bütövlükdә dostluq qavramı ifadә olunur. Sözügedәn cavablandırma isә

başda “Beyrәk söylәdi” vә sonda “dedi” predikativ qütblәnmәsi ilә çәrçivәlәnmişdir ki, bu da

türk folklorik mәtninin ontoloji xarakterli әsas sintaktik-mәtnlinqvistik özәlliklәrindәn biridir.

Burada Türklük fenomenini tәşkil edәn әn әsas qavramlardan birinin vә ya onun dosta sәdaqәt

“teması vә konkret mözusu”nun (Aktaş 2009: 32) ayrıca olaraq mәtnlәşmәsi poetik-folklorik

tәhkiyә ilә gerçәklәşir. Türk-islam mәdәniyyәtinә bağlı “Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr, qonşuluq

әlaqәlәri, ailә, bakirәlik, qәhrәmanlıq, yol, sevgi, qonaqpәrvәrlik, nifrәt” kimi digәr

qavramlar da ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә geniş yer tutur. Belә bir

mәtnlәşmә vә ya diskursiv anlatım isә türkcә olaraq konseptual-linqvistik sәciyyәli mikro- vә

makromәtn komponentlәrinin çәrçivәli-sintaktik sıralanmamalrı vә sintaktik paralellәrlә qurulur.

3.1.2. Nәsrlә söylәnilәn vә ya yazılan bәdii mәtn örnәklәri

Araşdırmalarımızda türkcә әsl mәtn örnәklәri qapalı vә ya dialoji-çәrçivәli sintaktik

konstruksiyalar olaraq hәm mürәkkәb cümlә, hәm dә mürәkkәb sintaktik bütöv çәrçivәlәrindә

262

örnәklәrlә işıqlandırılmışdır (Musaoğlu 2002:141-143; 2011: 8-18). Burada isә türkcә әsl

mәtn örnәklәri onlarda ifadә edilәn qavramlara görә mürәkkәb sintaktik bütövlәr olaraq

konseptual-linqvistik yöntәmlәrlә öyrәnilir. Belә ki, “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanının mәtnindәn

gәtirilәn örnәklәrә görә, sintaktik-mәtnlinqivistik quruluşla onlarda ifadә edilәn qavramlar

arasında koqnitiv-konseptual әlaqәlәr qurulur. Mәsәlәn:

ia. Qonşuların çağırır ki; Qız Züleyxa! Zübeydә! Üreydә! Can qız, can paşa! Ayna

Mәlәk! Qutlu Mәlәk! Ölmәyә itmәyә getmişdim? Yatacaq yerim yine bu haraba olasıydı.

Nolaydı benim evimә bir lәhzә baxaydınız. Qonşu haqqı, Tanrı haqqı - deyib söylәr (Araslı

1978: 7).

ib. Geldük ol kim ţolduran ţobdur: Depretincę yėrinden örü turdı. Elin yüzin yumadın

obanuŋ ol ucından bu ucıną, ol ucıną çarpışdurdı, kov kovladı, diŋ diŋledi, öylędencę gezdi.

Öylęden soŋra evinę geldi. Gördikim oġrı köpek yigę ţaną ėvini birbirinę katmış, tavuk

kümesinę, șıġır tamına dönmüş, konşularıną çaġırur ki: “Kız Zaliha, Zübeydę, Ürüveydę, Cān

Kız, Cān Paşa, Aynę Melik, Kutlu Melik, ölmegę yitmegę gėtmemişidüm. Yatacak yėrüm gėne bu

harāb olasıydı. Nolaydı benüm ėvümę bir lahzą bakayduŋuz. Koŋşı hakkı Tanrı hakkı” deyü

söyler. Bunuŋ gibi-nüŋ, hānum, bebekleri bitmesün, ocağuŋą bunuŋ gibi avrat gelmesün39

(Tezcan 2001: 33).

ic. Beyrek aydır:

-Necә sәht olmayayım? On altı ildir ki, (sәnin) babanın dustağıyam. Ataya, anaya,

qovuma, qardaşa hәsrәtәm vә hәm bir qara gözlü yavuğlum vardı. Yalancı oğlu Yalançıq derlәr

bir kişi vardı. Varmış yalan söylәmiş. Bәni öldü demiş. Qız ona varar olmuş –dedi (Araslı 1978:

59).

iç. Meger kāfir beginüŋ bir bikr kızı varıdı. Her gün Beyręgi görmegę gelüridi. Ol gün

gėrü görmegę geldi. Bakdı, gördi Beyrek saht olmış, kız eydür: “Nėçün sāht-sın, hānum yigit?

Geldügümcę seni şėn görüridüm, güleridüŋ oynarıduŋ. “Şimdi nolduŋ?”, dėdi. Beyrek eydür:

“Nėcę saht olmayayım? On altı yıldur kim babaŋuŋ tutsakıyam, atayą anayą, kavmą kardaşą

hasretem. Ve hem bir karą gözlü yavuklum vardı. Yalancı oġlı Yaltacuk dėrler bir kişi varıdı,

39

Dәrslikdә “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanından gәtirilәn bütün örnәklәr eyni olub, H. Araslının (1978), S. Tezcan vә

H. Boeschotenin (2001) hazırladıqları uyğun tәnqidi mәtnlәrdәn alınmışdır.

263

varmış, yalan söylemiş, beni Öldi dėmiş. Aŋa varur olmış” dėdi. Böylę dėgeç, kız Beyregi

āşıklamışıdı, eydür: “Eger seni hișārdan aşaġą urġanılą salınduracak olurısam, babaŋą anaŋą

șaġlıġılą varacak olurısaŋ beni bundą gelüb helāllıġą alurmısın?” dėdi. Beyrek and içdi…

(Tezcan 2001).

Sözügedәn mikromәtnlәr danışıq vә ya diskurs ortamına görә müәyyәnlәşәn

subordinativ-obyekt mәnalı mürәkkәb cümlә modelindә işlәnilir. Daha doğrusu, cümlә vә ya

mürәkkәb cümlә izomorfizmi burada asanlıqla mürәkkәb sintaktik bütöv üzәrinә köçürülә bilir.

Mәtnin rema-komponenti sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәt olan sintaktik vahidlәrlә ifadә

olunur. Bunlar bütövlükdә nәsr üslubu vә özünә mәxsus nәql etmә tәrzi ilә gerçәklәşәn konkret

bir mәtnlәşmәnin linqvistik-konseptual nüvәsini tәşkil edir.

Bәlli bir ölçüdә Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan ia. vә orijinal mәtndәki

ib.-dә başda baş cümlә vә sonda tәkrar olunan xәbәrlә ifadә edilmiş tema vә baş cümlә ilә tәkrar

olunan xәbәrin arasındakı mәtn parçasından ibarәt olan rema arasındakı sintaktik-mәtnlinqvistik

әlaqәlәr mәtndә ifadә edilәn әsas qavrama görә qurulur. Mәtndә ifadә edilәn anlayış isә

İslamiyyәtdәn gәlәn “Qonşu haqqı, tanrı haqqı” konseptual düşüncәsinә bağlı olaraq gerçәklәşәn

“qonşuluq әlaqәlәri” qavramından ibarәtdir. Qonşuluq әlaqәlәri qavramı türk-islam

mәdәniyyәtindә konkret olaraq hәyata keçirilәn praktik tәtbiq olunmaları ilә önәmli bir yer tutur.

Sözügedәn sintaktik-mәtnlinqvistik quruluşda da qonşuluq әlaqәlәri qavramını bir dil-düşüncә

qәlibi olaraq “Qonşu haqqı, Tanrı haqqı!” deyimi ifadә edir. Hәmin qәlib-ifadә mәtnin

söylәmdәki qurucu-komponenti vә ya frazeoloji xarakterli deyim birlәşmәsi olaraq özünü

göstәrir. Sözügedәn deyim-ifadә hәm çağdaş Azәrbaycan türkcәsinin mәtn sintaksisi vә durğu

işarәlәri ilә müәyyәnlәşdirilә bilәn vә mәtnlinqvistik kontekstdә işıqlandırılan ia. mikromәtninin,

hәm dә dastanın ib.-dәki orijinal normal mәtninin retrospektiv sәciyyәli konseptual-linqvistik

üzvü olaraq da qiymәtlәndirilә bilәr.

Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdırılmış olan ic. sintaktik bütövündә vә orijinal mәtn

olaraq verilәn iç. mikromәtnindә tema ilә (başda baş cümlә, sonda xәbәrlә) rema (baş cümlә ilә

xәbәrin arsındakı mәtn parçası) sintaktik-mәtnlinqvistik komponentlәr olaraq bir-birini

tamamlayır. Sözügedәn mәtndә komponentlәrin aktual üzvlәnmәsi türk-islam mәdәniyyәtini

tәşkil edәn başqa bir dәyişmәz amilә görә müәyyәnlәşir. Bu amil ailәnin başından etibarәn

sağlam әsaslar üzәrindә qurulmasını tәmin edәn bakirәlik müәssisәsi vә ya qavramından

264

ibarәtdir. Bakirәlik qavramı vә ya etnik-dini әsasına görә isә ilk dәfә evlәnәn oğlanlar bakir,

qızlar isә bakirә olmalıdır.

Bu kontekstdә dastanın mәtnindә ifadә edilәn Beyrәklә Banuçiçәyin eşqi vә evlәnmә

sәhnәsi hadisәsi böyük maraq doğurur. Hәmin eşq vә evlәnmә sәhnәsi hadisәsi türk ailә

quruluşuna dair mentalitet xarakterli ilk özәlliklәrdәn birinin bariz örnәyi vә ya simvoludur.

Sözügedәn yazılmamış ailә quruluşu qaydası mifoloji vә ya yazısız eradan qopuz-dastan vә ya

yazı epoxasına keçid dönәmindә “Türklük fenomeni”ni tәşkil edәn әsas elementlәrdәn biri olaraq

özünü göstәrir. Hәmin etnik-milli özәllik dastanın mәtnindә sözügedәn dialoji-çәrçvәli-sintaktik

quruluşla ifadә olunur. Buna görә dә sözügedәn dialoji-çәrçivәli-sintaktik quruluş türk konseptual

düşüncәsinin qurucu-koqnitiv elementәrini ifadә edәn әsl ümumtürk mәtni örnәyi olaraq

sәciyyәlәndirilir.

Qeyd. Yuxarıda sözügedәn konseptual-linqvistik xarakterli süjet-mәtnlәşmә hadisәsi

antik dövr Hind-Avropa dastanlarının mәtnlәrindә dә özünü göstәrir. Bir çox Hind-Avrupa vә

Qәrb sivilizasiyalı dünya folklorik mәtnlәrindә yer tutan “әr öz arvadının toyunda, әrin qayıtması

vә ya qәhrәmanla nişanlanma” folklorik süjetinә görә yeni evlәnmiş bir gәnc әr 3, 5, 7, 14 vә s.

il müddәtindә öz arvadından ayrılır. O, ya bir iş dalınca uzaq sәfәrә gedir vә ya düşmәn

qüvvәlәrinә әsir düşür. Әr evinә qayıtdıqda isә arvadının bir başqasına әrә verildiyini görür vә

öz arvadının toyunda iştirak etmәk mәcburiyyәtindә qalır (Әfәndiyev 1992: 377-378). Türk

qәhrәmanlıq vә mәhәbbәt dastanlarında isә belә deyildir. Türk dastnları mәtnlәrinin tәhkiyәsindә

ayrılıb gedәn bir әr deyildir, bakir bir nişanlıdır. Cәnc nişanlını gözlәyәn isә bakirә bir qızdır.

Axırda bakir vә bakirә nişanlılar bir-birinә qovuşur. Buna görә dә antik dövr Hind-Avropa

mәnşәli dastanlardan fәrqli olaraq ümumtürk dastanlarında mәtnlәşәn tema vә ya süjet

bütövlükdә bakirәlik qavramından ibarәtdir.

3.2. Mәtn üslubiyyatı qavramı

İndiyә qәdәr istәr sözün geniş mәnasında mәtn üslubiyyatı (Одинцов1980; Кожина

1995), istәrsә dә dar mәnasında makromәtnin әsas qurucu vasitәlәrindәn biri olan MSB-nin

sәrhәdlәri, funksional kompozisiyası, quruluşu, qrammatikası (Гальперин 1981; Мocкaльcкaя

1981; Abdullayev 1999) vә bütün bunlara bağlı olaraq da folklorik janrların üslubi özәlliklәri vә

ayrı-ayrı müәlliflәrin fәrdi-intellektual bәdii yaradıcılıq üslubları dilçilikdә bu vә ya digәr şәkildә

öyrәnilmişdir (Musaoğlu 2003; 2010:41-57). Bu isә filologiya elmindә mәtn üslubiyyatına dair bu

gün artıq ierarxik bir metalinqvistik dil vә özünә mәxsus terminoloji sistem tәşkil edә

bilmәkdәdir. Mәtnin üslubiyyatının öyrәnilmәsi sadәcә onu tәşkil edәn konkret fonetik, fonoloji,

qrammatik, leksik vә frazeoloji ifadәlәrin üslubi işlәnilmә ümkanlarının açıqlanması ilә

265

mәhdudlaşmır. Mәntiqi, psixoloji vә linqvistik aspektlәrin bütövlüyü vә onların bir yerdә

dәyәrlәndirilmәsi mәtnin hәm leksik-qrammatik özәlliklәrini, hәm dә üslubi kompozisiya

quruluşunu tәfәrrüatlı olaraq müәyyәnlәşdirmәyә kömәk edir.

Filologiya elmindә klassik üslubiyyat anlayışı әdәbi dilin bәdii, elmi, publisistik,

işgüzar, epistolyar vә s. funksional üslublarının müәyyәnlәşdirilmәsinә görә bilinir. Bu üslublar

әdәbi dil materialları әsasında konkret dil-nitq vasitәlәrinә, mәşhur yazıçıların yaradıcılıq vә ayrı-

ayrı mәtbu orqanların dil-üslub özәlliklәrinә әsasәn tәdqiq olunur. Mәtn üslubiyyatı qavramı isә,

hәr şeydәn öncә, konkret bir mәtnә vә ya mәtnlәrә vә mәtnlәrarası әlaqәlәrә görә öyrәnilir.

Sözügedәn qavram mәtnә vә mәtni ifadә edәn sözlü vә sözsüz dil vә özәl mәtnqurucu işarәlәrә

әsasәn açıqlanır. Günümüzdә bәdii mәtn daha çox intertekstual kontekstdә mәntiqi, psixoloji vә

fәlsәfi yönlәriylә yazıçı dünyasının vә yaradıcı tәxәyyülün bir reallığı olaraq işıqlandırılır.

3.2.1. Ümumtürk mәtninin konseptual-intellektual mahiyyәti

Bütövlükdә ümumtürk, ayrılıqda isә Azәrbaycan bәdii mәtninin nüvәsini vә bir milli

mentalitet fenomeni olaraq var ola bilmә әsasını öncә әski şaman-türk vә göy tanrı inancı, sonra

isә türk-islam, tәsәvvüf vә çağdaş mәdәniyyәt tәrkibli, monoloji, dialoji vә ritmik sәciyyәyә

malik olan nәql etmә vә ya anlatım hadisәsi tәşkil edir. Qopuza vә saza söykәnәn şifahi xalq

әdәbiyyatı örnәklәri, ümumxalq dilinin müxtәlif şәkillәri, dialektlәri vә şivәlәri hәmin

konseptual-intellektual mahiyyәtdәki böyük makromәtnin konkret ifadә vasitәlәridir. Yunus

İmrә, M. P. Vaqif, Aşıq Әlәskәr, Mәhtimqulu, Әhmәt Yәsәvi, Hacı Bektaş Vәli, Cambul, Manas,

Kitabi-Dәdә Qorqud kimi real vә әfsanәvi tarixi-әdәbi şәxsiyyәtlәrin dilindә müşahidә edilәn

türkcә tәhkiyә vә ya anlatım tәrzi, bәdii üslub sonrakı türk dil-danışıq mәtninin dә әsasında durur.

Türkcә yazılan divan әdәbiyyatı, mәsәlәn, Nәsimi, Füzuli vә Nәvainin dili dә türk әdәbi mәtninin

formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır (Musaoğlu 2011: 32). Belәliklә, başlanğıcda xalq

yaradıcılığı, sonralar isә yazılı әdәbiyyat olaraq da inkişaf edәrәk günümüzә qәdәr gәlәn böyük

ümumtürk әdәbi mәtni әslindә şifahi vә ya yazıya alınan vә yazılı mәtn olaraq iki qolu ilә özünü

göstәrir. Bununla da hәmin mәtn çağdaş filologiyada ümumi mәtn dilçiliyi, qrammatikası vә

üslubiyyatı vә ya mәtni tәşkil edәn dil-danışıq faktlarının mәtnquruculuğundakı tәşkili, ierarxik

әlaqәlәri vә münasibәtlәri baxımlarından yeni әdәbi-linqvistik tәhlil metodları ilә öyrәnilir.

Qeyd. Türk әdәbi dillәri sovet dilçiliyindә daha çox hәmin dövrdә müәyyәnlәşdirilәn

ümumi әdәbi dil nәzәriyyәsinә görә öyrәnilmişdir. Sözügedәn dillәrdә әdәbi dil nәzәriyyәsinә

görә bәdii, elmi, rәsmi, publisistik, işgüzar, epistolyar kimi funksional üslublar

müәyyәnlәşdirilmişdir. Bu gün isә bütövlükdә çağdaş filologiya, ayrılıqda mәtn dilçiliyi vә digәr

linqvistik nәzәriyyәlәr çox geniş bir inkişaf yoluna çıxmışdır. Vә sözügedәn dillәrin bir çoxu

rәsmi dövlәt dili statusu qazanaraq artıq hәmin linqvistik nәzәriyyәlәrin işığında elektronik

işlәnilmә mәqamlarına görә dә öyrәnilir. Bununla bәrabәr, türk dillәri mәtnlәri dünyanın

qavramlar xәritәsindә mürәkkәb işarәlәr sistemlәri olaraq yeni dil-işlәnilmә kәmiyyәtlәri vә

keyfiyyәtlәri qazanır. Bütün bunlar isә “Mәtn vә ya mәtnlәrarası üslubiyyat” kimi bir fәnnin

ortaya çıxmasını şәrtlәndirir.

Ümumtürk әdәbi mәtninin tәşkilindә әsas linqvistik amillәrdәn biri sәviyyәsindә MSB

özünü göstәrir. MSB bir kommunikativ dil-danışıq bütünlәşmәsi vә ya kәsiyi olaraq

sәrhәdlәrinin, funksional xarakterli kompozisiyasının, formal mәtnqurucu göstәricilәrinin vә

mәna özәlliklәrinin üslubi baxımdan öyrәnilmәsi ilә dә seçilir. O, aşağıda bәhs edәcәyimiz

“mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn üslubiyyat” (Seçdirmә bizimdir- M. M.) baxımından

işıqlandırılması ilә isә retprosperspektivel vә interospektivel aspektlәrdә araşdırma-öyrәnilmә

sәciyyәsi daşıyır.

266

XIX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn öncә heca, sonra isә sәrbәst şeirlә vә nәsrlә yazılan,

yeni bir nәql etmә hadisәsinә vә ya dil-danışıq sisteminә söykәnәn müasir türk әdәbi dillәri

ortaya çıxır. Bunlar müәyyәn milli vә etnik özәlliklәri ilә daha çox sayılarda vә әdәbi-filoloji

istiqamәtlәrdә tәşәkkül tapır. Bu türk әdәbi dillәri bir-birindәn başından etibarәn hәm dә üslubi-

sintaktik özәlliklәri ilә fәrqlәnir. Bununla da istәr makromәtn, istәrsә dә mikromәtn

sәviyyәlәrindә gerçәklәşәn üslubi-leksik, üslubi-frazeoloji, üslubi-qrammatik vә üslubi-sintaktik

yarımsistemlәr bütünü yaranır. Vә getdikcә dә bu bütünün uyğun mәtnlinqvistik kateqoriyaları

müәyyәnlәşir. Ayrı-ayrı müәlliflәrin ümumi vә konkret dil-üslub vә nәhayәt günümüzdә isә

sinxronik vә diaxronik xarakterli “mәtnlәrarası (intertekst vә intertekstual) üslubi kontekst”dә

(Seçdirmә bizimdir-M.M.) gerçәklәşәn yeni fәrdi-intellektual yaradıcılıq üslubları ortaya çıxır ki,

bunlar da çağdaş әdәbiyyatşünaslıq elmindә postmodernist üslublar vә ya әdәbi cәrәyanlar olaraq

sәciyyәlәndirilir. Bu vәziyyәt MSB-nin indiyә qәdәrki tәdqiqinin vә onun bir kommunikativ dil-

danışıq bütünlәşmәsi vә ya kәsiyi olaraq sözügedәn fәrdi-intellektual üslublarda işlәnilmәsinin

konseptual olaraq dәyәrlәndirilmәsini şәrtlәndirilir. Vә hәmin dәyәrlәndirilmә isә daha geniş bir

әdәbi-filoloji kontekstdә aparılır.

3.2.2. Azәrbaycan türk mәtninin üslubi-linqvistik tәhlili

XX yüzildә sözügedәn әdәbi dillәrdә vә onların mәtnlәrindә güclü bir tarixi-filoloji

dәyişmә prosesi başlayır. XXI yüzildә isә ümumtürk әdәbi mәtni artıq nәtnlәrarası әlaqәlәr

kontekstindә inkişaf edәrәk formalaşır. Azәrbaycan türk әdәbi mәtnindә, tarixi vә müasir

mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn konseptual-intellektual mahiyyәtli nәql etmә hadisәsinin ilk

örnәklәri ortaya çıxır. Sözügedәn örnәklәri Kamal Abdullanın әsәrlәrinin makromәtnlәrindә dә

müşahidә edә bilәrik. Mәsәlәn, “Yarımçıq әlyazma” romanında әsәrin süjet xәttini tәşkil edәn

yarı mifoloji, әdәbi-tarixi sәciyyәli hadisәlәr vә novellavari gedişatlar yazıçının kәndinә mәxsus

bir Oğuz türkcәsi ilә nәql edilir. Daha doğrusu, XI-XIV yüzillәrdә Anadolu-Qafqaz

coğrafiyasında işlәnilәn Oğuz türkcәsi ilә günümüz Azәrbaycan türkcәsi arasında konseptual-

linqvistik sәciyyәli әdәbi paralellik qurulur. Belә bir konseptual-intellektual açıqlanma gerçәkliyi

vә әdәbi-linqvistik paralellik epik vә nağılvarı sәciyyәli söylәm-diskurs anlatımı vә ya şifahi nәql

etmә hadisәsi әsnasında hәyata keçirilir. Mәsәlәn, Kamal Abdullanın “Yarımçıq әlyazma”

romanı mәtninin anlatımına epik sәciyyәli müәllif nәql etmәsi ilә gerçәklәşәn bir bәdii açıqlanma

xasdır. Müәllifin bәdii dünyasını vә tәxәyyülünü tәşkil edәn qavramlar qәdim Oğuz-Türk

arxetipik qәhrәmanları vә sonraki Şah İsmayıl Xәtai bәdii yaradıcılığı vә dövlәt fәaliyyәti

sәhnәlәri ilә bağlantılıdır. Vә bunlar günümüz gerçәkliklәri ilә konseptual bir paralellik tәşkil

etmәkdәdir. Milli-mәnәvi dәyәrlәri ifadә edәn hәmin qavramlar öncә müәllif tәxәyyülündә dәrk

olunur, bәdii-semiotik bilgi vә intellektual bilik olaraq oxucuya ötürülür. Mәhz hәmin

qavramlardan hәrәkәtlә müxtәlif dil-üslub vasitәlәri vә konkret mәtnqurucu faktorlarla koqnitiv-

konseptual müstәvidә Türk, İslam vә Azәrbaycançılıq tәfәkkürü fenomeni açıqlanır. Yazıçının

“Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin mәtnindә isә anlatım nağılvarı bir üslubla yerinә yetirilir. Daha

doğrusu, hәr iki әsәrin mәtnindә fonetik, morfoloji, leksik vә frazeoloji dil-danışıq vasitәlәri XI-

XIV vә XX-XXI yüzillәr arasında mövcud olmuş ümümtürk mәtnlәri arası tarixi kontekstin

konseptual-intellektual mahiyyәtinә vә dil-danışıq üslubuna uyğun olaraq işlәnilir. Söz

birlәşmәlәri, cümlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәr isә sözügedәn mәtnlәrdә dialoji-çәrçivәli

kontekstual sıralanma, tәkrarlı vә qafiyәli ümumtürk mәtninin sintaktik bütövdәn-bütövә açılımı

arxetektonikası әsasında qurulur.

Mәtn üslubiyyatı, hәr şeydәn öncә, hәr hansı bir mәtnin yazıldığı dilin dil-danışıq

potensialına görә öyrәnilir. Bir mәtnin başqa bir qohum olmayan dilә çevrilmәsi nәticәsindә isә

hәmin mәtnin üslubi özәlliklәrinin tәrcümә nәzәriyyәsi vә praktikasına görә araşdırılması

267

durumu ortaya çıxır. Bu gün artıq әdәbi-bәdii mәtnlәr әn yaxın qohum olan dillәrdә, o cümlәdәn

türk dillәrindә әdәbi-tarixi ortamdan asılı olaraq birindәn digәrinә çevrilir vә ya әdәbi mәtn

uyğunlaşdırıması hadisәsi gerçәklәşdirilir. Bu isә bәdii mәtnlәrin hәm kontrastiv vә ya qohum

olmayan dillәrin, hәm dә konfrontativ vә ya bir-birinә yaxın vә әn yaxın olan dillәrin dil-danışıq

ortamalrı әsasında әdәbi-linqvistik tәhlilinin aparılmasının yolunu açır. Bu baxımdan Azәrbaycan

bәdii mәtninin bәzi üslubi-linqvistik özәlliklәrinin Kamal Abdullanın Türkiyә türkçәsinә çevrilәn

“Yarımçıq әlyazma” vә “Sehrbazlar dәrәsi” romanlarının qaynaq vә hәdәf mәtnlәrinә görә

öyrәnilmәsi yerinә düşәr.

Ümümtürk dili әsasında hәr hansı şifahi vә ya yazılı mәtn bir türk әdәbi dilindәn

digәrinә dil-danışıq eyniliklәri, fәrqlәri, variantları, şәkilcә eyni vә mәnaca fәrqliliklәri olan

sözlәrlә çevirilir. Qaynaq vә hәdәf dillәrә vә mәtnlәrә dair fonetik-, fonoloji- morfoloji-,

sintaktik-, leksik-, frazeoloji-linqvistik özәlliklәr öncәliklә müqayisәli-tәsviri yöntәmlәrlә

sinxronik olaraq müәyyәnlәşdirilir. Hәmin özәlliklәr tarixi-müqayisәli yönümlә vә ret-, pros-,

pers- vә interospektiv aspektlәrdә kompleksiv olaraq da dәyәrlәndirilir. Bundan sonra isә türk

әdәbi dillәrinin türk-islam mәdәniyyәtinә vә hәr bir dilin daşıyıcılarının da özünün söykәndiyi

milli dünyagörüşünә, mәsәlәn Azәrbaycanlıların Azәrbaycançılğa bağlı olaraq öyrәnilmәsi

mәsәlәsi gündәmә gәtirilir. Bәzi intellektual-sintaktik özәlliklәr bu dәrslikdә Kamal Abdullanın

Azәrbaycan türkcәsindәn Türkiyә türkcәsinә çevrilәn “Yarımçıq әlyazma”vә “Sehrbazlar dәrәsi”

әsәrlәrinin qaynaq vә hәdәf mәtnlәrinә görә işıqlandırılır. Öncәki uyğun araşdırmalardan fәrqli

olaraq mәtni tәşkil edәn müxtәlif linqvistik vasitәlәr burada artıq müxtәlif ist vә alt qavramlara

söykәnilәrәk konseptual dәrk olunmanın semiotik sәciyyәli zaman vә mәkan hüdudlarında

öyrәnilir. Müxtәlif dil-danışıq eyniliklәri, fәrqlәri, variantları vә leksik-frazeoloji paralellәri

sözügedәn mәtnlәrdә konkret mәtnlinqvistik örnәklәrlә göstәrilir. Butün bunları aşağıda

“Yarımçıq әlyazma”vә “Sehrbazlar dәrәsi”romanları mәtnlәrindәn gәtirilәn örnәklәrin üslubi-

linqvistik tәhlilindәn görmәk mümkündür:

Ia. Vә mәn başladım söz söylәdim. At ayağı yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur.

Amma hәr ozanın dili yox. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn

qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr söylәyә bilәrәm. Nә olacaq, necә olacaq? – bunları kimsә bilmәz.

Mәn isә bilәrәm. Başladım nә başladım. Danışmağım düz üç gün, üç gecә çәkdi. Düz üç gün, üç

gecә Bayandır Xan bir kәlmә sәs çıxarmadı, bir kәrә dә olsun mәnim sözümü kәsmәdi, arada bir

aş gәldi, sәssiz-sәmirsiz yedik, sonra yenә mәn davam etdim. Arada bir Bayandır Xanı küçücük

ölüm tutdu, uyquya getdi, mәn dә, Qılbaş da başımızı hәrә bir tәrәfә atıb elә Xan otağındaca

gözümüzün acısını çıxardıq. Bayandır Xanın ayılmasından bir an öncә Qılbaş mәni dümsüklәdi,

“dur” işarәti verdi, mәn mürgünü gözümdәn qovub yenidәn özümü danışığa hazır edәn zaman

gördüm ki, Bayandır Xan gözünü açdı vә heç nә demәdәn üzünü üzümә, gözünü gözümә zillәdi,

bu bir işarәt idi, yәni “davam et”. Mәn dәxi davam edirdim. Belәcәnә üç gün üç gecә keçdi. Bu

müddәtә bir dәfә dә olsun Xan hәyәtindә ürәyi niyarançılıq çәkәn Salur Qazan yada düşmәdi,

Şirşәmsәddin dә, Uruz da, bütün digәr Xanın xidmәtinә gәlmәyin növbәtini gözlәyәnlәrin heç

biri. Heç kim yada düşmәdi. Üç gün vә üç gecә. Mәn Qorqud danışdım, Xanlar Xanı Bayandır

mәnim sözümә kәsildi, ünümә diqqәt etdi. Nә danışdım?! Nә üçün danışdım? Bәlkә heç bütün

bunları danışmamalı idim Bayandır Xana? Burasını bilmirәm. Bircә onu bilirәm ki, Qadir Tanrı

könlümә ilham verdi, danışdıqca boşaldım, boşaldıqca yumşaldım vә düz üç, gün üç gecәdәn

sonra, nәhayәt ki, yarımcan, yarımnәfәs az qala bayılaraq sözümә yum verdim, ağzımı

yumdum… (Abdulla 2004: 58).

Ib. Ve ben başladım anlatmaya. At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur. Ama her

ozanın dili değil. Ben Tanrının buyruğuyla ozan olmuşum. Bazen gaipten türlü haberler

268

verebildiğimi sanıyorum. Ne olacak, nasıl olacak? Bunları kimse bilemez. Ben bilirim. Başladım

ama ne başlamak!... Anlatmam tam üç gün üç gece sürdü. Tam üç gün üç gece Bayandır Han bir

kelime konuşmadı, bir kere olsun benim sözümü kesmedi, arada bir yemek geldi, sessiz sedasız

yedik, sonra yine devam ettim. Arada bir Bayındır Han’ı küçük ölüm tutuyordu, uyuyordu, ben

de, Kılbaş da başımızı rast gele bir yerlere koyup Han odasında kestiriyorduk. Bayındır Han’ın

uyanmasından biraz önce Kılbaş beni dürtüyor, “kalk” işareti veriyor, ben tam mahmurluğu atıp

yeniden anlatmaya hazırlandığım zaman Bayındır Han’ın da gözlerini açtığını görüyordum.

Hiçbir şey demeden yüzünü yüzüme, gözlerini gözlerime dikiyordu, bu bir işaretti, yani “devam

et” diyordu. Ben de devam ediyordum. Böylece üç gün üç gece geçti. Bu müddet zarfında bir

defa da olsun Han avlusunda huzursuz bekleyen Salur Kazan aklımıza gelmedi. Ne Şir

Şemseddin, ne Uruz, ne de Han’ın hizmetine gelmek için sıra bekleyenlerin hiç biri… Hiç kimse

aklımıza gelmedi. Üç gün üç gece ben konuştum, Hanlar Hanı Bayındır Han kulak verdi, benim

sözlerimi dinledi. Ne konuştum? Neden konuştum? Belki de bunları hiç anlatmamalıydım

Bayındır Han’a? Burasını bilemiyorum. Sadece Kadir Tanrının gönlüme ilham verdiğini,

anlattıkça rahatladığımı, rahatladıkça yumuşadığımı biliyorum. Tam üç gün üç gece sonra nihayet

yarı canlı halde, neredeyse bayılmak üzereyken sözlerime son verdim, ağzımı

kapattım…(Abdulla 2006a: 62-63).

Yuxarıda “Yarımçıq әlyazma” romanının Azәrbaycan türkcәsindәki qaynaq vә Türkiyә

türkcәsindәki hәdәf mәtnlәrindәn eyni bir parça gәtirilir. Mәtn parçasında әn qәdim köçәri türk

mәdәniyyәti vә sonrakı oturaq türk-islam sivilizasiyası әnәnәlәrini әlaqәlәndirәn konseptual

komponentlәrdәn biri ifadә olunur. Hәmin konseptual komponent vә ya qavram isә bütövlükdә

oğuz türklәrinin “böyüyә hörmәt, kiçiyә mәhәbbәt” hәyat vә davranış tәrzinin müәllif reallığı

olaraq әks olunmasından ibarәtdir. Burada Dәdә Qorqudun Bayanadır Xanın hüzurunda oğuz

türklәrinnin davranışlarına dair söylәdiyi uzun hekayәsindәn bir parça verilir. Sözügedәn hekayә

ayrılıqda milli şüura, bütövlükdә isә türkün hәyat-tәfәkkür tәrzinә çevrilәn konseptual dәrk etmә

әsnasında nәql edilir. Sözügedәn konseptual nәql etmә әsnası hәm sözlü, hәm dә sözsüz olaraq

semiotik sәciyyәli dil vә özәl mәtn işarәlәri ilә gerçәklәşdirilir. Mәtndә Qılbaş Dәdә Qorqudu

dümsüklәyәrәk onu Oğuzlara mәxsus olan “ölüm yuxusu”ndan (Seçdirmә bizimdir- M.M.)

oyadır. “Ölüm yuxusu” burada oğuz türklәrinә mәxsus olan semiotik bir özәl mәtn qurucu

işarәdir.

Bayandır xan üzünü Dәdә Qorqudun üzünә vә gözünü dә onun gözünә zillәmәklә

Qorqudun söhbәti davam etdirmәsini istәyir. Bu hәrәkәtlәr isә sözsüz, yәni şifahi olaraq

gerçәklәşәn semiotik-verbal dil işarәlәridir. Konseptual mәzmunlu digәr bütün yazılı vә şifahi

amillәr qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә eyni quruluşlu sadә vә mürәkkәb cümlә növlәri ilә ifadә

edilir. Mәsәlәn:

ıa. Azerb: At ayağı yel kimi olursa, ozan dili dәxi çevik olur.

ıb. Türk: At ayağı yel gibi olursa ozan dili de çevik olur.

ııa. Azerb. Mәn isә Tanrının buyruğu ilә ozanam.

ııb. Türk. Ben Tanrının buyruğuyla ozan olmuşum.

ıııa. Azerb. Hәrdәn mәnә elә gәlir ki, mәn qayibdәn dәxi dürlü xәbәrlәr söylәyә bilәrәm.

ıııb. Türk. Bazen gaipten türlü haberler verebildiğimi sanıyorum.

Yuxarıda gәtirilәn örnәklәrdәn sadәcә üçüncüsü qaynaq vә hәdәf mәtnlәrdә işlәnilәrkәn

bir-birindәn fәrqlilik göstәrir. Sözügedәn örnәk qaynaq mәtndә subordinativ-obyekt mәnalı

mürәkkәb cümlә, hәdәf mәtndә isә sadә geniş cümlә ilә ifadә olunur. Eyni mәzmun vә ya konkret

bir mәtlәb Azәrbaycan türkcәsindә çox zaman mürәkkәb cümlәlәrlә, Türkiyә türkcәsindә isә

tәrkibli sadә geniş cümlәlәrlә söylәnilir. Sözügedәn dil-nitq hadisәsi digәr türk әdәbi dillәrindә

dә geniş yayılmış әsas sintaktik fәrqliliklәrdәndir. Hәmin fәrqliliklәrdәn tәşkil olunan sintaktik

269

özәllik müxtәlif situativ vә dinamik durumların eyniliyinin ifadәsinә söykәnir. Ümumtürk

metatekstinin vә ya diskursiv mәtnlәrinin tarixi vә müasir sәciyyәli dil-danışıq ortamları sadә vә

mürәkkәb cümlәlәrin qrammatik-semantik üzvlәnmәsi, sadә vә mürәkkәb quruluşlu sintaktik

bütövlәrin komponentlәrinin funksional aktuallaşmsı ilә ifadә olunur. Belә bir ierarxik-

aqqilütinativ sәciyyәli çoxmәrhәlәli mәtnlәşmә Azәrbaycan bәdii mәtnlәrinin dә başlıca üslubi-

sintaktik özәlliklәrindәn birini tәşkil edir. Bununla bәrabәr, sözügedәn qaynaq vә hәdәf

mәtnlәrdә digәr müxtәlif dil fәrqliliklәri vә üslubi-morfoloji, -sintaktik vә -frazeoloji variantların

işlәnildiyinә dә tәsadüf edilir. Mәsәlәn:

Fәrqliliklәr; Azәrb: Mәn isә bilәrәm. Türk: Ben bilirim.

Göründüyü kimi, eyni bir örnәkdә yer tutan bil- feli qaynaq mәtndә qeyri-müәyyәn

gәlәcәk zamanda, hәdәf mәtndә isә geniş zamanda işlәnilir. Çünki, Azәrbaycan türkcәsindә geniş

zaman qavramı Türkiyә türkcәsindә olduğu kimi, özünә mәxsus qrammatik göstәrici (şәkilçi) ilә

qrammatiklәşmәmişdir. Hәmin qavram yerinә görә hәm qeyri-müәyyәn gәlәcәk zaman, hәm dә

indiki zaman morfoloji әlamәti ilә ifadә edilir. Vә belә bir dil-danışıq fәrqliliyi sözügedәn әdәbi

dillәrin üslubi-qrammatik kontekstlәrinә görә müәyyәnlşdirilir. Bununla bәrabәr, qaynaq mәtndә

işlәnilәn ‘yada düşmәk’(xatırlamaq), gözünün acısını çıxarmaq vә ya almaq (kestirmek’

frazeoloji ifadәlәri isә sadәcә Azәrbaycan türkcәsindә işlәnilir. Vә onlar interospektiv aspektdә

üslubi-frazeoloji variantlar olaraq qiymәtlәndirilә bilәn dil-danışıq vahidlәridir.

Variantlar: Azәrb. Ağzını yummak; Türk. Çenesini kapatmak

Yuxarıda göstәrilәn frazeoloji ifadәnin Azәrbaycan türkcәsindә vә Türkiyә türkcәsindә

işlәnilәn variantlarının etimologiyası fәrqli üslubi-linqvistik açıqlamalarla müәyyәnlәşdirilә bilәr.

Birincisi türk mәnşәli olub, göründüyü kimi, Dәdә Qorqud mәtnindә dә işlәnilir. İkincisi isә

birincisi ilә hәr nә qәdәr yerinә yetirilәn işin eyniliyinә görә bir-birinә bәnzәsә dә, Hind-Avropa

dillәrindәn semantik olaraq çevrilmiş kalkadan (Müq. Et: İng. Shut up; Rusça. Zakroy rot) başqa

bir şey deyildir. Türk-islam mәdәniyyәtinә görә ölәn bir insanın son dәfә olaraq gözlәri vә

çәnәsi bağlanılır, ancaq yumulmur. Çünki bu fәaliyyәt önәmli bir hadisәnin semiotik mәtn

qurucu işarәsidir. Әgәr canlı bir insan hәqiqәtәn susdurulmaq istәnilirsә, onda onun ağzı

bağlanmalı (kapatılmalı) deyil, türkcәyә vә türk-islam mәdәniyyәtinә görә yumulmalıdır.

Göründüyü kimi, milli әdәbi dillәr semiotik işarәlәrin işlәnilmәsinә vә onların konkret dil-danışıq

işarәlәri ilә ifadәsinә görә hәm qohum olan, hәm dә qohum olmayan dillәrdәn fәrqlәnirlәr.

Belәliklә, sözügedәn frazeoloji ifadәnin Türkiyә türkcәsindә fәrqli bir şәkildә

işlәnilmәsi xarici dillәrin tәsiri olaraq da izah oluna bilәr. Buna görә dә kontrastiv-üslubi

xarakterli dil-danışıq hadisәsidir.

Yuxarıda gәtirilәn mәtn dastanın әsas qәhrәmanı Dәdә Qorqudun daxili nitqi olaraq

söylәnilir. Dәdә Qorqud “Dış Oğuz vә İç Oğuz”da olub-bitәnlәri “üç gün, üç gecә” içәrisindә

Bayandır Xana vә onun yanındakı digәr dastan qәhrәmanlarına nәql edir. Türk mifik

tәfәkküründә müәyyәn bir zaman hüdudunu şәrtli mәqamlarda ifadә edәn “üç gün, üç gecә”

folklorik ifadәsi sözügedәn mәtnin tәkrar olunan qurucu-altgöndәrimli üslubi komponenti olaraq

işlәnilir.

IIa. Karvan hayla-küylә yola düşmәyә artıq hazır idi. Hamı yığışıb hәrә öz yerindә

hәrәkәt әmrini gözlәyirdi. Bircә Karvanbaşının çadırı tәzәcә ağaran dan işığında yavaş-yavaş

qaralmağındaydı. Xacә İbrahim ağa bir daha әmәllicә yüklәnmiş dәvәlәrә, qatırlara, karvan boyu

öz yerini tutmuş sәbirli atlara, çadırın yanındakı böyük ocağın külünü eşәlәyib söndürәn vә onu

gözlәyәn üç nәfәr nökәrә ötәri nәzәr saldı, çadırın ağzında “öhö, öhö”lәyib boğazını arıtladı,

ehmalca başını әyib içәri keçdi:

-Qurbanın olum, sabahın xeyirli olsun, biz hazır.

270

Karvanbaşı artıq sәfәr geyimindә idi, bardaşını qurub hәlә dә isti yatağında fikrә gedib

oturmuşdu, Xacә İbrahim ağanın bu sözlәrini gözlәyirmiş kimi dәrhal ayağa qalxdı, әtәyini çırpıb

әziklәrini sәliqәyә saldı:

-Çox gözәl, çox pakizә. Yolçu yolda gәrәk, sәnin dә sabahın xeyirli olsun, çadırı de

söksünlәr (Abdulla 2006b: 25-26).

IIb. Kervan curcuna içinde yola çıkmaya artık hazırdı. Herkes toplanmış, hareket emrini

beklemekteydi. Yalnız Kervancıbaşı’nın çadırı yeniden parlamaya başlayan tan yeri ışıklarında

yavaş yavaş aydınlanıyordu. Hoca İbrahim Ağa, denkleri esaslı biçimde yerleştirilmiş olan

develeri, katırları, kervanın başından sonuna yerini almış olan atları, keza çadırın yanındaki

büyükçe ateşin külünü karıştırarak söndürmekte olan ve kendisini bekleyen üç uşağı gözden

geçirdi; çadırın girişinde “öhö, öhö” diye gırtlağını temizledi, yavaşca başını eğerek içeri girdi.

“Kurban olduğum hayırlı sabahlar, biz hazırız.”

Kervancıbaşı artık yolculuk giyisilerini kuşanmış, bağdaş kurarak, sıcaklığını hâlâ

korumakta olan yatağının üstünde düşünceli düşünceli oturmaktaydı. Hoca İbrahim Ağadan bu

sözlerini bekliyormuş gibi derhal ayağa kalktı, eteklerini silkip, buruşuklarını düzeltti:

“Çok iyi, çok güzel. Yolcu yolunda gerek, sana da iyi sabahlar, söyle çadırı da

çözsünler.” (Abdulla 2007: 21).

“Sehrbazlar dәrәsi” romanının qaynaq vә hәdәf mәtnlәrindәn gәtirilәn örnәklәrdә

qrammatik, leksik vә frazeoloji-üslubi sәciyyәli dil eyniliklәri vә fәrqliliklәri qarşılıqlı olaraq

geniş bir ölçüdә işlәnilir. Burada qәdim türk-islam mәdәniyyәtindә önәmli bir yer tutan karvan

qavramı, karvanla edilәn ticarәt vә onun bir nәqliyyat vasitәsi olaraq bәdii tәsviri çeşidli sözlü vә

sözsüz semiotik işarәlәrlә ifadә olunur. “Sehrbazlar dәrәsi, karvan vә karvanbaşı” kәlmәlәri

müәllifin bәdii qavramlar dünyasının sözlü mәtnqurucu vasitәlәri olaraq kitabın makromәtninin

başlangıc MSB-dәn etibarәn yayğın olaraq işlәnilir. Әlbәttә, sözügedәn makromәtndә sözsüz

semiotik işarәlәrin işlәnilmәsinә dә tәsadüf edilir. Mәsәlәn, yuxarıda gәtirilәn mikromәtndә Xacә

İbrahim Ağa Karvabaşının çadırına girәrkәn “öhö-öhö” edir. Bu, Karvanbaşını xәbәrdar etmәk

üçün verilәn sözsüz semiotik işarәdir. Bütün bunlarla bәrabәr, şәkilcә eyni, mәnaca fәrqliliklәri

olan sözlәrin işlәnilmәsinә dә sözügedәn mәtnlәrdә çox tәsadüf edilir. Bu isә bir-birinә әn yaxın

qohum olan әdәbi dillәrin bәdii mәtnlәrindә müxtәlif üslubi-sintaktik paralellәrin

müәyyәnlәşmәsinә vә onların daha geniş bir ölçüdә işlәnilmәsinә yol açır. Mәsәlәn:

Eyniliklәr: Bardaş qurmaq vә ya bağdaş kurmak;

Fәrqliliklәr: Hay-küy//curcuna; yığışmaq//toplaşmak; gözlemek//beklemek; boğazını

arıtlamak//gırtlağını temizlemek;

Variantlar: Yola düşmәk//yola çıkmak; sabahın xeyir//hayırlı sabahlar; әtәyini

çırpmak//eteğini silkmek;

Şәkilcә eyni, mәnaca fәrqliliklәri olan sözlәr:

Nökәr//uşak; qaralmaq//karalmak//kararmak.

Yuxarıda gәtirilәn mikromәtnin әsas qurucu komponenti tәkrar olunaraq işlәnilәn

“Karvan-Karvanbaşı” sözlәri vә bunlarla bir yerdә tәsәvvür edilәn “Dәvә Karvanı” leksik-üslubi

paralellәridir. Mikromәtni tәşkil edәn birinci sintaktik bütöv vә ya bütövlükdә makromәtn

“Karvan” sözü ilә başlayır. “Karvan” sözü burada öngöndәrimli leksik-sintaktik vahid olaraq da

qiymәtlәndirilә bilәr. Ondan sonrakı durumlarda isә “Karvanbaşı, karvan, Karvanbaşı”

şәkillәrindә tәkrar olunaraq işlәnilәn eyniköklü leksik vahidlәr artıq altgöndәrimli mәtn

komponentlәri olaraq özünü göstәrir. Sözügedәn leksik vahidlәr vә ya sintaktik-linqvistik

paralellәr әslindә romanın vә ya bütün makromәtnin dә ön-, alt- vә eşgöndәrimli-ülubi qurucu

kompenetlәrindәndir. Onlar romanda әks olunan mifik dünyanın konseptual vә bәlli bir ölçüdә dә

linqvopoetik sәciyyәli ifadә vasitәlәrindәndir. “Karvan qavramı” vә bunu ifadә edәn “karvan”

271

leksik vahidi türk-islam dünyasının milli-mәnәvi hәyatının vә yaşam tәrzinin әn yayğın şifahi

ifadә vasitәlәrindәn biri olaraq ümumtürk dilindә çox geniş yayılmışdır. Mәsәlәn, “İt hürәr,

kavran keçәr” ifadәsindә “karvan” sözünün sözügedәn frazeologizmin qurucu komonenti olaraq

işlәnilmәsi dә bunu sübut edir.

3.3. Semiotika, semiologiya, semiosfera anlayışları vә bәdii mәtnin konseptual,

semiotik vә linqvistik tәhlili

“Semiotika” (yunan. Semeiotike ‘işarәlәr haqqında elm, tәlim’) vә ya “semiologiya”

(yunan. Sema ‘işarә, mәna’, logos ‘söz, elm, tәlim’) leksik vahidinin lüğәvi mәnası işarәlәr vә

işarә sistemlәrinin ümumi xüsusiyyәtlәri, quruluşu, işlәnilmәsi vә inkişafı haqqında elm

demәkdir. Semiotikada işarә adı altında informasiyanın hәr hansı maddi daşıyıcısı yerindә

işlәnilәn konkret bir amil vә ya faktor başa düşülür. Bu, ayrı-ayrılıqda barmaq vә ya ayaq izi, bir

ocağın tütsüsü, qara bulud, bayraq vә s. ola bilәr. Sözügedәn işarәlәr müәyyәn kollektivdә vә ya

cәmiyyәtdә bәlli bir informasiyanın ifadә edilmәsi şәrtilә işlәnilir. Dil işarәlәrinin sözügedәn

bariz nümunәlәrindәn biri olaraq müstәqil mәnalı sözlәr vә ya leksik vahidlәr göstәrilә bilәr

(Стариченок 2008: 540).

Semiotikanın ümumi obyektlәri vә konkret predmetlәri gündәlik yaşanılan hәyatın,

elmin vә incәsәnәtin bütün sahәlәrindә özünü göstәrir. Dildә, riyaziyyatda, bәdii әdәbiyyatda,

әdәbiyyata aid olan ayrı-ayrı әsәrlәrdә, arxitekturada, mәnzillәrin dizayn olunmasında, ailәnin

tәşkilindә, bitkilәrin hәyatında, heyvanların ünsiyyәtindә vә s. semiotikanın özünü hәr yerdә

bilvasitә olaraq göstәrәn predmetlәri informasiya daşıyan çox böyük bir sistem tәşkil edir. Belә

bir sistemin elementar nüvәsi isә ayrılıqda işarәlәr, bütölükdә isә onların yaratdığı işarә

sistemlәrindәn ibarәtdir. Belә sistemlәr harada olursa olsun, istәr cәmiyyәtdә vә tәbiәtdә, istәrsә

dә insan orqanizmindә, tәfәkküründә, bütün hallarda semiotikanın predmeti olaraq özünü

göstәrir. Bütün bu böyük sistemi tәşkil edәn isә bütövlükdә inosfera vә intertekst vә ya

informasiya dünyasıdır. Necә ki bәzәn biz öz-özümüzә deyirik: “Biz informasiya dünyasında

yaşayırıq” vә ya “Biz işarәlәr dünyasında yaşayırıq.” Әslindә isә biz bu gün artıq informasiyanın

vә işarәlәrin bu vә ya digәr şәkildә gerçәklәşәn vә gerçәklәşdirilәn seçimi dünyasında yaşayırıq.

Sözügedәn dünya isә semiotika vә ya semiolgiyada bir-birindәn müәyyәn özәlliklәri ilә ayrılan

“sintaktika, semantika vә praqmatika” aspektlәrindә tәdqiq olunur (Cтeпaнoв 2001: 5-42).

Semiotika ayrıca bir elm sahәsi vә istiqamәti kimi XIX yüzilin sonu, XX yüzilnin

әvvәllәrindә meydana çıxmışdır. Yeni tarixdә sözügedәn elmin qurucuları Amerikan filosofu vә

mәntiqçisi Çarlz Senders Pirs (1839) vә İsveçrә dilçisi Ferdinant de Sössür (1857-1913)

olmuşdur. Belә hesab edirlәr ki, “semiotika” terminini mәhz Ç. Pirs yaratmışdır. Ancaq

sözügedәn termin Ç. Pirsdәn çox-çox öncә ilk dәfә olaraq J. Lok tәrәfindәn daha XVII yüzilin

sonlarında işlәnilmişdir. J. Lok “İnsan dәrrakәsi haqqında tәcrübә” adlı әsәrindә hәmin termindәn

istifadә etmişdir. Bundan başqa, hәlә tarixin qәdim vә orta dövrlәrindә fәlsәfә, tәbiәt vә idrak

nәzәriyyәsi ilә mәşğul olan çox böyük alimlәr olmuşdur. Bu alimlәr işarәlәrә, işarәlәnәnlәrә,

hadisәlәrә, şәxsiyyәtlәrә, bütün olub-bitәnlәrә, әşyalara vә s. dair müxtәlif fәlsәfi, psixoloji,

mәntiqi vә poetik fikirlәr irәli sürmüşdür. Onların fikirlәri vә fәlsәfi әsәrlәri isә semiotika elminin

“pirsәqәdәrki mәrhәlәsi”ni tәşkil etmişdir (Veysәlli 2010: 59-64). Ferdinand de Sössür isә

sözügedәn yeni elmi “semiolgiya” termini ilә adlandırmışdır. Hәmin termin nәzәri dilçilikdә daha

geniş yayılmışdır.

Ç. Pirs önәmli semiotik anlayışları, daha doğrusu, işarә anlayışını, onun mәnasını, işarә

münasibәtlәrini vә s. xarakterizә etmәyә çalışmışdır. O, başa düşmüşdür ki, sözügedәn tәdqiqat

sahәsi ayrıca olaraq götürülәn bir elmin predmeti olmalıdır. Bu isә, onun da müәyyәnlәşdirdiyi

kimi, işarә proseslәrinin tәbiәti vә müxtәlif növlәri haqqındakı semiotika elmindәn başqa bir şey

272

ola bilmәzdi. Ç. Pirs semiotika elmi üçün işarәlәrin әsas tәsniflәndirmәsi işini aşağıdakı şәkildә

aparmışdır:1) İşarәlәr-ikonlar (icon) işarәlәnәn vә işarәlәyәnlәrin aralarındakı uyğun bağlılığı

tәsviri olaraq göstәrir; 2) İşarәlәr-indekslәr (index) zaman vә mәkanda yerlәşmәsinә görә bir-biri

ilә bağlı olan işarәlәnәn vә işarәlәyәnlәri ifadә edir; 3) İşarәlәr-simvollar (symol) sanki ilkin bir

sazişә әsasәn bәzi razılaşmalar çәrçivәsindә bir-biri ilә bağlı olan işarәlәnәn vә işarәlәyәnlәrә

işarә edir. Milli dillәr bu cür razılaşmaların bariz örnәklәridir (Abdullayev., Mәmmәdov.,

Musayev… 2012:294-298).

Ferdinand de Sössür isә semiologiyanı cәmiyyәt qavramı parametrlәri çәrçivәsindә

işarәlәrin hәyatını öyrәnәn bir elm sahәsi olaraq müәyyәnlәşdirmişdir. O, vurğulayır ki,

sözügedәn elm işarәlәrin nә oldğunu vә hansı qaydalarla idarә olunduğunu açıb bizә

göstәrmәlidir. Ç. Pirsdәn vә F. Sössürdәn sonra Amerikan alimi Çarlz Ulyam Morris Ç. Pirsin

ideyasını daha da inkişaf etdirәrәk semiotikanı sistemlәşdirmiş vә onu “sintaktika, semantika vә

praqmatika” olaraq üç şöbәyә ayırmışdır. O, 1938-ci ildә “İşarә nәzәriyyәsinin әsasları” adlı

kiçik bir kitab yayımlamışdır. Bu kitab o zamanlar yeni ortaya çıxan elmin qısa bir oçerki olaraq

sәciyyәlәndirilmişdir. Semiotikanın әsas problemlәrinin daha geniş bir şәkildә açıqlanması işi isә

onun 1946-cı ildә Nyu-Yorkda yayımlanan “İşarәlәr, dil vә davranış” adlı kitabında yerinә

yetirilmişdir. Semiotikanın müstәqil bir elm sahәsi olaraq hәm bütün parametrlәri vә arqumenlәri,

hәm dә yönüm vә yöntәmlәri ilә tanınması isә yaxın tarixi keçmişә tәsadüf etmişdir. 1995-ci ilin

avqust ayında Amerikanın Monderey şәhәrindә “Tәtbiqi semiotika vә süni intellekt” mәsәlәlәrini

müzakirә edәn bir simpozium keçirilmişdir. Sözügedәn simpoziumda semiotika hәm nәzәri, hәm

dә praktiki yönüm vә yöntәmlәriylә elm alәmindә müstәqil bir elm sahәsi olaraq qәbul edilmişdir

(Поспелов 1996).

Yuxarıda göstәrildiyi kimi, semiotika elmindә işarә vә işarә sistemlәrinin araşdırılması

vә öyrәnilmәsi üç әsas aspektә ayrılır: 1) Sintaksis vә ya sintaktikada hәr hansı yerinә yetirilәn vә

ya konkret şәkildә edilәn uyğun bir açıqlanmaya qeyd-şәrtsiz olaraq aid olan işarә sistemlәrinin

daxili özәlliklәrindәn bәhs edilir. Bu bölmәdә hәm mәtnin morfologiyası, kompozisiyası vә

sintaksisi, hәm dә bunlara bağlı olaraq nitq prosesindә işlәnilәn işarәlәr arasındakı әlaqәlәr

müәyyәnlәşdirilir; 2) Semantika işarәnin işarәlәnәnә vә ya “dünyanın statik xәritәsi” ndә yer

tutan hәr cür әşyayi-dәlilә münasibәtini vә bütövlükdә işarәlәnәnlә işarәlәyәnin әlaqәlәrini

işıqlandırır. Semiotikanın sözügedәn sahәsindә tәdqiq edilәn әsas predmet vә ya obyekt

bildirilәnlәrin vә işarәlәrin açıqlanması vә ya fikrin ifadә vasitәsi olan işarә sistemlәrinin

öyrәnilmәsidir; 3) Praqmatikada işarәnin adresatla әlaqәsi vә açıqlanma problemlәri tәdqiqata

cәlb olunur: danışan vә dinlәyәn vә ya adresant vә adresat arasındakı әlaqәlәr öyrәnilir. Bir sözlә,

semiotikanın sözügedәn bölmәsindә işarә sistemlәri vә onlardan istifadә edәnlәrin arasındakı

münasibәtlәr öyrәnilir (Cтeпaнoв 2001:5-42). XX yüzilin axırlarında semiotika elminin

inkişafında yeni bir mәrhәlә başlamışdır. Y. M. Lotmanın vә müasirlәrinin әsәrlәrindә semiotika

elminә aid yeni anlayışlar, mәsәlәn “semiozis” termin-anlayışı vә onların da müxtәlif

kateqoriyaları müәyyәnlәşdirilmişdir. Y. M. Lotmanın adı ilә bağlı olaraq semiotika elmindә

böyük bir mәktәb yaranmışdır. Bundan daha öncә, XX yüzilin әvvәlәrindәn etibarәn isә elmin vә

texnikanın inkişafına, canlı dünyanın doğal zәnginliklәrinin müәyyәnlәşdirilmәsinә bağlı olaraq

elmşünaslıqda “neosfera, biosfera” kimi anlayışlar ortaya çıxmışdır. İşarә, mәna vә anlam

anlayışları isә yüzilin sonlarına doğru bütövlükdә “semiosfera” termini ilә ifadә olunmağa

başlamışdır. Bu termini Y. M. Lotman “neosfera vә biosfera” terminlәri ilә müqayisәdә

yaratmışdır (Лотман 1984). Semiozis (yunan. sema ‘işarә’) işarә prosesi demәkdir vә işarәlәrin yaratma, qurma,

hәrәkәt vә açıqlama özәlliklәrini ehtiva edir. Sözügedәn yaratma, qurma vә hәrәkәtlәrin baş

273

vermәsi prosesindә isә işarәnin işarәlәnәnlә işarәlәyәn arasındakı uyğunluğu qurulmuş olur. Bu

termin müvafiq semiotik әdәbiyyatda tez-tez kommunikasiya anlayışının vә ya sözünün sinonimi

kimi dә işlәdilir. Semiosfera (yunan. sema ‘işarә’, sphaira ‘şar’) isә işarәlәrin qlobal sahәsi vә

әhatә dairәsi, mәkan vә zamanda mövcud olan işarәlәri vә dil әlaqәlәrinin bütününü ehtiva edәn

semiotik mәkandır. Semiosfera anlayışını semiotik kulturologiyada ilk dәfә olaraq Y. M. Lotman

işlәtmiş vә elmi әdәbiyyata bir termin olaraq o gәtirmişdir. Semiosfera öz obyektinә vә

mahiyyәtinә görә mәdәniyyәt kimidir. O, hәr şeydәn öncә, verici (adresant) vә alıcının (adresat)

әvvәlki kulturoloji tәcrübәsindәn vә eyni zamanda informasiya kanalından asılı olan zәruri dil

kommunikasiyalarının zәminini tәşkil edir. Semiosferanın bütün elementlәri münasibәt

formullarının bir-biri ilә davamlı olaraq transformasiya olunduğu dinamik bir durumda yerlәşir (Стариченок 2008: 539-540).

İndi semiotika elmi getdikcә daha geniş yayılır vә inkişaf edir. Bu elm insan beyninә xas

olan gerçәkliyin vә ya substansiyanın quruluşunu öyrәnir. Buna görә dә ayrıca bir tәhlil üsulu vә

ya bir elmi metod kimi dә xarakterizә oluna bilәr. Belә bir analiz bizi әhatә edәn әtraf mühitin,

obyektiv vә subyektiv gerçәkliyin vә insan tәrәfindәn yaradılan obyektlәrin vә predmetlәrin

qavranılması ilә dә bağlantılıdır. Semiotika müxtәlif tәbiәtli obyektlәrin universal bir analizi

olaraq sәciyyәlәndirilir. Burada vahid bir tәhlil üsulu ilә gerçәkliyin vә obyektlәrin quruluşunun

ümumi vә xüsusi cәhәtlәri daha dәqiq bir şәkildә müәyyәnlәşdirilir (Почепцов 2002).

2000-ci illәrdәn etibarәn semiotikaya dair yayımlanan araşdırmalar, monoqrafiyalar,

dәrs kitabları vә vәsaitlәri, mәcmuәlәr vә dәrgilәrin sayı getdikcә çoxalmaqdadır. Bu әsәrlәrdә;

semiotik işarәlәr, işarә sistemlәri vә semiotik fәaliyyәt haqqında geniş mәlumat verilir. Sözlü vә

sözsüz vә ya şifahi semiotikanın özәlliklәri göstәrilir. Dil vә әdәbiyyat sahәlәri filologiyada

semiotik baxımdan yenidәn öyrәnilir vә uyğun dil-әdәbiyyat araşdırmalarının bir-birinә çox

yaxınlaşdığı vә çox vaxt da bir-biri ilә qarışdığı tәsbit edilir (Семиотика 2001; Соломник 2004;

Крейдлин 2004). Sözügedәn dövrdә uyğun sahәyә aid yayımlanmış dәrs vәsaitlәri vә

kitablarında isә semiotikanın humanitar elmlәr içәrisindәki yeri, onun әsas anlayışları vә

terminlәri, semiotik analizin metodik vә mtodoloji prinsiplәri göstәrilir. İşarәnin hәyatı, işarә vә

mәna, işarә vә onun özәlliklәri, işarә vә mәtn vә s. kimi mәsәlәlәr dә öz geniş izahını tapır.

Semiotikanın yeni elmi-praktik istiqamәtlәrindәn, insan-kompüter әlaqәlәrindәn, koqnitiv

proseslәrdәn vә süni intellektdәn dә hәmin kitablarda çox geniş bәhs olunur (Агеев 2004; Кнабе

2004; Никитина 2006). 2000-ci illәrdә semiotikaya dair yazılmış әsәrlәr içәrisindә F.

Veysәllinin Azәrbaycan dilindә qәlәmә aldığı yuxarıda göstәrilәn kitabı xüsusi bir yer tutur.

Sözügedәn kitab ali mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti olaraq yazılmış vә “Struktur dilçiliyin әsasları”

(morfemika vә sintaqmatika, semantika vә praqmatika) adlı “Studia Philologica” kitab seriyasının

sonuncu әsәridir (Veysәlli 2005; 2008; 2009). Bu әsәrdә “ünsiyyәtin modeli, semiotika vә

semiologiya” anlayışları açıqlanmış, semiotika elminin tarixinә çox geniş bir ekskursiya

edilmişdir. F. Veysәllinin kitabında semiotik sistemlәr, işarә sistemlәri vә onların tiplәri, dil

işarәlәrinin praqmatik vә sintaqmatik özәlliklәri yeri gәldikcә Azәrbaycan dili materialları ilә dә

göstәrilmişdir. Bununla da F. Veysәlli әslindә sözügedәn ümumi dilçilik mәsәlәlәrini

türkologiyanın mövzusuna çevirmişdir.

Dil vә әdәbiyyata dair yazılmış hәr cür araşdırmaları 2000-ci illәrdә aparılan semiotik

analiz baxımından dәyәrlәndirdikdә onların hamısının әsas parametrlәrinin kәsişdiyi nöqtә әdәbi-

bәdii mәtnlәr olur. Tәbii ki, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, mәtn çox geniş bir anlayışdır. Çünki

hәr hansı bir işarәlәr sistemi yalnız bütün bir mәna ifadә etdikdә vә konkret olaraq gerçәklәşәn

struktur-semantik bağlılığa malik olduqda, bir mәtn ola bilir. Bu baxımdan şәkil, cәdvәllәr, not,

ritual, kino vә s. dә ayrı-ayrı mәtnlәrdir. Amma әdәbi-bәdii mәtn, özәlliklә dә bәdii mәtn hәm

274

özәl mәtn vә müstәqil mәnalı dil işarәlәri, hәm dә müәllif “avtosemantiklik”i ilә gerçәklәşir.

Buna görә dә bәdii mәtn әdәbiyyatşünaslıqda vә linqvistikada hәmişә geniş auralı filoloji

tәdqiqat obyekti olmuşdur.

Belәliklә, sadәcә gerçәk hәyatın vә ümumiyyәtlә bizi әhatә edәn subyektiv

psixologiyanın vә obyektiv gerçәkliyin bәdii әsәrdә necә әks olunduğunun öyrәnilmәsi artıq

2000-ci illәr filologiyasında bir problematika olmaqdan çıxmışdır. Bu gün bәdii mәtnin formal-

semantik quruluşuna dair öyrәnilәn әsas koqnitiv-konseptual problematika yazıçı dünyasını tәşkil

edәn qavramların vә buna uyğun oaraq da bәdii mәtndә tәqdim edilәn müәllif reallığının

müәyynlşdirilmәsindәn ibarәtdir. Yazıçı reallığının bәdii mәtnlәrdәki ifadәsinin detallarının işarә

sistemlәri vә proseslәrinә görә göstәrilmәsi sözügedәn problematikanın öyrәnilmәsinin elmi

tәrәflәrindәn biridir. Hәmin problematikanın bәdii mәtnlәrin gerçәklәşmәsi әsnasına görә praktik

olaraq müәyyәnlәşdirilәn özәl mәtn işarәlәri vә ya problemlәri isә daha çoxdur. Vә mәtn

linqvistikasına görә ayrı-ayrı tәsvir olunaraq öyrәnilә bilәn dil özәlliklәri dә vardır. Bütün

bunlar bәdii mәtnin әdәbi-linqvistik öyrәnilmәsi prosesindә açıqlanır.

Belәliklә, yazıçı reallığı ifadәsi koqnitiv-konseptual olaraq göstәrildikdә vә bәdii mәtnin

әdәbi-linqvistik tәhlili semiosferada konkret semiozislәrә görә aparıldıqda sözügedәn

promlematikaya dair problemlәrin hәlli dә mümkün ola bilәr.

3.3.1. Bәdii mәtnin ümumi vә xüsusi özәlliklәri

Çağdaş filologiyada bu gün artıq bәdii mәtnin yaradıcı vә intellektual olaraq

qavranılması vә onun digәr mәtnlәrә münasibәtdә yozumu prinsiplәri müәyyәnlәşdirilir. Hәr

hansı bir mәtn yalnız mәtnlәrarası (intertekstual) kontekstdә vә ya daha böyük mәtndә

(metatekstdә) digәr bir mәtnә görә var ola bilmә özәlliklәri ilә seçilir. Eyni zamanda daha böyük

mәtn dә mәtndә vә ya “metatekst tekstdә” (Seçdirmә bizimdir- M. M.) özünü göstәrir. Bir sözlә,

kontekst mәtnә vә ya mәtn dә parçalanaraq kontekstә çevrilir. Bütün bunlar mәtnin ümumi

özәlliklәridir vә hәr yönüylә әdәbi-linqvistik tәdqiqata cәlb olunur.

İnformasiyavericilikdә ilk öncә mәtnin әsas mәnası vә ya anlamı bәşәri vә milli şüur

sәviyyәlәrinә görә dәrk edilir. Daha sonra isә hәr hansı bir әdәbi-bәdii mәtndә müәllifin verdiyi

konkret bilgilәr vә ümumilәşdirilmiş biliklәr mәnaları vә müxtәlif anlamları ilә hafizәdә vә milli

şüurda qruplandırılaraq yenidәn işlәnilir. Bunlar tәfәkkürdә konkret fikirlәr vә ya düşüncәlәr

olaraq hazır hala gәtirilir vә öz oxucularına ötürülür. Çünki hәr hansı bir mәtnin iki әsas

funksiyası vә ya özünәmәxsus özәlliklәri vardır. Bunlar uyğun bir anlamın ötürülmәsi vә mәtndә

yeni fikir vә ya fikirlәrin ifadә edilmәsindәn ibarәtdir (Словарь литературоведческих терминов

2011). Әks halda mәtn anlamsız olar vә yeni olaraq hәr hansı bir fikri ifadә etmәkdәn dә mәhrum

qalar. Belә mәtnlәr isә әslindә әdәbi-linqvistik özәlliklәri ilә seçilmәyәn adi “söz yığını”ndan

başqa bir şey olmaz.

Bәdii mәtn XX yüzil boyunca humanitar tәdqiqatçıların әsas tәdqiqat obyektlәrindәn biri

olmuşdur. Sözügedәn tәdqiqat әsnasında bәdii mәtnin digәr ümumi vә xüsusi sәciyyәli özәlliklәri

vә ya fәlsәfi, ontoloji, tipoloji, psixoloji, әdәbi vә linqvistik-filoloji yönüm vә yöntәmlәri

hәrtәrәfli olaraq işıqlandırılmışdır. İlkin tәdqiqat mәrhәlәsindә bәdii mәtnin formal-semantik

baxımdan öyrәnilmәsinә әn çox aşağıdakı konkret mәsәlәlәr cәlb olunmuşdur:

-Bәdii mәtn vә bәdii olmayan mәtn;

-Mәtnin әdәbi vә linqvistik yönümdәn dәyәrlәndirilmәsi;

-Nәsr vә nәzm;

-Mәtn vә müәllif;

-Mәtn vә dil;

-Mәtn vә dünya;

275

Mәtn vә mәtnlәr;

Mәtn tarixdә vә mәtn tarix xaricindә vә s. (Рeвзинa 1998: 301).

3.3.2. Bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri

Çağdaş dilçilikdә artıq sadәcә dil işarәlәri, işarәlәr sistemi, onların söylәmdәki vә

diskursdakı tәkrarının mәtnin әsas adekvat әlamәtlәri olaraq öyrәnilmәsi işi qәnaәtbәxş hesab

oluna bilmәz. Çünki әdәbi-bәdii mәtni ayrıca bir fenomen olaraq tәşkil edәn vә müәyyәn

konseptual vә kateqorial әlamәtlәri ilә seçilәn ayrıca bir “özünәmәxsus işarәlәr sistemi”

(Seçdirmә bizimdir- M.M.) vә ya vahidlәri dә vardır. Onlar, hәr şeydәn öncә, әdәbi-semiotik

mahiyyәtli mәtnqurucu vasitәlәr olaraq öyrәnilir (Словарь литературоведческих терминов

2011). Bu isә o demәkdir ki, bir әdәbi-bәdii mәtn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn,

leksemlәrdәn, frazemlәrdәn, söz birlәşmәlәrindәn vә cümlәlәrdәn ibarәt deyildir. Vә ya әdәbi-

bәdii mәtn bütün bunların birlәşmәsindәn ibarәt olan bir “söz yığını vә ya monoton cümlәlәr

birlәşmәsi” olaraq da öyrәnilә bilmәz.

Әgәr mәtnin sadәcә yuxarıda göstәrilәnlәrdәn ibarәt olduğu düşünülsәydi, o zaman onun

komponentlәrinin morfoloji, leksik vә sintaktik tәhlilinin nәticәlәndirilmәsi ilә mәtn dilçiliyinә

dair bütün mövcud problemlәr dә hәll edilmiş olardı. Ancaq mәtn dilçiliyi vә nәzәriyyәsi mәhz

ona görә ortaya çıxmışdır ki, onların da özünәmәxsus bir tәdqiqat obyekti vardır. Daha doğrusu,

dil vahidlәrinin әnәnәvi olaraq fәrqlәndirilәn özәlliklәrindәn hәrәkәtlә nә sözügedәn linqvistik

elmin, nә dә ümumi mәtn nәzәriyyәsinin elmi vә praktik tәlәblәrinә bütövlükdә cavab verilә

bilmәz.

Mәtn, hәr şeydәn öncә, kommunikativ vә informativ bir vahid olaraq sadәcә ona mәxsus

olan özәl işarәlәrlә qurulur. Bunlar ifadә planına görә yuxarıda göstәrilәn bildiyimiz dil işarәlәri

ilә uyğun gәlir. Ancaq sözügedәn hәr iki işarә sisteminin mәtndәki mәnası vә funksiyası elә hәr

hansı bir әdәbi-bәdii mәtndәcә mәzmun planına görә bir-birindәn prinsipial olaraq ayrılır. Bәdii

mәtni formal-semantik baxımdan formalaşdıran özәl işarәlәr digәr hәr cür mәtn işarәlәrindәn dә

fәrqlәnir. Bunlar mümkün olduğu qәdәr bәdii mәtnin açıqlığı, aydınlığı vә başa düşülmәsini vә

özәl yazıçı mövqeyini ehtiva edir. Hәmin özәlliklәr isә bir mәtnә aid olan “özünәmәxsus

anlaşılırlılıq” vә sadәcә hәr hansı bir mәtnin müәllifinә mәxsus olan mәzmun planı vә ya

“avtosemantiklik” (Seçdirmәlәr bizimdir- M.M.) olaraq da ifadә oluna bilәr.

Mәtn digәr dil işarәlәrindәn fәrqli olaraq, yuxarıda göstәrildiyi kimi, hәm

kommunikativ, hәm dә informativ bir mahiyyәt daşıyır. O, digәr dil vә nitq vahidlәrindәn

informasiyavericilikdә daşıdığı mәqsәdyönlü funksiya ilә bәrabәr, şifahi vә yazılı olaraq

gerçәklәşmә şәkillәrinә görә dә fәrqlәnir. Normal mәtndә hәr hansı bir konkret informasiya

verilir. Diskursiv ortamda hәr hansı bir konkret informasiyanın verilә vә özәlliklә dә müәyyәn bir

fikrin ifadә oluna bilmәsi bәdii mәtnin “özünәmәxsus anlaşılırlılığ”ı vә müәllifә aid olan

“avtosemantiklik”in paralel olaraq mövcud olması ilә şәrtlәnir. Sözügedәn mәtn özәlliklәrinin

ifadәsi isә özәl mәtn işarәlәrinin işlәnilmәsilә gerçәklәşir.

Qeyd olunmalıdır ki, filologiyada konkret tematik ifadәlәr yerindә özünü göstәrәn

başlıqların ayrı-ayrı diskursiv ortamlarda özәl mәtnqurucu işarәlәr yerindә işlәnilmәsi bәdii mәtn

yaradıcılığı materialları әsasında geniş araşdırılmaqdadır. Görkәmli rus yazıçılarından A. P.

Çexovun “Gecikmiş çiçәklәr”, M. A. Şoloxovun “Xal” vә V. M. Şukşinin “Yaşamaq yanğısı”

hekayәlәrnin başlıqları tematik vә semantik mәna-anlam yükünün ağırlığı baxımından diqqәt

çәkicidir. Sözügedәn әsәrlәrin vә bunlara oxşar digәr klassik vә müasir әsәrlәrin mәtnlәrinin

başlıqları ilә bәrabәr, formal-semantik quruluşu da bu gün rus dilçiliyindә geniş öyrәnilmәkdәdir

(Поповская 2006: 37-48; 130-156; 168-297). Ümumiyyәtlә, başlıqlar mәtnlәrdә ifadә edilәn

tarixi vә gündәlik hadisә vә gedişatların mühtәvasının bir әsas süjet xәttindә birlәşdirilmәsini

276

tәmin edәn çox önәmli mәtnqurucu özәl işarәlәrdәndir. Çünki onlar müәllif dünyası

qavramlarının açıqlanmasında bir özәk vә ya açar söz-ifadә olaraq özünü göstәrmәkdәdir.

Azәrbaycan әdәbiyyatında da mәtnqurucu özәl işarәlәr olaraq çox böyük uğurla işlәdilәn

hәm klassik, hәm dә müasir sәciyyәli bәdii әsәr başlıqları vardır. Bunlardan C.

Mәmmәdquluzadәnin “Poçt qutusu”, “İranda hürriyyәt”, “Quzu”, “Qurbanәli bәy” vә “Saqqallı

uşaq” hekayәlәrinin başlıqları göstәrilә bilәr. Ә. Haqverdiyevin “Bomba” hekayәsinin vә M.

Cәlalın “Bir gәncin manifesti”, İ. Şıxlının “Dәli kür”, Anarın “Beşmәrtәbәli evin altıncı

mәrtәbәsi” vә Elçinin “Mahmud vә Mәryәm” romanlarının başlıqları da çox uğurla seçilmişdir.

Yuxarıda göstәrilәn başlıqlar bәdii mәtnin tematik xarakterli mәna-anlam yükü

daşıyıcıları olaraq işlәnilmәsinә görә diqqәt çәkicidir. Yazıcı, alim vә publisist Kamal Abdullanın

2000-ci illәrdә yazdığı vә bir çox xarici dilә çevrilәrәk böyük uğurlar qazanan “Yarımçıq

әlyazma”, “Sehrbazlar dәrәsi” vә Unutmağa kimsә yox” romanları isә hәm mәtn başlıqları, hәm

dә konkret tarixi hadisәlәrin vә dini-mifoloji keçmişimizin fәrdilәşdirilmәsi vә türk-islam dünyası

coğrafiyasına dair qavramların orijinal bәdii açıqlanması vә yozumu olaraq sadәcә Azәrbaycan

әdәbiyyatında deyil, ümumtürk vә dünya әdәbiyyatında yeni bir әdәbi-bәdii vә elmi-publisistik

platforma yaratmaqdadır. O qәdәr ki, “Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanının tarixi-mәtnaltı motivlәri

vә Şah İsmayıl şәxsiyyәti әsasında yazılmış “Yarımçıq әlyazma” romanı Türkiyәdә Türkiyә

Türkcәsindә yayımlandıqdan sonra İstanbulda bir tәdqiqatçı-türkoloq bir yazısında “Kitabi-Dәdә

Qorqud” dastanlarının yeni әlyazmasının tapıldığını bildirmişdi.

Roman Türkiyәdә yayımlandıqdan sonra belә bir allüziyanın ortaya çıxması, hәr şeydәn

öncә, “Yarımçıq әlyazma” başlığının vә ya özәl mәtnqurucu işarәnin yazıçı tәrәfindәn çox uğurlu

seçiminә bağlıdır. Әslindә sözügedәn başlıq özü başlı-başına bir metatekst vә ya kontekstdir.

Yazıçı onu obrazlaşdırmışdır. Çünki hәmin başlıq romanın hәm başlanğıcını, hәm dә nәticәsini

ifadә edir. Yarımcıqlıq burada oxucunun qavrayışında bir semiozis yaradır vә bir tamamlanma

әsnasının başlanğıcını qoyur. Ümumiyyәtlә, qәdim әlyazma fenomeni tarixin müxtәlif

zamanlarında semiotik işarә sistemlәrinә görә gerçәklәşәn konkret hadisәlәri ilә böyük bir әdәbi-

tarixi vә linqvistik-tipoloji kontekst tәşkil edir. Yarımçıq, tamamlanmamış, yanlış, aydın vә açıq

olmayan qrafik işarәlәrlә, unudulmuş vә ya ölü bir dildә yazılmış әlyazma fenomeni isә semiotik

zaman vә mәkan çәrçivәsindә ayrıca bir qavram, yәni konsept ola bilmә özәlliyi ilә seçilir. Heç

dә tәsadüfi deyildir ki, Umberto Ekonun mәşhur “Qızılgülün adı” adlı әsәrinin süjet xәtti vә bәdii

mәtninin formal-semantik kompozisiyası da kilsәdә tapılan qәdim bir әlyazmasının oxunub

deşifrә olunması ilә bağlantılı olaraq qurulur (Лотман 1998: 650-669).

Kamal Abdullanın “Yarımçıq әlyazma” romanının başlığı hәm әsәrin ümumi süjet

xәttinin vә ayrı-ayrı fabulaların qurulmasında, hәm dә müәllif dünyası qavramlarının vә hәmin

qavramlara bağlı olaraq gerçәklәşәn Kamal Abdulla reallığının ifadә olunmasında çox önәmli bir

rol oynayır. Daha doğrusu, romanın mәtnindә Kamal Abdulla “avtosemantikası”na (Seçdirmә

bizimdir- M.M.) bağlı olaraq ifadә edilәn yeni bir mәtnaltı “Dәdә Qorqud dünyası” da sözügedәn

başlığın tarixi sәciyyәli mәtn vә ya metatekst kontekstindә gerçәklәşir. Bu yeni dünya isә

müәllifin özünün yaratdığı bir reallıqır. Vә ya mәtnaltı Dәdә Qorqud dünyası modelidir. Bu

reallıq-model әslindә “Biz Cavanşirlәr, Babәklәr, Koroğlular nәsliyik” patetikasını sarsıdır vә

bizi bir çox xüsusda “papağımızı qabağımıza qoyub” çox dәrindәn düşünmәyә vadar edir. Vә

bununla bağlı olaraq buna bәnzәr digәr mövcud patetik stereotiplәri dә qırıb-dağıdır. Oxucusunu

yeni bir semiosfera ortamına, semiotik mәkanın vә zamanın әnginliyinә götürür. Dastan

qәhrәmanlarının romanda yaradılan “mәnfi obrazları”nın әsәr çap olunduqdan sonra әdәbi

tәnqiddә çox geniş mübahisә doğurması da elә sözügedәn reallığın yeni vә fәrqli mәtnqurucu

işarәlәrlә ifadә olunmasına bağlı olaraq meydana çıxır. Başlıqlarla bәrabәr, çağdaş filoloji-

277

linqvistik tәdqiqatlarda bәdii mәtnin ilk cümlәsi vә paraqrafı vә mürәkkәb sinataktik bütövlәri dә

müәllif fikrini vә niyyәtini qabaqcadan ifadә edәn әsas mәtnqurucu işarәlәr kimi öyrәnilir.

Sözügedәn kontekstdә “metatekst, intertekstuallıq”, müxtәlif mәtnlәrdәn gәtirilәn

sitatlar, anaqrammalar vә s. isә dilçilikdә özәl bәdii mәtn qurucu işarәlәr olaraq tәsbit edilir

(Лукин 2011). Bu baxımdan Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” adlı romanı da süjet xәttinin

qurulması vә ümumi kompozisiyası, başlığı vә janrı kimi digәr özәl bәdii mәtnqurucu işarәlәri ilә

diqqәti cәlb edir. Yazıçının bu romanı bir qәdәr dini vә daha çox isә mifoloji-folklorik mәzmunlu

fәlsәfi-ibrәtamiz qissә-hekayә (pritça) janrında qәlәmә alınıb. Vә bu janrın konseptual vә әdәbi

imkanlarından sonuna qәdәr faydalanılıb. Ancaq romanda sakinlәri mәkanı vә zamanı idarә

etmәyә qadir olan Sehrbazlar Dәrәsi vә hәmin Dәrәdә baş verәn hadisәlәr haqqında nağılvarı bir

üslubla vә nağıl süjetinin “ümumi quruluş morfologiyası”na (Propp 1946) uyğun olaraq söz

açılır. Belә ki, romanda Karvanbaşının probleminin ortaya çıxması, onun problemi çözmәk üçün

Sehrbazlar dәrәsinә getmәsi, sehrbazlardan birini sarayına gәtirmәsi, atasının ruhunun

çağırılması, hәqiqәtin meydana çıxması vә Karvanbaşının dәhşәtli aqibәti kompozisiyası lap

nağıllarda olduğu kimi qurulur. Tәbii ki, Karvanbaşının dәhşәtli aqibәtindәn başqa. Nağıllarda

nәticә müsbәt olur, burada isә mәnfidir. Çünki aqibәt-nәticә artıq romanda nağıllardan fәrqli

olaraq pritça//qissә janr-tәhkiyәsinin tәlәblәrinә uyğun olaraq ifadә olunur.

3.3.2.1. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” romanının mәtninin konseptual-

linqvistik tәhlili

Romanın başlığı “Sehrbaslar Dәrәsi” söz birlәşmәsi vә ya mürәkkәb bir söz-adlandırma

ilә ifadә olunur. Başlıq leksik mәnasına görә adi adamlar tәrәfindәn bilinmәyәn vә ya özәl

mәtnqurucu işarә ilә ifadә edilәn әsrarәngiz bir alәmin mübhәm bir coğrafi-psixoloji anlayış

olaraq açıqlanmasına işarә edir. Qrammatik funksiyasına görә isә hәmin söz birlәşmәsi mürәkkәb

söz sәciyyәli bir leksik-sintaktik adlandırma anlamına gәlir. Sözügedәn söz birlәşmәsi vә ya

mürәkkәb söz-adlandırmanın hәr hansı bir qrammatik-sintaktik paraleli dildә işlәnilmә

genişliyinә vә ya adekvatlığına malik deyildir. Yәni biz “sehrbazların dәrәsi” vә ya “türkün

dünyası” (türk dünyası yerinә), “futbolun meydançası” (futbol meydançası yerinә), “gözәlliyin

salonu” (gözәllik salonu yerinә) demirik. Belәliklә, konkret bir dil-danışıq vahidi ilә әsrarәngiz

vә möcüzәli bir yazıçı dünyası vә ya reallığı dildә nisbәtәn yeni formalaşan leksik-sintaktik bir

adlandırma qәlibi ilә ifadә edilir. Bu, mәtnin konseptual mәzmunu ilә mәtnlinqvistik ifadәsi

arasındakı bağlantını göstәrәn dil vә mәtnqurucu özәl işarәlәrdәn birinin çox yerindә işlәnilmәsi

anlamına gәlir. Nәticәdә yazıçı sözügedәn başlıqla bәzi semiozislәrә vә ya mürәkkәb işarә

proseslәrinә türk-islam dünyası semiotik mәkanında özәl mәtnqurucu işarә özәlliyi qazandırmış

olur.

Romanın mәtnindә “Karvan, karvanbaşı, sarvan, xacә, dәrviş” kimi dilimizin daha çox

passiv lüğәt fondunda qorunub saxlanılan sözlәri işlәdilir. Hәmin sözlәr mәdәniyyәtimizin

önәmli faktorlarını vә milli-tarixi keçmişimizin bәzi unikal cizgilәrini ifadә edir. Burada әdәbi-

fәlsәfi mahiyyәtli vә struktural sәciyyәdәki özәl mәtnqurucu ifadәlәrlә ayrı-ayrı linqvistik

vahidlәrin mәtnyaratmadakı funksiyaları üst-üstә düşür. Bu isә Kamal Abdulla mәtni tәhlilinin

yeni semiotik vә konseptual yöntәmlәrlә aparılmasını şәrtlәndirәn әn mühüm amillәrdәn biridir.

Belәliklә, sözügedәn leksik-sintaktik vasitәlәr hәm sәrbәst sәciyyәli dil, hәm dә özәl

mәtnqurucu işarәlәr olaraq özünü göstәrir. Bunlarla bәrabәr, “Xacә İbrahim, Mәmmәdqulu,

Sәyyah” kimi xüsusi adlar da konseptual sәciyyәli mәna-anlam yüküylә fәrqlәnәn leksik

vahidlәrdir. Bunlar türk-islam dünyası semiotik mәkanında tarixi keçmişimizin çox özәl

hadisәlәrini hәm forma, hәm dә mәzmun planına görә ifadә edә bilәn semiotik işarәlәrdir. Dil vә

özәl mәtnqurucu işarәlәr burada çox geniş bir zaman mәrhәlәsindә sadәcә diaxronik deyil, hәm

278

dә panxronik vә ya dünyanın bütün dillәri üçün yaşanılan dini, psixoloji, fәlsәfi, milli vә mәnәvi

özәlliklәrә işarә edir. Bunlar çox vaxt hәmin kontekstdә interospektiv xarakterli milli mentalitetә

söykәnәn adәt vә әnәnәlәri daşıyanları da adlandırır.

Romanda yer tutan paraqrafları vә ya abzasları vә onları tәşkil edәn MSB-lәri yazıçı

әsәrin mifoloji-folklorik sәciyyәli tәhkiyә üslubuna uyğun olaraq işlәdir. Sözügedәn tәhkiyә isә

müәllif nitqi, personajların özgә nitqi vә dialoq şәklindә gerçәklәşdirdiklәri danışıqları ilә ifadә

olunur. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin bәdii mәtninin birinci paraqrafı әslindә

romanda ifadә edilәn müәllif fikrinin açıqlanmasında bir növ epiqraf sәciyyәli özәk (açar)

mikromәtn vә ya mәtnqurucu özәl işarә rolunu oynayır. Çünki elә başlanğıcda hәmin paraqrafın

anlaşılması mәtndә verilәn müәllif fikrinin oxucular tәrәfindәn dәrk edilmәsinә vә әsәrin başqa

xarici vә qohum dillәrә daha rahat tәrcümә olunmasına da yol açır. Öngöndәrimli vә konseptual

bir mәtnqurucu vasitә vә semiotik işarә olaraq.

Mikromәtndә yorğun bir karvan tәsvir edilir. Sehrbazlar dәrәsindәn keçәrәk yorğun

addımlarla, ahәstә-ahәstә mәnzil başına tәlәsәn qәmli-kәdәrli vә bir o qәdәr dә düşüncәli vә

sәssiz bir Karvan! Karvan qavramına türk-islam dünyasının “milli semiosferası”nda (Seçdirmә

bizimdir- M. M.) çox tәsadüf edilir. Sözügedәn qavram mürәkkәb bir dil vә digәr “әdәbiyat,

musiqi, rәsm, heykәl vә s. semiotik işarәlәr sistemlәrinin tәtbiq olunması faktlarıyla”(Erkman-

Akerson 2005:133-247) Şәrq kontekstindә çox geniş bir ifadә-açıqlanma rakursuna sahibdir. “İt

hürәr, karvan keçәr” atalar sözü vә C. Hacıbәyovun “Karvan” simfonik poeması mәhz hәmin

qavramın orijinal mәzmununu açıqlayan әsәrlәr olaraq dәyәrlәndirilә bilәr. Bu baxımdan Kamal

Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin metamәtni dә istisna deyildir.

Kamal Abdulla mәtnindәki sözügedәn mikromәtn dә yazıçı reallığının ifadә olunması

baxımından bir müstәqil özәl işarәlәr sistemi olaraq seçilir. Türk-islam dünyasında ayrılıqda bir

nәqliyyat, bütövlükdә isә bir mәdәniyyәt fenomeni olaraq özünü göstәrәn karvan qavramı keçmiş

dünyanın xatırlatılmasına söykәnәn özünәmәxsus bir әdәbi yaradıcılıq üslubu vә “zaman, mәkan

vә insanlar” qavramlarını eyni bir konseptual müstәvidә ifadә edәn mürәkkәb işarәlәr sistemi ilә

aşağıdakı mikromәtndә ifadә olunur:

1. “Az qala bir balaca dartınıb әlini atsaydı, toxunacaqdı. Karvanbaşı başının düz

üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun ulduzları yenә dә heyran-heyran seyr

elәmәyindә idi. Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı hәrә

bir yerdә özünә gecәlik yer elәyәn karvana nәzәrini saldı. Karvan lәhliyә-lәhliyә gecәnin

sәssizliyinә batırdı. Hәrdәn dörd bir tәrәfdә quru toprağa çöküb bir-birinә qısılmış dәvәlәrdәn

kövşәyәn, atlardan kişnәyәn olurdu, haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya qurd sәsi idi qәrib-

qәrib gәlib dürtürdü özünü adamın qulaqlarına. Başqa bir sәs yoxuydu bu mәşum sakitliyi

pozaydı. Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatır-çatır yanıb

közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz

qalmışdı, atlar, qatırlar da ki… Qәrәz gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir

karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…(Abdulla 2006: 9-10).

1.1. Birinci MSB: “Az qala bir balaca dartınıb әlini atsaydı, toxunacaqdı. Karvanbaşı

başının düz üstündә dәn-dәn, duz-duz olmuş bu şıltaq vә yorğun ulduzları yenә dә heyran-heyran

seyr elәmәyindә idi. /Bir xeylaqdan sonra başını döndәrib bu dәfә dörd әtrafda qatırı, dәvәsi, atı

hәrә bir yerdә özünә gecәlik yer elәyәn karvana nәzәrini saldı.”

Sözügedәn MSB üç sadә geniş cümlәdәn qurulur. Birinci cümlә MSB-dә baş, ikinci

cümlә orta, üçüncü cümlә isә son mәrhәlәni tәşkil edir. Birinci vә ikinci cümlәlәr MSB-nin

teması yerindә işlәnilir. Çünki burada bәlli olan mәlumat sәmanı başdan-başa qaplayan vә dәn-

dәn, duz-duz olmuş ulduzlar dünyasından başqa bir şey deyildir. O dünya ki, hәtta Karvanbaşı

belә әlini atsaydı, ona toxunacaqdı. Karvanbaşı bir az sonra seyr elәdiyi bu tәbiәt mәnzәrәsindәn

279

vә ya mәtnә görә bәlli olandan ayrılıb әtrafındakılara nәzәr salır. Mәhz bunlar, yәni әtrafında

özünә gecәlik yer elәyәnlәr, bütövlükdә isә karvan sözügedәn durumda MSB-nin remasını tәşkil

edir. Çünki MSB-dә yeni verilәn bunlardır, mikromәtndә isә bütölükdә karvandır.

1.2. İkinci MSB: “Karvan lәhliyә-lәhliyә gecәnin sәssizliyinә batırdı. Hәrdәn dörd bir

tәrәfdә quru toprağa çöküb bir-birinә qısılmış dәvәlәrdәn kövşәyәn, atlardan kişnәyәn olurdu,

/haradansa bir az da uzaqdan ya köpәk, ya qurd sәsi idi qәrib-qәrib gәlib dürtürdü özünü adamın

qulaqlarına. /Başqa bir sәs yoxuydu, bu mәşum sakitliyi pozaydı.”

Sözügedәn MSB formal olaraq üç cümlәdәn ibarәtdir. Birinci cümlә MSB-dә baş, ikinci

cümlә orta, üçüncü cümlә isә son mәrhәlәni tәşkil edir. MSB-dә birinci vә ikinci cümlәlәr

bütövlükdә onun temasını tәşkil edir. Çünki burada mәlum olan şey sәssizlik vә oradan-buradan

eşidilәn ayrı-ayrı sәslәrdәn ibarәtdir. Hәrdәn dәvәlәrdәn eşdilәn kövşәmә vә atlardan eşidilәn

kişnәmә sәslәri. Bir dә ki, haradansa bir az da uzaqdan gәlib lap adamın qulaqlarına dürtülәn

köpәk vә ya qurd sәsi. Üçüncü cümlә isә üslubi-sintaktik şәkildә ifadә olunan subordinativ-tәyin

mәnalı vә ya tәyin budaq cümlәli mürәkkәb cümlәdir. Hәmin cümlә hәm MSB-nin remasını, hәm

dә eşgöndәrimli bir mәtnqurucu vasitә olaraq bütövlükdә mikromәtnin konseptual-predikativ

mәrkәzini tәşkil edir. Çünki yeni verilәni vә ya sәssizliyin vә orada-burada vә haradansa eşidilәn

sәslәrin xaricindәki mәşum sakitliyә işarә edir. Bu mәşum sakitlik orta әsrlәrin sirli-soraqlı Şәrq

dünyasını ifadә edәn mürәkkәb bir semiotik işarәdir. Qeyd olunmalıdır ki, sözügedәn MSB-dә

ikinci cümlә vә ya parça-orta mәrhәlә olaraq ayırdığımız sintaktik konstruksiya isә әslindә sadә

quruluşdakı parselyatikli bir MSB-dir. Parselyatik burada müvafiq surәtdә bir xәtt ilә ayrılmışdır.

1.3. Üçüncü MSB: “Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatır-

çatır yanıb közәrmәyindә idi, dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi

hәrәkәtsiz qalmışdı, atlar, qatırlar da ki… /Qәrәz gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә

böyük bir kavran-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı, qulu ilә…”

Sözügedәn MSB-nin birinci cümlәsi tipindәki sintaktik konstruksiyalar әnәnәvi

qrammatika kitablarımızda, әsasәn, qarışıq tipli tabesiz mürәkkәb cümlәlәr kimi tәrif olunurdu.

Amma әslindә sözügedәn sintaktik konstruksiya iki sadә geniş cümlәdәn vә bir dә onlara qoşulan

subyekt mәnalı parselyatikdәn ibarәtdir. “Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş

gün kimi çatır-çatır yanıb közәrmәyindә idi” sadә geniş cümlәsi MSB-nin baş mәrhәlәsindәn

ibarәtdir. “Dәvәlәr yerә çöküb bir-birinә qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hәrәkәtsiz

qalmışdı, atlar, qatırlar da ki…” parselyatikli parça isә MSB-nin orta mәrhәlәsidir. “Qәrәz

gecәlik elә buradaca dincәlәn karvan, özü dә böyük bir karvan-heyvanı ilә, nökәri ilә, sarvanı,

qulu ilә…” eliptik cümlәli parselyatikli üslubi-sintaktik konstruksiya isә ayrılıqda sözügedәn

MSB-nin, bütövlükdә isә mikromәtin temasıdır. Ondan әvvәlki cümlәlәr isә bütövlükdә MSB-nin

remasını tәşkil edir.

Sözügedәn paraqrafı tәşkil edәn MSB-lәrin aktual üzvlәnmәsi romandakı müәllif

fikrinin makromәtndә yer alan sonrakı bәdii açıqlanmasının mikromәtndә dә verilәn ayrı-ayrı

mәtnqurucu özәl işarәlәrinә әsasәn gerçәklәşir. Birinci MSB-dә orta әsrlәrin möcüzәli dünyasına

xitab edәn “Karvanbaşı”, “ulduz” vә “karvan”, ikinci MSB-dә “mәşum sәssizlik”, tәkrar olunan

“dәvәlәr”, “atlar” vә “qatırlar”, “köpәklәr” vә “qurdlar” özәl mәtnqurucu işarәlәri yer alır.

Üçüncü MSB-dә isә bunlara әlavә edilәn “ocaq”, “nökәr”, sarvan” vә “qul” özәl mәtnqurucu

işarәlәri işlәnilir.

Hәr hansı bir elmi, bәdii vә ümumiyyәtlә prinsipial olaraq istәnilәn әdәbi mәtn müәllifin

bir fikir vә müәyyәn konkret düşüncәlәr ifadә edәn mürәkkәb monoloğundan başqa bir şey

deyildir. Diskursiv ortamda ortaya çıxan monoloq-mәtn hәm linqvistik, hәm dә әdәbi bir әsәrә

mәxsus olan konseptual sәciyyәli özәl işarәlәrlә gerçәklәşir. Yuxarıda göstәrilәn mikromәtn dә

280

orta әsrlәrin zaman vә mәkan şәrtlәrindә yaşayan insanların arzu, xәyal vә müşahidәlәrinin hәm

özәl mәtn, hәm dә müstәqil mәnalı dil-danışıq işarәlәri ilә konkret bir ifadәsidir:

Aylı-ulduzlu gecә, özünәmәxsus gecә sәslәri, mәşum sәssizlik vә nәhayәt yorğun bir

karvan! Bütün bunlar ayrı-ayrılıqda vә mikromәtn özü bütövlükdә özәl bәdii mәtn işarәlәri olaraq

qiymәtlәndirilә bilәr. Mikromәtn üç MSB-dәn ibarәtdir. MSB-lәr sadә, sadә geniş, parselyatikli,

ellipsisli cümlәlәrlә vә üslubi-sintaktik variantlarda işlәnilәn mürәkkәb cümlәlәrlә qurulur.

Mikromәtndә “Karvanbaşı, karvan, xeylaq, qatır, dәvә, qurd, nökәr” kimi daha çox arxaik leksik

tәrkiblә ifadә olunan kәlmәlәr dә işlәnilir. Bütün bunlar isә formal ifadә planına görә yuxarıda

sözügedәn semiotik özәl bәdii mәtn işarәlәri ilә üst-üstә düşәn müstәqil mәnalı dil-danışıq

işarәlәri olaraq dәyәrlәndirilir. Bu baxımdan rәssamlıq, heykәl, rәqs, musiqi, sәhnә vә

kinematoqrafiya mәtnlәri dә özünәmәxsus semiotik işarәlәrlә qurulur. Onlar da incәsәnәtә aid

semiotika elminin müxtәlif şöbәlәrindә tәdqiqat obyekti olaraq işıqlandırılır. Belәliklә, hәr hansı

bir bәdii mәtn ümumi “Semiotika” vә daha çox sәrbәst dil işarәlәrindәn bәhs edәn “Semiologiya”

elmindә “әdәbi-linqvistik işarәlәr” (Seçdirmә bizimdir- M.M) sistemi baxımından müştәrәk

olaraq öyrәnilә bilәr (Musaoğlu 2011: 43-47).

3.4. Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanının kavramlar dünyası vә

konseptual-linqvistik tәhlili

Kamal Abdulla “Yarımçıq әlyazma” vә “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrlәrindәn sonra

“Unutmağa kimsә yox” (Abdulla 2011) romanını da yazaraq öz mәşhur trilogiyasını tamamladı.

Trilogiyanı tәşkil edәn әvvәlki iki romanın başlıqlarının nәyә işarә etdiyi hamıya çox yaxşı

mәlumdur. Birinci romanın başlığı, hәr şeydәn öncә, “Dәdә Qorqud kitabı”na, ikincisi isә

mövcudiyyәti keçmiş zamanlarda xәyal edilәn möcüzәli-әfsanәvi bir “Sehrbazlar dәrәsi” mәkani

düşüncәsinә işarә edir. Bәs “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığı oxucusunu hansı möcüzәli,

sirli-soraqlı dünyalara götürür? Nә üçün mәhz “Unutmağa kimsә yox”?! Әslindә bu sözlәrlә

Kamal Abdulla düşüncәsinin özü vә ya fәlsәfәsi ifadә olunur.

Sözügedәn kәlmәlәrlә ifadә edilәn anlam “Unutmağa kimsә yox” romanının bir özәl

mәtnqurucu işarәsi olaraq da sәyyәlәndirilә bilәr. İlk öncә roman başlığının bir özәl mәtnqurucu

işarә olaraq nәyә işarә etdiyinә bir açıqlıq gәtirәk40

.

Mәlum olduğu kimi, “paralel dünyalar, möhtәşәm ahәng vә hadisәlәrin üfüqü vә ya

üfüq cizgisi” anlayışları dünyanın “qavramlar xәritәsi”nin insanlar tәrәfindәn dәrk olunmasında

indiyә qәdәr әsas amillәr olaraq özünü göstәrmәkdәdir. Hәmin “açar sözlәr” müxtәlif bәdii

әsәrlәrdә hәmişә söhbәtin mövzusu olmuş vә bundan sonra da әbәdiyyәn olacaqdır. İnsanoğlunun

dәrk edә bildiyi hәr bir şey sözügedәn üçlü sistemin mexanizminin gerçәklәşdiyi qavramlar

dünyasında bu vә ya digәr şәkildә yer alır. “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığı da mәhz

böyük bir metamәtn olaraq yuxarıda göstәrilәnlәrә işarә edir. Kamal Abdullanın sözügedәn

romandan çox-çox әvvәl yazdığı “Unutmağa kimsә yox” adlı bir şeri dә vardır. Onun hәmin şerin

sonunda söylәdiyi yozum-nәticә vә ya rema misralar sadәcә sözügedәn romanın deyil, müәllifin

digәr bәdii әsәrlәrinin vә onun qavramlar dünyasının әsas özәl mәtnqurucu işarәsi olaraq

göstәrilә bilәr.

“Unutmağa kimsә yox” şeri:

“Mәnә deyәn gәrәk nә olub axı,

Nә çabalayırsan, söylә, nә xәbәr.

Sәn çәtin tapasan axtardığını,

40

Romanda işlәnilәn digәr özәl mәtnqurucu işarәlәr haqqında aşağıda daha geniş mәlumat verilәcәkdir.

281

Sәn axtardığını itirmәyiblәr.

Nәlәr arzuladıq, nәlәr qazandıq,

Hәlә nәlәri dә itirәcәyik.

Yollara sarılıb biz dә uzandıq,

Hara gәlib çatdıq belә tәlәsik?

De mәnә varmıydın, ya bәlkә yoxdun?

De mәnә, yuxudu bәlkә bu dünya?

Bu bulaq suyunda sәnmiydin axdın?

Bu bulud apardı sәni haraya?

Vaxt gәlir, hәr şeyin yetişir sonu,

Bu nәydi qurtardı, yox oldu, getdi?

Bu da bir hәyatdı, oynadıq onu,

Bu da bir oyundu, yaşadıq bitdi.

Yollar getdi üzü dağa,

Yoxuşlar enişlәrdәn çox.

Kimsә yox xatırlamağa,

Unutmağa da kimsә yox”.

Şeir, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Kamal Abdullanın çox müxtәlif әdәbi-bәdii növlәrdәn

tәşkil olunan böyük mәtninә bir mәtnlinqvistik “meta göndәrmә” (Seçdirmә bizimdir- M.M.)

sәciyyәsi daşıyır. Bu şeir bütövlükdә mәtnlinqvistik xarakterli altgöndәrәn vә ya altgöndәrimli

(anafora), eşgöndәrәn vә ya eşgöndәrimli (koranafora, korkatafora) faktorları ilә eyni bir

sistemdә yer alan konkret bir kataforik göstәrici olaraq da dәyәrlәndirilә bilәr41

.

Kamal Abdullanın elmi, әdәbi-bәdii, publisistik vә tәrcümәçilik fәaliyyәti bötövlükdә

böyük bir mәtnlәrarası (intertekstual) metamәtndir. Sözügedәn mәtnin qavramlar dünyasının nәql

edәni vә ya yazarı, şübhәsiz ki, Kamal Abdullanın özüdür. Kamal Abdullanın özünә mәxsus

bәdii qavramlar dünyası vә sözügedәn dünyaya görә mövzuları vә әdәbi-bәdii obrazları ilә

kamillәşdirilәn tematik qavramlaşdırma prosesi vә buna bağlı olaraq gerçәklәşdirilәn konkret bir

kateqoriyalaşdırma çәrçivәsi vardır. Mәhz bütün bunlar sözügedәn mәtnin birinci, başqa bir

sözlә, düşünәn vә ya verici (adresant) olan “Kamal Abdulla tәfәkkür vә tәxәyyül fenomeni”ni

(Hacılı 2010: 3) vә ya komponentini tәşkil edir. Sözügedәn mәtnin ikinci komponenti

qavranılandır vә ya yazarın geniş oxucu kütlәsinә tәqdim etdiyi әsәrdir vә әsәrdә ifadә edilәn

fikirdir. Üçüncü komponent isә dinlәyәndir, oxucudur, alıcıdır vә ya millәtlәrarası linqvistik

terminologiya ifadә etsәk, adresatdır. Kamal Abdulla mәtnindә yer alan hәr hansı bir fikir

oxucusunun qavrayışında yeni bir semiotik mәkan vә ya semiosfera yaradır. Bu isә oxucunu

çevrәsindәki bütün olub-bitәnlәri, gәlib-keçәnlәri, özәlliklә dә maddi-mәnәvi bәzi gәlişmәlәri

sorğulamağa vә ya sorğu-suala tutmağa sövq edir.

Müxtәlif dil-danışıq mәlumatları, әdәbi-bәdii modellәşdirmәlәr, arxetipik-prototipik

obrazlar vә müәllif gerçәkliklәri bu gün müasir filologiya elmindә fәrqli şәkildә izah olunur.

Onlar klassik sәciyyәli әvvәlki filoloji әsәrlәrdәki kimi sadәcә dәrindәki quruluşdan vә invariant-

41

Yun. “anaphora” termini, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, önә vә arxaya göndәrәn vә ya ön vә altgöndәrimli

mәtnlinqvistik göstәrici anlamını ifadә edir. “Catarhoric reference” termini, önә göndәrmә faktoru vә ya öngöndәrimli

göstәrici mәnasına gәlir. “Anaphorik reference” termini önә vә arxaya göndәrmә faktorunu bildirir. Koranaforiklik ve

korkataforiklik: co-reference terminlәri isә mәtnin hәm yuxarı, hәm dә aşağı parçalarına mәtnlinqvistik göndәrmәni hәyata

keçirdәn faktorlar olaraq bilinir (LES 1900: 32; Dilçilik ensiklopediyası 2006: 49, 321; Musayev 2011: 276).

282

variant dәyişmәlәrindәn hәrәkәt edilәrәk öyrәnilmir. Modern filoloji araşdırma vә tәdqiqatların

sadәcә mәna//funksiya//quruluş istiqamәtindә yerinә yetirilmәsi dә qәnaәtbәxş hesab olunmur.42

Hәmin filoloji araşdırmalarda vә monoqrafik tәdqiqatlarda dil-danışıq faktorları vә әdәbi-bәdii

gerçәklәşdirmәlәr artıq dünyanın qavramlar xәritәsindәn hәrәkәt edilәrәk, konseptual-diskursiv

kontekstlәrdә işıqlandırılır. Bu baxımdan Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanı

mәtninin qavramlar dünyası da sözügedәn meta kontekstdә konseptual olaraq öyrәnilmәlidir.

Bundan başqa, türk-islam mәdәniyyәti, tәfәkkür vә düşüncә sisteminә bağlı olan qavramlar

dünyası özәlliklәri dә hәmin araşdırma-öyrәnilmә istiqamәtindә çox ciddi nәzәrә alınmalıdır.

Sözügedәn qavramlar dünyasının başlanğıc sәciyyәli ayrı-ayrı fenomenal çevrәlәrinin (frame),

uyğun çevrәlәnmәlәrinin vә ya sәhnәlәri vә qavramlaşdırmalarının isә aşağıdakı şәkildә

sıralandırılaraq adlandırılılmasının uyğun olduğu qәnaәtindәyik:

-Tanrı haqqı, axirәt, qәdәr;

-Qardaşlıq, qonşuluq әlaqәlәri;

-Ailә müәssisәsinin müqәddәsliyi, davamlılığı vә Türk-İslam düşüncәsi әsasında

söykәndiyi bakirәlik, bakir vә bakirә anlayışları;

-Qәhrәmanlıq, qorxmazlıq, mәrdlik vә cәsarәt;

-Sevgi, mәhәbbәt, eşq vә gözәllik;

-Qonaqpәrvәrlik, qonaqsevәrlik vә ya qonşun ac ikәn rahat ola bilmәmәk duyğusu;

-Әmanәt, sәdaqәt, etibar vә güvәn;

-Şәhidlik, qazilik, qәhrәmanlıq dәrәcәlәri vә ya yüksәk mәrtәbәlәri;

-Sәbr vә tәvәkkül vә s.

Sözügedәn qavramlar ümumtürk mәtninin poetik-folklorik tәhkiyәsindә X-XI yüzillәrdәn

etibarәn konseptual vә tәhtәlşüur olaraq ifadә olunmaqdadır. Onlar Kamal Abdulla mәtninin

bәdii yaradıcılıq kontekstindә “Türklük düşüncәsi” vә “Azәrbaycançılıq” mentalitetinә uyğun

gәlәn üst vә alt qavramlara bağlı olaraq qavramlaşdırılmaqdadır. Bu isә müәllifin özünә mәxsus

bir semantik yaradıcılıq sisteminin, gerçәkliyinin vә әdәbi-bәdii dilinin tәşәkkülünә yol açmışdır.

Qeyd olunmalıdır ki, mәhz hәmin dil bir zamanlar әdәbi tәnqidimizdә yaxşıca anlaşılmamış,

ağırlaşdırılmış vә daranmamış bir dil kimi çox geniş mübahisәlәrә sәbәb olmuşdur (Sәlcuq

2005:190). Ancaq sözügedәn dil lap başdan çıxarma-yalın vә mürәkkәb cümlәlәrlә bәrabәr,

kulturoloji sәciyyәdәki digәr ağır dil laylarının da özünә mәxsus bir şәkildә hәrәkәtә gәtirilәrәk

işlәnilmәsilә fәrqlәnmişdir. Hәmin dil vә üslub, hәr şeydәn öncә, dil vә özәl mәtnqurucu semiotik

işarәlәrin bir çox halda bir-birinin üstünә düşmәsi ilә seçilmişdir. Bunun nәticәsindә isә yazıçının

bәdii qavramlar dünyasının ifadәsinә bağlı olaraq gerçәklşәn orijinal bir mәtnlinqvistik sıralanma

vә buna bağlı olaraq tematik mәzmun ardıcıllığının açılımı ortaya çıxmışdır. Cümlәlәrin mәtndә

belә bir linqvistik sintaqm sistemi ilә yerlәşmәsi, sintaktik sıralanması vә bütövlükdә yazıçının

әdәbi-bәdii dili bu günün Azәrbaycan әdәbi diskursunda artıq öz mütlәq uyğunluğunu sübut edә

bilmişdir. Kamal Abdulla mәtninin qavramlar vә ya qavrayışlar dünyası özünә mәxsus olan

konseptual rәngarәngliyi ilә dә seçilmәkdәdir. Bu rәnglәr vә konseptual cizgilәrin bir çoxu

Kamal Abdulla mәtnindә alt sәviyyә vә faktorları ilә artıq qavramlaşdırılmışdır. Sözügedәn

qavramlaşdırmalar vә ya yozumlamalar konseptual-psixoloji yönlәri ilә bilavasitә müәllifin

özünә aiddir. Hәmin müәllif qavramlaşdırmalarına isә konkret oaraq aşağıdakılar aid edilә bilәr:

-Dolğun an;

42

Burada quruluşdan mәnaya vә funksiyaya vә funksiyadan vә mәnadan quruluşa vә hәr ikisindәn dә bir-birinә

istiqamәtlәrindә gerçәklәşdirilәn vә günümüzdә artıq klassik sayıla bilәcәk araşdırmalar vә müxtәlif tәdqiqatlar

nәzәrdә tutulur.

283

-Yol vә yolun sonu vә ya heç bitmәyәn yol; -Ruh, ruhun özü vә gözü; -Tәnhalıq; tәklik vә tәkcәnәlik43; -Sirr vә sirr içindәlik, mübhәmlik, görünmәzlik vә ya bilinmәzlik; -Qәriblik vә yalnızlıq; -Xatirә, anı, unutqanlıq vә unutmağa kimsә yoxluq; -Oyun vә oyunbazlıq; -Günah vә günah içindәlik; -Qisas vә qisasçılıq; -Sufilik vә tәsәvüff; -Mif vә tarix; mifin vә ya tarixin Kamal Abdulla tәbiri vә bәdii açıqlaması ilә

tәkcәnәlәşdirilmәsi vә ya konseptual kontekstdә fәrdilәşdirilәrәk yozumlanması; -Azәrbaycançılıq vә Türkçülük müstәvisindә etnik müәyyәnlik vә milli kimlik

anlayışları vә bununla bağlı olaraq Türk dili, Azәrbaycan dili, Türkcә, Azәrbaycan Türkcәsi, Türkiyә Türkcәsi qavrayışları.

Kamal Abdulla mәtnindә yer alan vә artıq әdәbiyyatşünaslığımızda da fәrq edilәn bәzi ümumi qavramlaşdırmalar isә daha çox bilvasitә vә ya bәşәri sәciyyәlidir. Onlar intertekstual meta kontekstdә müәllifin әlavә etdiyi mәntiqi-fәlsәfi çalarlarıyla seçilir. Bunlara isә aşağıdakılar aid edilә bilәr:

“-Hәyat vә ölüm; -Әdәbi vә fani; -Rәbbani vә әrzani; -Ruh vә cisim; -İdeal vә gerçәk; -Batin vә zahir; -Azadlıq vә zәrurәt; -Fәrd, cәmiyyәt, toplum vә nәhayәt şair-hökmdar” qavramlaşdırmaları” (Hacılı

2010: 61). Kamal Abdulla mәtni vә onun paradiqmatik sistemi çağdaş әdәbi-bәdii prosesdә

әdibin müasiri olduğu digәr yazıçıların әdәbi-bәdii yazılarından xeyli dәrәcәdә fәrqlәnir. Hәmin mәtn mәhz qavramların yazıçının tәxәyyülündә anlamlandırılması vә tәfәkküründә fikir vә düşüncә komponentlәrinin konseptual çәrçivәlәri vә mürәkkәb obrazları olaraq formalaşdırılması özәlliklәrinә görә başqalarının mәtnlәrindәn seçilir. Bu qavramların özәl mәtn işarәlәri vә onların ana dili ilә homojen olaraq ifadәsi isә sözügedәn mәtnin, yuxarıda göstәrildiyi kimi, әn orijinal mәtnyaradıcı cәhәtlәrindәndir. Bu böyük mәtnin sintaqmatik ierarxiyası vә ya funksional olaraq ifadәsi isә sözügedәn qavramların özәl mәtn işarәlәrinin vә ana dilinin әn müxtәlif әdәbi-bәdii formalarda vә janrlarda işlәnilmәsilә müәyyәnlәşir. Mәsәlәn, tezis, elmi monoqrafiya, dәrs vәsaiti, mәqalә; roman, hekayә, povest, pyes, şeir, qissә, esse vә s. olaraq. Sözügedәn

43

Sözügedәn leksik vahid yazıçının leksikonuna mәxsus olan bir sözdür. Tәnha olma vә tәk olma durumunu ifadә

etmәkdәdir. Müәllif hәr halda sözügedәn kәlmәni insana mәxsus özәl bir ruh dünyasını ifadә etmәk vә hәmin

dünyanı ayrıca bir fenomen sәviyyәsindә dәrindәki vә üzdәki quruluşları ilә qavramlaşdırmaq üçün işlәtmişdir. İstәr

sözügedәn kәlmә, istәrsә dә müәllifin dilinә mәxsus olan digәr oxşar söz vә ifadәlәr bütövlükdә postmodernist

tәhkiyәnin, ayrılıqda isә Kamal Abdulla bәdii mәtninin orijinal bir konseptual-mәtnlinqvistik özәlliyi olaraq

qiymәtlәndirilmәlidir. Әslindә bәnzәri söz vә ifadәlәr ayrıca bir filoloji-linqvistik araşdırmanın konkret mövzusu ola

bilәcәk bir sәviyyәdәdir.

284

metamәtndә yuxarıda göstәrilәn janrların әdәbi, bәdii, texniki, semiotik vә işarәvi mәtnqurucu potensialından maksimum dәrәcәdә istifadә olunur.

Yuxarıda göstәrilәn vә nisbi olaraq bilvasitә vә bilavasitә sәciyyәli qavramlar olaraq tәsniflәndirilәn qavrayışlar sıralanması yazıçı tәrәfindәn bütövlükdә dәrk olunur. Yazıçının tәfәkküründә müәyyәnlәşәn bәdii qavramlar dünyasının xәritәsi “Unutmağa kimsә yox” romanı mәtnindә, әsasәn, üç ana tәmәlә vә ya әsasa dayanılaraq çәkilir. Bu әsaslar, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, aşağıdakılardan ibarәtdir:

-Paralel dünyalar; -Möhtәşәm ahәng; -Hadisәlәrin üfüqü… Bәs paralel dünyalar, möhtәşәm ahәng vә hadisәlәrin üfüqü qavrayışları nә

demәkdir?! Bunlar nәyi ifadә edir? Bütün bunları, tәbii ki, әsәrin ümumi süjet-fabula xәttini tәşkil edәn böyük vә kiçik hadisәlәrin, müxtәlif tarixi gedişatların vә bunlara paralel olaraq da әsәr qәhrәmanlarının daxili-psixoloji dünyasının tematik-bәdii açılımı prosesindә anlamaq mümkündür.

Romandakı hadisәlәr öncә şәhәrdә baş verir. “Dil vә tәfәkkür İnstitutu”nda baş verәnlәr canlandırılır vә Professor, Patriarx, Zabitә xanım, Vahid müәllim, Nәriman müәllim, Ayxan Әlәkbәrov vә digәr yaddaqalan bәdii obrazlar yaradılır. Sonra hәmin hadisәlәr bir dağ kәndindә, yәni ikinci parallel dünyada cәrәyan edir. Bәhram dayı, Mübariz kişi, Gülsüm vә s. obrazlar da bu bölmәdә yer alır. Hadisәlәrin inkişafının orta әsrlәr dövrü bundan sona başlanır. Bu üçüncü paralel dünyadır. Burada Mirzә Pirqulu, Әliqumral yüzbaşı, Mir Hәsәn vә mifik qurd obrazı vardır. Sonra bu qat üzәrindә parallel dünyaların dördüncüsü “yuxu müstәvisi”ndә (Әliyev 2011) ortaya çıxır. Әn son parallel dünya olaraq isә qәdim yunan miflәri, Troya müharibәsi, nifaq alması ilә bağlı hadisәlәr vә qәhrәmanlar qәlәmә alınır.

Belәliklә, roman mәtnindә әsәrin süjet-fabula xәttini tematik olaraq tәşkil edәn hadisәlәrin gedişatının әsas etibarilә retrospektiv vә ya bu gündәn keçmişә doğru davam edәn bir inkişaf projeksiyası izlәnilir. Ancaq romanda müxtәlif gedişatların prospektiv vә ya olay vә fenomenlәrin bu günә, gәlәcәyә vә interospektiv vә ya olay vә fenomenlәrin milli “öz”ә, mentalitetә görә bәdii qavramlar dünyası olaraq tәsvir olunması da diqqәti çәkir. Hadisәlәrin üfüqü isә istәr retrospektiv vә prospektiv, istәrsә dә interospektiv projeksiyalarda vә ya görünümlәrdә izlәnilәn hәr cür inkişafın nәticәlәrinin göründüyü vә dolğun anın grçәklәşdiyi sәrhәddir. Möhtәşәm ahәng bütün bunları ehtiva edәn düzәndir. Bu sistemi düzәnlәyәn isә İlahi mәntiq vә ya tәqdiri-İlahidir.

3.4.1. “Unutmağa kimsә yox” romanında semasioloji vә semiotik işarәlәr İnsan beynindә dil vasitәsilә ayrılıqda müxtәlif mәlumatlar, mövzular, prototiplәr,

sxematik çәrçivәlәr, tәsvirlәr, tәsәvvürlәr, illuziyalar, allüziyalar vә s., bütövlükdә isә

dünyagörüşü vә bilik sәviyyәlәri әks olunur. Bütün bunlar dәrk etmә//şüur//tәfәkkür müstәvisindә

konseptual-iradi olaraq hafizәdә yenidәn işlәnilir, orada eninә vә boyuna görә ayrı-ayrı yığılır vә

ya yığımlanır. İntellektual-konseptual sәciyyәli hәmin “yığılmalar vә ya yığımlanmalar”

(Seçdirmә bizimdir-M. M.) elmdә indi artıq insan biliyi vә düşüncәsinin üst vә alt sәvviyyәlәri

olaraq tәniflәndirilir. Sözügedәn tәsniflәndirmәlәr vә ya qavramlaşdırmalar müasir sosial elmlәrә

dair tәdqiqatlarda koqnitiv elmin vә ya koqnitologiyanın araşdırma-öyrәnilmә prinsiplәrinin cәmi

kimi dәrk olunur. Sintetik vә sinerjik sәciyyәli koqnitiv elmdә üst qavramlar vә kateqoriyalar ilә

alt qavramlar vә kateqoriyalar bir-birilә bağlantılı vә sistematik olaraq öyrәnilir. Bu baxımdan

285

Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә dә paralel dünyalar, möhtәşәm

ahәng vә hadisәlәrin üfüqü vә ya üfüq çizgisi anlayışları eyni zamanda ayrı-ayrı üst qavramlar

sәciyyәsi daşıyır. Müәllif dәrk etmә әsnasında müәyyәnlәşәn qavrayışları semiotik işarәlәrin vә

proseslәrin vә ya semiozislәrin müxtәlif zaman vә mәkan semiosferalarındakı hәrәkәtlәri ilә bir

әdәbi-bәdii yazıçı gerçәkliyi olaraq ifadә edir. Qısacası, paralel dünyaların, ilahi mәntiqin vә ya

ahәngin inkişaf mexanizmini onun alt qavramları vә kateqoriyaları ilә açır. Vә müxtәlif tarixi

hadisәlәrin, psixoloji yazıçı tәhkiyәlәrinin, qissәvari rәvayәt vә hekayәtlәrin bәdii-ritorik açılımı

әsanasında isә oxucusuna yeni bir bәdii qavramlar dünyası tәqdim edir.

Kamal Abdulla mәtni türkoloji filologiyada bütövlükdә koqnitiv elmә (koqnitologiyaya),

ayrılıqda isә müasir әdәbi-linqvistik tәhlilә qavramlar dünyası vә ya qavramlardan hәrәkәtlә

davam etdirilәcәk filoloji tәdqiqatların vә araşdırmaların qapılarını axıra qәdәr açır. Sözügedәn

mәtn artıq XXI yüzilin lap әvvәllәrindә “Azәrbaycan dili açar sözü”nü (Seçdirmә bizimdir-

M.M.) bütün semantik-funksional çalarları vә әdәbi-bәdii ifadә potensialı ilә bizlәrә vә gәnc

nәsillәrә tәqdim edir.

Bu gün çağdaş yozumlanması ilә insanoğlunun intellektinә vә onun bir bütün olaraq

dәrk edilәn tәcrübәsinә dair mücәrrәd vә konkret qavramların birlәşdirilә bilәn bütün mümkün alt

kateqoriyaları ilә fәrqli konseptual açıqlanmalardakı tәsviri işini bütövlükdә koqnitologiya elmi

hәyata keçirir. Ayrılıqda isә hәmin işi koqnitiv xarakterli yeni yönüm vә yöntәmlәrlә dilçilik vә

әdәbiyyatşünaslıq vә ya müasir filologiya elmi vә eyni zamanda digәr uyğun elm sahәlәri yerinә

yetirir. Yuxarıda da göstәrildiyi kimi, dünyanın dil xәritәsini “kainat, kosmos, yol, din, dil,

inanc, müharibә, sülh, demokratiya, xoşbәxtlik, düşmәnlik, dostluq, acı, ağrı, mәrhәmәt vә

s.” ümumi kulturoloji әsaslı qavramlar tәşkil edir. Bu qavramlar koqnitiv linqvistikada insana

mәxsus özәlliklәrә bağlı olaraq gerçәk prototiplәri ilә müәyyәnlәşdidrilir. Onlar dil sistemindә

“mәzәmmәt etmәk, tәәssüf, niyyәt, istәk, arzu, sәbәb, mәqsәd, dәyәrlәndirmә, sevgi, nifrәt, sevinc

vә s.”kimi semantik anlam sahәlәrini ehtiva edәn özәlliklәri ilә ifadә olunur. Bu kontekstdә

“mәhәbbәt-mәrhәmәt” vә ya “sevgi-nifrәt” kimi linqvistik qavramlar konkret diskursiv

variantları ilә diqqәti çәkir. Belәliklә, hәm konkret dil göstәricilәri, hәm dә konseptual amillәrlә

ifadә edilәn anlayışlar linqvistik qvramlar olaraq tәrif edilir.

Qeyd. Linqvistik qavram anlayışı, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, insanoğlu tәrәfindәn

antrpoloji sәviyyәdә dәrk edilәn vә koqnitiv-konseptual bir şüur düzәnindә kamillәşdirilәn

tәfәkkürün tәşәkkülü vә inkişafı prosesinin formalaşmasına vә dil çәrçivәli amillәrlә getdikcә

sürәtlәndirilmәsinә bağlı olaraq müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. Bu baxımdan yuxarıda haqqında bәhs

edilәn “çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması, ona uyğun elm vә tәcrübә” anlayışı bir

linqvistik qavram olaraq tәrif edilmәkdәdir. Bәdii mәtnlәrin özәl mәtnqurucu işarәlәri anlayışı da

çağdaş informatika vә ya informasiya texnologiyaları epoxası elmşünaslığında bir linqvistik

qavram olaraq XX yüzilin son qәrinәsindәn etibarәn yer almaqdadır.

Әslindә hәr bir yazıçının özünә mәxsus olan vә bәdii yazılarında ifadә olunan bir qavramlar dünyası vә buna bağlı olaraq ifadә etdiyi konkret bir yazıçı gerçәkliyi vardır. Bu qavramlar dünyası vә yazıçının özünә mәxsus olan dәrk etmә vә fikir gerçәkliyi onun işlәtdiyi bәdii dil vә özәl әdәbi-bәdii mәtnqurucu işarәlәrin hәrәkәtlәri ilә ifadә olunur. Yazıçı hәr hansı bir bәdii mәtni qurarkәn sadәcә fonemlәrdәn, morfemlәrdәn, sintaktik vahidlәrdәn, leksemlәrdәn vә frazemlәrdәn gәlişigözәl olaraq istifadә etmir44. O, öz yazıçı gerçәkliyini ifadә etmәk üçün, hәr şeydәn öncә, milli dilә vә

44

Hәr hansı bir bәdii әsәr sadәcә göstәrilәnlәrdәn ibarәt olsaydı, onda hәmin әsәr monoton cümlәlәrdәn tәşkil olunan söz yığınından başqa bir şey olmazdı.

286

mentalitetә mәxsus olan semiotik mahiyyәtli vә özünün şәkillәndirdiyi әn müxtәlif mәtnqurucu işarәlәrdәn istifadә edir vә bәdii mәtni onlarla qurur. Fәrqli dil işarәlәri, әdәbi vә konseptual sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrin funksional vә semantik parametrlәrinin bir-birinin üzәrinә düşmәsi isә bәdii mәtnin uğurlu olmasını şәrtlәndirәn başlıca amillәrdәndir. Elә Kamal Abdulla mәtnini dә uğurlu edәn başlıca amillәrdәn biri sözügedәn işarәlәrin bir çox halda mәhz bir-birilә örtüşmәsidir. Aşağıda hәrәkәtlәri bir-birilә üst-üstә düşәn vә ya örtüşәn dil vә әdәbi-bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrә qısaca olaraq toxunulacaqdır.

3.4.2. İşarәlәrin seçimi dünyasında Dildәki quruluş-ifadә fәrqliliyinin milli mentalitetdә dә bir özәllik vә

özünәmәxsusluq olaraq әks olunduğu çağdaş etnolinqvistikada (alm. Etnolinguistik, fr.

etnolinguistique, ing. ethnolinguistics, rus. Этнoлингвиcтикa) önәmlә vurğulanır. Bu isә o demәkdir ki, hәr hansı bir dil dillәr ailәsindә özünә mәxsus unikal bir “dünya xәritәsi”nә malikdir. Hәmin fikir daha XX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn öz mәşhur әsәrlәri vә dәrin elmi-linqvistik nәticәlәri ilә dilçilik tarixindә önәmli bir yer tutan dilçilәrdәn Humbolta vә Sepir-Uorfa mәxsusdur. Mәşhur dilçi Anna Vejbitski vә Moskva semantik dilçilik mәktәbinin nümayәndәlәri dә sözügedәn ümumi fikri müdafiә edir. Bu fikrә görә hәr hansı bir dil, hәr şeydәn öncә, “öz xәritәsi” ilә dә qohum olan vә olmayan digәr әn yaxın, yaxın vә uzaq dillәrdәn seçilir. Bu baxımdan Kamal Abdulla mәtnindә dә Azәrbaycan Türk dilinin sözügedәn unikal “dünya xәritәsi”dәn bir әsas yol göstәrici olaraq yerindә vә uğurla istifadә olunmuşdur. Bununla bәrabәr, Kamal Abdulla mәtnindә sözügedәn dünya

xәritәsini ifadә edәn hәm dil, hәm dә digәr mәtnqurucu işarәlәr tәhtәlşüur olaraq çox düzgün vә

yerindә seçilmişdir. Biz indi neosfera vә biosfera ilә birlikdә hәm dә bәlli bir semiotik mәkanda, yәni

semiosfera (Лотман 1984) vә konseptosfera epoxasında yaşadığımızın fәrqindә olmalıyıq. Başqa bir sözlә, özünә mәxsus müәyyәn semiotik işarәlәrlә seçilәn konseptosferadakı mövcudiyyәtimizi dәrk etmәliyik. Әslindә “Biz indi işarәlәrin seçimi dünyasında Yaradanın iradәsi ilә yaşayırıq desәk” daha doğru olar. Sözügedәn romanda da paralel dünyalardakı roman qәhrәmanları çox zaman hәr hansı bir seçim qarşısındadır! Hәyat vә ya ölümün seçimi, yazı vә ya mifin seçimi! Karyera, gözәllik vә ya hakimiyyәtin, gücün seçimi vә s. Hәr hansı bir seçim romanda müәyyәn semiotik işarәlәrlә göstәrilir. Mәsәlәn, romanın qәhrәmanlarından Bәhram kişi tәki “Mağaradakı çiçәkli yazının sirri açılsın deyә” ölümü seçir. Ölümün әsas semiotik işarәsi vә ya icra edәni isә romanda, hәr şeydәn öncә, “Mağaranın ruhu” obrazı ilә ifadә olunur. O, hәr an Bәhram kişini tәqib edir. Әlbәttә, ölüm konkret, gözlәgörünәn vә müşahidә edilәn, ruh isә mücәrrәd vә gözlә görülmәyәn substansiyadır. Necә ki, hәyat fanidir, ruh isә әbәdiyyәn mövcuddur. İnsan öldükdәn sonra ruh Allahın iradәsi ilә onun bәdәnindәn ayrılır. Mağaranın ruhu fenomeni mifoloji sәciyyәli bir imtiyazlı sәs vә ya nәfәs olaraq hәm dә keçmişimizdәn gәlir vә romanda özәl bir mәtnqurucu işarә olaraq çox uğurla işlәnilir.

3.4.2.1. Kamal Abdulla mәtnindә mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsi Bәs işarәlәr anlayışı nә demәkdir? Burada, hәr şeydәn öncә, müasir dilçilik

elminin banisi Ferdinant de Sössürün müәyyәnlәşdirdiyi sәrbәst xarakterli dil-nitq işarәlәri xatırlanır (Coccюр 1977). Bunlarıın bәzilәrini yuxarıda sadaladıq. Ancaq “yol işarәlәri, tüstü (od yanmasa, tüstü çıxmaz), sәs, qoxu” vә bunun kimi digәr işarәlәr dә

287

semiosferada yer alır. Hәr bir elm sahәsinin vә ya incәsәnәtin müxtәlif sahәlәrinin, bәdii әdәbiyyatın hәr birinin özünәmәxsus işarәlәr sistemi vardır. Semiotikada hәr cür sistemli, ardıcıl vә mәnalı işarәlәr XIX. yüziln sonlarından başlayaraq sintaqtik, semantik vә praqmatik yönümlәri ilә geniş şәkildә öyrәnilir (Peirce 1983: 151-210; Erkman-Akerson 2005: 93-116). Yuxarıda göstәrildiyi kimi, sintaktik istiqamәtdә nitq zәncirindәki vә ümumiyyәtlә zaman ardıcıllığındakı işarәlәrin, semantik istiqamәtdә әşyanın mәnası vә işarә daşıyıcılarının, praqmatik olaraq isә işarә ilә ondan istifadә edәnlәrin arasındakı әlaqә müәyyәnlәşdirilir (ЛЭC 1990: 441).

Müәyyәn bir tәdbir, mәrasim, rәqs, yuxu, oyun vә s. kimi işarәlәrlә qurulan fәrdi, kütlәvi fәaliyyәtlәr dә ayrı-ayrı mәtnlәr olaraq tәrif edilir (ЛЭC 1990: 440-442). Belәliklә, praqmatik vә sintaktik olaraq gerçәklәşәn hәr hansı bir mәtnin vә ya milli-mәnәvi mәtn-tәşәkkülün bir işarәlәr sistemi vә ya dünyası vardır. Vә bütün mәtnlәr bu vә ya digәr şәkildә işarәlәrin hәrәkәtlәri ilә qurulur. Bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri isә, әlbәttә, yazıçının özünә vә ya konkret bir durumda onun әsәrinә mәxsusdur. Sözügedәn işarәlәr, hәr şeydәn öncә, yazıçı-oxucu vә ifadә edilәn gerçәkliyә müәllif münasibәti kontekstindә praqmatik olaraq müәyyәnlәşir. Vә ümumiyyәtlә, semiotik işarәlәr arasındakı formal vә mәzmunlu bağlantıya görә isә hәr cür mәtnqurucu işarәlәr sintaktik özәlliklәriylә dә öyrәnilir. Bәdii mәtnlәrin başlıqları, ayrı-ayrı cümlәlәr, nominativ adlandırılmalı sözlәr, frazeoloji ifadәlәr, mürәkkәb sintaktik bütövlәr, anaqrammalar, qısaldılmış nominativ adlandırmalar, arxaik kәlimәlәr vә s. özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq işlәdilir. Etnik, folklorik, etnoqrafik, demografik, demonoloji vә mifoloji mahiyyәtli kult-simgәlәr, müxtәlif fabulalar, paralel süjet xәtlәri, presuppozisyalar vә ya öncә görmәlәr, hissi baş vermәlәr dә bәdii mәtnin özәl mәtnqurucu işarәlәri olaraq özünü göstәrir. Mәsәlәn: “Unutmağa kimsә yox” romanında aşağıda göstәrilәnlәr müәllifә mәxsus әdәbi-bәdii xarakterli özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq sәciyyәlәndirilә bilәr:

- F.Q. qısaltması- müәllifin özünün vә ya zamanın yaradıcı gәncliyinin qrafik işarәlәrlә ifadә olunan mәtnqurucu göstәricisidir;

-Mifoloji sәciyyәli “Qarağac”, “Çoban papağı”, “Çiçәkli yazı”, “Vәng dağı”, “İşıqsaçan daş”, “Bozlar”, “Mağara” vә s. sözlәr vә söz birlәşmәlәri koqnitiv mәzmunlu mәtnqurucu özәl ad göstәricilәridir;

-F.Q.-nin vә Bәhram kişinin paralel yuxuları vә eyni yuxuları görmә hadisәlәri vә ya paralel dünyalardan birinin yuxularda yazıçı gerçәkliyi olaraq gerçәklәşdirilmәsi amillәri ayrılıqda özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq işlәdilmәkdәdir;

-Әryәnin ölümdәn qurtula bilmәsi üçün qiyabәn kәndin mollası Seyid Cәfәrә “makintoj palto” alma sözü vermәsi olayı da özәl mәtnqurucu işarә sәciyyәsi daşıyır vә s.;

-Güclü hәyati müşahidәlәrә, dәrin reminiseniativ duyuma vә duyğular kontekstinә dayanılaraq yaradılan “Dil vә tәfәkkür institutu”nun45 әdәbi vә bәdii-psixoloji obrazlaşdırılması vә s. kimi. Dilçilik İnstitutu әmәkdaşlarının Allahın rәhmәtinә gedәn vә bir çoxu da hәlә hәyatda olan bәdii obrazları romanda çox böyük tәhtәlşüur ümumilәşdirmә vә Dostoyevskivari incә bir bәdii ustalıqla yaradılmışdır. Bir sözlә, bu gün Dilçiik İnstitutunda işlәyәnlәrin bir çoxu diqqәt etsәlәr, öz obrazlarını romanda asanlıqla görә bilәrlәr. Hansı obrazlarını:

45

Hәmin İnstitutun prototipi bu sәtrlәrin müәllifinin dә uzun illәr boyu işlәdiyi Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilçilik İnstitutudur.

288

- İnstitutun intellektual fikir zirvәlәri, yaradıcı düşüncә vә praktik әmәl sahiblәri (Bunların böyük bir qismi indi, tәәssüflәr olsun ki, bu gün artıq hәyatda yoxdur.);

-Özlәrini elmdә doğrudan da bir fikir sahibi hesab edәnlәr, amma basma-qәlib düşüncә tәrzindәn vә pedantlıq sәviyyәsindәn uzağa gedә bilmәyәnlәr;

-Vә nәhayәt gәnc piranilәr vә ya yaradıcılıq ehtirası ilә elmdә yenilik yaratmaq istәyәnlәr, F.Q. vә onun kimilәr vә s. olaraq…

Sözügedәn romanın başlığı vә Kamal Abdullanın öncәki romanlarının başlıqları, yuxarıda göstәrildiyi kimi, çox uğurla seçilmiş özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq qiymәtlәndirilә bilәr.

Kamal Abdullanın roman mәtnindә “Yarımçıq әlyazma” başlığıyla mifoloji-folklorik vә eyni zamanda әdәbi, әfsanәvi vә tarixi şәxsiyyәtlәrin mәtnaltı dünyası bir yazıçı gerçәkliyi vә ya bәdii modeli olaraq açıqlanır. “Sehrbazlar dәrәsi” romanının başlığıyla vә mәtniylә sufi-mistik dünyamızın olub-bitәnlәri ruhlar dünyası vә ruhun gözü kontekstindә mәtnlәşdirilir. “Unutmağa kimsә yox” romanının başlığıyla isә, yuxarıda da deyildiyi kimi, bötövlükdә paralel dünyalara, möhtәşәm ahәngә vә hadisәlәrin üfüqünә işarә edilir ki, bütün bunların da günümüz insanı tәrәfindәn unudulması mümkün deyildir. Nә dünәn, nә bu gün, nә dә sabah!

3.4.2.2. “Unutmağa kimsә yox” romanındakı digәr mәtnqurucu işarәlәr Romanın “Ön söz”ünü tanınmış folklorşünas alim Arif Acaloğlu yazmışdır.

Әsәrin әsas mәtni VIII fәslә ayrılmışdır. Son söz yerindә ayrıca olaraq “Axır” adlı hissә verilmişdir. Romanın birinci fәsli 4, ikinci fәsli 6, üçüncü fәsli 6, dördüncü fәsli 3, beşinci fәsli

6, altıncı fәsli 19, yeddinci fәsli 10 başlığa ayrılır. Sәkkizinci fәsil isә 7 başlıqdan vә ya “kvaziparaqraf”dan (Әlәkbәrli 2011) ibarәtdir. Roman mәtni toplam olaraq 61 başlıqdan vә ya adlıq cümlәlәrlә ifadә olunan müxtәlif yarımbaşlıqlardan tәşkil olunur. Hәmin başlıqlar müәllifin bәdii qavramlar dünyasının “açar sözlәr”i olaraq da sәciyyәlәndirilә bilәr. Onlarla bilvasitә vә bilavasitә sәciyyәli qavramlara işarә edilir vә hәmin qavramlar uyğun bölmәlәrdә tәrkib hissәlәri ilә açılır. Bununla da bütün başlıqlar vә ya yarımbaşlıqlar bәdii cәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәr olaraq seçilir.

Qeyd: Özәl mәtnqurucu işarәlәr yerindә Kamal Abdullanın “Tarixsiz gündәlik” (2005) adlı povestinin mәtnindә dә başlıqlar işlәnilir. Oradakı başlıqlar konkret bir mәktәb hәyatına işarә edir. Buradakı başlıqlar isә bütün dünyaya, ilahi hәqiqәtә işarә edir vә romanın süjeti konseptual-kateqorial sәciyyәli bir mahiyyәt daşıyır. O, yeni bir roman qurma arxitektonikası örnәyi olaraq da diqqәti çәkir.

Romanın mәtnindә müxtәlif dil-nitq vahidlәrindәn özәl mәtnqurucu işarәlәr kimi istifadә edilir. Sözügedәn durumlarda konkret sözlәrlә, arxaik kәlmәlәrlә vә ya söz birlәşmәlәri, cümlәlәr vә mürәkkәb sintaktik bütövlәrlә әdәbi-bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarәlәrin praqmatik vә sintaktik funksiyaları üst-üstә düşür. Bu isә müәllif bәdii mәtninin әsas mәziyyәtlәrindәn biri olaraq sayıla bilәr.

Mәsәlәn: -Professor, Günortaç, patriarx, burun, insasanlar46 kimi sözlәr;

46

İnsan kimilәr mәnasında işlәnilir vә müәllifin fonetik assosiasiya vasitәsilә düzәltdiyi vә böyük bir ehtimalla “başqa planetlilәr”ә dә işarә edәn bir sәs tәqlidi xarakterli söz-ifadәdir.

289

-Ay zolağı, yağış anı, ay axşamı kimi söz birlәşmәlәri vә s. Romanda işlәnilәn “Professor” sözünün üzәrindә ayrıca olaraq durmaq

istәyirәm. “Professor” sözünün lüğәvi mәnası, mәlum olduğu kimi, “elmi ad” demәkdir. Müәllif “Unutmağa kimsә yox” romanında hәmin sözdәn bir әdәbi-bәdii sәciyyәli özәl mәtnqurucu işarә olaraq istifadә edir. Müәllifin “Dilçiliyә sәyahәt” (2010) әsәrindә dә sözügedәn söz özәl mәtnqurucu işarә yerindә işlәnilir.

Mәlum olduğu kimi, dilçi-akademik Mәmmәdağa Şirәliyev bu adı Azәrbaycanda çox gәnc yaşlarında ilk alan alimlәrdәn biri olmuşdur. XX. yüzildә Azәrbaycan dilçiliyinin qurucularından olan akademik Mәmmәdağa Şirәliyev istәr xalq arasında, istәrsә dә elmi-pedaqoji içtimaiyyәtdә “Professor” olaraq adlandırılır vә hәmin adla da çağrılırdı. Hәtta o zamankı Sovetlәr Birliyinin digәr şәhәrlәrindә dә Mәmmәdağa Şirәliyevә bu adla müraciәt edirdilәr. Moskvada, Leninqradda, Daşkәnddә, Alma-Atada, Aşqabatda vә s. Çünki bu söz görkәmli alimin bütün elmi, pedaqoji, insani keyfiyyәtlәrinә vә rәsmi dövlәt işlәrindәki fәaliyyәtlәrinә bir bütün olaraq işarә edirdi. Romanın mәtnindә “Professor” sözünün lüğәvi mәnasının ifadә etdiyi anlam sahәsi, hәmin sözün rәhmәtlik Mәmmәdağa Şirәliyevin şәxsiyyәtinә aid bildirdiyi digәr elmi, pedaqoji, rәsmi dövlәt işlәrindәki fәaliyyәtlәrinә dair anlam sahәlәri ilә eyni bir müstәvidә ayrı-ayrı “konseptual çәrçivә”lәr olaraq metakontekstә görә bir yerdә çәrçivәlәnir. Buna görә dә sözügedәn söz-işarә burada söhbәtin mövzusuna çevrilir.

Belәliklә, müәllif әdәbiyyatımızda ilk dәfә olaraq rәhmәtlik akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin parlaq bәdii obrazını yaratmışdır. Sağ olsun!

Qeyd: Burada rәhmәtlik Aydın Mәmmәdovun 1979-cu ildә akademik Mәmmәdağa Şirәliyevin 70 yaşının tamam olması münasibәtilә yazdığı “Professor” mәqalәsini xatırlamaq yerinә düşәr. Mәqalә “Әdәbiyyat vә incәsәnәt” qәzetindә yayımlanmışdı. Sözügedәn mәqalәdә Mәmmәdağa Şirәliyevә hәm Ali Attestasiya Komissiyasının, hәm dә xalqın verdiyi “Professor” adının ifadә etdiyi “konseptual mәna çәçivә”si çox yaxşı açılırdı.

Bu baxımdan romanda Mübariz kişi obrazını yaratmaq üçün özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәdilәn “burun” sözünün “konseptual anlam çevrә”lәrinin göstәrilmәsi dә yerinә düşәr. Hәmin sözün müstәqim lüğәvi mәnası “insan vә heyvanın üzündә olan iybilmә vә tәnәffüs orqanı”nın adını bildirmәkdәn ibarәtdir. Bu söz müxtәlif şeylәrin, alәtlәrin vә s. uc tәrәfi, irәli çıxan hissәsi mәnasında isimlәrlә dә işlәnilir. Onda mәcazi anlamlı müәyyәn vә qeyri-müәyyәn sabit ismi vә bәzәn dә feli birlәşmәlәr әmәlә gәlir.

Mәsәlәn: Çәkmәnin burnu, dәhrәnin burnu, Zığ burnu, Ümid burnu; burun vurmaq (tәnәklәrin ucunu kәsmәk) vә s. Vә ya “burun” sözü feli vә adverbial frazeoloji ifadәlәrin qurucu komponenti olaraq işlәnilir. Mәsәlәn: Burnu qanamamaq, burnu ovulmaq, burnundan düşmәk, burnundan gәlmәk, burnunu yuxarı tutmaq, burnunu ovmaq, burnunun ucu göynәmәk, burnunun ucunda//burnunu dibindә (Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 1964: 330).

Romanda Mübariz kişinin burnu Cәlil Mәmmәdquluzadәnin “Danabaş kәndinin әhvalatları” әsәrindә yer alan Xudayar bәy obrazının burnu ilә müqayisә edilir. Müәllif belә bir nәticәyә gәlir ki, müxtәlif parallel dünyalarda çox şey dәyişmir. Dәyişәn çox vaxt müәyyәn zahiri әlamәtlәr olur: “F.Q. Mübariz kişinin uzun burnuna yenә diqqәtli bir nәzәr saldı. Әslindә, gözlәrini ha çalışsa da qaçırsın, bu burun özü gәlib girirdi onun gözlәrinin içinә. Mübariz bunu duydu, hәqiqәtәn yazıq Mübariz özü dә bәzәn bilmirdi, burnunu hara gizlәtsin, yeri gәldi-gәlmәdi cibindәn dәsmal çıxarıb sәliqәylә onu silirdi. F.Q.-nin yadına yenә Mirzә Cәlilin Xudayar bәyi gәlib düşmәdimi, düşdü vә o,

290

tәbәssümünü zorla gizlәtdi: adamlar, onların duyğuları, hisslәri, qulaqları, burunları zamandan zamana dәyişmir. Dәyişәn zahiri formadır- paltardır, saç düzümüdü, әtirin,-kirşanın növlәridi, bir balaca da ağlın (o da әgәr varsa) azlığı, çoxluğudu…” (Abdulla 2011: 380).

Ancaq obrazlar arasındakı fәrq bundan ibarәtdir ki, Xudayar bәy burnunu gizlәtmәyә ehtiyac hiss etmirdi. Mübariz kişi isә hәqiqәtәn burnunun uzunluğundan çox utanır. Sanki burnunu gizlәtmәk üçün tez-tez cibindәn ütülü vә qatlı dәsmalını çıxardıb burnunu silir vә dәsmalını yenә dә cibinә qoyur. Bu sәhnә romanın ikinci parallel dünyasında Mübariz kişi obrazının yer aldığı sәhnәlәrdә müxtәlif şәkillәrdә tәkrar olunur.

Әlbәttә, “burun” bizi әhatә edәn dünyanın qavranılmasında iştirak edәn әn önәmli duyğu orqanlarımızdan biridir. Çünki biz qavramları, hadisәlәri vә ya әşyanın tәbiәtini çox zaman eşidәrәk, görәrәk vә ya duyaraq hiss edirik. Soyuqda soyuğu hiss edәrәk әn çox üşüyәn orqanlarımızdan biri dә burundur. Elә “burnunun ucu göynәmәk” vә ya “burnunu hara gәldi soxmaq” deyimlәrinin “frazeoloji әhatәyә vә ya çevrәlәnmәyә” (Tağıyev 1966) görә obrazlı dil vahidlәri olaraq müәyyәnlәşmәsindә “burun” qurucu söz-komponentinin tibbi baxımdan özünü göstәrәn orqanik hәssaslığının әsas alındığı söylәnilә bilәr. Bu baxımdan “burun” sözü ilkin konseptual anlam sahәlәriylә bütövlükdә bәdii әdәbiyyatda vә ayrılıqda “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәnilmişdir. Romanın ikinci parallel dünyasının konseptual açılımında “burun”sözünün leksik-frazeoloji anlam sahәlәri ilә onun bәdii-funksional mәtnqurucu özәlliklәri üst-üstә düşür. Belәliklә, “burun” sözü әdәbiyyatda vә dildә әsas etibarilә mәcazi mәnalarda işlәnilir vә çox vaxt da insan hәyatı, duyğu vә düşüncәlәri ilә bağlı “fövqәladә anlamlandırmaları” (Seçdirmә bizimdir- M.M.) ifadә edir. Elә mәhz belә bir özәlliyi “Unutmağa kimsә yox” romanının mәtnindә hәmin sözün özәl mәtnqurucu işarә olaraq işlәnilmәsini şәrtlәndirmişdir.

3.5. Ramiz Rövşәnin“Başı kәsik gözәl kötük” şerinin konseptual-

linqvistik tәhlili

Ramiz Rövşәn Azәrbaycan әdәbiyyatında altmışıncı illәr nәslinin әn

görkәmli nümayәndәlәrindәn biridir. O, әdәbi-bәdii prosesdә vә milli-konseptual

düşüncә tariximizdә, hәr şeydәn öncә bir şair, daha sonra isә nasir, ssenarist vә

publisist kimi dә tanınır. Onun şeirlәri altmışıncı illәr nәslinә mәnsub olan milli

poeziyamızda lirik-fәlsәfi mәzmununun intellektual dәrinliyi ilә seçilir. Şeirlәri

intellektual-anlatım tәrzi baxımından XIV yüzildә yaşamış sәlәfi, böyük

Azәrbaycan şairi İmadәddin Nәsiminin yaradıcılığını xatırladır.

Ramiz Rövşәnin şeirlәri hәm Şimali, hәm dә Cәnubi Azәrbaycanda çox

böyük maraqla oxunur. Bu, dupduru, milli, intellektual, başa düşülәn vә sadәcә

özünә mәxsus olan şirin bir poeziyadır. Oxucuları arasında hәr kәs vardır. Tәlәbә,

müәllim, alim, kәndli, fәhlә, dövlәt mәmuru, әskәr, polis… Bir sözlә, millәt, xalq

vә geniş toplum onu çox oxuyur. Çünki, o, gücün tәrәfindә deyil, haqqın

tәrәfindәdir.

Şairin yaradıcılığında “Başı kәsik gözәl kötük” adlı şeri hәm mövzusunun

konseptual dәrinliyi, hәm dә mәtninin mәtnlinqvistik olaraq açıqlana bilәn

orijinallığı ilә seçilir. Şeirdә “vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi” qavramı (konsepti)

291

poetik bir vüsәtlә işlәnilmişdir. Konseptual oxşarlıq baxımından hәmin şeir

qipertematik parametrlәrinә görә mәşhur türk yazıçısı Ömәr Seyfәddinin (1886-

1920) “Başını vermәyәn şәhid” adlı hekayәsi ilә müqayisә oluna bilәr.

Qeyd: “Baş, şәhid, kötük” leksik vahidlәri hәm dil, hәm dә özәl

mәtnqurucu işarәlәr olaraq sadәcә Azәrbaycan vә ümumtürk әdәbiyyatında deyil,

dünya әdәbiyyatı semiotik mәkanında geniş işlәnilmәkdәdir. Müqayisә et: Mayn

Ridin “Başsız atlı” romanının adı.

Ömәr Seyfәddinin sözügedәn hekayәsindә “vәtәn//din//ucalıq//şәhidlik vә

böyük Yaradana sevgi” qavramı işlәnilmişdir. Әsәrin mövzusu Osmanlı tarixi ilә

әlaqәdar olan vә “Peçәvi tarixi” adı ilә adlandırılan tarix kitabındakı kiçik bir

dastan-әfsanәdәn alınmışdır. Dastanın qәhrәmanlarından Dәli Mehmet açıq

meydan savaşında şәhid düşür, ancaq başını düşmәnә vermir, әbәdiyyәtә başı ilә

bәrabәr qovuşur. Şәhidin başını düşmәnә vermәmәsi hadisәsini döyüş meydanında

olanlardan sadәcә iki nәfәr görür. Әsәrin dastandakı prototipi Kuru Kadı vә Dәli

Mehmetin yaxın dostu vә silahdaşı Dәli Xosrov. Bu, onların da şәhid olacaqlarının

bir müjdәsidir. Bütün bunlar, әlbәttә ki, Tanrının şahidliyi ilә baş verir. Çünki,

böyük Yaradan hәr şeyi görәndir, bilәndir vә eşidәndir…

“Başı kәsilәn gözәl kötük” şerindә dә “vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi”

qavramı oxşar bir koqnitiv-konseptual müstәvidә işlәnilir. Ancaq burada şәhid

düşәn Vәtәn özü olsa da, bu şәhidlik bir son deyildir. Bu şәhidlik sonun

başlanğıcıdır!

Başı kәsilәn gözәl kötük burada şәhid düşәn Vәtәnin timsalı vә ya

işarәsidir. Uzun sürәn bu şәhidlik әsnasında Vәtәnә çox dağ çәkilmiş, balta (çox

vaxt sapı özümüzdәn olan baltalarla) vurulmuş, bıçaq çәkilmişdir. Onun ipәk-ipәk

yarpaqları külәklәrlә talanmış, bilәk-bilәk odunları ocaqlarda qalanmış, ululuğu-

böyüklüyü danılmış, gözdәn salınmışdır. Başı kәsilәn gözәl kötük “Vәtәn

ucalığı”ndan yıxılmışdır. Ancaq o yıxılsa da tükәnmir, kәsilmiş başını düşmәnә

vermir!

Uzun sürәn bu şәhidlikdә bir yüksәliş ifadә olunur. Digәr körpәlәr, fidanlar

Vәtәnin ucalığına yüksәlir. Sözügedәn ucalıq bütün әzab-әziyyәtlәrә, zülmlәrә, ağrı

vә acılara baxmayaraq sonsuza qәdәr mövcuddur, әbәdidir vә әvәzedilmәzdir. Bu,

serin son misralarında çox açıq bir şәkildә ifadә olunur:

Gözәl kötük,

yaraların köz bağlasın, sağalsın,

Bu dünyada nә baltalar,

nә bıçaqlar qalacaq.

292

Ucalıqdan yıxılsan da,

yenә canın sağ olsun,

Bu dünyada

sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…

Başı kәsilәn gözәl kötük sahib olduğu ucalıqdan yıxılsa da, ucalıqlar

yerindәdir! Vә şair dә başı kәsik gözәl kötüyün yanındadır! Balası onun balasıdır,

daşı onun yanındadır, çünki daş yerindә ağırdır. Başı onu köksündәdir, çünki

gecәlәr onun hәzin laylasıyla şirin yuxuya gedir! Şeir aşağıda konseptual-linqvistik

özәlliklәri ilә tәhlil olunur.

Başı kәsik gözәl kötük

1

Başı kәsik gözәl kötük,

bu dağı sәnә kim çәkdi?

Baltanı sәnә kim vurdu,

bıçağı sәnә kim çәkdi?

İpәk-ipәk yarpaqların

külәklәrlә talandımı?

Bilәk-bilәk budaqların

ocaqlarda qalandınmı?

Küsdünmü taleyin acılığından?

Zalımlar keçmәdi qocalığından,

Yıxıldın ucalığından,

293

başı kәsik gözәl kötük…

2

Gözәl kötük, sızıldama, göynәmә,

nә baltalar, nә bıçaqlar qalacaq.

Ucalıqdan yıxılsan da, qәm yemә,

sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq.

3

Dünyanın külәyi keçәr.

qarı, yağışı keçәr,

Qatar-qatar quşu keçәr,

Daş atarlar, daşı keçәr

sәn yıxılan ucalıqdan.

Ümidli gözlәr dikilәr,

Körpә ağaclar yekәlәr,

Yekәlәr, qalxar, dikәlәr

sәn yıxılan ucalığa…

4

Mәndәn sәnә salam olsun,

başı kәsik gözәl kötük!

294

Balam olsa, balan olsun,

başı kәsik gözәl kötük.

5

Әyilim, köksünә başımı qoyum,

gecәlәr laylamı çalasan mәnim.

Böyründә bir evin daşını qoyum,

Evimin dirәyi olasan mәnim.

6

Gözәl kötük,

yaraların köz bağlasın, sağalsın,

Bu dünyada nә baltalar,

nә bıçaqlar qalacaq.

Ucalıqdan yıxılsan da,

yenә canın sağ olsun,

Bu dünyada

sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…(Rövşәn 2006:11-12).

Sözügedәn bәdii mәtn örnәyi altı mürәkkәb sintaktik bütövdәn ibarәtdir.

Burada da sintaktik bütöv, abzas vә tәhlil olunan şerin bәndlәrinin sәrhәdlәri

mәtnlinqvistik baxımdan bir-biri ilә üst-üstә düşür. Şerin ikinci, dördüncü vә

beşinci bәndlәri sadә quruluşlu mürәkkәb sintaktik bütövlәrdәn ibarәtdir. Çünki,

hәmin mürәkkәb sintaktik bütövlәrin hәr biri ikikomponentlidir.

295

Şerin ikinci bәndini tәşkil edәn “Gözәl kötük, sızıldama, göynәmә, nә

baltalar, nә bıçaqlar qalacaq” vә “Ucalıqdan yıxılsan da, qәm yemә, sәn yıxılan

ucalıqlar qalacaq” misralarından hәr biri mürәkkәb sintaktik bütövün bir müstәqil

komponentini tәşkil edir. Sözügedәn komponentlәr mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә

olunur. Hәm birinci, hәm dә ikinci komponentlәr koordinativ-sәbәb mәnalı

mürәkkәb cümlәlәrdir. Vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk, onlar sәbәb

budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәtdir. Baş vә budaq cümlәlәr

sintaktik paralellәrlә ifadә olunur.

Şerin dördüncü bәndini tәşkil edәn “Mәndәn sәnә salam olsun, başı kәsik

gözәl kötük! Balam olsa, balan olsun, başı kәsik gözәl kötük” misralarından

birincisi sadә, ikincisi isә mürәkkәb cümlә ilә ifadә olunur. İkinci komponent

koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlәdir vә ya klassik terminologiya ilә ifadә

etsәk, şәrt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdir. Hәm birinci, hәm dә ikinci

komponentlәrdә işlәnilәn “Başı kәsik gözәl kötük” ifadәsi burada sintaktik tәkrarla

ifadә olunan vә ya müraciәt olunan şәxsi bildirәn bir xitabdır.

Şerin beşinci bәndini tәşkil edәn “Әyilim, köksünә başımı qoyum, gecәlәr

laylamı çalasan mәnim. Böyründә bir evin daşını qoyum, Evimin dirәyi olasan

mәnim” misraları da mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә olunur. Hәr iki komponent

koordinativ-mәqsәd mәnalı mürәkkәb cümlәdir, klassik terminologiya ilә ifadә

etsәk, mәqsәd budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Baş cümlәlәr öncә,

budaq cümlәlәr isә sonra gәlir vә sintaktik paralellәrlә ifadә olunur. Yuxarıdakı

sintaktik bütövlәrdә vә ya şerin digәr bәndlәrindә olduğu kimi, burada da

mürәkkәb cümlәlәrlә ifadә olunan misralar sintaktik paralelizm hadisәsinә әsasәn

qafiyәlәnir. Şerin misralarını tәşkil edәn birinci komponentin baş cümlәsi ilә ikinci

komponentin baş cümlәsi, birinci komponentin budaq cümlәsi ilә ikinci

komponentin budaq cümlәsi sintaktik paralellәrdәn ibarәtdir.

Şerin birinci bәndi üçkomponentli bir mürәkkәb sintaktik bütövlә ifadә

olunur. Komponentlәrdәn birincisi mürәkkәb sintaktik bütövün baş, ikincisi orta,

üçüncüsü isә sonluq mәrhәlәsi vә ya hissәsi olaraq ayrıla bilәr: “Başı kәsik gözәl

kötük, bu dağı sәnә kim çәkdi? Baltanı sәnә kim vurdu, bıçağı sәnә kim

çәkdi?”misraları hәmin mürәkkәb sintaktik bütövün sintaktik paralellәrlә ifadә

olunan pillәli komponentlәrindәn birincisidir. “İpәk-ipәk yarpaqların külәklәrlә

talandımı? Bilәk-bilәk budaqların ocaqlarda qalandınmı?” misraları sintaktik

paralellәrlә ifadә olunan hәmin mürәkkәb sintaktik bütövün ikinci pillәli

komponentidir. “Küsdünmü taleyin acılığından? Zalımlar keçmәdi qocalığından,

Yıxıldın ucalığından, başı kәsik gözәl kötük…” misraları isә sintaktik paralellәrlә

ifadә olunan mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq-pillәli komponentidir. “Başı kәsik

296

gözәl kötük” xitabı isә burada hәm sözügedәn sintaktik bütövün, hәm dә

bütövlükdә şerin tәkrar olunan kataforik vә ya öngöndәrimli vә koranaforik vә ya

eşgöndәrimli mәtnlinqvistik qurucu vasitәsidir.

Şerin üçüncü bәndini tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövün birinci baş

komponenti әslindә bir sadә cümlә ilә ifadә olunur: “Sәn yıxılan ucalıqdan

dünyanın külәyi, qarı, yağışı, quşu, daş atarlar daşı keçәr”. Yalnız hәmin cümlә

“keçәr” felinin digәr cümlә üzvlәri ilә eyni bir qrammatik funksiyadakı işlәm

mәqamının tәkrarı ilә sözügedәn şerin misraları olaraq qafiyәlәnir. Belә bir

qafiyәlәnmә sisteminin sәrbәst vәzndә şәkillәnmәsi üçün isә sözügedәn şeirdә ifadә

olunan vәtәn qavramının “külәk, qar, yağış, quş, daş” vә s. kimi tәbii vә ya maddi

komponentlәri sintaktik paralellәrlә sıralanır. Sözügedәn mürәkkәb sintaktik

bütövün orta “Ümidli gözlәr dikilәr, Körpә ağaclar yekәlәr” vә sonluq “Yekәlәr,

qalxar, dikәlәr sәn yıxılan ucalığa…”komponentlәri dә birpillәli sintaktik

paralellәrlә ifadә olunur.

Şerin altıncı bәndini tәşkil edәn mürәkkәb sintaktik bütövün komponentlәri

sadә vә mürәkkәb cümlәlәrdәn ibarәtdir. Burada “Gözәl kötük, yaraların köz

bağlasın, sağalsın”, “Bu dünyada nә baltalar, nә bıçaqlar qalacaq”, “Bu dünyada

sәn yıxılan ucalıqlar qalacaq…” komponentlәri sadә,“Ucalıqdan yıxılsan da, yenә

canın sağ olsun” komponenti isә koordinativ-güzәşt mәnalı mürәkkәb cümlә ilә

ifadә olunur47

. Birinci cümlә baş, ikinci vә üçüncü cümlәlәr orta, dördüncü cümlә

isә mürәkkәb sintaktik bütövün sonluq komponenti olaraq ayrılır.

Vәtәn//ucalıq vә vәtәn sevgisi qavramının bütün әsas komponentlәri ilә

sözügedәn şeirdә bәdii-fәlsәfi açılımı, göründüyü kimi, çox orijinal bir

mәtnlinqvistik quruluşla ifadә olunur. Hәmin şeirdә sadә vә mürәkkәb cümlәlәr

“Kitabi-Dәdә Qorqud” dastanları vә digәr qәdim türk folklorik mәtnlәrindәki şeir

parçalarındakı kimi pillәli sıralanmalarla sintaktik paralellәr olaraq işlәnilir. Vә

buna uyğun olaraq misralar hәm Ramiz Rövşәn şerindә, hәm dә türk folklorik

mәtnlәrindә sintaktik paralelizm hadisәsinә görә qafiyәlәnir. Bu isә günümüzdә

türk şerinin epik qafiyәlәnmәdәn öncәki sәviyyәsi ilә çağdaş türk әdәbiyyatlarında

sәrbәst vәzndә yazılan şerin mәtnlinqvistik olaraq koordinativ-tutuşdurmalı

yöntәmlә öyrәnilmәsini gәrәkdirir.

İkinci hissәyә dair yoxlama sualları vә tapşırıqlar 1. Türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr istifadә edilәn әsas әnәnәvi dilçilik

metodları hansılardır? Türk dillәrinin öyrәnilmәsindә 1970-ci illәrdәn başlayaraq

47

Klassik terminologiya ilә güzәşt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlә demәkdir.

297

hansı yeni linqvistik yönümlәrdәn vә yöntәmlәrdәn istifadә olunmaqdadır? Onların

çatışmazlıqları vә ya tutarsızlıqları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bәs sözügedәn

dәrslikdә türkoloji dilçiliyin mövzuları hansı yeni linqvistik yönüm vә

yöntәmlәrdәn vә araşdırma-öyrәnilmә aspektlәrindәn istifadә edilәrәk açıqlanır? 2. Ana vә ya ulu dil, ana dili, ortaq dil, rәsmi dil vә e-dil qavramları haqqında nә

deyә bilәrsiniz? “Avrasiya dil portfolyosu” nә demәkdir? Türk әdәbi dillәrinin xarici vәtәndaşlara öyrәdilmәsindә hansı müasir linqvistik yönüm vә yöntәmlәrdәn istifadә oluna bilәr?

3. Müasir Azәrbaycan әdәbi dilindә özünü göstәrәn yeni dil-danışıq alışqanlıqları vә alınmaları haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bunların meydana çıxmasını hansı amillәr şәrtlәndirir? Hәmin dil-danışıq qәliblәrinә vә alınmalarına dair konkret örnәklәr göstәrin.

4. Tәrcümә, çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması qavramı haqqında nә deyә bilәrsiniz? İstәr tәrcümә, istәrsә dә çeviri vә ya әdәbi mәtn uyğunlaşdırması işlәri müasir türkoloji dilçilikdә әsasәn hansı әdәbi üsullarla vә texniki vasitәlәrlә aparılır? Bu sahәdә görülmüş işlәrә dair konkret örnәklәr göstәrin.

5. Mәtn dilçiliyi, qrammatikası, sintaksisi, quruluşu, semantikası vә s.

anlayışları vә ya anlayışı digәr sosial elm sahәlәri ilә әlaqәdar olaraq müasir

filologiya elmindә nә vaxtdan etibarәn öyrәnilmәyә başlanmışdır? Türk әdәbi

dillәrindә mәtn sintaksisinә dair aparılan konkret dilçilik tәdqiqatları başlıca olaraq

hansı mövzuları әhatә edir?

6. Koqnitiv dlçilikdә hansı araşdırma-öyrәnilmә aspektlәri hәm sinxronik,

hәm dә diaxronik özәlliklәrinә görә bilinmәkdәdir? Kitabi-Dәdә Qorqud” vә digәr

folklorik örnәklәrimizdә türk-islam dünyasının dil xәritәsindә yer alan hansı

qavramlar konseptual-linqvistik tәdqiqata cәlb olunur?

7. Qrammatika qavramı nә demәkdir vә әnәnәvi olaraq hansı linqvistik

sahәlәri әhatә edir? Bәs istәr ümumi dilçilkdә, istәrsә dә türkoloji dilçilikdә

konseptual-funksional qrammatika anlayışının ortaya çıxmasını vә elmi-linqvistik

baxımdan müәyyәnlәşdirilmәsini bu gün hansı amillәr şәrtlәndirmәkdәdir?

8. Sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin, bәdii mәtni tәşkil edәn MSB-lәrin aktual

üzvlәnmәsi haqqında nә deyә bilәrsiniz? MSB-lәr kommunikativ vә informativ

vahidlәr olaraq quruluşuna görә hansı növlәrә ayrılır? Bәs MSB-lәrin

komponentlәrini әlәaqәlәndirәn әsas mәtnlinqvistik vasitәlәr nәdir? Bir Azәrbaycan

bәdii mәtnindәn seçdiyiniz MSB-nin aktual üzvlәnmәsini komponentlәrinә әsasәn

göstәrin.

9. Türk folklorik mәtnlәri vә çağdaş bәdii şeir mәtnlәrindә misraların oxşar

bir şәkildә paralel olaraq qafiyәlәnmәsindә hansı asimmetrik sintaktik hadisә özünü

göstәrir? Bu sintaktik hadisәnin nә olduğunu vә necә formalaşdığını söylәyә

bilәrsinizmi? Örnәklәrlә açıqlayın.

10. Türkcә mәtnin varlıq әsasını vә ya var ola bilmә kontekstini tәşkil edәn

başlıca konseptual amillәr hansılardır? Hansı real vә әfsanәvi şәxsiyyәtlәr, saz vә

söz ustaları ümumtürk mәtninin vә ya türkcә nәql etmә tәrzinin formalaşmasında

298

çox böyük rol oynamışdır? Günümüzdә türk әdәbi-bәdii mәtni başlıca olaraq hansı

üsullarla tәhlil olunur? Bәs dәrslikdә nәsrlә vә nәzmlә yazılan hansı folklorik

örnәklәrimiz әdәbi-linqvistik tәhlilә cәlb olunmuşdur?

11. Müasir filologiya elmindә mәtnlәrarası әlaqә üsulunun elmi-tәdbiqi

baxımdan açıqlanması vә çağdaş әdәbiyyatımızda buna uyğun yazı-anlatım tәrzi vә

konkret örnәklәri nә zaman ortaya çıxmışdır? Bu yeni bәdii yazı üslubunun vә dil-

anlatım tәrzinin çağdaş Azәrbaycan әdәbiyyatındakı nümayәndәsi kimdir vә onun

hansı әsәrlәri mәhz mәtnlәrarası әlaqәlәr kontekstindә yazılmışdır?

12. Üslubiyyat vә mәtn üslubiyyatı qavramları nә demәkdir? Mәtn

üslubiyyatı qavramının әsas әlamәtlәri nәdәn ibarәtdir? Hәmin әlamәtlәr haqqında

hansı dilçilәrin fikirlәri vardır? Dәrslikdә hansı әsәrlәrdәn gәtirilәn mәtn

parçalarının üslubi-linqvistik özәlliklәri tәhlil olunmuşdur? Sözügedәn әsәrlәrdә

müәyyәnlәşdirilәn başlıca üslubi-linqvistik özәlliklәr hansılardır?

13. Mәtn anlayışını necә başa düşürsünüz? Konkret olaraq hansı mәtn

növlәrini göstәrә bilәrsiniz? İndi bәdii mәtn fiologiyada hansı konseptual şәrtlәrә

görә tәdqiqata cәlb olunur? Әdәbi-bәdii mәtni digәr mәtn növlәrindәn fәrqlәndirәn

hansı özәlliklәr vardır? Bәs özәl mәtnqurucu işarәlәr nә demәkdir?

14. Bәdii mәtnin XX yüzil boyunca formal-semantik baxımdan

öyrәnilmәsindә başlıca olaraq hansı mәsәlәlәr diqqәt mәrkәzindә olmuşdur? Bәs

çağdaş dilçilikdә bәdii mәtn әn çox hansı özәlliklәrinә görә öyrәnilir? Rus vә

Azәrbaycan әdәbiyyatında özәl mәtnqurucu işarәlәrinin vә ya başlıqların

işlәnilmәsilә seçilәn hansı bәdii әsәr örnәklәrini göstәrә bilәrsiniz?

15. Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dәrәsi” vә “Unutmağa kimsә yox”

romanları hansı dil vә özәl mәtnqurucu işarәlәrin işlәnilmәsilә diqqәti daha çox

cәlb edir? İkinci romanın qavramlar xәritәsi haqqında nә deyә bilәrsiniz? Bu

işarәlәr dәrslikdә hansı özәlliklәrinә görә müәyyәnlәşdirilmişdir?

16. Ramiz Rövşәnin “Başı kәsik gözәl kötük” adlı şerindә şairin bәdii

tәxәyyül dünyasında mövcud olan hansı qavram nә zaman işlәnilmişdir? Şeirdә

ifadә edilәn müәllif gerçәkliyi vә ya reallığı nәdәn ibarәtdir? Siz şerin

konseptuallığını nәdә görürsünüz? Bәs hәmin konseptual mövzuya dair şerin mәtni

mәtn dilçiliyinin hansı meyarları baxımından tәhlil olunmuşdur?

Mәtn dilçiliyinә vә sintaksisinә dair indiyә qәdәr öyrәndiyiniz elmi-praktik

bilgilәri tәtbiq edәrәk çağdaş Azәrbaycan әdәbiyyatından gәtirilәn aşağıdakı bәdii

mәtn örnәklәrini konseptual-linqvistik özәlliklәrinә görә tәhlil edin.

I. İ. Şıxlının “Çiskin” hekayәsini tapıb oxuyun vә hәmin hekayәni

konseptual-linqviğstik baxımdan dәyәrlәndirmәyә çalışın.

299

Çiskin

O, dirsәkliyi sürtülmüş kreslonu pәncәrәnin qabağına çәkdi. Qalın yun şalı

kәmәr yerinә qәdәr dartıb, dizlәrini möhkәm bürüdü. Otağa qaranlıq çöksә dә, işığı

yandırmadı. Gözünü pәncәrәyә zillәdi. Pәncәrәnin nәfәsliyi açıq idi. Çisәlәyirdi.

Küçә ilә şütüyüb gedәn maşınların tәkәrlәri şırıldayırdı. Arxa tәrәfdәki qırmızı

işıqlar yaş yollarda közәrirdi. Sәkilәrin yaxası boyu cәrgәlәnәn ağacların

yarpaqlarını narın damlalar döyәclәyirdi. Onların yeknәsәk tappıltısı qarşıdakı

bağçanın xәzәl xışıltılarına qarışıb otağa dolurdu. İçәrini nәm yarpaqların rütubәti

bürüyürdü (İ. Şıxlı)

İ. Şıxlının “Çiskin” hekayәsinin mәtninin bütününә dair verilәn aşağıdakı

suallara cavab verin:

Suallar: 1. Sözügedәn hekayә “Çiskin” adı ilә adlandırılır. “Çisәlәyirdi”

feli mübtәdasız, zәrfliksiz vә digәr cümlә komponentlәri olmadan sadәcә xәbәrdәn

ibarәt bir cümlә üzvü olaraq hekayә mәtnindә iki dәfә işlәnilir. Sözügedәn

birvariantlı feil vә “Yağış yenә çisәlәyirdi, Yağış çisәlәyirdi”cümlәlәri vә “çisәk,

çiskin, çiskinli hava//havada, çiskinli yağış”sözlәri vә birlәşmәlәri hekayәnin

mәtnindә hansı mәtnqurucu dil-danışıq vasitәlәri olaraq işlәnilir?

2. Sözügedәn hekayәdә konkret tәbiәt hadisәsinin gerçәklәşmәsi sözlәrin,

müxtәlif fonetik, qrammatik-sintaktik vә frazeoloji vasitәlәrin uyğun bir әdәbi-

bәdii kontekstә mәtnlәşmәsilә ifadә edilir. Bununla da yazıçı tәrәfindәn orijinal bir

konseptual kontekst yaradılır. Sözügedәn kontekstin hekayәnin qәhrәmanı “qoca

professor”un ruhi vәziyyәti ilә әlaqәlәrinin bәdii-linqvistik hәlli mәtnlәşmәdә necә

yerinә yetirilmişdir?

II. Orxan Fikrәtoğlunun “Sәhәr” hekayәsini tapıb oxuyun. Hәmin

hekayәnin mәtnini әdәbi-linqvistik baxımdan tәhlil edin vә hekayәdәn verilmiş

aşağıdakı mәtni mikromәtnlәrә ayırın. Onların komponentlәrini vә aralarındakı

mәtnqurucu öngöndәrimlilik, altgöndәrimlilik vә eşgöndәrimlilik linqvistik

әlaqәlәrinin hansı sözlәrә vә qrammatik-sintaktik vasitәlәrә әsasәn

müәyyәnlәşdirildiyini göstәrin.

Mәtn

Üçüncü mәnzilin kök kişisi eyvanda idman elәyir. İki әlini boynuna

dayayıb, nәfәsini udur. İçәridәn arvadının yoğun, xırıltılı sәsi eşidilir: “Bu gün dә

soyuq suynan çimsәn, ölәcәksәn daha, bәsdi yoq çıxartdın”, – deyir arvad. – “Heç

yoq köpәkoğlu belә oyun çıxartmır!” Sözlәr kişiyә çatmır. İndi dә başını yerә

300

qoyub, ayaqlarını göyә qaldırır. Binanın arxasından keçәn torpaq yoldan maşın

uğultusu eşidilir. Sәs gecәnin içindәn sәhәrә qәdәr dartılır. Bir-iki eyvanın qapısı

açılır. Yuxulu gözlәr hәyәtә baxır. Siqnal sәsi. Bir dәstә ağ çöl göyәrçini özlәrini

göyә vurur. İkisi lap dәrin uçur. İyirminci mәnzildә yaşayan kişi maşının şüşәsini

qurulaya-qurulaya quşların dalınca baxır. Qara it gecәni qovub, indi dә quşlara

hürür. Çiyinlәrindә ağır çanta bir dәstә uşaq mәktbә gedir. Eyvandan analarının

gözlәri vә sözlәri eşidilir. Uşaqlar analarının sәslәrindәn tutub mәktәbә gedir. İri

ombalı, sürmә gözlü, gәl-gәl sinәli kirayәnişin qız gәl-gәl deyә-deyә dәrsә gedir.

Hәyәtin bütün yeniyetmәlәrini kişi eylәyәn bu qızın ayaqları dәyәn yerә min göz

dәyir. Süpürgәçi arvad gözlәrini içinә tutub süpürgәsinә söykәnir. Fikrә gedir.

Cavan ölmüş әrinin iri әllәrini gözünün qabağına gәtirir. İçindәn bir istilik axır,

boğazı qәhәrlәnir. Süpürgәsini hirslә yerә çırpır. Toz qalxır. Sәrçәlәr uçuşur. İri,

qara it hürür…( O. Fikrәtoğlu)

Әdәbiyyat

Абдуллаев К. М. 1983, Проблемы синтаксиса простого предложения в

азербайджанском языке. Бакы, Елм.

Abdullayev K. M. 1999, Azәrbaycan dili sintakasisinin nәzәri problemlәri,

Ali mәktәblәr üçün dәrs vәsaiti, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 279 s.

Abdulla K. M. 2010, Dilçiliyә sәyahәt. Dilçi olmayanlar üçün dilçilik, Bakı:

Mütәrcim, 196 s.

Abdullayev K. M., Mәmmәdov A. Y., Musayev M. M., Üstünova K.

Novruzova N. S., Hüseynov Ş. Q., Rzayeva G. N., Hacıyeva K. B., Ziyadova L. V.,

Fәtәliyeva S. Q., Nağıyeva G. Q., Mәhәrrәmova G. A., Zeynalova Ş. T., Sәlimova

F. Q., Mәhәrrәmova V. H. 3012, Azәrbaycan dilindә mürәkkәb sintaktik bütövlәr,

(Dәrs vәsaiti), Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan

Universiteti, Bakı, 605 s.

Axмaтoв И. Х. 1983, Структурно-семантические модели простого

предложения в современном карачаево-балкарском языке (осовные вопросы

теории), Нальчик: Изд-во “Эльбрус”, 355 s.

Aktaş Ş. 2000, Şiir Tahlili. Teori ve uygulama, Akçağ Yayınları, 280 s.

Агеев В. 2004, Семиотика, Весь Мир, Москва.

Амиров Р. С. 1970, Способы актуального членения в казахском языке. –Советская Тюркология, № 6, с. 4-38.

Бeрдaлиeв А. 1989, Семантико-сигнификативная парадигматика и

синтагматические отношения в конструкциях сложноподчиненного

предложения узбекского литературного языка. АДД. Ташкент, 51 с.

Berge, Vardar 1989, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara, 295 s.

Бондарко А. В. 1984, Функциональная грамматика, Л: “Наука”,

Лeнингрaдское отделение.

301

Бондарко А. В. 1987, Введение. Основания функциональной

грамматики. Л: “Наука”, Лeнингрaдское отделение, с. 5-36.

Bosnalı 2007, İran Azerbaycan Türkçesi: Toplumbilimsel Bir İncelenme,

Kebikeç Yayın Evi, İstanbull, 227 s.

Bozşahin, Cem ve Zeyrek, Deniz 2000, Dilbilgisi, Bilişim ve Bilişsel Bilim.

–Dilbilim Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s. 41-48.

Cavadov A. M. 1975, Azәrbaycan dilindә söz sırası. Bakı, “Elm”. Cәfәrli M. 2007, Xalq mahnılarının folklor janrı kimi poetik-semantik xüsusiyyәtlәri. –

FOLKLOR/EDEBİYAT. Halkbilim, İletişim, Antropoloji, Arkeoloji, Sosyoloji, Müzik, Tarih,

Edebiyat: 2007/3, Nahçıvan Özel Sayısı, s.17-23.

Чeрeмиcинa М. И., Кoлocoвa Т. А. 1987, Очерки по теории сложого

предложения. Новосибирск: Изд-во “Наука”, Сибирское отделение, 196 с. Demircan, Ömer 2003, Türk Dilinde Çatı. İstanbul, 175 s.

DİLÇİLİK ENSİKLOPEDİYASI. I cild, 513 s.; II cild, 526 s. (dәrs vәsaiti),

Bakı, Mütәrcim, 2006-2008.

Джанибеков Х. С. 1992, Актуальное членение предложения в

карачаево-балкарском языке, АДД, Алма-Ата, 50 с.

Дмитриeв Н. К. 1962, Cтрoй тюркcкиx языкoв. M.: Изд-во “Вocтoчнoй

литeрaтуры”, 607 c.

Ercilasun A. B. 2007, Türkiye Türkolojisine ve Türkiye’deki Türk Lehçeleri

Çalışmalarına Genel Bakış.–Türk Lehçeleri Grameri. Ankara, Akçağ, s. 11-30.

Ercilasun A. B. 2009, Türk Dili Araşdırmalarının Bugünkü Durumu ve

Sorunlar. –Gazi Türkiyat, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Güz, Sayı:5, 2009,

s.113-154.

Эргувaнлы Э. 1987, Нетипичный случай падежного оформления в

турецкой каузативной конструкции. –в сб. Новое в зарубежной лингвистике.

XIX, Проблемы современной тюркологии, Москва: Прогресс, s. 299-310. Erkman-Akerson F. 2005, Göstergebilime Giriş, MULTILINGUAL, Çemberlitaş-

İstanbul, 262 s.

Әfәndiyev P. 1992, Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatı, Ali mәktәb tәlәbәlәri

üçün dәrslik, “Maarif” Nәşriyyatı, Bakı, 479 s.

Әhmәdov F. 2007, Elektron imkanlar: Azәrbaycan dili vә türk dillәrinin

inteqrasiya problemlәrinә konseptual yanaşma. AzAtaM. Әliyev R. 2011, Mühit qәlpәsinә dönәn ömür…, http://kult.az.com, 26.06.2011, 15:02.

Әlәkbәrli A. 2011, “Unutmağa kimsә yox…” romanı barәdә “ultradiqqәtli” bir

oxucunun bәzi mülahizәlәri, http://kult.az.com, 31.05.2011, 10: 21.

Әlizadә F. 1983, Tabeli mürәkkәb cümlәdә aktual üzvlәnmә. –Azәrbaycan dilindә

tabeli mürәkkәb cümlә mәsәlәlәri (Elmi әsәrlәrin tematik mәcmuәsi). B.: ADU

nәşri, s. 70-72.

302

Фёдoрoвa O. В. 2008, Метoдика регистрации движений глаз

“визуальный мир”, шанс для сближения психoлингвистических традиций.–

Вопросы Языкознания, № 6, с. 98-120. ФEРДИНAНД ДE СOCCЮР 1977, Труды пo языкoзнaнию. Москва.: “Прогресс”, 639 c.

Göktürk, Akşit 2004, Çeviri: Dillerin Dili. İnceleme, İstanbul, Şefik

Matbası, 112 s. Hacılı A. 2010, Kamal Abdulla: Seçimin morfologiyası, Bakı-Mütәrcim, 131 s. Исхакова Х. Ф. 1987, Структуры терминологических систем. Тюркские языки.

Москва, “Наука”, 126 с. Жирмунский В. М. 1974, О тюркском народном стихе. Некоторые проблемы

теории. –Тюркский героический эпос. Издтельство “Наука”, Ленинградское отделение,

Ленинград, c. 644-680. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 1992, I, II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,

1083 s.

Кнабе Г. С. 2004, Семиотика культуры: конспект учебного курса.

Москва, МЕТ.

Кожина М. Н. 1995, Развитие идей В. В. Виноградова в

функциональной стлистике русского языка// Межднар. юбил. сессия. посвящ.

100-летию со дня рождения акад. В. В. Виноградова. Тез. докл.- Москва, с.

186-187.

Korkmaz, Zeynep 2003, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil

Kurumu Yayınları, Ankara, 1224 s.

Кормушин И. В. 1984, Системы времен глагола в алтайских языках,

Москва. Кoрмaнoвcкaя Т. И. 1987, О коммуникативной организации сложноподчиненного

предложения (на материале английского языка).–Вопросы Языкознания, № 3, с. 102-110.

Köksal, Aydın 1981, Bilişim Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu

Yayınları, Ankara, 196 s.

Крейдлин Г. 2004, Невербальная семиотика. Язык тела и

естественный язык, Москва, НЛО. Крылoвa О. А., Мaтвeeвa Т. Ф. 1990, Отдельное предложение– высказывание и связной

текст. – Филологические науки. НДВШ, № 1, с. 60-70.

Крушeльницкaя К. Г. 1956, К вопросу о смысловом членении предложения. –Вопросы

Языкознания, № 5, с. 55-67.

Гаджиахмедов Н. Е. 1998, Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском

языке (сравнительно с другими тюркскими языками), АДД, Москва, 46 с.

Гальперин И. Р. 1981, Текст как объект лингвистического

исследования, Наука, Москва. Гурeев В. А. Британская грамматическая традиция //Известия АН. Серия Литературы и

Языка, том 61, 2002, № 3, с. 37-48.

Лингвистический энциклопедический словарь, Москва,

“СОВЕТСКАЯ ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с.

303

Лотман Ю. М. 1998, Выход из лабиринта. Эко У. Имя розы. Москва, с.

650-669.

Лотман Ю. М. 1984, О семиосфере. –Статьи по семиотике и топологии

культуры. Таллин, “Александра”, 1992, Т. 1.

http://semioties.ru/sphere/semiosphere.html -10.01.2011

Лукин В.А. 2011, Текстовые знаки. http://cc.bingj.com/cache.aspx - 02.01.2011.

Махмудов Н. М. 1984, Семантико-синтаксическая асиметрия в

автокаузативном простом предложении (на материале узбеского языка) –

Советская Тюркология, № 2, с. 49-56.

Melikli T. 2004, Türkiye Türkçesinden Günümüz Azerbaycan Türkçesine

Girmiş Alıntı Sözler. –V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 20-26 Eylül 2004,

Ankara, Bildiri Özetleri, s.

Mәmmәdov A. 2001. Mәtn yaranmasında formal әlaqә vasitәlәrinin

sistemi. Bakı.

Mirci, İsmail Hakkı 2012, Avrupa Dilleri Öğretimi Ortak Çerçeve

Programı ve Avrupa Dil Portfolyosu Nedir? http://adp.meb.gov.tr/nedir.php

23.03.2012, 12:15.

Mirәhmәdov Ә. 1998, Ensiklopedik lüğәt. Әdәbiyyatşünaslıq. “Azәrbaycan

Ensiklopediyası” Nәşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, Bakı, 240 s.

Мocкaльcкaя O. И. 1981. Грaммaтикa текста, Москва.

Мурясов Р. З, Самигуллина А. С, Федорова А. Л. Опыт анализа

оценочного высказывания. –Вопросы Языкознания, No 5, 2004, s. 68-78. Мусаев К. М., Покровская Л. А., Севортян Э. В., Гaджиeвa Н. З., Юлдашев А. А.,

Бacкaкoв Н. A., Ковшова А. A., Тeнишeв Э. Р., Лeвитcкaя Л.C., Исхакова Х. Ф., Ашнин Ф.

Д. 1972, Тюркское языкознание в СССР за пятьдесят лет.–Советская Tюркология, № 6 c.

3-19.

Муcaeв М. М. 1987, Полипредикативные единицы с каузальным и целевым

отношением в тюркских языках огузской группы. –Советская Тюркология, № 6, с. 77-85.

Musaoğlu M. M. 1999, II. Cilde Giriş. –Radloff W. Türkierin Kökleri, Dilleri ve Halk

Edebiyatından Denemeler. II Cilt, 810 s. Ankara, EKAV Eğitim ve Kalkınma Vakfı, s. 10-13.

Musaoğlu M. M. 2002, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-

İncelemer, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 320 s.

Musaoğlu M. M. 2003, Türk Folklorik Metinlerinin Ontolojik-Folklorik

Temelleri. –Dil Dergisi, Sayı: 118, Ocak-Şubat, Ankara Üniversitesi Basımevi, s.

16-25.

Musaoğlu M., Kirişçioğlu F. 2008, Türk Dil Biliminde Görünüş

Kategorisinin İncelenmesi Üzerine. –Türkologiya, No 1-2, s. 32-54.

Musaoğlu M. M. 2010, Kemal Abdullanın Eserleri Türkiye Türkcesinde,

Kültür Ajans Yayınları, Ankara, 207 s.

Musaoğlu M. M. 2011, Kamal Abdulla Mәtninin Konseptual-Linqvistik

Tәhlilinә Giriş.– Dil Araştırmaları, Sayı: 8 Bahar, 31-49.

304

Musayev M. M. 2011, Türk әdәbi dillәrindә mürәkkәb cümlә sintaksisi, Dәrs vәsaiti,

Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı Slavyan Universiteti, Bakı, 401 s.

Насилов Д. М. 1989, Взаимосвязи функционально-семантических полей в

тюркских языках.–Советская Tюркология, № 1, с. 28-31.

Nәbiyev A. 2002, Azәrbaycan xalq әdәbiyyatı, I hissә, Ali mәktәb tәlәbәlәri üçün

dәrslik, “TURAN” Nәşrlәr Evi, Bakı, 678 s.

Никитина Е. С. 2006, Семиотика, Москва, Академический проект. Novruzova N. 2002, Mәtn sintaksisi, “Tәhsil” Nәşriyyatı, Bakı, 183 s.

Nurmanov A., Mahmudov N., Ahmedov A. 1992, Uzbek tilinin mazmuniy sintaksisi,

Toshkent.

Одинцов В. В. 1980, Стилистика текста, Москва.

Почепцов Г. Г. 2002, Семиотика, Москва.- Киев, Рефл-Бук, Ваклер.

Поляков М. Я. 1986, Вопросы поэтики и художественной семантики.

Москва,

Поповская (Лисоченко) Л. В. 2006, Лингвистический анализ

художественного текста в вузе, Высшее образование, Ростов-на-Дону,

Феникс, 510 с.

Поспелов Д. А. 1996, Прикладная семиотика и искусственный

интеллект. Международный журнал “Програмные продукты и системы”, No

3. http://cc.bingj.com/cache.aspx- 02.01.2011.

Propp V. 1946, Masalın Biçimbilimi, Fransızcadan Türkçeye çevirenler: Mehmet Rifat-

Sema Rifat, İstanbul, 143 s.

Распопов И. П. 1964, Коммуникативно-синтаксический аспект структуры

сложноподчиненных предложений. – Сб.: Вопросы лексикологии и синтаксиса. Уч.

записки, Т. 18, сер. Фил. Наук. № 8/12/. Уфа: Башкирское книжное изд-во, с. 137-194.

Распопов И. П. 1973, Очерки по теории синтаксиса. Воронеж: Изд-во

Воронежского ун-та, 219 с.

Ревзина О. Г. 1998, Методы анализа художественного текста//

Стрктура и семантика художественного текста. Москва, с. 301-316.

Русская грамматика 1980, Т. 2. Синтаксис. М.: Изд-во “Наука”, 686 с.

Семиотика. Антология. Сборник. Москва, Академический проект,

2001.

305

Sәlcuq E. 2005, Kәdәrin sirri. Kamal Abdullanın bәdii yaradıcılığının özәlliklәri,

(әdәbi-bәdii esse), “XXI”- YNE, Bakı, 285 s.

Словарь литературоведческих терминов-

http://slovar.lib.ru/dictionary/text-10.01.2011.

Слюсарева Н. А. 1977, Категориальная основа тема-рематической организации

высказывания-предложения. –Сб.: Синтаксис текста. M.: Изд-во “Наука”, с. 3-15.

Соломник Ф. 2004, Позитивная семиотика. О знаках, знаковых

системах и семиотической деятельности. Москва, МЕТ.

Стариченок В. Д. 2008, Бoльшoй лингвиcтичecкий cлoвaрь. Ростов-на-

Дону, Феникс, 811 c.

Cтeпaнoв Ю. C. В мирe семиотикe. –Cемиотика: Антология. Москва,

2001, c. 5-42. http://ru.wikipedia.org/wiki- 02.01.2011. Страхова В. С. 1977, О коммуникативном аспекте сложноподчиненного

предложения. – Сб.: Язык и коммуникация, Научных трудов МГПИЯ им. М, Тореза, В.

124. М., с. 40-52.

Шeшукoвa А. В. 1972, Об актуальном членении сложных предложений. –

Филологические науки. НДВШ, № 1, с. 69-111.

Штaйн К. Э. 1993. Принципы aнaлизa пoeтичecкoгo текста. Учeб.

Пocoбиe.- CПб.- Cтaврoпoль.

Тагиев М. Т. 1966, Глагольная фразеология современного русского языка (Опыт

исследования фразеологических единиц по окружению). Баку: Маариф, 250 с.

Templer B. 2002, Türkiye’deki Avrupa Dilleri Dosyası (European Language Portfolio-

ELP) ve Yabancı Dil Olarak Türkçe: Avrupa Konseyi’nden Öğreticinin Yetkileri İçin Uygun Bir

Amaç Oluşturma, Dil Dergisi, Sayı: 113 Mart-Nisan, s. 24-32.

Тoлcтoй Н. И. 1997, SLAVIA ORTHODOXA İ SLAVIA LATINA – Oбщee и

рaзличнoe в литературнo-языкoвoй cитуaции (oпыт прeдвaритeльнoй oцeнки). –Вопросы

Языкознания, № 2, с. 16-33.

Турниязова К. А., Турниязов Н. К. 1992, К вопросу о структурно-

функциональном анализе компонентов предложения. .–Советская Tюркология, № 1, с. 87-

91.

306

Uğurlu M. 2000, Türk lehçeleri Arasında Aktarma Meseleleri ve “Abay Yolu”

Romanı. Bilig. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Güz, Sayı: 15, s. 59 – 77.

Uğurlu M. 2004, Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eş Değerliği. Bilig. Türk Dünyası

Sosyal Bilimler Dergisi, Güz, Sayı: 15, s. 59 – 77.

Uzun L. S. 1995, Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı, Ankara, 176

s.

Uzun N. E. 2000, Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, İstanbul.

Üstünova K. 1998, Dede Korkut Destanları ve Cümleden Büyük Birlikler,

İstanbul, 380 s.

Wittmers E. 1970, Über das Modell einer allgemeinen Grundstruktur des

Textes des mittels zur Erfassung der spezifischen Textgesetzmäßigkeiten erläntert

am Beispiel der Ellipse//Textlinguistik. Dresden, s. 49-57.

Veysәlli F. Y. 2005, Struktur dilçiliyin әsasları, Dәrs vәsaiti, I, STUDIA

PHILOLOGICA, Bakı, Tәhsil, NPM, 342 s;

Veysәlli F. Y. 2008, Struktur dilçiliyin әsasları, STUDIA PHILOLOGICA II,

Morfemika, Sintaqmatika, Dәrs vәsaiti, Bakı, Mütәrcim, 307 s;

Veysәlli F. Y. 2009, Struktur dilçiliyin әsasları, STUDIA PHILOLOGICA III,

Semantika vә Praqmatika, Dәrs vәsaiti, Bakı, Mütәrcim, 266 s.

Veysәlli F. 2010, Semiotika, STUDIA PHILOLOGICA IV, Bakı, Mütәrcim.

Юxaнcoн Л. 1987, Определенность и актуальное членение в турецком

языке. –в сб. Новое в зарубежной лингвистике. XIX, Проблемы современной

тюркологии, Москва: Прогресс, s. 398-425.

Якoбcoн Р. 1960, Лингвиcтикa и пoэтикa, Москва.

Якoбcoн Р. 1987, Рaбoты пo пoэтикe, Москва.

Jakobson R. 1999, Linguistics and Reading. N.Y.

Зaeвcкaя A. A. 2002, Нeкoтoрыe прoблeмы тeoрии пoнимaния

тeкcтa.–Вопросы Языкознания, № 4, с. 62-73.

Закиев М. З. 1963, Синтаксический строй татарского языка, Казань.

307

Mәnbәlәr

Abdulla K. M. 2004, Yarımçıq әlyazma. Roman, XXI YNE, Bakı, 286 s.

Abdulla K. M. 2006a, Eksik El Yazması. Türkiye Türkçesine Aktaran: Ali

Yılmaz, Ötüken, Ankara, 291 s.

Abdulla K. M. 2006b, Sehrbazlar Dәrәsi. Roman, Mütәrcim, Bakı, 222 s.

Abdulla K. M. 2007, Büyücüler Deresi. Roman, Türkiye Türkçesine

aktaran: Arif Acaloğlu, Avrupa Yakası Yayınları, İsatanbul, 188 s. Abdulla K.M. Unutmağa kimsә yox…, roman, Bakı 2011, Azәrbaycan Nәşri, 527 s.

Araslı H. 1878, Kitabi-Dәdә Qorgud, Gәnclik, Bakı, 1978, Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti, I Cild, A-Q, Azәrbaycan SSR Elmlәr Akademiyası

Nәşriyyatı, Bakı, 1964, 595 s. Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti, III Cild, Q-R, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası,

Şәrq-Qәrb, Bakı 2006, 670 s.

Әylisli Ә. 1977, Bu kәnddәn bir qatar keçdi (hekayәlәr, povestlәr,

pyeslәr), Bakı, Azәrnәşr, 267 s.

Fikrәtoğlu O. 2006, Azәrbaycan antologiyası, Beş cilddә, V cild, “ŞӘRQ-

QӘRB” Bakı.

Kәrimzadә F. 1982, Xudafәrin köprüsü, Bakı. Кыдырбaeвa Р., Кырбaшeв К., Жaйнaкoвa A. 1988, “Мaнac” эпocунун

вaриaнтлaры. Фрунзe: Изд-во “Илим”, 158 c.

“Kommunist” qәzeti, 12 yanvar 1985-ci il. Koroğlu dastanı, Bakı, 1957. Manas. Kırgız elinin batırlık eposu. 2 – Kitap, Moskova, 1968, 685 s.

Maaday Kara. Epos narodov SSSR (SSCB Halkları Eposu), Moskova, 1973.

Mәlikzadә M. 1989, Yaşıl gecә. Roman vә povestlәr, Bakı, Yazıçı, 305 s.

Min bir mahnı 2007, Rafiqin mahnı kitabı, Bakı, 624 s.

RADLOFF, Wilhelm 1999, Türkierin Kökleri, Dilleri ve Halk Edebiyatından

Denemeler. I Cilt, 458 s., II Cilt, 810 s. Ankara, EKAV Eğitim ve Kalkınma Vakfı.

Rövşәn R. 2006, Nәfәs. Kitablar kitabı (şeir, nәsr, esse), Qanun, Bakı, 760 s.

Sabir M. Ә. 1992, Hophopnamә, Bakı, Yazıçı, 558 s.

Şıxlı İ. 1968, Dәli Kür, Bakı, Gәnclik, 448 s.

Şıxlı İ. 1971, Seçilmiş әsәrlәri, 2 cilddә, C. I, Bakı, s. 36-42.

Tezcan, Semih ve Boeschoten, Hendrik 2001, Dede Korkut Oğuznameleri, Yapı Kredi

Yayınları, İstanbul, 315 s.

Türkçe Sözlük 2005, 10. Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil

Kurumu, Ankara, 2244 s.

308

TÜRKOLOJİ DİLÇİLİKDӘ ӘNӘNӘVİ VӘ YENİ TӘCRÜBӘLӘR VӘ YA ӘLAVӘLӘR

I TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ

Türk Dillerinin Sınıflandırılmasına Dair Bazı Eklemeler1

A. Samoyloviç*

Özet: Makalede, E. E. Korş’un, W. Radloff’un ve diğer Türkologların Türk lehçelerine

ilişkin tarihî, coğrafî, siyasî, morfolojik ve etnik nitelikli sınıflandırmaları dilbilimsel olarak

özetlenmiştir. Özetlenmeye d(t), z(s), y seslerinin kelimelerin ortasında ve sonunda birbirinin

yerinde sıralanması fonetik belirtisi eklenmiştir: adak, atak, ayak ‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy-

‘koymak’ örneklerinde olduğu gibi. Bunun sonucunda Türk lehçelerinin “R” (Bulgar), “D”

(Uygur//Kuzeydoğu), “Tau” (Kıpçakça//Kuzeybatı), “Tag-lık” (Çağatayca//Güneydoğu), “Tag-lı”

(Kıpçak-Türkmen//Orta gr.), “Ol” (Türkmen//Güneybatı) grupları belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Türk, dil, lehçe, fonetik, sınıflandırma, Kıpçak, Türkmen, Uygur

Some Additions to Classifications of Turkic Dialects

1 Ünlü Rus Türkoloğu A. Samoyloviç’in “Nekotorıe dopolneiya k klassifikatsii turetskix yazıkov (Türk Dillerinin

Sınıflandırılmasına İlişkin Bazı Eklemeler)” adlı makalesi (15s.), 1922 yılında Petrograd’daki Rusya Devlet

Akademisi Basın Evi’nde (Rossiyskaya Gosudarstvennaya Akademiçeskaya Tipografiya) yayımlanmıştır. Türk

Lehçelerinin sınıflandırılmasında fonetik eklemeleriyle bir dönüm noktası olarak da nitelendirilen söz konusu

makaleyi, Rus dilinden Türkiye Türkçesine satır arası dilbilimsel açıklamalarıyla Prof. Dr. Mehman Musaoğlu

çevirmiştir.

Söz konusu makalenin temelini, A. Samoyloviç’in Rusya Etnografı Akademisi ve Antropoloji müzesine bağlı olan

Wilhelm Radloff’un ünlü “Türkoloji derneği”nde okuduğu bildiri oluşturmaktadır. * A. Samoyloviçin sözügedәn mәqalәsinin Türkiyә türkcәsinә tәrcümәsi “Dil Araştırmaları Dergisi”nde (Cilt: 1

Sayı:1 Güz 2007, s. 174-184.) yayımlanmışdır.

309

A.Samaylovich

Abstract: Historical, geographical, political, morphological and ethnic classifications of

E. E. Korsh’s, W. Radloff’s and other turcologist’s regarding Turkic dialects are summarized in

this article. Phonetic indication, of interchanges phonemes like d(t), z(s), y in the middle and at

the end of the words are added. Adak, atak, ayak ‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy- ‘koymak’ e.g.

Consequently “R” (Bulgar), “D” (Uygur//North-eastern), “Tau” (Kıpcak//North-western), “Tag-

lık” (Chagatai//South-eastern), “Tag-lı” (Kıpcak-Turkmen//Central group), “Ol”

(Turkmen//South-western) groups of Turkic dialects are determinate.

Key Words: Turk, language, dialect, phonetic, classification, Kıpcak, Turkmen, Uygur

I.

Akademik F. E. Korş'un görüşlerinin doğru olduğu kabul edilirse2 "aynı şeyin çeşitli

sınıflandırılması bulunuyorsa ve o, kesin olarak bu sınıflandırmaların hiç birinin işe yaramadığını

söylüyorsa" ve o zaman kendisinin de sınıflandırmasının pek önemi kalmadığı iddia olunabilir.

Tabii ki ortaya atılan görüş kabul edilmezdir. Ancak Korş'un "Türk Kabilelerinin veya Türk

Dillerinin Sınıflandırılması", zaman açısından en son görüş oluşuna rağmen bundan sonra da yeni

görüşler ileri sürülmeyecek anlamına gelmez. Çünkü altmış sene önce ünlü Türkolog N. İ.

İlminskiy' nin3 söylediği gibi Türk dillerinin her hangi bir sisteminin tam ve sağlam bir düzeyinin

oluşturulması için gereken olanaklar, hazırlıklar tamamlanmamıştır.

Türk dillerinin en mükemmel düzeyde sınıflandırılması çalışmalarının sonuçlanması

için, bu sınıflandırmaları kim yaparsa yapsın, önce söz konusu dillerin karşılaştırmalı-tarihî

incelenmesi gerekir. Bu ise, yakın gelecekte mümkün değildir. Bu bağlamda, aynı nedenden

dolayı ünlü Türkolog rahmetli Wilhelm Radloff’un sonradan düzeltmeler yaptığı sınıflandırması

da geçici niteliğini korumaktadır4.

Söz konusu iki geçici sınıflandırmanın, dolayısıyla Radloff’un ve Korş'un incelemeleri

2 Türk kabilelerinin dillerine göre sınıflandırılması. Etnografıçeskoe Obozrenie, No: 84-85. Moskva 1910. Korş'un

söz konusu sınıflandırmadaki Moskova Arkeoloji Derneğinin Doğu Ekibine bildirdiği düzeltmeleri

yayımlanmamıştır. 3 Türk-Tatar dili kursunda açılış konuşması, Kazan 1962. S. 21.

4 Phonetik der nördlichen Türksprachcn. Leipzig, 1882. S. 280-291. (P. M. Melioranskiy'nin Brokgauz’un ve

Efron'un ansiklopedi sözlüğündeki ünlü demeci. 1. Baskı. Türk Dilleri ve Edebiyatları makalesi). Alttürkische

Studien, IV-V. Rusya İlimler Akademisi Haberlerinde yayınlanmıştır: 1911 y. S. 305-427.

310

dışında yeni, ama yine de geçici bir Türk dilleri sınıflandırılmasının oluşturulmasına gerek

yoktur. Çünkü bu iki sınıflandırmanın5 hiç birisi geçersiz sayılamaz. Bundan dolayı yeni

unsurların eklenmesi, geliştirilmesi gerekir ve şu anda öyle tamamlayıcı unsurların çok olduğunu

biliyoruz.

Merhum Prof. N. F. Katanov'un çok sayıdaki genel raporlarıyla hazırlanmış tezi,

Radloff'un Yakut Dili eseri ve diğer6 araştırmaların da bundan sonraki sınıflandırıcıların işini

bayağı kolaylaştıracağı düşüncesindeyiz.

II.

Terimler listesi, sınıflandırmada önemli bir rol oynamamaktadır. Buna rağmen

sınıflandırmanın değişik bölümlerinde, şu veya bu biçimdeki adlandırma sistemlerinin kabul

olunabilirliği sorunu dikkate alınmalıdır.

Akraba dil ve lehçelerin, yer aldığı bölgelerdeki ülkelere göre Kuzey, Güney gibi

şimdiye kadarki uygulanan yöntemle işaretlenmesi, büyük anlaşmazlıklara yol açmaktadır. Buna

rağmen, dil sistemleri katlarının "Eski, Orta, Yeni Çağ" dönemleştirilmeleriyle tarihsel bir bakış

açısıyla ele alınması ise daha uygundur. Ancak böyle bir sınıflandırmada da şu veya bu nedenden

dolayı söz konusu dil ailesinin "M. Ö. evresi” dikkate alınmamaktadır.

Tarihsel katların, uygun çağlarda Türk halklarının yerleşiminde önemli katkıda bulunan,

evrim nitelikli olayların gelişimine imza atan Türk boylarına göre adlandırılmasının, Türk dilleri

ve lehçeleri sınıflandırılması çalışmasında Hun devri öncesi, Moğol devri öncesi, Moğol devri

sonrası gibi yapılabilirliği de söz konusudur. En yakın akraba dillerin grupları ise, diğer dillerin

sınıflandırılmalarında kullanıldığı gibi, farklılaştırıcı lengüistik belirtilere göre ve artı durum

elverişli ise daha net bir ifade için bölgedeki devlet adlarıyla ve ayrıca da söz konusu gruptaki

temel dil veya lehçeye göre işaretlenmelidir. Sözgelimi, ol- lehçeleri, Güneybatı, Türkmen

grubu" gibi. Sınıflandırmanın bölümleri için tam ve nihai bir terimler listesinin, dolayısıyla

5 Vamberi'nin sınıflandırması da vardır (Das Türkenvolk. 1885 y. S. 85-86). Leon Kaena (İntroduction à l’histoire de

I'Asie. 1896 y. S. 34-35). Katanov (Kazan Üniversitesi Bilimsel Yazıları 1894), Berezin (Recherches sur les dialectes

musulmans. I. Système des dialectes turcs. Kazan, 1848 y.). Bu eski sınıflandırmaları da canlandırmıştı. Ayrıca bk.

Aristov. Türk Kabilelerinin Etnik İçeriği Üzerine (Jivaya Starina. 1896 y, baskı: III — IV, s. 445-456) ve V.V.

Bartold'un eleştirisi. v Zap. Vost. Otd., c. XI. s. 341. 6 Katanov. Opıt issledovaniya uryanhayskogo yazıka s ukazaniem glavneyşix rodstvennıx otnoşeniy ego k drugim

yazıkam tyurkskogo kornya. Kazan 1903 y.; Radloff. Die Jakutische Sprache in ihrem Verhältnisse zu den

Türksprachcn (Rusya İlimler Akademisi Yayınları, Tarih Filoloji Bölümü VIII. Bölüm VIII. C. No: 7. 1908 y.) Karl

Foy. Azerbaiganische Studien mit einer Charakteristik des Südtürkischen ( Mittheilungen. Berlin'deki Doğu Diller

Semineri, c. VI, baskı 2, 1903 y.).

311

adlandırılmanın düzenlenmesi yukarıda son olarak belirtilen çalışma yapıldıktan sonra

düşünülebilir.

Bu çalışmada, mevcut Türk dilleri sınıflandırmalarını tamamlamak istedim. Dolayısıyla

amacım yeni bir sınıflandırma yapmak değildir. Bundan dolayı bilim adamlarınca şimdiye kadar

belirlenen Türk dilleri sistemi bölümlerine ilişkin belirlenmiş adlandırılmalarda bazı değişiklikler

yaptım.

III.

Korş, Türk dilleri sisteminin düzenlenmesinde, sesbilgisel(fonetik) ve biçimbilimsel

(morfolojik) belirtileri tercih etmiştir. Sonuçta, üç temel grup ortaya çıkmıştır:

I. Kuzey dillerinde: 1) g sesine hece sonunda hece oluşturmayan (kısa) u sesi eşittir:

tag//tau ‘dağ’; 2) sürerlilik bildiren şimdiki zaman biçiminde a zarf-fiili ve sürerlik fiilleriyle

veya olmaksızın: kele-turur-men ‘geliyorum’.

II. Doğu dillerinde: 1) g sesi herhangi bir biçimde kendini muhafaza etmektedir ve 2)

şimdiki zaman şekli r sıfat-fiilinden oluşmaktadır: kelyur-men ‘geliyorum’.

III. Batı dillerinde: 1) g sesi ünsüzden sonra (hece başında) düşer: kalgan//kalan ‘kalan’

ve 2) Doğu grubunda olduğu gibi şimdiki zaman şekli r sıfat-fiiliyle biçimlenmektedir.

Korş'un sınıflandırmasında, söz konusu temel üç grubun dışında dördüncü bir karışık

diller grubu da yer almaktadır. Söz konusu grup, iki alt gruba bölünmektedir.

IV.

Radloff'un Güney grubu, Korş'un ise Batı grubu olarak yaptıkları sınıflandırmaları,

çalışma ilkelerinin ve yöntemlerinin farklılığına rağmen birbiriyle örtüşmektedir. Söz konusu

grubun, nasıl adlandırılırsa adlandırılsın hiç değişmeksizin nihaî bir çalışmanın ortaya çıkışına

kadar sonraki sınıflandırılmalarda da kendini muhafaza edebileceği ve zaman akışı içinde

niceliksel bileşenlerinin de daha ayrıntılı bir nitelendiriliş kazanacağı kuşkusuzdur. Söz konusu

bileşenleri ise Türkmen, Azeri, Osmanlıca (Anadolu Türk ağızları, Suriye ve Balkan yarımadası),

Gagavuz ve Güney kıyı Kırım lehçeleri şu veya bu özellikleriyle oluşturmaktadır. Ben, bu grubun

en önemli özelliği olarak ol (olmak) fiil kökünü görüyorum. Söz konusu, diğer gruplarda bol,

pol, pul diye geçer. Bu grubun ikinci özelliği olarak ise bana göre Korş'un söylediği gibi g sesinin

ünsüzlerden sonra düşmesidir (kalgan//kalan ‘kalan’). Buna da daha Bulgar grubunda

312

rastlanmaktadır (bk. aşağıda). Ele aldığımız grubun bütün dilleri ve lehçelerinin temelinde Eski

Oğuz-Türkmen dili durmaktadır. Söz konusu dilde, Oğuzlar-Türkmenler (Guzlar, Uzlar)

konuşmuşlardır. Onlar, XI. yüzyılda Aral ve Hazar kıyısı bozkırlarından İran’a ve Küçük

Asya’ya kadar yayılmışlardı.

Bu grubun bazı dilleri, diğer gruplardaki dillerin özelliklerinin değişik orandaki

karışımıdır. Sözgelimi genellikle ele aldığımız grubun içerisinde yer alan Hazar kıyısı Türkmen

lehçesi, ol-bol belirtisine göre diğer gruplar ile örtüşmektedir. En eski karışım olarak ise, her

halde Kanglı-Kıpçak lehçesi gösterilebilir.

Söz konusu grubu lengüistik belirtisine göre ol-lehçeler grubu olarak adlandırmamız

gerekirdi. Ancak Radloff’un ve Korş'un benimsediği adlandırmayı muhafaza etmek amacıyla

Türk Dünyasının güneybatı bölgesinde bulunan ve ol grubunda konuşan halkları göze alarak ben

buna bir de güneybatı ismini ekledim. Türkmen kökenli olduğunu dikkate alarak da Türkmen

adını benimsiyorum7.

Güneybatı grubu dillerinde konuşan Türk boyları aşağıdaki bölgelerde yerleşmişlerdir:

Harezm (Hiva) ve Buhara Cumhuriyetleri, Türkistan Afganistan’ı, Türkistan

Cumhuriyetinin Türkmenistan bölgesi, İran’ın Azerbaycan, Astrabat, Horasan ve diğer

vilayetleri, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan Cumhuriyetleri, Anadolu, Suriye’nin kuzey

kısmı, İstanbul ve yakın çevresi, Balkan yarımadasının değişik bölgeleri, Besarabya, Kırım'ın

güney kıyısı, Kuzey Kafkasya (Stovropol Türkmenleri), Astrahan şehri (Türkmenler).

V.

Korş'un sınıflandırmasındaki diğer iki temel gruptaki ve iki alt gruptaki, yani toplam

dört gruptaki karışık diller, Radloff un sınıflandırmasındaki geriye kalan üç grup ile önemli bir

ölçüde çelişki halindedir. Üstelik her iki sınıflandırmanın söz konusu kısmı, Radloff’un kendi

sınıflandırmasındaki yaptığı düzenlemeler istisna olmakla birlikte, büyük değişikliklere

uğramadan uzun süreli bir var oluşu sağlayamaz. Radloff'un sınıflandırması yeterli derecede

ispatlanmamış ise, Korş'un da seçtiği belirtiler eksiktir.

Korş'un doğu grubu, ağırlıklı olarak "ölü dillerden oluşmaktadır: Orhun (Yenisey

yazıtları), Uygur, Çağatay, Kıpçak”. Çağdaşlardan ise: Ön koşullarıyla Karagas ve Koybal,

7 Berezin (s. 27) bunu Türk olarak adlandırmıştır. Radloff bir zamanlar Selçuk ismini önermişti (Mélanges

Asiatiques. IX. 2. 90.

313

Sagay. Söz konusu diller, Salarca istisna olmakla, Radloff’un sınıflandırılmasında yeniden

gözden geçirilinceye kadar dört grupta ele alınmıştır: Güney (Orhun), Doğu (Uygur, Karagas,

Koybal, Sagay), Orta Asya (Çağatay) ve Batı(Kıpçak).

Radloff sınıflandırmasının tamamlanmamış ikinci redaksiyonunda, Orhun ve Uygur

dillerini Moğol dönemi öncesi Doğu Türk dillerinde iki farklı grubun temsilcileri olarak ele

almıştır: Kuzeydoğu ve güneydoğu. Buraya y //ç// s seslerinin sözcük başındaki kullanımlarıyla

yer aldığı kuzeybatı grubunu da eklemiştir.

Bana göre, Orhun-Yenisey ve Uygur yazıtlarındaki dilbilimsel delillerle söz konusu

diller arasındaki temel farklar yeteri kadar ispatlanamamaktadır. Bundan dolayı söz konusu dilleri

birbirinden kesin olarak farklılaştırmak mümkün değildir. Oysa her birinin bazı özelliklere sahip

olduğu da inkâr edilemez. Öte yandan Moğol dönemi öncesi Türk dilleri gruplandırılması,

Radloff’un kendi sınıflandırmasına ilişkin yaptığı ikinci redaksiyonunda vurguladığı gibi, adı

geçen çalışmadan da daha karışık ve zor olmuştur. Bunun yanı sıra ‘Selçuk şiirleri’ döneminden

daha önce de çağdaş güneybatı dilleri konuşucularının (Radloff’ a göre güney, Korş'a göre batı)

ecdatları olmuştur8. Oysa ortaya defalarca atılan mevcut görüşün aksine bunların Orhun-Yenisey

yazı diliyle doğrudan bağlantısı, bazı ortak olguların bulunmasıyla da kanıtlanamamaktadır. Bunu

temel belirtiler engellemektedir.

İtiraf etmeliyiz ki Türk halklarının tarihsel kaderinin zorluğu ekseninde söz konusu

halkların ve dillerin birbiriyle ve diğer halklarla ve dilleriyle daha fazla karıştırılması sonucu,

yapılacak sınıflandırmanın anlaşılır, basit ve kolay olacağını sağlamaz. Nitekim söz konusu

sınıflandırma, hem dilbilimsel belirtilerine hem de onların gruplandırılmasına göre çok büyük

olmalıdır. Ancak söz konusu koşullarda, sınıflandırmanın aşırı yapaysallıktan uzak olabileceği

düşüncesindeyiz.

Sınıflandırmanın kanıtlarının arttırılması açısından bir adım da atarak Korş'un

betimlediği sesbilgisel özelliklere ilave olarak bir fonetik belirtiyi ekliyorum. Bunun

sınıflandırmanın tüm ebadının ayrıntılarıyla belirlenmesi için temel oluşturacağı

düşüncesindeyim. Bu belirti, seslerin lehçelerdeki sıralanmasından ibarettir. d (t), z (s), y sesleri,

sözcüklerin ortasında ve sonunda birbirinin yerinde kullanılmaktadır: adak, atak, azak, ayak

8 Güneybatı lehçelerinin bazı özellikleri XI. yüzyılda Mahmut Kaşgarlı’nın kaleme aldığı Dîvânu-Luğâti’t-Türk

eserinde verilmiştir. Bu eser, İstanbul'da birkaç yıl önce yayımlanmıştır: baran bargan yerinde (1. C. S. 35); deve

teve yerinde (2. C. S. 154); ben men yerinde (1. C. S. 284); Bang'ın Orhun-Yenisey yazıtlarının Osmanlıca ile

ilişkisini anlatan yeni çalışması elime geçmemiştir.

314

‘ayak’; kod-, kot-, kos-, koy- ‘koymak’.

Bu yeni belirtiyi ekledikten sonra daha önce tarafımızdan güneybatı olarak belirlenmiş

grup, kendi değişmezliğini muhafaza etmektedir. Korş'un doğu grubunda ise bazı değişiklikler

yapılmalıdır. Güneybatı grubu y (yot) lehçeler grubuna girer. Korş'un doğu grubunun alt grupları

olarak ise d, t, z lehçelerini tespit ediyorum ve y belirtili Çağatay ve Polovets (Kuman veya

Kıpçak) dillerini oradan çıkarıyorum. Nitekim yukarıda belirtildiği üzere de bunlar Radloff un

sınıflandırmasında başka gruplara aittir.

d- lehçeleri alt grubu: Ölü dillerden Orhun-Yenisey ve Uygur yazıtları. Onlar hem

benim hem de Korş'un önerdiği belirtilere sahiptir9. Çağdaş dillerden ise söz konusu

sınıflandırmaya Soyot veya Uryanhay, dolayısıyla Tuvaca (Korş bunu makalesinin girişinde

hatırlatmıştır, ancak sınıflandırmasına almamıştır) ve Karagas, Salar lehçeleri aittir.

z- lehçeleri alt grubu: Sarı Uygur (Korş'un zikir etmediği), Kamasin, Koybal, Sagay,

Kaç, Beltir, Şor, Kızıl, Kyuerits lehçeleri, dolayısıyla Hakasça aittir.

t- lehçeleri alt grubu: Bu alt gruba Yakut dilini dahil ediyorum. Söz konusu, Radloff’un

sınıflandırmasında dikkate alınmamıştır. Korş ise Yakut diline kendi sınıflandırmasının 4.

grubunun b maddesinde (karışık diller), Çuvaş dili ile aynı grupta yer vermiştir. Oysa Korş'un

genel görüşüne göre, “Yakutların Karagaslarla biraz daha yakın olduğu ama Çuvaşlarla ve

Altaylılarla özellikli ortak özelliklerinin bulunmadığı tahmin edilmektedir" (s. 13). Gerçekten

Radloff un ifade ettiği gibi çok karışık ve orijinal bir Türk dili10

olan "nachtürkish" Yakut dili

dilbilimsel belirtilerinin toplamı açısından Korş'un terminolojisine göre kuzey ve batı dil grupları

sınırları arasında yer almaktadır (dağ - ‘tıa’).

Orhun ve Yakut dilleri olmaksızın doğu grubu sınıflandırılması, yeni biçimlendirilişiyle

büyük bir ölçüde aslında Radloff’ un sınıflandırmasının ilk redaksiyonuna uygun düşmektedir.

Düşüncemize göre bu grup, temel sesbilgisel (dolayısıyla dilbilimsel: çevirmenin notu) belirtisine

göre diğer tüm gruplardan farklı olarak alt gruplarıyla d- lehçeleri olarak adlandırılmalıdır. Eski

ve çağdaş doğu, dolayısıyla Türk Dünyasının kuzeydoğu bölgesini içeren bu grup, kuzeydoğu

9 Hem d lehçeleri alt grubuyla hem de diğer gruplarla ortak özelliklere sahip ama, başka bir gruba dahil olan Eski

Uygur yazıtları da bulunmaktadır. Öte yandan adı geçen gruba ait Müslüman-Türk yazıtları da mevcuttur. 10

Nemet, Türk dillerini iki gruba bölmüştür: l. s Türkçe ve 2. yot Türkçe ve birinci gruba: Yakut ve Çuvaş dillerini,

ikinci gruba ise ilk, dolayısıyla başlangıç y sesinin Çuvaşça ve Yakutça'daki s sesiyle aynı pozisyonda kullanılışı

uygunluğuna göre bütün diğer dilleri dahil etmektedir: Türkische Grammatik (Sammlung Göschen) 1917 y. s. 7.

Yakutça’nın ve Çuvaşça'nın arasındaki diğer bazı benzerliklere rağmen, şimdilik ikisinin de aynı grupta

sınıflandırılmasının olanaksız olacağını sanıyorum. Çuvaş Dili ile ilgili bk. aşağıda.

315

(güneybatı’nın karşılığı olarak) olarak da adlandırılabilir. Temel dili ise Uygurcadır11

. Ol-bol

(olmak) belirtisine göre kuzeydoğu grubu bol lehçeleri grubuna aittir.

Bu dillerde konuşan az sayıdaki Türk halkları, genellikle Sibirya'da (Lena ve Yenisey

ırmakları havzalarında ve Altay dağlarının kuzey sislilerinde ) ve Moğolistan'ın Urhanhay

bölgesinde ve kısmen de Batı Çin'de yaşamaktadır12

.

VI.

Ne Korş'un sınıflandırmasındaki belirtilere ne benim belirlediğim ek belirtilere göre,

aşağıda gösterilen lehçeler Korş'un belirttiği doğu (bana göre: Kuzeydoğu) grubuna giremez:

Altay, Teleüt, Kara Türkler ve bazı diğer Türk lehçeleri. Bunlar, Radloff’ un doğu grubu

sınıflandırmasında yer alan ve Korş’un önerisiyle ikinci derecede Fin kökenli belirtilere göre

belirlenen lehçelerdir. Korş bu lehçeleri kuzey bölgesi karışık diller olarak nitelendirdiği en büyük

dördüncü grubunun a bölümünde ele almıştır.

Yukarıda belirtilen lehçelerin ve diğerlerinin dışında, önemli bir kısmıyla Korş’un

belirlediği kuzey grubunun içeriği, Radloff’un batı grubuyla örtüşmektedir. Benim belirlediğim

belirti, güneybatı grubunu pekiştirecek ve kuzeydoğu grubunu da temizleyecektir. Altay ve

Teleüt lehçelerinin Korş’un kuzey grubunda veya Radloff’un batı grubunda sınıflandırılmasını

engellemeyecektir. Nitekim her iki akademisyenin adlandırmalarının kullanımıyla kuzeybatı

‘sınıflandırmasını’ (çevirmenin notu) veya adlandırmasını öneriyoruz. Bu grup, bir yandan y (yot)

lehçeleri grubuna (güneybatı grubu gibi), öte yandan bol- lehçeleri grubuna (kuzeydoğu grubu

gibi) aittir ama farklılaştırıcı hece oluşturmayan u (tau-‘dağ’) sesbilgisel belirtisine göre tau-

lehçeleri grubu olarak adlandırılabilir. Bu gruba çağdaş lehçelerden Altayca, Teleütçe,

Kumandince, Kara-Kırgızca, Kumukça, Karaçayca, Balkarca, Tabol Tatarcası, Barabince ve İç

Rusya Tatarcası, Mişerce, Başkurtça, Kırım Tatarcası (güney kıyıları dışında), Karayca

(Osmanlılaşmışların dışında), Nogayca, Kırgız-Kazakça girer.

Kuzeybatı grubu dillerinde ve lehçelerinde konuşan Türk halklarının yaşadığı topraklar

(Avrasya alanı: Çevirmenin notu) veya bölgeler aşağıdaki gibi saptanabilir: Altaylardan

başlayarak Batı Sibirya'yı, büyük bozkırı, Tanrı dağlarının batı silsilesini, Pamir dağlarının bir

11

Bu grup için söz konusu adlandırmayı Radloff önermiştir. (Mél. Asiat. IX. 2, s. 89). 12

S. K. Patkanov'un çalışmasında: "Sibirya nüfusunun dil, kabile ve soylara bölünmesini gösteren istatistik bilgiler"

(Petersburg Coğrafya Derneğinin Batı Bölümü İstatistiği XI c. I. bas. 1912.). Sibirya Türkleri ile ilgili Radloff’ un

sınıflandırmasında bazı değişiklikler ve eklemeler yapılmıştır (s. 55). Bu çalışma ile ilgili benim görüşlerim Rusya

Bilimler Akademisi Rusya nüfûsunun soy ve kabile araştırma heyetinin yayınlarında yayımlanacaktır.

316

bölümünü içerir; Buhara-Hiva sınırlarına, İdil-Ural, Ok havzasına, Kuzey Kafkasya ve Kırım

dağlarına kadar uzanır. Litvanya'da, Volın'da ve Doğu Galitsiya'da Karay kolonileri olarak

“küçük adalar” halindeki bölgelerde de yayılmışlardır (Troki, Lutsk, Galiç).

Kuzeybatı grubu dillerinde ve lehçelerinde konuşan çağdaş Türk halklarının çoğunluğu,

kökence Eski Kıpçaklara bağlıdır (başka bir deyişle: Polovetslere veya Kumanlara). Bunların

tümünü, Kıpçak grubu olarak adlandırabiliriz13

. Korş'un Polovets veya Kuman adlandırmasıyla

doğu grubuna dahil ettiği Kıpçak dilini ise, Bang'ın14

da tanıtlamalarına rağmen Radloff’u

izleyerek kuzeybatı grubuna ait ediyoruz. Ancak günümüze kadar erişen söz konusu dilin

yazıtlarında hem tau hem de tag-lehçeleri unsurları bulunduğunu da göz ardı etmiyoruz.

Diğer gruplarla karşılaştırılmada, özellikle çok sayılı oluşuyla dikkatleri çeken

Kuzeybatı grubundaki dillerin ve lehçelerin niceliğine göre alt gruplara bölünmesi ihtiyacı

bulunmaktadır. Lehçeler arasında yakınlık belirlenmektedir: Altay, Teleüt, Kara Kırgız (tuu//too-

lehçeleri) arasında; Kumuk, Karaçay, Malkar, Karay15

ve Tatarca arasında; Kara Kırgız ve

Nogayca arasında. Son alt grubu Moğol sonrası, ilk ikisini ise Moğol öncesi olarak

adlandırılmasını öneriyorum.

VII.

Tau Kıpçak (Polovets, Kuman) dil çeşitliliği belirgin bir biçimde kuzeybatı grubuna

aittir. Oysa tag çeşitliliği, ne kuzeydoğu ne de güneybatı grubuna dahil edilemez. Kuzeybatı

grubunun temel sesbilgisel, dolayısıyla “dilbilimsel” (çevirmenin notu) belirtilerinden biri,

Kıpçakça y sesiyle ayak olarak seslenen biçimbirim (morfem) değil, adak, atak, azak ‘ayak’

biçimlerinde uygun d, t, z sesleriyle kullanılan biçimbirimlerdir. Güneybatı grubunun temel

dilbilimsel belirtilerinden biri, Kıpçakça kalgan olarak seslenen biçimbirim değil, kalan

biçiminde kullanılan biçimbirimdir. Korş'un doğu (bize göre kuzeydoğu) grubu içerisinden

çıkarıp ele aldığımız Çağatay dili de, tarafımızdan kabullenilen sesbilgisel belirtilerin toplamı

nicelikselliğinden dolayı ne kuzeybatı, ne de güneybatı grubuna ait olabilir.

Böylece Türk dilleri ve lehçeleri sınıflandırmasının dördüncü grubu, aşağıda belirtilen

13

Radloff da böyle önermiştir (Mél. Asiat, IX, 2. s. 89). Berezin de Kıpçakça demiştir (s. 27). 14

Osttürkische Dialektstudien. Von W. Bang und I. Marquart (Abhandlungen der K. Gesellschaft der

Wissenschaften zu Göttingcn. Phil.-hist. Klasse. Neue Folge. XIII. N: 1. Berlin, 1914). V. V. Bartold’un eleştirisi.

Rus Tarihi Dergisine atıfta bulunularak (1921 y.), s. 138. 15

Bk. Grzegorzewski. Ein türk-tatarischer Dialekt in Galizien (Sitzungsberichte der K. Ak. der Wiss. İn Wien, 1903)

ve Caraimica (Rocznik Oryentalislyczny I. 2, Kraków. 1916-1918 yy. s. 252).

317

sesbilgisel belirtilerin çeşitli gruplardaki kullanımlarından, dolayısıyla niceliksel bulunuşlarından

dolayı kendiliğinden belirlenmektedir. Şöyle ki; Kuzeybatı ve güneydoğu gruplarında y

sesbilgisel belirtisi; kuzeydoğu ve kuzeybatı gruplarında bol-ol ve kalgan-kalan sesbilgisel-

biçimbirimsel (morfolojik değişkeler) belirtileri; kuzeydoğu ve kuzeybatı gruplarında tag-tau

belirtisi bulunmaktadır. Bir başka deyişle, belirtilen grup öncekilerin arasında orta bir pozisyonda

yer almaktadır. Söz konusu grup, bazı düzeltmeleriyle Radloff’un sınıflandırmasındaki Orta Asya

grubuyla ve Korş'un sınıflandırmasındaki 16

karışık olarak nitelendirilen a alt grubuyla

örtüşmektedir.

Biz, bu grubu daha net nitelendirmek ve aynı zamanda tag Kıpçak dil çeşitliliğinin söz

konusu gruba, sözgelimi Tarançi lehçesine dahil edilemeyeceğini göstermek için Korş’un seçtiği

sesbilgisel belirtinin uygulanma alanını genişletmeyi öneriyoruz. G sesinin, önceki geniş ünlüyle

hece sonunda (tag-tau) ve son ünsüzle biten sözcük sonunda (kalgan-kalan) bulunuluşları

dışında. Önceki dar ünlüyle g sesinin kullanımı ise, ayrıca ele alınmalıdır. Çünkü g sesinin söz

konusu ses birleşimindeki ‘kaderi’, daha önce belirtilen ses birleşimlerindeki belirlediğimiz g

sesinin kullanımlarıyla örtüşmemektedir. Burada sarık-sarı ‘sarı’, atlıg-atlı ‘atlı’ gibi sözcük ve

biçimbirimlerinde yer alan ıg, ig tiplerindeki ses birleşimi17

veya biçimbirimi söz konusudur. Ig

biçimbirimindeki g sesi, kuzeydoğu grubunda yerini muhafaza etmektedir. Kuzeybatı ve

güneybatı gruplarında ise bulunmamaktadır. Söz konusu biçimbiriminde gözlemlenen g sesi,

bizim belirlediğimiz grupta muhafaza edilir veya k sesiyle değiştirilir (sarıg//sarık, serig//şerik;

atlık). Söz konusu belirtiye göre nitelendirilen her iki Kıpçak dil çeşitliliği (tag//tau), Çağatayca

ve onun benzeri dillerle aynı grupta yer alamaz. Dolayısıyla Bang'ın adlandırılmasına göre Doğu

Türkçesi, Radloff’un sistemine göre ise Orta Asya Türkçesi gibi.

Böylece bizim belirlediğimiz dördüncü grupta, tartışılmaz olarak aşağıda belirtilen dil,

lehçe ve ağızlar yer almaktadır: Çağatayca, Çin veya Doğu Türkistan'daki bütün Türk lehçeleri

(Sarı Uygur ve Salarca dışında), Batı Türkistan'da Sart olarak adlandırılan ağızlar (Hiva Sartçası

dışında) ve Fergana, Taşkent, Semerkent bölgelerinin ve Buhara’nın bize belli olan Özbek

ağızları.

16

Berezin'e göre "Çağatayca veya Doğuca" (s. 26). Doğu Avrupa’da bu grupta yer alan diller genellikle "Doğu-

Türkce veya Türkçesi" olarak adlandırılmaktadır. 17

Bk. Katanov, Opıt issledovaniya. s. 88-91. 181-192. ve uygun şemalar: No III, IV.

318

Tomskiy vilayetinin18

yer aldığı bölgedeki Çulım, Abin ve Çernevoy ağızları, bizim

kabullendiğimiz sesbilgisel belirtilerin nicelikselliğine göre y lehçeleri nitelikli kuzeydoğu ve

şimdiki grupların sınırlarında yer almalıdır.

Terminoloji açısından daha düzgün olsun diye bu grubu güneydoğu, temel sesbilgisel

belirtisine göre ise taglık- lehçeleri olarak adlandırıyorum. Henüz söz konusu grubun en eski

öğeleri üzerine bilgi azdır. Bunun yanı sıra, temel dili olan Çağatayca’ya göre söz konusu grubu

iki alt gruba bölüyorum: 1) Özel Çağatay alt grubu ve 2) Çulım, Abin, Çernovoy ağızları.

Güneydoğu grubunun sonraki sınıflandırılışı sürecinde iki bağımsız grubun ortaya çıkacağını

sanıyorum.

Çağatay grubu dilleri ve lehçelerinde konuşan çağdaş Türk nüfusu, Doğu ve Batı

Türkistan'da (Hiva19

dışında) ve Hazar ötesi (Türkmen) bölgesinde (Afgan Türkistan’ı

Özbek'lerinin ağızlarını bilmiyorum) ve Tomskiy vilayetinin bazı yerleşim birimlerinde

meskûnlaşmıştır.

“VIII.

Tag dil çeşitliliğiyle belirlenen Kıpçak lehçeleri ve çağdaş Harezm Cumhuriyeti (Eski

Hiva hanlığı ) lehçesi özellikleri, dolayısıyla Hiva Özbekçesi ve Hiva Sartçası, bizi Radloff’un

sınıflandırmasındaki "Orta Asya" grubunu iki grup olarak ele almaya teşvik etmektedir: Yukarıda

bahsettiğimiz dördüncü ve birazdan niteliklerini araştıracağımız beşinci grup olarak.

Beşinci grubun dördüncü gruptan farkı şudur: Söz konusu grup, -ıg,- ık sesbilgisel-

biçimbirimsel belirtisine göre dördüncü grup gibi kuzeydoğu grubuyla değil, kuzeybatı ve

güneybatı gruplarıyla bağlı bulunmaktadır. Ayrıca Hiva Özbekçesi ve Sartçası lehçelerinde

ağırlıklı olarak güneybatı grubu unsurlarına rastlanmaktadır. Bunu şöyle açıklayabiliriz: Hiva

Sartları ve Özbek'leri Türkmenlerle sınır komşusudurlar.

Beşinci grup için gerek belli bir Türk boyuna, gerek bölgedeki ülkelere, gerekse

sesbilgisel belirtilerine göre ayırt edici bir adlandırma bulmak zor gibi gözüküyor. Ben aşağıdaki

adlandırmaları öneriyorum: Orta grup, Kıpçak-Türkmen, taglı grubu.

“IX.

18

Bk. S. E. Maloff’ un, Rusya, Orta Asya ve Doğu Asya araştırma yüksek kuruluna sunduğu raporu. No: 9. (1909 y.)

s.35. 19

Hivalı Abulgazı Hanın (XVII. yüzyıl) eseri Çağatayca değil, ancak Çağataylaşmış Özbekçedir.

319

Yakut dilini (t- alt grubu) kuzeydoğu grubunda düzeltmeleriyle bir alt grup olarak

sınıflandırdım. Çuvaş dili için ise, sınıflandırmamızda altıncı, dolayısıyla özel bir grup

oluşturmaya karar verdim. Bunun için sınıflandırmamıza birinci derecede ilave olarak bir başka

kategorileştirici nitelikli sesbilgisel belirti ekledim. Çuvaş dilinin birincil dört sesbilgisel

belirtisini ele aldım. Söz konusu belirtiler, diğer Türk dilleriyle karşılaştırmada Çuvaş dilinin

Moğol20

dil ailesiyle ile yakınlığını göstermektedir.

Söz konusu sesbilgisel belirtiye göre bütün Türk dilleri ve lehçeleri, her şeyden önce

eşit olmayan iki kategoriye bölünmektedir: z (tokuz ‘dokuz’) ve r (taxar ‘dokuz’) dilleri. Birinci

kategorileştirmede daha önce belirlediğimiz beş grubun tümü, ikincide ise sadece Çuvaşça ve

onun ecdadı olan Bulgar dili yer almaktadır. Bundan dolayı sınıflandırmamızın bir üst başlıkla

belirlenen söz konusu bölümünü Bulgar grubu olarak adlandırmayı öneriyorum. Bulgar

grubundaki r sesi, kuzeydoğu grubunda bir alt grubu belirleyen z sesine ve diğer gruplardaki

belirleyici y sesbirimine uygun düşmektedir (ura-azak-ayak). Böylece iki sesbilgisel belirtiye

göre Bulgar grubu öncekilerden çok farklıdır. Diğer sesbilgisel-biçimbirimsel belirtilerine göre

ise, şu veya bu biçimde gözlemlenebilir uygunluk veya temas söz konusudur. Sözgelimi, ol//bol

belirtisiyle bol dilleri (pul), tag//tau belirtisiyle tau dilleri (tu ‘dağ’), ıg//ı belirtisiyle ı dilleri

(sulu, nemli anlamında ‘sulug’ yerinde ‘şıvla’), kalan//kalgan sesbilgisel-biçimbirimsel

belirtisiyle kalan dilleri ( Osm. ‘tutan’ - Çuvaşçada ‘tıtna’ "tutan" anlamında). Bulgar grubunun

Türkmen grubuyla uygunluğu ise dikkate değerdir…

X.

Hem Radloff'un hem de benin sınıflandırmam, sadece sesbilgisel (fonetik) belirtilere

göre kurulmuştur. Korş'un önerdiği şimdiki zaman biçimini oluşturan biçimbilimsel (morfolojik)

belirti ise, bana göre açık ve belirleyici nitelikte değildir. Çünkü söz konusu belirtinin ortadan

kaldırılması ve aynı zamanda sesbilgisel belirtilerin arttırılması, Türk dilleri sınıflandırmasında

olumsuz bir yankı uyandırmamaktadır.

Söz konusu sınıflandırmanın sesbilgisel belirtilere göre sonraki kategorileştirilmesinde

veya mükemmeliyete eriştirilmesinde, her şeyden önce iki sesbilgisel özelliğin de dikkate

alınması gerekmektedir: 1) Söz başında diğer değişkeleriyle (varyantlarıyla) y-dj ses uygunluğu,

20

Gombocz. Die Bulgarisch-lürkischen Lehnvörter in der Ungarischen Sprache (Mém. De la Soc. Finno-Ougrienne.

XXX), s. 188.

320

2) Dudaksıl ünlüler temelinde, ikinci ve sonraki hecelerde o-a, ö-e ses uygunlukları.

Sonuç olarak Türk dilleri sınıflandırmasının basit şeması şöyledir:

1 “Taxar” grubu “Tokuz (dokuz ve diğer)” grupları

2 “Ura” grubu “Adak” grubu “Ayak” grupları

3 “Bol (pol, pul, bul)” grupları “Ol” grubu

4 “Tau(Tu)”

grubu “Tag” grubu “Tau” grubu “Tag (dag)” grupları

5 “I” grubu “Ig” grubu “I” grubu “Ik (ıg)” grubu “I” grupları

6 “Kalan

(yulna)” “Kalgan” grupları “Kalan” gr.

I.

“R”grubu

Bulgarca

(b. IX)

II.

“D” grubu

Uygurca

(Kuzeydoğu)

(b.V)

III.

“Tau”grubu

Kıpçakça

(Kuzeybatı)

(b. VI)

IV

“Tag-lık”grubu

Çağatayca

(Güneydoğu)

(b.VII)

V.

“Tag-lı”

grubu

Kıpçak-

Türkmen

(Orta gr.)

(b. VIII)

VI.

“Ol”grubu

Türkmen

(Güneybatı)

(b. IV)

321

II TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ

Rekonstrüksiyon Prensipleri

Yu. V. Sheka*

Çev. Mehman Musaoğlu**

1. Dilin ilahî yaradılışı meselesi, bilimde bazen çözülemeyen problemlerin bağlamında

zikredilir. Dolayısıyla, eğer elimizdeki herhangi bir teori doğru değilse o zaman dilin ilahî

yaradılışını kabul etmenin tek çare olarak kaldığı söylenilir. Tabii ki böyle bir konunun

tartışılması da mümkün değildir. Bu bakımdan durumun basit olmadığının vurgulanması gerekir.

İnsan aklı, gerçekliğin eşbiçimsel (izomorf) yansıması planında ilkesel olarak yetersizdir.

Bununla birlikte, bizim nihaî anlayışlarımız sonsuz nitelikteki başlangıcın bir deposudur.

Anlayışlarımızın niteliksel belirginliği, onların sonsuz gerçeklikteki faal durumunu kesinlikle

imkânsız hâle getirir. Buradan ihtiyaç duyulan enerjinin kurtulması içinse doğal rasyonel

mahiyetlerin değişmezliğinin düşünülmesi gerekir. Aklın objektifliği de işte bunda ortaya çıkar.

Bu nedenle dilin kökeni üzerine olan bilim, ilkesel olarak yeterlilik arz eder.21

2. Rekonstrüksiyon prensiplerinin koordinat sisteminin kendine özgü bir evrim

biçiminde belirlenmesi, halledici bir etken olarak görülmektedir. Onun yokluğu ise,

araştırmacıların söz konusu prensipler üzerine kaynak eserlerde yer alan çok önemli

gözlemlerinin (Söz gelimi, “Türk Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihî Grameri” adlı akademik

eserde)22

mahiyet itibariyle değersizleşmesine yol açmaktadır. Dil kategorilerinin tarihî

gelişmesinin, sadece İlk Türkçe, Ortak Türkçe ve Ana Türkçe dönemlerinin mekanik olarak

* Prof. Dr. Moskova Devlet Üniversitesi, Asya ve Afrika Ülkeleri Enstitüsü, Türk Filolojisi Bölüm Başkanı. Makale,

“Altayskie yazıki i vostoçnaya filologiya, Moskva, Vostoçnaya Literatura RAN, 2005, 519 s.” adlı topludan alınarak

Rusçadan Türkçeye çevrilmiş ve “Dil Araştırmaları” (Sayı: 4 Bahar 2009, s. 125-134) dәrgisindә yayımlanmışdır. **

Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Teknikokullar/Ankara.

mehman_musaoglu@mynet.com 21

Sheka Yu. V. Printsipı evolyutsii grammatiçeskix pokazateley v tyurkskix yazıkax//Voprosı tyurkskoy

filologii.Vıp. IV. M., 1999, c. 172 i 174 (Türk Dillerinde Gramatikal Belirtilerin Evrimi Prensipleri//Türk Filolojisi

Sorunları); on je: Energiya yazıka i lingvofilosofiya kak obşeteoretiçeskie aspektı intonologii//Vestnik Şelkovogo

puti. Voprosı tyurkskoy filologii. Vıp. II. M., 1992, s. 93-94 (Dil Enerjisi ve Lengüistik Felsefe İntologisinin Genel

Teorik Açıları Olarak// İpek Yolu Haberleri. Türk Filolojisi Sorunları). 22

Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskix yazıkov, Morfologiya. M., 1988 (Türk Dillerinin Karşılaştırmalı-

Tarihî Grameri).

322

belirlenmesiyle ve gereken tarihî derinlik dikkate alınmadan düz bir bakış açısıyla tasvir edilmesi

mümkün değildir. Mademki dil gerçeklikleri dil dışı mahiyetlerden türemiştir ve belirtilen ikinci

sistemden birinciye geçiş de dil rekonstrüksiyonunun ve ya canlandırmasının özünü

oluşturmaktadır, o zaman kendi bilim alanının dışına çıkmayan profesyonel bir dilci, prensipçe ve

objektif olarak rekonstrüksiyonu belirlemede etkisiz kalacaktır. Onun için fonemin ve sistemli dil

kategorilerinin dışında başka bir şey tek başına mevcut değildir. Böyle bir dilcinin elde ettiği

nihaî sonuçlar ise rekonstrüksiyona değil, çağdaş ve özel nitelikteki dile, dolayısıyla anlamsal ve

dilsel mahiyetlerin karşılıklı ilişkisine ait olacaktır.

Dilcinin meslekî kapalılığı, kanıtların sıkı olarak uygulanan ölçütlerinin

uygunsuzluğunda ifade olunmaktadır. Bu onun, dolayısıyla dilcinin dil evrimi genel tablosunun

disiplinler arası sentezi sonucuna tereddütle yaklaşmasına yol açmaktadır. Oysa dillerin çağdaş

yapısal özelliklerinin yanı sıra, işlevsel ve yapısal olarak bir gelişme niteliğindeki daralmasının

da burada söz konusu edilmesi gerekir. İşlevsel ve sosyal daralma, her bir sonraki aşamada

önceki evrenin belirli dil süreçleri evriminin kaybolmamasıyla belirlenmektedir. Söz konusu

evrim, özel işlevsel çerçeveli bir oluşumda hızlandırılmış ve basitleştirilmiş biçimde

daralmaktadır. Bu ise, zaman itibariyle en uzak çağları da ekleyerek dilin kanıtlandırılmış

yeniden türeme evrimi için gereken bütün bilgiyi içermektedir.

3. III-IV. çağların (Bk. Tablo- 1) heceli ve sözlü ritmi, söz konusu dönemlerin yazarca

önerilen (sınıflandırılan) görünüşünü veya genel bir önerisini nitelendirmektedir. Önceki II-III.

çağların ilk (pre-) dili veya Türkçesi sadece heceli ritme sahip oluşuyla seçilmiştir. Tek bir sözlü

ve ritmik sürede birleştirilmiş ilk hecelerin sayısı, konuşmada çeşitli olmuştur. Diğer belli olan

bütün fonetik (ses bilgisel) ilk (pre-) kelimeler gibi, fonetik ilk kelimenin içerisindeki ilk hecesi,

defalarca yeniden türemektedir. Ritmik yeniden türeme olayı, söz konusu konuşma eyleminde

belirtilen ifadenin niteliksel belirginliğinin başlangıcını doğuran tek etken olmuştur. Birkaç defa

tekrar olunmayan tek bir ses, sadece fiziksel olarak gerçekleşen bir gürültü olabilir, dolayısıyla

somut bir konuşma olgusu olamaz. Dil evrimindeki yeniden türeme olayı, fiziksel nitelikteki

çoğu sayıda sapmaları ve varyantları içermişse de söz konusu eylemin kendine özgü identik bir

konuşma birimi olma durumunu engellememiştir. Ritmik ifadenin fonem öncesi dayanağının

çağdaş yığını ise, şöyle bir biçimde belirlenmektedir. Söz gelimi Tofalar lehçesinde şu veya bu

fikir, bütün seslerin birleşmesiyle ilişkilenmektedir. Şöyle ki; “fonetik ses değişmeleri şartlarında

323

bütün sesler belli modifikasyona uğramaktadırlar”: daçjım (benim taşım), oysa özel olarak taş

kelimesi de vardır vb. 23

Tablo 1.

Türk dilleri evriminin çağları

II III IV V VI

10

mln.

2.4

mln.

240

bin.

7.6

bin.

1.2

bin.

Nidalar

İlk kökler

Zamirler,

İlk gövdeler,

Kelime yapımı

Kelime

şekilleri

Kelime

çekimi

Çok

yüklemli-

lik, sözlü

metin

Ural-Altay Altayca Türkçe

Sözlü ritim

Heceli+

sözlü

ritim

heceli+

sözlü+

Sözcesel

ritim,

çağın sonuna

doğru aynı

zamanda

cümle ritmi

de vardır.

Sözlü

metnin

tonlamalı-

ritimli

biçimle-

nişi

Tabloya ait not: 1. Kronoloji, söz konusu çalışmada müzakere olunmadan kabul

edilmektedir.24

Ancak şu da vurgulanmalı ki, İlk Altaycanın çöküşüyle bağlı olarak nitelendirilen

23

Rassadin V. İ. Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel’nom osveşenii. M., 1978, s. 9 (Tofalar Dilinin Şekil

Bilgisinin Karşılaştırmalı İncelenmesi). 24

Sheka Yu. V. Elementı teori sintaksiçeskoy svyazi i intonologii v sinxroniçeskom i diaxroniçeskom osveşenii.

BY. 1992, No 5 (Sözdizimsel İlişki ve İntonoloji Teorisi Unsurlarının Eşzamanlı ve Artzamanlı Olarak İncelenmesi);

324

çağın (7, 6 bin yıl önce) sınırı, prensipçe M.Ö. 7000 (S.A. Starostin) ve M.Ö. 1000 yıllarına

(O.P.Sunik) ilişkin araştırma yapan çeşitli araştırıcıların bilimsel verileriyle uygun

düşmektedir25

.

Yukarıda belirtilen önerge veya tarihî sınıflandırma, zaman itibariyle hem aynı bir fonetik

ilk kelimenin (birinci önerilen tipi), hem de iki farklı ilk kelimenin (ikinci önerilen tipi)

türemesini ihtiva edebilmektedir. Son hâlde genel birleşme biçimindeki ilk kelimelerin arasında

karşılaştırma bulunmaktadır. Söz konusu genelleşmiş birleşme, sonraki aşamanın (IV-V) daha

yüksek sözcesel ritmini oluşturmamış veya başka bir deyişle daha genelleşmiş ve tâbi kılıcı

nitelikli olmamıştır. Cümle unsurlarının cümledeki sıralanması ise, ikinci tipe göre şöyledir:

“yorum” (duygusal) + “konu” (göreceli olarak rasyonel, sakin). Söz konusu çağın genelleşmiş

cümlesinin gösterilen ikinci öğesi, ortama göre ve aynı zamanda ilk defa sözdizimsel olarak da

ifade edilen ve çağdaş zamirlerin ve edatların bütün derecelerinin anlamlarıyla şartlanmış olan ilk

zamirdir. Genelleşmiş cümlede bir ifade parçasının ilk zamir olma yeteneği, ilk kelimenin

işlevsel ve sözdizimsel özellikli son pozisyonuyla bütünlükte şartlanmıştır.

III-IV. çağlara (aynı zamanda II-III. çağlara) ilişkin belirtilen birinci tip genel önergenin

çağdaş işlevsel ve sosyal yığını ve aynı zamanda ifadesi, ses yansıması (onomatope) olayından

ibarettir. Söz gelimi: Tuvaca ta ( veya tang, tang ıynan) ‘belirsiz’, ‘bilmiyorum’; çaçam ay

‘istemiyorum’, ‘olmayacağım’; ma ‘al’, ‘götür’; Rusça na (al, götür), tpru (dur) vb. Sonuncu, ana

(proto-) dil veya Türkçe nitelikli bir dil işaretidir. Bu ifadelerin özelliği, anlamlarının her zaman

dil dışı verilerde (jest, mimik, somut bir ortam) yer almasının yanı sıra, ifade edenin dışında

bulunmasından oluşmaktadır. Bundan dolayı, anlamın ve şeklin özel bir dil işareti olarak

birleşmesi, burada söz konusu değildir. III-IV. çağlara ilişkin ikinci tip genel önergenin

içeriğindeki ilk zamirler, çağdaş yığınıyla son pozisyonlu edatlardır. Edatlar (aynen zamirler gibi)

son pozisyona konulmuş ilk nidalardan türemiştir. Edat mahiyet itibariyle son pozisyondaki bir

nidadır. O, söz konusu pozisyonda hem daha sakin (rasyonel) bir unsur olarak hem de ikincil

Yine onun: Gipoteza o vozmojnıx etapax yazıkovoy evolytsii. VY. 1994, No 1 (Dil Evriminin Mümkün Evreleri

Üzerine Varsayım). 25

Tenişev E. R.Altayskie yazıki//yazıki mira. Tyurkskie yazıki. M.,1997,s. 8. (Altay Dilleri//Dünya Dilleri. Türk

Dilleri). “ İlk Türkçe çağları, altı döneme ve dönemler arası geçiş evrelerine ayrılmıştır. Söz konusu çağlarda gelişen

dil-konuşma olguları ve olayları evrimi, kronolojik olarak belirlenen dönemler arası geçiş aşamalarında tespit

olunmuştur. Eski Türkçe öncesi çağlara ilişkin lengüistik açıklama ise, makalede genel öneri olarak

adlandırılmıştır”(Çevirmenin notu).

325

sözdizimsel (önce birleştirici ve karşılaştırmalı, sonra ise tonlamalı ve tâbi kılıcı) ilişki elde

ederek değişir.

III-IV. çağlara ait ikinci tip genel önergeyi, aşağıdaki modelle apaçık olarak açıklamak

mümkündür. Bu model, “titreme//titriyor” anlamıyla ortama göre şartlanmış olan Türkçe tiril tiril

(titremeyi anlatan ses yansıması) ve şu (işaret zamiri): Tiriltiriltiril, şuşuşu; tiriltiriltiril, şuşuşu…

birleşenlerinden oluşmaktadır. Son pozisyonda genelleşmiş işaret edici belirtilerin ortaya çıkması

ise, onu belli bir dil dışı objenin veya tiplemesinin birinci unsuruna (ses yansıması)

bağlamaktadır. Bundan dolayı, ikinci tip genel önergenin ele alınan evresinin sözdizimsel

ilişkisine ait temeli, leksik köklerin yapılanmasıyla örtüşmektedir.

Bunun yanı sıra ikinci tip genel III-IV. çağlar önergesi, sonraki çağlara (IV-V) geçişte

sözcesel ritimle de bağlanarak genelleşmiş ve tâbi kılıcı bir biçimde daralmıştır. Böyle bir

daralma (dürülme veya yuvarlanma), III-IV. çağlar sentaksının çağdaş kelime yapımı sistemine

(ilk işaret zamirlerinin kelime yapımı belirtilerine) dönüşümü sürecinde ilk aşamayı

oluşturmaktadır. Türkçe kelime yapımının çağdaş kategorileri, üçüncü düzenin (Çağlar

sıralanmasına göre: IV-V, V-VI, VI-çağdaş) yığınını oluşturmaktadır. Bu yığında ve dolayısıyla

her sonraki evrede, uygun tamlamalar, kelime şekilleri ve morfolojik belirtiler seviyesinde

biçimlenen kelime yapımı kategorilerine geçiş ilk önce akla gelmektedir. Böylelikle, çağdaş

leksik kökün ve aynı zamanda çağdaş kelime temelinin (kelime yapımı sistemi), III-IV. çağlar ilk

dil (Türkçe) sentaksının çok yönlü (ritmik) yığını olduğunu söylemek mümkündür.

Eğer daralmanın biçimsel yönü (ritmik) her bir aşamada daha yüksek tempolu söylem

ritimlerinin (aynı zamanlı bir biçimlenmede konuşma seslerinin özel fonem çizgileri)

eklenilmesine bağlıysa, gelişimin anlamsal yönü duygusal ve heyecanlı (özelliğine göre sonsuz

olan) mahiyetlerin rasyonel ve sakin (belirgin nitelikteki yapısal nihaî) mahiyetlere geçişi ile

ilişkilidir. Bu nedenle III-IV. çağların genel önergesinin rasyonel düşüncenin birincil

başlangıcının ortaya çıkmasıyla ilişkili olduğunu söylemek mümkündür.

III-IV. çağların ilk dili veya Türkçesi, nostratik mahiyette olmuştur. O, bu çağların sonuna

doğru Doğu, sonra ise Ural-Altay ilk dillerine yakınlığıyla bilinmiştir. Dil birimlerinin maddi

kabuğunun belli bir nitelikteki konuşma belirginliği, ritmik temele sahip olmuş ve şu veya bu

somut fonem tipli çizgilerin muhtemel üstünlüğü ile ifade edilmiştir. Çağdaş tezahürüyle

muhtemel bir sıklık niteliğine sahip olan Ural-Altay ilk fonemi, çağdaş dillerde gözlemlenen

fonetik uygunlukların söz konusu çizgilerinin düzenli bir sistem olarak billurlaşmasında rol

326

oynamaktadır. Nostratik nitelikli ilk dil karakteristiğinin var oluşu, söz konusu sistemin

muhtemel bir ortama göre ve işlevsel olarak yeniden idrak edilmesiyle kast- edilmektedir.

Doğrudan olarak ise bu karakteristiklerin birçoğu kesinlikle kabul edilmez bir duruma

düşmektedir. Nostratik ilk dilde, -n zamiri ve dolaylı ad şekilleri, da yer bildiren edatı, yön

anlamıyla ka edatı vb. belirtisi mevcut olamaz.26

Öte yandan G. E. Kornilov’un hem herhangi bir

kavramın sesle etkileme (ideofon) teorisi hem de birincil konuşma birimleri oluşumunun ses

yansımalı mahiyeti üzerine görüşünü kabul etmek de mümkün değildir. Seslerle etkileme teorisi,

münferit bir ilkel konuşma sesinin belli anlamlarını kaydeder. Bu ise, kesinlikle istisna

tutulmaktadır. Çünkü, söz konusu aşamada ne münferit konuşma sesleri (Münferit ses yalnız

fiziksel bir gürültü olabilir.) ne de anlamları (Sadece duygu olur ki, bu da gelecekte kesinlikle dil

daralması veya gelişimi sürecinin zorunlu dayanağında anlam ifade eder.) olamaz. Anlam,

özelliklerin belli bir bölünmezliğini sağlamaktadır. Bu ise, sırasıyla uygun süreçlerin bölünmez

görüntüleriyle sıkıca bağlıdır. Bölünmez görüntü, zaman içerisinde türeyen sürece (tek bir sürecin

görüntüsü aralıksız olacaktır.) sahip olur. Bundan dolayı, anlam (rasyonel) bütün zaruretiyle

sadece hayat faaliyetinin sosyal süreçlerinin, aynı zamanda şekillenen dil birimlerinin ritmik

daralmasının sonucu olarak ortaya çıkar. Buna bağlı olarak, ilk kelimelerin (ve onlardaki ilk

hecelerin) ele alınan aşamadaki türeyişi, konuşmanın belirginlik bildiren oluşumunu

karşılamaktadır. Bu ise, bütünlükte herhangi bir şeyin ses yansımalı niteliği karakteristiğini

taşımamıştır. Bu nedenle de N. İ. Aşmarin’in ses yansımalı kelimelere ilişkin çok ilginç görüşleri,

genel teorik bilim açısından son derece abartılı bulunmaktadır.27

4. Önceki çağın ikinci tip genel önergesi, IV-V. çağa geçişle ve sözcesel ritmin

genelleşmiş tâbi kılıcı ilişkilere eklenilmesiyle bağlı bir biçimde daralmaktadır. Genelleşmiş çok

yüklemlilik ise burada birkaç ilk sözcenin birleşmesi veya aynı ifade birimi içerisinde

kullanılması vasıtasıyla ifade edilmeye başlanmıştır. IV-V. çağların genel önergesi, çağdaş metin

düzeyi ile uygun düşer ama onun içeriğindeki ilk dil sözceleri ana (protoinkorporatif) dil

köklerinin fiile yaklaştırılarak kullanılması ile türeyen karmaşıklardan ibaret olur. İlk sırada,

yorumu (duygusal ve coşkusal) oluşturan ilk dil sözcesi gelir, onu, konuyu (rasyonel ve sakince)

26

İlliç-Svitıç V. M. Opıt sravneniya nostratiçeskix yazıkov. Sravnitel’nıy slovar’ V-K. M., 1971, s. 214, 368

(Nostratik Dillerin Karşılaştırılması Denemesi. Karşılaştırmalı Sözlük); Serebrennikov B. A. Problema dostatoçnosti

osnovaniya v gipotezax, kasayuşixsya genetiçeskogo rodstva yazıkov//Teoretiçeskie osnovı klassifikatsii yazıkov

mira. M.,1982, s. 50-53 (Dillerin Genetik Akrabalığına İlişkin Varsayımlarda Temellerin Yeterliliği

Problemi//Dünya Dilleri Sınıflandırmasının Teorik Temelleri). 27

Kornilov G. E. İmitativı v çuvaşskom yazıke. Çeboksarı. 1984, s. 8-9, 19 (Çuvaş Dilinde Ses Yansımalı

Kelimeler).

327

oluşturan ilk dil sözcesi takip eder. Sonuncu, sözdizimsel son pozisyonu sayesinde bitişik ilk dil

zamiri olma fonksiyonunu üstlenir ve aynı zamanda kendi daha yüksek sesli muhtemel ve

niteliksel belirginliği sayesinde ilk dil zamiri olur. IV-V. çağların zamirlerinin temeli

aşağıdakilerden ibarettir: a) Önceki çağların zamirlerinin tekrar olunarak yeniden türemesi; b)

Önceki çağların ilk dil temeli (ilk dil kökü+ilk dil zamiri) ve c) nispeten serbest ve aynı zamanda

çağdaş söz birleşmesi düzeyine uygun düşen ilk dil sözcelerinin içerisindeki unsurların

sınırlandırılmış kullanımıyla göreceli olarak bulunması. Buna bağlı olarak IV-V. çağların bitişik

zamiri kendi kullanımında artık gelecek edat çeşitlerinin ve zamir türlerinin parçalarına ayrılmış

durumunu nispeten yansıtmaktadır. IV-V. çağların genel önergesi (karşılaşmalı-birleşmeli

biçimdeki genelleşmiş çok yüklemliliği veya onun içeriğindeki ilk dil zamirlerinin kullanımı)

çağdaş çekimlenme kategorilerinin başlangıcı ve söz konusu çağların ilk dil zamirlerinin kendisi

ise hem analitik hem de ek niteliğindeki çağdaş dil bilgisi belirtilerinin maddi temeli

fonksiyonunu üstlenmektedir. Başka bir sözle, çağdaş dil bilgisi (çekimlenme) sistemi, sayısal

(V-VI ve VI – çağdaşlık) olarak ele alınan çağların sentaksının ikinci düzeninin yığınını

oluşturmaktadır.

II-III ve III-IV. ilk dil aşamalarında “yorum”un (duygusal) “konu”yu (nispeten

rasyonel, sakin) takip etmesi, çağdaş bükünlü ve eklemeli dillerde gövdeye son pozisyonda

gramatikal özellikli son eklerin eklenilmesini belirleyen (genel nitelikli birincil nedenler olarak)

bir dil evrenselliğidir. IV-V. çağların başlangıç kısmında ilk dil zamirlerinin yukarıda belirtilen

belirginliği, ritmik türemeli konuşma dokusuyla ve aynı zamanlı zaruri bir desteklemeyle ortaya

çıkan “yorum-konu” sırasından oluşmaktadır. Buradaki ilk dil zamiri, hem sözce olarak bilinen

ilk köke (sözce olarak bilinen ilk sözcük gövdesine) göre son pozisyonda olmuş hem de onu takip

etmiştir. Söz konusu yığın, dolayısıyla ön ve son eklerin birleşmesinden oluşan birleşik bir ek

veya “sirkumfiks” niteliğinde oluşmuştur. Söz gelimi, Çukot dilinde ќэй (“küçük”, “canlı”)

“sirkumfiks” olarak kullanılmaktadır: ќэй-ъыттъы-ќэй (“küçük”).28

Altayca ilk dilin (IV-V. çağların ilk dili) özelliği, onun ilk dil zamirinin kendine özgü

maddi şekillere kavuşması için (müstakbel bükünlü dillere ilişkin ilk dil zamirlerinden farklı)

fonemlerin bütün diferansiyel belirtileri değil, sadece bir kısmı gerekmiştir. Söz konusu olay,

büyük ve küçük ünlü uyumu kuralında ortaya çıkmaktadır. Bunun sayesinde çağdaş mükemmel

fonemlerin birçoğu, ek kısmında belli derecede fonem varyantları olarak kullanılmaya devam

28

Yazıki mira. Paleoaziatskie yazıki. M., 1997,s. 16 (Dünya Dilleri. Güney-Doğu Asya Dilleri).

328

etmektedir. Söz gelimi, birçok Türkçe ekteki ünlüler için sesbirim bilimsel (fonematik) belirti

olarak dilin yükselmesi veya karşılıklılık olgusu özelliklidir: A – I (burada A=a, e ve I=ı, i, u, ü).

Başka sözle, IV-V. çağlarda şekillenen Altay fonolojik sistemi, ilk dil zamirinin önemli bir

ölçüde (müstakbel bükünlü dillerin başlangıcıyla karşılaştırmada) ritmik türeme dayanaklarından

daha erken kurtulmasını sağlamıştır. Neticede, ilk dil zamiri, komşu sözlerde ve ifadelerde ve

aynı zamanda sözcük köküne (gövdesine) göre ön pozisyonda artık karşılaştırmalı olarak ortaya

erken çıkmamıştır. Bu özellik, Altay dilleri tipolojisinin en önemli çizgilerini belirlemiştir.

Bunlar; aşağıdakilerden ibarettir: Uyumun29

veya uzlaşmanın, gramatikal cins kategorisinin

(Sonuncunun maddi temelini uyum9 oluşturmaktadır.) ve ön eklerin yokluğu, büyük ve küçük

ünlü uyumunun varlığı vb.

5. Kelime bölükleri şekillenmesinin ilk başlangıcı, IV-V. çağlar genel önergesinin çok

yüklemliliğiyle belirlenmektedir. IV-V. çağların gelmesiyle kelime bölüklerinin şekillenme

sürecinin başlaması kurala tamamen uygundur. Ad ve fiil, “eşyalık” ve “süreçsellik” (Bunlar söz

konusu durumda dile kadarki daimi verilerdir.) mantıksal kategorilerinin ifade edilmesi için

ortaya çıkmamıştır. Kelime bölükleri, söz konusu çağda belirtilen kelime gövdelerinin belli

çekimlenme (çekim ekli) kategorileri göstergelerine birleşmesiyle bağlı bir lengüistik kategoridir.

Önceki II-III. evre (nostratik ilk dil), kelime bölüklerini tanımamıştır. Bu, ünlemlerin (II-III.

çağların konuşma birimleri) kelime bölüklerinin dışında yer almasında ifade olunmaktadır.

Başlangıç nitelikli ilk ad ve ilk fiil gerçekleşmesi, genel önergenin durumla ilintili olarak

şartlanmış kullanımını bütünlükte nitelendirmiştir. Söz konusu olay, somut bir konuşma

faaliyetinde hem genelleşmiş bir ad fonksiyonu (ilk adlandırma) hem de harekete mecbur etme

fonksiyonu rolünü üstlene-bilmiştir. Kelime bölükleri kökeninin yüklem olma niteliği, çağdaş

yüklemin isim ve fiil türlerine ayrılmasında yansımıştır. Söz konusu çağlarda yukarıda

belirtilenlerin sonraki biçimlenmesi açısından gerekli olan şudur ki, ilk zamir şekilleri birincil ilk

dil sözcelerinden sadece özel söz birleşmelerine (söz gelimi, Türkçe -i vermek, -ıp kalmak tipli

analitik fiil göstergeleri) değil, hem de özel bir fonetik sözcük şekliyle müstakbel morfem

nitelikli gramatikal göstergeye doğru gelişmiştir. IV-V. çağların ilk zamirlerinin karşılaştırmalı

olarak tekdüzeli ilk sözce şekillerinden ayrılmış somut şekiller sistemine (anlamlarının ve

birlikteliklerinin şekillenmesiyle paralel olarak) doğru gelişmesi, ritmin tedricî doğumuyla ve

fonolojik sistemin (fonemlerin biçimlenmesi) oluşumuyla, birleşmeli ve yüklemsel ilişkili apaçık

29

Burada özne-yüklem veya dişilik-erkeklik uyumları kastedilmektedir.

329

bir tonlamayla biçimlenmiş cümle seviyesinde belirlenmiştir. Şunu da eklemek mümkündür ki,

söz konusu çağların sonuna doğru bazı söz birleşmesi tipleri ön sözcük şekilleri olarak

kullanılmaktadır.

Kelime bölüklerinin yüklemsel nitelikteki kökenini her bir çekimlenme kategorisinin

aynı özellikli başlangıcı olarak somutlaştırmak mümkündür. Sözdizimsel ve yüklemsel nitelikteki

söz konusu meydana gelme düzeni, kategorilerin çağdaş sözcük şeklindeki sistematiğini

türetmektedir. Bu, kategorilerin yüklemsel nitelikteki özünün oluşumundan ortaya çıkar. Şöyle

ki; söz konusu kategorilerin oluşumunda önceki, artık nispeten daha sıkı bir ilişkiyle ifade

olunmuş bir durumda kalır ve yeni göstergelerin kelime gövdesine daha yakın bir pozisyondaki

müstakbel girişini engeller. Diğer yandan söylenenleri; çağdaş Türk, Moğol ve Tunguz-Mançu

dillerinde dil bilgisi göstergelerinin özelliklerinde ve belli olan farklı düzenlerinin sıralanmasında

ortaya çıkan unsurların müstakbel birlikteliği biçiminde yorumlamak gerekir.

Kelime bölüklerinin biçimlenmesi, yukarıda kısaca tasvir olunan başlangıç niteliğindeki

yüklemsel ilişkilerin dürülmesi süreci olarak tasavvur olunmaktadır. Önceki sözcük şekli, IV-V.

çağlarda cümle öğelerinin ortaya çıkışını göstermektedir. Söz konusu cümle öğelerinde önce

kelime bölüklerinin mahiyeti olarak meydana gelen fonksiyonel ve yüklemsel nitelikteki

karşılıklı sebep ve netice şartlılığı, söz birleşmesi düzeyinde dürülmüş olarak kalmaktadır.

Sonraki evrelerde bu mahiyetin gelişimi, sözcük şekilleri ve nihayet müstakbelden zorunluya

birlikteliğinin gelişmesi aracılığı ve kelime gövdesi ve kökü düzeyinde daralmaya devam

etmektedir. Kelime bölükleri çağdaş kategorilerinin sentaktik, morfolojik ve leksik açıları,

onların biçimlenmesinde tasvir olunan devrelerin yansımasından ibarettir.

6. Yukarıda söylenenleri kısaca özetleyelim: IV-V. çağlarda ortaya çıkan cümle öğeleri,

köklerin fiile yaklaştırılarak kullanılmasıyla oluşan birleşik kelime görünüşündeki “inkorporatif”

karmaşık sözceler biçiminde olmuştur. Bunların her biri, başlangıç niteliğindeki genelleşmiş

yüklemselliğin birinci yığını olarak ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda yüklem (köklerin fiille

yanaşmasıyla türeyen “inkorporatif” karmaşık sözcelerin tam teşekküllü kullanılabilirliği) veya

diğer cümle öğeleri (yüklemselliğin izinin yine de apaçık olarak bulunduğu köklerin fiille

yanaşmasıyla türeyen “inkorporatif” karmaşık sözcelerin kısmî teşekküllü kullanılabilirliği)

fonksiyonlarını somut bir ifade çerçevesinde yerine getirmiştir. Sözce birimler, söz konusu

birleşmeli, karşılaştırmalı, somut ve durumla şartlandırılmış bir sıralanmayla varlığını

sağlamıştır. Böylelikle, biçimlenen cümle öğeleri ve kelime bölükleri birbiriyle aynı olmuştur.

330

Bunun yanı sıra, cümle öğelerinin basit, genişletilmiş ve çok yüklemli yapılanmalarıyla bitişik

olarak gerçekleşmesi yokluğunun söz konusu döneme has olması da söylenenlerden

bilinmektedir. IV-V. çağların sonuna doğru özel sözcük şekli biçimlenir. Söz gelimi, багш нар

(öğretmen) Moğol tipinden Tuvaca башкылар (aynı anlamda) biçimine geçiş, özel bir dil bilgisi

göstergesinin oluşumunu göstermektedir. Söz konusu gösterge, sözcük şeklinde kategorik

anlamın tespit edilmesi sayesinde artık çeşitli cümle öğeleri fonksiyonunda kullanılabilir;

dolayısıyla bir yandan cümle öğeleri öte yandan kelime bölükleri birbirinden ayrılarak

gerçekleşir. Bu, özel kelime bölüklerinin oluşumunu bildirmektedir. Söz konusu oluşum, ifade

etmenin kategorik söz birleşmesi düzeyinden sözcük şekli düzeyine geçişiyle bağlıdır. İ. İ.

Meşaninov söz konusu süreci fiile ve yükleme ilişkin olarak etraflı bir şekilde tahlil etmiştir.30

Söylenilen, aynı zamanda özel cümle öğelerini basit ve genişlenmiş biçimlenmeleriyle de

bildirmektedir. Cümlenin genişletilmiş öğeleri, tümleç ve belirteç bildirme niteliğindeki özel

ilişkilerin (sıfat, zarf) meydana gelmesi için temel olma görevini yerine getirmektedir.

7. Ele alınan süreçlerin biyolojik ve genetik yığını, bireysel dil yeteneği oluşumundan

ibarettir. Buna rağmen Türk çocuklarının konuşmasında arka plandaki bilgi birikiminin ortaya

çıkması bir örnektir. Söz konusu çocuklarca 4,5-5 yaşlarından 7 yaşına kadar zarf-fil ve sıfat-fiil

merkezli kelime guruplarının aktif bir şekilde benimsenmesi, kronolojik olarak IV-V. çağların

sona eren kısmına uygun düşmektedir.31

Buna bağlı olarak fiilin geçişli ve geçişsiz şekillerine

ayrılması, özel sözlü metnin (ifadenin duruma bağlı şartlandırılma zaruretinden belli bir ölçüdeki

sapmayla), birleşik ve çok yüklemli cümlelerin biçimlenmesi ise, ancak V-VI. çağların başında

gerçekleşmiştir.

Sıfat-fiil ve zarf-fiil varlığının evrensel bir biçimdeki oluşu, kelime bölüklerinin olmuş

geçmiş ayrıntılarıyla biçimlenmemesi durumunu yansıtmaktadır. Söz konusu sıfat-fiiller ve zarf-

fiiller, çok yüklemliliğin merkezi rolünü üstlenmekte ve IV-V. çağların nispeten erken

evrelerinde ortaya çıkan köklerin fiile yanaşmasıyla oluşan birleşik kelime görünüşündeki

karmaşık sözcelerde çok yüklemlilik izlerinin yığını olarak tespit olunmaktadır. Birçok çağdaş

Türk (ve diğer Altay) dillerinin ortak özelliği, kelime bölüklerinin geçmişteki ayrıntılarıyla

biçimlenmemesi durumunun onlarda daha açık bir şekilde yansımasından (başka tipolojik

30

Meşaninov İ. İ. Glagol. L.,s.238-242 (Fiil). 31

Sheka Yu. V. Elementı teori sintaksiçeskoy svyazi i intonologii v sinxroniçeskom i diaxroniçeskom osveşenii.

BY. 1992, No 5 (Sözdizimsel İlişki ve İntonoloji Teorisi Unsurlarının Eşzamanlı ve Artzamanlı Olarak İncelenmesi)

;Yine onun: Gipoteza o vozmojnıx etapax yazıkovoy evolytsii. VY. 1994, No 1.(Dil Evriminin Mümkün Evreleri

Üzerine Varsayım).

331

özellikli dillerle karşılaştırmada), aynı zamanda sıfat-fiillere ve zarf-fiillere birçok hâlde iyelik ve

hâl eklerinin eklenilmesinden ibarettir. IV-V. çağların sonunda, ilk dil geçişsiz fiil şekillerinde

daralmış olan ve tek bir basit cümle varlığı şartlarıyla ortaya çıkan çok yüklemlilik, sadece basit

cümlenin yüklemi biçiminde ger-çekleşmiş ve aynı zamanda müstakbel geçişli ve geçişsiz fiil

şekillerinin bitişik nitelikteki ayrıntılarıyla biçimlenmemesi durumunu doğurmuştur. Söz konusu

şekillerin gerçekleşmesi, yukarıda da belirtildiği üzere V-VI. çağların başında vuku bulmuştur.

İlk Türkçede çok yüklemli bir sentaksın ve metnin oluşumu, diğer Altay dillerindeki (V-

VI. çağlar Türk dönemidir) uygun süreçlerden ayrı olarak gerçekleşmektedir. Bu, Türkçe çok

yüklemli sentaksın Moğol ve Tunguz-Mançu dillerinin uygun özelliklerinden seçilen önemli

farklarında meydana gelmektedir. İlk Türkçe, söz konusu çağın sonuna doğru önce Bulgar, Oğuz-

Karluk-Kıpçak, Uygur-Oğuz ve Kırgız-Kıpçak ilk dillerine, sonra ise Hazar, Bulgar, Kıpçak,

Oğuz, Karluk, Eski Uygur, Eski Kırgız dillerine ayrılmıştır.32

İlk Türkçenin söz konusu ilk dillere

ve dillere ayrılması, metnin tedricî oluşumunun, yazının ve müstakbel edebî dillerin sonraki

süreçlerinin bir ifadesi olmuştur.

8. Araştırmaların karşılaştırılabilirliğinin ve genel yöneltiminin yeterince sağlanabilmesi

için açıklanan prensiplerle genel koordinatın kendine özgü bir evrim sistemi oluşturulmuştur. Bu

olmadan kategorilerin ve belirtilerinin rekonstrüksiyonunun yapılması mümkün değildir.

32

Şeka Yu. V. İerarxiya prayazıkov (nekotorıe problemı i konkretnıe metodı analiza) // 90 let N. A. Baskakovu. M.,

1996, s. 246 (İlk Dillerin Hiyerarşisi: Bazı Problemler ve Somut Tahlil Yöntemleri).

332

III TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ

TÜRKCӘ UYĞUNLAŞDIRMALI-AÇIQLAMALI LÜĞӘTLӘR

Türkçe-Azerice Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğün Düzenlenme İlkeleri

“Söz konusu iki yazı dilli aktarmalı-açıklamalı sözlük, içeriğine göre aşağıdaki şekilde

düzenlene bilir:

1. Madde başı kelimelerin türleri, kökenleri, ağızlardaki kullanımları ve terimlerin

ait oldukları alanlarının yanı sıra, sözcüklerin hangilerinin yeni kelime olduğunun da

gösterilmesi;

2. Her iki yazı dilinde aynı olan kelimelerin yazım şekillerinin gösterilmesi

(acıtmak>acıtmaq, açık sözlü>açıqsözlü, açık seçik>açıq-seçik vb.), anlamlarının kısaca

açıklanması; kelimelerin Türkiye Türkçesinde olan ama Azerbaycan Türkçesinde bulunmayan

veya tam tersi, anlamlarının ve birden fazla anlamlarının betimlenmesi. Söz gelimi:

‘Acıtmak>acıtmaq’ kelimesi, birincil “acılık vermek, acılaştırmak’ leksikal-anlamsal alanıyla her

iki yazı dilinde birbirine uygun düşmektedir. Bunun yanı sıra ‘acıtmak>acıtmaq’ kelimesinin söz

konusu yazı dillerinde farklı olan leksik-anlamsal kullanım çalarları da bulunmaktadır. Şöyle ki;

Türkiye Türkçesinde söz konusu kelimenin “ağrı ve sızı duymasına sebep olmak’ (Türkçe

Sözlük, I, s.10) olarak ifade ettiği ikincil bir leksik-gramatikal (homonomik; eşsesli bir kelime

biçimi olarak) çaları da vardır. Oysa Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesindeki söz konusu

ikinci anlam, diğer bir leksik-sözlüksel birimle, yani ‘ağrıtmak’ sözcüğüyle ifade edilmektedir.

Bunun yanı sıra Azerbaycan Türkçesinde söz konusu kelimenin birincil leksik-anlamsal anlamına

paralel olarak, ikincil bir ‘sinirlendirmek>kızdırmak’ homonomik anlamı da bulunmaktadır.

Türkiye Türkçesindeki “mayalamak” sözcüğünün karşılığı olarak ise Azerbaycan Türkçesinde

söz konusu kelimenin birincil anlamının çaları kullanılmaktadır: Turşutmaq, qıcqırtmaq, acıtma

qatıb yetişdirmәk. Xәmiri acıtmaq (Azfrbaycan dilinin izahlı lüğәti, I, s. 163.)

3. Türkiye Türkçesinde kullanılan ama Azerbaycan Türkçesinde aynı leksikal

karşılığı bulunmayan kelimelerin Azerbaycan Türkçesindeki uygun sözlüksel karşılıklarının

belirlenmesi ve karşılığı bulunmayan kelimelerin anlamlarının açıklanması. Söz gelimi:

Anahtar>açar; Acındırmaq: tәәssüf doğurmaq, şәfqәt doğurmaq; Açılım: açılma işi,

gelişme; meyletmek gibi.

333

4. Türkçe Sözlük’te eş sesli (homonim) olarak belirlenen birçok kelime, madde

başı kelime olarak verilmiştir. Kaynakları ve anlamları farklı olan söz konusu kelimelerin

anlamları (saf (I), saf (II), boy (I), boy (II) vb. biçiminde), birbirinden ayrılarak açıklanmıştır.

Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Aktarmalı-Açıklamalı Sözlüğünde de söz konusu

kelimelerin anlamlarının Azerbaycan Türkçesindeki uygun anlamsal-sözlüksel karşılıklarının

verilmesiyle açıklanması;

5. Bazı eş sesli (homonim) kelimelerin Türkçe Sözlük’te ve Azerbaycan Türkçesi

Sözlüğü’nde madde başı kelimeler olarak verilmesinde farklar vardır. Söz gelimi top kelimesi,

Türkçe Sözlük’te çok anlamlı kelime olarak, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü’nde ise eş sesli

(homonim) bir kelime olarak yer almaktadır: Benzeri kelimelerin söz konusu sözlükte madde

başında değil, madde içerisinde eş ses. (eş sesli) veya hom. (homonim) kısaltmalarıyla verilmesi;

eş sesli kelimelerin Türkiye Türkçesinde bulunmayan anlamsal-yapısal varyantlarının ve birden

fazla leksik anlamlarının gösterilmesi: Top kelimesinin ifade ettiği birincil leksik-anlamsal alanın

spor oyunlarında kullanılan bir aletin adıyla bağlı olduğunun ve hem Türkiye Türkçesinde hem

de Azerbaycan Türkçesinde söz konusu kelimenin “gülle veya şarapnel atan büyük, ateşli

silah” ve “kumaş, kağıt” gibi şeylerin belli miktardaki “bağı, ferde” gibi ikincil ve üçüncül

leksik-anlamsal alanları da bildirdiğinin belirlenmesi; bunun yanı sıra ‘top’ kelimesinin

gösterilen leksik-anlamsal anlamlarına bağlı olarak, Türkiye Türkçesindeki ve Azerbaycan

Türkçesindeki farklı kullanım çalarlarının betimlenmesi. Söz gelimi Türkiye Türkçesinde

Azerbaycan Türkçesinden farklı olarak, ‘top’ kelimesinin söz konusu birincil leksik anlamına

bağlı olarak bazı alet adlarını ifade ettiğinin gösterilmesi (kantarın topu, saatin topu gibi);

Azerbaycan Türkçesinde ise Türkiye Türkçesinden farklı olarak, ‘top’ kelimesinin söz konusu

birincil leksik anlamının bir çalarının takı edatıyla veya sıfatla türeyen ve bir kelime grubu olarak

deyimleşen dil biriminin mecazileşmiş birleşeni yerinde olduğunun belirlenmesi. Söz gelimi: Top

kimi (sağlam) > sağlıklı; gerek Türkiye Türkçesinde, gerekse Azerbaycan Türkçesinde ‘top’

kelimesinin birincil leksik anlamının bir çalarının birleşmesiyle deyimleşen ‘top gibi gürlemek,

top gibi patlamak; top kiki açılmaq, top kiki partlamaq’ gibi dil birimlerinin kullanılmasındaki

herhangi bir farklılığın bulunmadığının gösterilmesi vb.

6. Her iki Oğuz grubu Türk yazı dilinin kelime hazinesinde eş anlamlı kelimeler

olarak bilinen ama hem kullanım sıklığına, hem de kullanım alanlarına göre farklılaşan

sözcüklerin Türkçe Sözlük’teki madde başı sırasına göre belirlenmesi. Söz gelişi: Açıkçası is.

334

açığı, doğrusu; Açık elli sıf. әliaçıq; Açık ellilik is. әliaçıqlıq; Açık kalpli sıf. açıq ürәkli;

Açık kalplilik is. Açıqürәklilik; Açım, açış is. açılış vb.” (Musaoğlu 2004: 279-281).

“KISALTMALAR

açık. açıqlama açıklama

avto. avtomobil otomobil

anat. anatomiya anatomi

antrop. antropologiya antropoloji

Ar. әrәb Arap

arxit. arxitektura mimarlık

ask. asker işi asker

astr. astronomiya astronomi

b. e. ә. bizim eradan әvvәl milat’tan öncә

bağ. bağlayıcı bağlaç

biol. biologiya biyoloji

biokim. biokimya biyokimya

bot. botanika botanik

coğr. coğrafiya coğrafi

e. s. eramızdan sonra milat’tan sonra

Edil. mәchul edilgen

Ed. әdәbiyyat edebiyat

eş. omonim eşsesli

geol. gelogiya jeoloji

geom. geometriya geometri

is. isim isim

kar. qarşılığı karşılığı

hlk. danışıq dilindә halk ağzında

qram. qrammatika gramer

dan. danışıq dilindә halk ağzında

dәn.//den. dәnizçilik denizçilik

dial. dialektologiya dialektoloji

335

dipl. diplomatiya diplomasi

v.s vә sairә vesaire, vb.

zool. zoologiya zooloji

b.//bkz. baxın bakınız

q. qarğış kargış

komp. kompüter bilgisayar

cәm. ş. cәm şәkli çoğul şekli

linq. linqvistika lengüistik

riy.//mat. riyaziyyat matematik

meteor. meteorologiya meteoroloji

mәs. mәsәlәn örneğin

mif.//mit. mifologiya mitoloji

mus. musiqi müzik

mәc.//mec. mәcaz mәna mecaz anlam

nsz. tәsirsiz feil nesne almayan fiil

ped. pedaqoqika pedagoji

poliqr. poliqrafiya matbaaçılık

psixol.//psikol. psixologiya psikoloji

sosiol. sosiologiya sosyoloji

s. sifәt sıfat

tar. tarix tarih

tex.//tek. texnika teknik

texnol. texnologiya teknoloji

hüq. hüquq hukuk

Far. fars Fars

farm. farmokologiya farmokoloji

fiz. fizika fizik

fiziol. fiziologiya fizyoloji

f. feil fiil

fәl.//fel. fәlsәfә felsefe

Fr. fransız Fransız

336

kim. kimya kimya

şaxm. şaxmat satranç

zf. zәrf zarf

var. variant varyant

□ İşareti, sabit birleşmeli kelime kalıplarına, ◊ işareti ise deyimlere işaret etmektedir.”

(Musaoğlu 2010:161162).

3.1. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ

Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi atalar sözlәri lüğәti*

A

Abad kәnd tüstüsündan bәlli olar.

Abat köy dumanından belli olur.

Abdal at mindi, özünü bәy sandı.

Aptal ata binmiş, kendini bey sanmış.

(Aptal ata binerse bey oldum sanır, şalgam aşa girerse yağ oldum sanır).

Abdal düyündәn-toydan, uşaq oyundan usanmaz.

Aptal düğünden-toydan, çocuk oyundan usanmaz.

* Sözügedәn bölüm müәllifin 1975-ci ildә Türkiyәdә yayımlanan “Türkçe Açıklamalı Azerbaycan Atasözleri”

(1995:11-42) kitabında qismәn yer almışdır. Ancaq kitab sonradan tәkmillәşdirilәrәk yenidәn hazırlanmış vә kitaba

yeni atalar sözlәri әlavә edilmişdir. Burada verilәn atalar sözlәri dә mәhz kitabın yeni nüsxәsindәndir.

337

Abdal oynayanda qar yağar.

Aptal oynadığında kar yağar.

Abdaldan paşa olmaz, taxtadan maşa.

Aptaldan paşa olmaz, tahtadan maşa.

Abdalın qarnı doyunca gözü qapıda olar.

Aptalın karnı doyunca gözü kapıda olur.

Abır harda, çörәk orda.

İtibar neredeyse, ekmek oradadır.

Abırlı abrından qorxar, abırsız nәdәn qorxar?

İtibarlı itibarından korkar, itibarsız neden korkar.

Ac ayı oynamaz.

Aç ayı oynamaz.

Ac bayıra qaçar, yalavac bir evә girәr.

Aç bayıra kaçar, yalavaç (aç-susuz) bir eve girer.

Ac bәydәn tox it yaxşıdır.

Aç beyden (ağadan) tok it iyidir.

(Aç arslandan tok domuz yeğdir).

Ac canavarlar ağız-ağıza yatar.

Aç canavarlar ağız ağza yatar.

Ac doğrar, tox yeyәr.

Aç doğrar (hazırlar), tok yer.

338

Ac donuz darıdan çıxmaz.

Aç domuz darıdan çıkmaz.

Ac elә bilәr hamı acdır, tox elә bi1әr hamı toxdur.

Aç herkesin aç olduğunu, tok herkesin tok olduğunu sanır.

Ac әlinә düşәni yeyәr, tox ağzına gәlәni deyәr.

Aç eline düşeni yer, tok ağzrna geleni der.

(Aç ne yemez, tok ne demez).

Ac köpәk özünü aslana vurar.

Aç köpek kendini aslana çarpar.

Ac qal, dilәnçi olma.

Aç kal, dilenci olma.

Ac qalmaq borclu olmaqdan yaxşıdır.

Aç kalmak borçlu olmaktan iyidir.

Ac qoyun viran dәyirman sahibinә başağrısıdır.

Aç koyun, viran değirmen sahibine baş ağrısıdır.

Ac qurd aslanı basar.

Aç kurt arslanı basar.

(Aç kurt arslana saldırır).

Ac qurd balasını yeyәr.

Aç kurt yavrusunu yer.

339

Ac qurd sürünün ortasına girәr.

Aç kurt sürünün ortasına girer.

Ac nә olsa yeyәr, nә olsa da söylәr.

Aç ne olursa yer, ne olursa söyler.

Ac oldun—çobana qoşul, yoruldun—sarbana.

Acıkınca çobana, yorulunca kervanbaşma koş.

Ac ölmez gözü qaralar,

Borclu ölmәz, üzü saralar.

Aç ölmez, gözü kararır;

Borçlu ölmez, yüzü sararır.

(Aç ölmez, gözü kararır; susuz ölmez benzi sararır).

Ac özünü oda vurar.

Aç kendini ateşe atar.

(Aç elini kora sokar).

Ac toxun üzünә baxmaqla doymaz.

Aç, tokun yüzüne bakmakla doymaz.

Ac toyuğun yumurtası tәrs düşәr.

Aç tavuğun yumurtası ters çıkar.

Ac toyuq yuxusunda darı görәr.

Aç tavuk, düşünde darı görür.

(Aç tavuk düşünde kendini buğday ambarında görür).

340

Ac yat, başını dik saxla.

Aç yat, başını dik tut.

Ac yatım, salamat yatım.

Aç yatayım, sağlıklı yatayım.

Aca doqquz yorğan örtmüşlәr, yenә dә yuxulaya bilmәmiş.

Aça dokuz yorgan örtmüşler, yine de uyuyamamış,

Aca nә halal, nә haram?!

Aça ne helâldir, ne haramdır?

Acdan ummaq olmaz.

Açtan umulmaz.

Acgöz adamdır, açıq gözdәn kirpik qopardır.

Aç gözlü adam, açık gözden kiprik koparır.

Acı dilin yarası qılınc yarasından pis olar.

Acı dilin yarası kılıç yarasından kötü olur.

Acı dindirmә, toxu tәrpәtmә.

Açı dindirme, toku rahatsız etme.

Acı söz ürәk bulandırar.

Acı söz yürek bulandırır.

Acı sözü bir batman bal ilә yemәk olmaz.

Acı söz bir batman bal ile de yenmez.

341

Acığın әvvәli dәlilik, axırı peşmançılıq.

Öfkenin evveli delilik, sonu pişmanlıktır.

Acığı gәlәn su içәr.

Öfkelenen (hoşuna gitmeyen) su içer.

Acıqlı başda ağıl olmaz.

Öfkeli başta akıl olmaz.

Acıqlı dilәnçinin torbası boş qalar.

Yalvarmayan dilencinin torbası boş kalır.

Acın evindә nә od olar, nә ocaq.

Açın (fakirin) evinde ne ateş olur, ne ocak.

Acın gözü çörәk tikәsindә olar.

Açın (fakirin) gözü ekmek lokmasmda olur.

(Açın gözü ekmek teknesinde olur).

Acın imanı olmaz, toxun—amanı.

Açın (fakirin) imanı, tokun amanı olmaz.

Acın qarnı doyar, gözü doymaz.

Açın (fakirin) karnı doyar, gözü doymaz.

Acından günorta durur, bığını yağ ilә burur.

Acından öğleye kadar durur, bıyığını yağ ile burar.

Acını dadmayan şirini bilmәz.

Acıyı tatmayan tatlıyı bilmez.

342

Aciz adam qorxaq olar.

Âciz adam korkak olur.

Acizә toxunmazlar.

Âcize dokunmazlar.

Acla әcәli yetәn birdir.

Aç ile eceli yeten birdir.

(Aç ile eceli gelen söyleşir).

Aclıq adama oyun öyrәdәr.

Açlık adama oyun öğretir.

Aclıq ayıya darayı oxudar.

Açlık ayıya türkü okutur.

Aclıq bir il gedәr, minnәt—min il.

Açlık bir yıl sürer, minnet bin yı1.

Aclıq ilә toxluğun arası bir parça çörәkdir.

Açlık ile tokluğun arası bir parça ekmektir.

(Açlık ile tokluğun arası yarım yufka).

Aclıq zarafat deyil.

Açlık zerafet değildir.

Aclıqda darı çörәyi halvadan şirin olar.

Açhkta darı ekmeği helvadan tatlı olur.

(Aça kuru ekmek bal helvası gibi gelir).

343

Acmış eşşәk atdan yeyin gedәr.

Acıkan eşek attan hızlı gider.

Acmış qudurmuşdan betәrdir.

Acıkmış kudurmuştan beterdir.

Açaram sandığı, tökәrәm pambığı.

Açarım sandığı, dökerim pamuğu.

(Açtırma sandığı söyletme kötüyü).

Açıq ağız ac qalmaz.

Açık ağız aç kalmaz.

Açıq qaba it dәyәr.

Açık kaba it değer (siyer).

Açıq qapını döymәzlәr.

Açık kapıyı çalmazlar.

Açıq sevda baş tutmaz.

Açık sevda baş tutmaz.

Açıq süfrә tәklif istәmәz.

Açık sofra teklif istemez.

Açıq süfrәnin bir eybi var, örtülü süfrәnin—yüz eybi.

Açık (kurulu) sofranın bir ayıbı, kapalı sofranın yüz ayıbı olur.

Açma hәr pәrdәni, arxasında min sirr var.

Açma her perdeyi, arkasında bin sır vardır.

344

Ad aslanındır.

Ad aslanındır.

Ad mәnim, yar özgәnin.

Ad benim, yar başkasının.

Adam ac olanda pendir-çörәk dә lәzizdir.

İnsan aç olduğunda peynir ekmek de lezzetlidir.

Adam adam sayәsindә adam olar.

Adam adam sayesinde adam olur.

Adam adamdır, olmasa da pulu,

Heyvan heyvandır, atlas olsa da çulu.

Adam adamdır, olmasa da pulu,

Hayvan hayvandır, atlas olsa da çulu.

(Adam adamdır, olmasa da pulu; eşek eşektir, olmasa da çulu).

Adam adamı bәzәmәz, adam adı bәzәyәr.

Adam adamı bezemez, adam adı bezer (süsler).

Adam adamı bir dәfә aldadar.

Adam adamı bir defa aldatır.

Adam ağzında söz, qazan altında köz.

Adam ağzında söz, kazan altında köz.

Adam başından böyük danışmaz.

Adam başından büyük laf etmez.

345

Adam danışanda utanar, dalaşanda utanmaz.

Adam konuşurken utanır, dalaşırken utanmaz.

Adam әlini bir dәfә yandırar.

Adam elini bir defa yakar.

Adam gedәr, adı qalar.

Adam gider adı kalır.

Adam gәrәk arxasız olmasın.

Adamm arkasız (desteksiz) olmaması gerek.

Adam gәrәk özü öz hәkimi olsun.

Adam kendi kendinin hekimi olmalıdır.

Adam gözlәmәklә sәbirli olar.

Adam beklemekle sabırlı olur.

Adam istәsә dağı dağ üstә qoyar.

Adam isterse dağı dağ üstüne koyar.

Adam işi böyüdәr, iş adamı böyütmәz.

Adam işi büyütür, iş adamı büyütmez.

Adam işini-gücünü bilmәlidir.

İnsan işini gücünü bilmelidir.

Adam qocalanda gözü qazanın dibindә olur.

İnsan yaşlandığında gözü kazanın dibinde olur.

346

Adam qocalanda ikinci dәfә uşaq olur.

İnsan yaşlandığında ikinci defa çocuk olur.

Adam odur, “Dur get”i “Buyur әylәş” dәn tez başa düşsün.

Adam odur ki, “hadi git”i “buyur otur”dan daha tez anlasın.

Adam odur ilqarından dönmyә!

Adam odur ki, vaadinden dönmesin!

Adam oğlu hiylәgәrdir, kimsә bilmәz fәndini.

İnsanoğlu hilekârdır, kimse bilmez fendini.

Adam ol, adamlar cәrgәsindә ol.

Adam ol, adamlar sırasında ol.

Adam olana bir söz yetәr.

Adam olana bir söz yeter.

Adam var ki, adamların naxşıdır,

Adam var ki, heyvan ondan yaxşıdır,

Adam var ki, dindirәrsәn “çan” deyәr,

Adam var ki, dindirmәsәn yaxşıdır.

Adam vardır, adamların nakşıdır,

Adam vardır, hayvan ondan yahşıdır (iyidir),

Adam vardır, konuşturursan “can” der,

Adam vardır, konuşturmazsan yahşıdır (iyidir).

Adam var ki, bir çörәklә min iti dolandırar, adam var, mim çörәklә bir iti dolandıra

bilmәz.

Adam vardır, bir ekmekle bin iti besler, adam vardır, bin ekmekle bir iti besleyemez.

347

Adam var ki, bir şirinin xatirinә min acı udur.

İnsan vardır, bir tatlının hatırına bin acıyı yutar.

Adam var ki, gözdәn qızar, adam var ki, sözdәn qızar.

Adam vardır göze kızar, adam vardır söze kızar.

Adam var ki, rәhmәt aparar, adam var ki, lә’nәt aparar.

Adam vardır rahmet götürür, adam vardır 1ânet götürür.

Adam var ki, sağı ilә solunu bilmәz.

Adam vardır sağı ile solunu bilmez.

Adam var ki, yemәk üçün yaşayır, adam var yaşamaq üçün yeyir.

İnsan vardır yemek için yaşar, insan vardır yaşamak için yer.

Adam var, yaxşı-yamanı bilmәz, adam var, bir söz deyәrsәn, anlar.

İnsan vardır iyiyi kötüyü bilmez, insan vardır bir söz söylesen anlar.

Adam yanıla-yanıla adam olar (adam yanıla-yanıla öyrnәr.)

İnsan yanıla yanıla adam olur.

(İnsan yanıla yanıla pehlivan yenile yenile.)

Adam yıxıldığı yerdәn qalxar.

İnsan yıkıldığı yerden kalkar.

Adı başqa olanın, dadı da başqa olar.

Adı başka olanın tadı da başka olur.

Adım mәnim İsmәtdir, hәr nә versәn qismәtdir.

Benim adım İsmet’tir, her ne verirsen kısmettir.

348

Adımı küvәç qoy, oçaq üstә qoyma.

Adımı güveç koy, ocak üstüne koyma.

Adın anılsın bir çürük qoz ilә

Adın bir çürük ceviz ile anılsın.

(Çam sakızı, çoban armağanı)

Adını çıxart, get dәyirmanda otur.

Adını duyur, git değirmende otur.

Adını mәn verdim, yaşını Tanrı versin.

Adını ben verdim, yaşını Tanrı versin.

Adını verirsәn, dadını da ver.

Adını verirsen, tadını da ver.

Adilin qәzәbindn, zalimin sükutundan qorxmaq gәrәk.

Adilin gazabından, zalimin sükütundan korkmak gerek.

Ağ axça (ağ pul) qara gün üçündür.

Ak akçe kara gün içindir.

Ağ ayranı itә tökәr1әr, qara kişmişi çibә.

Ak ayranı ite dökerler, kara üzümü cebe.

Ağ divara hansı rengi yaxsan, tutar.

Ak duvara hangi rengi boyasan tutar.

Ağ evi görüb qara evi yandırmazlar.

Ak evi görüp kara evi yakmazlar.

349

Ağ göyәrçin qara qarğaya qismәt olub.

Ak güvercin kara kargaya kısmet olmuş.

Ağ gün (adamı) ağardar, qara kün qaraldar.

Ak gün ağartır, kara gün karartır.

Ağ gün qara günü yaddan çıxardar.

Ak gün kara günü unutturur.

Ağ itin pambıq satana zәrәri var.

Ak itin pamukçuya zararı vardır.

Ağ köpәk, qara köpәk, ikisi dә köpәkdir.

Ak köpek, kara köpek, ikisi de köpektir.

Ağ ottan—balta sapı, biri sındı—birini tax.

Ak ottan balta sapı, biri kırılınca birini tak.

Ağ şәkәr qara şәkәr, bir damarı suya çәkәr.

Ak şeker, kara şeker, bir damarı suya çeker.

Ağ üzdә qara xal zinәtdir, qara üzdә ağ xa1—neybәt.

Ak yüzde kara ben ziynettir, kara yüzde ak hal pisliktir.

Ağ üzüm qara üzüm, başını dibindәn üzüm.

Ak üzüm, kara üzüm, başını dibinden koparayım.

Ağa ağ deyiblәr, qaraya qara.

Aka ak derler, karaya kara.

350

Ağa-ağa, girdi bağa, bir quş tutdu o da qurbağa.

Ağa girdi bir bağa, bir kuş tuttu o da kurbağa.

Ağa borc eylәr, nökәr—xәrc.

Ağa borç eder, uşak harç.

Ağa gәtirәr navala, xanım tökәr çuvala.

Ağa getirir nevale, hanım döker çuvala.

Ağa ilә bostan әkәnin, tağı çiynindә bitәr.

Ağa ile bostan ekenin teveği omzunda biter.

Ağa ilә xanım savaşdı, arada nökәrin canı çıxdı.

Ağa ile hanım savaşmış, arada hizmetkârın canı çıkmış.

Ağac bar verәndә başını aşağı dikәr.

Ağaç meyve verdiğinde başını eğer.

(Ağaç, meyvesi olunca başını aşağı sallar).

Ağac behiştdәn çıxıb.

Dayak cennetten çıkmıştır.

Ağac әkәnin ömrü uzun olar.

Ağaç dikenin ömrü uzun olur.

Ağac gәtirәnin әvvәl özünü döyәrlәr.

Sopa getirenin önce kendisini döverler.

Ağac kökündәn su içәr.

Ağaç kökünden su içer.

351

Ağac kölgәsiz olmaz, insan sevgisiz.

Ağaç gölgesiz, insan sevgisiz olmaz.

Ağac körpә olanda qara yeldәn qoruyarlar.

Ağaç körpeyken karayelden korurlar.

Ağac meyvni dәyәnә qәdәr böyüdәr.

Ağaç meyveyi olgunlaşana kadar büyütür.

Ağac olan yerdә budaq sınar.

Ağacın olduğu yerde budak kırılır.

Ağac öz kökü üstә bitәr.

Ağaç kendi kökü üzerinde büyür.

Ağac sınanda baltalı da gәlәr, baltasız da.

Ağaç yıkıldığında baltalı da gelir baltasız da.

Ağac tutan baş yarandan çoxdur.

Sopa tutan, baş yarandan çoktur.

Ağac yaş ikәn әyilәr.

Ağaç yaş iken eğilir.

Ağaca çıxan keçinin dala baxan oğlağı olar.

Ağaca çıkan keçinin dala bakan oğlağı olur.

Ağacdan, budaqdan, biri dә gәldi bucaqdan.

Ağaçtan budaktan, biri de geldi bucaktan.

352

Ağacı baltalayanda “sapı mәndәndir” demiş.

Ağacı baltalayınca “sapı bendendir” demiş.

(Ağaca balta vurmuşlar “sapı bedenimdir” demiş.)

Ağacı qurd içindәn yeyәr.

Ağacı kurt içinden yer.

(Ağacın kurdu içinde olur).

Ağacı meyvәsindәn tanıyarlar.

Ağacı meyvesinden tanırlar.

Ağacı yarpaqları bәzәyәr.

Ağacı yaprakları süsler.

[Ağaç yapraklarıyla gürler (güzeldir)].

Ağacın iki başı var.

Sopanm iki ucu vardır.

Ağacın kökü torpaqdadır, insanın gözü yerdә.

Ağacın kökü toprakta, insanın gözü yerdedir.

Ağaclı kendi sel basmaz (aparmaz)

Ağaçlı köyü sel basmaz (götürmez).

Ağalıq pul çoxluğundan deyil.

Ağalık para çokluğuyla değildir.

Ağalıq verimlәdir, igidlik—vurumla.

Ağalık vermekle, yiğitlik vurmakladır.

353

Ağam bir xatın aldı, davanı satın aldı.

Ağam bir hatun aldı, davayı satın aldı.

Ağaya ağa desәn gü1mәyi gә1әr, nökәrә nökәr desәn, ağlamağı gәlәr.

Ağaya ağa dersen gülesi gelir, hizmetkâra hizmetkâr dersen ağlayası gelir.

Ağaya söz anlatmaq—dağı yerindәn qopartmaq.

Ağaya söz anlatmak, dağı yerinden koparmak gibidir.

Ağı gördün, qaranı unutdun?!

Akı görünce, karayı unuttun mu?

Ağı qaradan seçәndә gә1.

Akı karadan seçtiğinde gel.

Ağıl ağıldan üstündür.

Akıl akıldan üstündür.

Ağıl başın böyük1üyündә deyil.

Akıl başın büyüklüğüne bağlı değildir.

Ağıl bazarda satılmaz.

Akıl pazarda satılmaz.

(Akıl para ile satılmaz).

Ağıl gücdn üstündür.

Akıl güçten üstündür.

Ağıl insana sәrmayәdir.

Akıl adama sermayedir.

354

Ağıl var, kamal yox.

Akıl var, kemal yok.

Ağıl var—pul yox, pul var—ağıl yox.

Akıl var para yok, para var akıl yok.

Ağıl yaşda deyil, başdadır.

Akıl yaşta değil baştadır.

Ağıla paxıllıq olmaz.

Akla kıskançlık olmaz.

Ağıldan yavandır, çibdәn yağlı.

Akıldan yoksundur, cepten yağlı (zengin).

Ağıllı adam yüksәkdәn danışmaz.

Akıllı adam yüksekten konuşmaz.

Ağıllı adama әl verәr.

Akıllı, adama el verir.

Ağıllı adamın bir günü, axmağın min günündәn yaxşıdır.

Akıllı adamın bir günü, ahmağın bin gününden iyidir.

Ağıllı araba ilә dovşan ovuna gedәr.

Akıllı, araba ile tavşan avına gider.

Ağıllı balaca yekә cahildәn yaxşıdır.

Akıllı çocuk yaşlı cahilden iyidir.

355

Ağıllı baş bәlasız olar, doğru yol—qәrәzsiz.

Akıllı baş belasız, doğru yol garazsız (pürüzsüz) olur.

Ağıllı baş hәr şeydәn fayda çıxardar.

Akıllı baş her şeyden fayda çıkarır.

Ağıllı bildiyini söylәmәz, dәli söy1әdiyini bilmәz.

Akıllı bildiğini söylemez, deli söylediğini bilmez.

(Akıllı, söylemeden düşünür, akılsız düşünmeden söyler).

Ağıllı bir dәfә aldanar.

Akıllı bir defa aldanır.

Ağıllı bizi tapmaz, dә1i bacadan düşәr.

Akıllı bizi bulmaz, deli bacadan iner.

Ağıllı bizi tapmaz, dәli bizdәn gen gәzmәz.

Akıllı bizi bulmaz, deli bizden ayrı gezmez.

Ağıllı dostunu hәr zaman xatırlar, ağılsız isә işi düşndә.

Akıllı, dostunu her zaman hatırlar, akılsız işi düşünce.

Ağıllı düşmәndәn qorxma, dәli dostdan qorx.

Akıllı düşmandan korkma, deli dosttan kork.

(Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır).

Ağıllı fikirlәşincә dә1i çayı keçdi.

Akıllı düşününceye kadar deli çayı geçti.

(Akıllı köprü arayıncaya kadar deli suyu geçer).

356

Ağıllı fikirlәşincә, dә1inin oğlu bazara gedәr.

Akıllı düşününceye kadar delinin oğlu pazara gider.

(Akıllı düşününceye kadar deli oğlunu everir).

Ağıllı qәm yeyәr, dә1i—qamçı.

Akıllı gam çeker, deli kamçı yer.

Ağıllı işinә baxar, cahil dişinә.

Akıllı işine bakar, cahil dişine.

Ağıllı kamal axtarar, cahil—mal.

Akıllı kemal arar, cahil mal.

Ağıllı kişi qışın qeydinә yayda qalar.

Akıllı kişi kışın hazırlığını yazın yapar.

Ağıllı kişini falçılar sevmәz.

Akıllı kişiyi falcılar sevmez.

Ağıllı olup dәrd çkincә, dәli ol—dәrdini çәksinlәr.

Akıllı olup dert çekeceğine, deli ol derdini çeksinler.

Ağıllı uşaq bәlәkdә özünü qöstәrә.

Akıllı çocuk belekte (beşikte) kendini gösterir.

Ağıllı yoxsul axmaq varlıdan yaxşıdır.

Akıllı yoksul, ahmak zenginden iyidir.

Ağıllının ağzı qәlbindә olur, axmağın qәlbi—ağzında.

Akıllının ağzı kalbinde olur, ahmağın kalbi ağzında.

357

Ağıllının zәnni cahilin hqiqәtindn yaxşıdır.

Akıllınm zannı, cahilin hakikatinden iyidir.

Ağıllınız Xıdır ağa, barmağını basdı yağa.

Akıllınız Hıdır Ağa, parmağını bastı yağa.

Ağıllıya işarә dәliyә kötәk.

Akıllıya işaret, deliye kötek.

Ağılsız adama nәsihәt etmәk, dәnizә su tökmәk kimidir.

Akılsız adama nasihat etmek, denize su dökmek gibidir.

Ağılsız köpәklәr ulduza hürәr.

Akılsız köpekler yıldıza havlar.

Ağın adı var, qaranın dadı.

Akın adı var, karanın tadı.

Ağır basmayınça yüngül qalxmaz.

Ağır basmaymca hafif kalkmaz.

(Ağır basar, yeğni1 kalkar)

Ağır daş batman gәlәr.

Ağır taş batman gelir.

(Ağır taş batman döver).

Ağır günün daşı ağır olar.

Ağır günün taşı ağırdır.

1 Yeğni: Ağır olmayan, hafif.

358

Ağır qazan gec qaynar.

Ağır kazan geç kaynar.

Ağır yükün altına girәnin beli sәrpәr.

Ağır yükün altma girenin beli bükülür.

Ağırı qoyub yüngülü götürmә

Ağırı bırakıp hafifi götürme.

Ağız deyәni qulaq eşitmir.

Ağzın dediğini kulak işitmez.

Ağız ilә qulağın arası dörd barmaqdır.

Ağız ile kulağın arası dört parmaktır.

Ağız torba deyil ki, büzәsәn.

Ağız torba değil ki büzesin.

(Elin ağzı torba değil ki büzesin).

Ağız yandıran aşı qaşıq tanıyar.

Ağız yakan aşı (yemeği) kaşık tanır.

Ağız yemәsә, üz utanmaz.

Ağız yemezse, yüz utanmaz.

Ağıza gәlәn qazancdır.

Ağıza gelen kazançtır.

Ağızdan çıxan başa dәyәr.

Ağızdan çıkan başa gelir.

359

Ağladım işim keçmәdi, indi bir az da gülüm.

Ağladım iş bitmedi, biraz da güleyim.

Ağlamaq çarә etmәz.

Ağlamak çare (para) etmez.

Ağİamaq fayda vermәz.

Ağlamak fayda vermez.

Ağlamaqla günah bağışlanmaz.

Ağlamakla günah bağışlanmaz.

Ağlamayan uşağa süd vermәz1әr.

Ağlamayan çocuğa meme vermezler.

Ağlamaz, ağlamaz, toyda ağlar, gülmәz.

Ağlamaz ağlamaz, düğünde ağlar gülmez.

Ağlarsa anam ağlar, qalanı yalan ağlar.

Ağlarsa anam ağlar, kalanı yalan ağlar.

Ağlı var, kamalı yox.

Aklı var kemali yok.

Ağlınla gör, qәlbinlә eşit.

Aklınla gör, kalbinle işit.

Ağrı gedәr, adәt getmәz.

Ağrı geçer, âdet gitmez.

360

Ağrımayan baş yastığa gәlmәz.

Ağrımayan baş yastığa gelmez.

(Ağrımayan baş yastık istemez).

Ağrımayan başa dәsmal bağlamazlar.

Ağrımayan başa örtü bağlamazlar.

Ağrımayan dişә kәlbәtin nә lazım?!

Ağrımayan dişe kerpeten ne lazım.

Ağrımaz baş qәbirdә olar.

Ağrısız baş kabirde olur.

Ağsaqqal sözünü axıra saxlar.

Aksakal sözünü sona saklar.

Ağzı çörәyә çatan yerdә canını Әzrail aldı.

Ağzı ekmeğe ulaştığı yerde canını Azrail aldı.

Ağzı әyrini boynunun ardından tanımaq olar.

Ağzı eğri, ensesinden tanınır.

(Ağzı eğri, gözü şaşı ensesinden belli olur).

Ağzım yandı, bari aşım aş olaydı!

Ağzım yandı, bari aşım aş olaydı.

Ağzıma aş, qarnıma—daş!

Ağzıma aş, karnıma taş.

361

Ağzıma—dad, qarnıma fәryad!

Ağzıma tat, karnıma feryat.

Ağzıma—pay, qarnıma—vay.

Ağzıma pay, karnıma vay.

Ağzın dәydi harama, doldur gәlsin qalama.

Ağzın değdi harama, doldur gelsin kaleme.

Ağzına bax, tikә götür.

Ağzına bak, lokma götür.

Ağzını tutsan, burnu dillәnәr.

Ağznı tutsan burnu dillenir.

Ah yerdә qalmaz.

Ah yerde kalmaz.

Axar su gedәr, qalmaz.

Akan su gider, kalmaz.

Axar su tәmiz olar.

Akan su temiz olur.

(Akan su yosun tutmaz).

Axar suya dayanma, hәr deyilәnә inanma.

Akan suya dayanma, her denilene inanma.

(Akarsuya inanma, eloğluna dayanma).

Axçalı (pullu) adamdan dağlar da qorxar.

Akçeli (paralı) adamdan dağlar da korkar.

362

Axırda gәlәn qapını örtәr.

Sonradan gelen kapıyı örter.

Axırda gülәn yaxşı gülәr.

Son gelen iyi güler.

Axırı fәna olacaq işi heç başlama.

Sonu fena olacak işe hiç başlama.

Axmağın ağlı başında olmaz, dabanında olar.

Ahmağın aklı başmda olmaz, tabanında olur.

Axmaq adam oğurluq keçi ilә gәzmәyә çıxar.

Ahmak adam çalıntı keçi ile gezmeye çıkar.

Axmaq adam öz sәhvini düz bilәr, ağıllı düzәldәr.

Ahmak adam kendi yanlışını doğru bilir, akıllı düzeltir.

Axmaq axmağı tapar.

Ahmak ahmağı bulur.

Axmaq baş bәlalı olar.

Ahmak baş, belâlı olur.

Axmaq başın bәlasını ayaqlar çәkәr.

Ahmak başm belâsını ayaklar çeker.

(Akılsız başın cezasını ayaklar çeker).

Axmaq özünә düşmәndir, özgәyә necә dost ola bilәr?!

Ahmak kendine düşmandır, başkasına nasıl dost olabilir ki?

363

Axmaq yığar, ağıllı yeyәr.

Ahmak toplar, akıllı yer.

Axsaq atın kor da nalbәndi olar.

Aksak atın kör de nalbantı olur.

Axsaq qoyuna nә dağ, nә aran?

Aksak koyuna ne dağ, ne düzlük fark eder.

Axsaq it ova getmәz, tutsa da buraxmaz.

Aksak it ava gitmez, tutsa da bırakmaz.

Axsaq yabı köhlәn atı keçә bilmәz.

Aksak yabı1 küheylan atı geçemez.

Axsayan büdrәr.

Aksayan kayar.

Axşam qızartısı sabaha yaydır, sәhәr qızartısı axşama vaydır.

Akşam kızıllığı sabaha yazdır, seher kızıllığı akşama vaydır.

Axşam oduna gedәn çox olar.

Akşam oduna giden çok olur.

Axşam sәbri xeyir olar.

Akşamın sabrı hayır olur.

Axşamdan sonra gәlәn qonağın yeyәcәyi soğandır.

Akşamdan sonra gelen konuğun yiyeceği soğandır.

1 Yabı: Iyi yürüyemeyen, koşamayan at.

364

Axşamdan sonra sabahın xeyir olsun.

Akşamdan sonra sabahın hayır olsun.

Axşamın işini sabaha qoyma.

Akşamın işini sabaha bırakma.

(Akşamın işini yarına bırakma).

Axşamın sırrını dan bilәr.

Akşamın sırrını tan bilir.

Axtaran tapar, yoğuran yapar.

Arayan bulur, yoğuran yapar.

Axtardım cahanda başıma bir tac, nә oğrunu tox gördüm, nә doğrunu ac.

Aradım cihanda başıma bir tac, ne hırsızı tok gördüm, ne doğruyu aç.

Axurda yatanla saman satan qardaşdır.

Ahırda yatanla saman satan kardeştir.

Ailәsinin qәdrini bilmәyәn, el-obasının da qәdrini biİmәz.

Ailesinin kadrini bilmeyen el obasınm da kadrini bilmez.

Al almaya daş atan çox olar.

Al elmaya taş atan çok olur.

Al dinsizdәn, ver dinsizә.

Al dinsizden ver dinsize.

365

Al әlinә silahı, qüvvәt versin ilahi.

Al eline silahı kuvvet versin ilahi.

Al qapıda, sat qapıda.

Al kapıda, sat kapıda.

Al malın yaxşısını, çәkmә heç qayğısını.

Al malın iyisini, çekme hiç kaygısını.

Al malını, gör halını.

Al malını, gör hftlini.

Al—utanma, ver—qorxma.

Al utanma, ver korkma.

Ata it çaqqalın dayısıdır.

Ala it çakaim dayısıdır.

Ala qarğa suya düşsә dә qaz ola bilmәz.

Ala karga suya düşse de kaz olamaz.

Alacağını yadında saxladığın kimi, verәcәyini dә yadında saxla.

Alacağını aklında tuttuğun gibi, vereceğini de aklmda tut.

Alacaq ilә verәcәk ödәnmәz.

Alacak ile verecek ödenmez.

Alan alıb varlanıb, satan satıb aldanıb.

Alan alıp zengin olmuş, satan satıp aldanmış.

366

Alan apardı, satan uduzdu.

Alan götürdü, satan ütüldü.

Alan olmasa satan da olmaz.

Alan olmasa, satan da olmaz.

Alan satandan umar.

Alan satandan umar.

Alanın gözü olsa, satan acından ölәr.

Alan açıkgöz olursa satan acından ölür.

Alanın gözü satanın әlindә olar.

Alanın gözü satanın elinde olur.

Alça mәnim, gilas mәnim, tut mәnim, şaftalıda da gözüm var.

Erik benim, kiraz benim, dut benim, şeftalide de gözüm var.

Alçaq yerde çadır qurma.

Alçak yerde çadır kurma.

Alçaq yerdә yatma, sel aparar, hündür yerdә yatma, yel aparar.

Alçak yerde yatma sel götürür, yüksek yerde yatma yel götürür.

(Alçak yerde yatma sel alır, yüksek yerde yatma yel alır).

Alçaqlıqdan ölüm yaxşıdır!

Alçaklıktan ölüm iyidir.

Aldanma dünyaya, “Mәn sağam” demә.

Aldanma dünyaya “Ben sağım.” deme.

367

Aldattım! deyәn özü aldanar.

“Aldattım” diyen kendi aldanır.

Aldığını vermәyәn, aradığını tapmaz.

Aldığını vermeyen, aradığmı bulamaz.

Aldın payını, çağır dayını!

Aldın paynıı, çağır dayını.

Alәm alәm ilәdir, keçәl başı ilә.

Alem alem iledir, kel başı iledir.

Alәm işlәr, el öyünәr, qılınc kәsәr, qol öyünәr.

Alem işler (çalışır), el öğünür; kılıç keser kol öğünür.

(Alet işler, el övünür).

A1әm od tutdu, bir dәstә hәşәmdәn.

Bir deste ottan alemi ateş sarar.

Alәmә adәt oldu, bizә bid’әt.

Aleme adet oldu, bize bid’at.

Alәmә iman verdim, özüm imansız qaldım.

Aleme iman verdim, kendim imansız kaldım.

Alәmә it hürәr, bizә Mazandaran çaqqalı.

Aleme it havlar, bize Mazandaran çakalı.

Alәmi plov tutsa, ala qarğa xörәyini bilir.

Aleme pilav verseler de ala karga kendi yiyeceğini bilir.

368

Alәmin malı-mülkü, Qәmbәrin yırtıq kürkü.

Alemin malı mülkü, Kamber’in yırtık kürkü.

Alıcı quş dimdiyindәn bilinәr.

Alıcı kuş gagasından bilinir.

Alıcı quş kimi başımın üstünü alma.

Alıcı kuş gibi başımın üstünde dolanma.

Alıcı quşun dimdiyi әyri olar.

Alıcı kuşun gagası başka olur.

Alış-veriş misqalla, dostluq—xalvarla.

Alış veriş miskalle, dostluk çuvalladır.

(Muhabbet kantarla, alış veriş miskalle).

Alim olmaq asandır, adam olmaq çәtin.

Alim olmak kolaydır, adam olmak zordur.

Alimin yanında dilini saxla.

Alimin yanında dilini tut.

Allah bacadan tökmәz, gәrәk özün çalışasan.

Allah bacadan dökmez, kendin çalışmalısın.

Allah bir yandan bağlasa, bir yandan açar.

Allah bir yandan bağlarsa bir yandan çözer.

Allah dağına baxar qar verәr.

Allah dağına bakarak kar verir.

369

(Allah dağına göre kar verir).

Allah dәrdi çәknә verәr.

Allah derdi çekene verir.

Allah dәvәyә qanad versәydi, uçurmadığı dam-daş qalmazdı.

Allah deveye kanat verseydi, uçurmadığı dam-çatı kalmazdı.

Allah haqqı nahaqqa vermәz.

Allah, hakkı haksıza vermez.

Allah ilanın әmәlini bilib, ayaqlarını qarnında yaradıb.

Allah yılanın amelini bilerek, ayaklarmı karnmda yaratmış.

Allah insana bir ağız, iki qulaq veribdir, bu da bir söylmәk, iki eşitәk üçündür.

Allah insana bir ağız iki kulak vermiştir ki, bir söylemek iki dinlemek içindir.

(Allah insana iki kulak bir ağız vermiş).

Allah kәrimdir, quyusu da dәrindir.

Allah kerimdir, kuyusu da derindir.

Allah kimә pay vermәyi yaxşı bilir.

Allah kime pay vereceğini iyi bilir.

Allah qardaşı qardaş yaradıb, kisәlәrini ayrı.

Allah kardeşi kardeş, keselerini ayrı yaratmıştır.

(Allah kardeşi kardeş yaratmış, rızkını ayrı yaratmış).

Allah qonağının öz qismәti var.

Tanrı misafirinin kendi kısmeti vardır.

370

Allah paxıla pay vermәz, versә dә qarnı doymaz.

Allah hasetçiye pay vermez, yerse de karnı doymaz.

Allah tәnbәli sevmәz.

Allah tembeli sevmez.

Allah verdikcә, bәndә gümana düşәr.

Allah verdikçe, köle şüpheye düşer.

Allah verdiyini bilәr.

Allah verdiğini bilir.

Allah verәndә yox yerdәn verәr.

Allah verdiğinde yok yerden verir.

Allah vermәyәndә bәndә neylәsin?

Allah vermeyince kul köle neylesin.

(Vermeyince Mabut, neylesin Mahmut).

Allah vermәz quluna, qalar vuruna-vuruna.

Allah vermez kuluna, kalır vuruna vuruna.

Allaha inanmayan bәndәyә dә inanmaz.

Allah’a inanmayan kuluna da inanmaz.

Allahdan gizli deyil, bәndәdәn nә gizlin?

Allah’tan gizli olmayanı kuldan niye gizlersin?

(Allah’ın bildiği kuldan saklanmaz).

371

Allahdan qorxmaz, bәndәdәn utanmaz.

Allah’tan korkmayan kuldan utanmaz.

Allahın işini bilmәk olmaz.

Allah’ın işi bilinmez.

Alma ağacından alma düşәr, armud ağacından—armud.

Elma ağacmdan elma, armut ağacından armut düşer.

Alma arvadın dulunu, yanında gәtirәr qulunu.

Alma avradın dulunu, yanmda getirir kulunu.

Alma öz ağacından uzağa düşmәz.

Elma kendi ağacından uzağa düşmez.

372

3.2. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ

Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi frazeoloji lüğәti

QISALTMALAR

Açık. açıqlama açıklama

b.//Bkz. bakın//baxın bakınız

eşses. omonim eşsesli

kar. qarşılığı karşılığı

TÜRK

ALFABESİ

AZӘRBAYCAN

ӘLİFBASI

Aa Mm Aa Qq

Bb Nn Bb Ll

Cc Oo Cc Mm

Çç Öö Çç Nn

Dd Pp Dd Oo

Ee Rr Ee Öö

Ff Ss Әә Pp

Gg Şş Ff Rr

Ğğ Tt Gg Ss

Hh Uu Ğğ Şş

Iı Üü Hh Tt

İi Vv Xx Uu

Jj Yy Iı Üü

Kk Zz İi Vv

Ll Jj Yy

Kk Zz

373

var. variant varyant

374

A

Abır elәmәk: açık. Utanma duyğusu, utanç; haya etmek, utanmak, sıkılmak.

Abır gözlәmәk: açık. Saygılı olmak, edeplenmek.

Abır-hәya elәmәk (etmәk): açık. ve var. Utanmak, hicap duymak (veya etmek).

Abır-hәyadan salmaq: Bkz. Abırdan salmaq.

Abır vermәk: Bkz. Abrını almaq.

Abırdan düşmәk: açık. ve var. Rezil kepaze olmak, rezil rüsvay olmak; (bir işi) yüzüne

gözüne bulaştırmak; sağlığını yitirip zayıflamak.

Abırdan salmaq: açık. ve var. Rezil kepaze etmek; pişman etmek; tahkir etmek,

aşağılamak.

Abi-neysan (abi-leysan) kimi göz yaşı axıtmaq (tökmәk): kar. Nisan yağmuru gibi

gözyaşı dökmek.

Abra mindirmәk: açık. ve var. (Birine, bir şeye) çeki düzen vermek; düzeltmek,

düzenlemek; çeki düzen verdirmek; düzelttirmek, düzenlettirmek.

Abrı getmәk (tökülmәk): açık. ve var. Rezil olmak; aşağılanmak; utandırılmak; itibardan

düşmek; gözden düşmek.

Abrına qısılmaq: açık. Saygılı olmak, utanmak, çekinmek; konuşmaktan kaçınmak,

tepkisini göstermemek, utancından ağzını açmamak. O kötü olaydan sonra ağzını bile açmadı.

Abrına sataşmaq: var. Namusuna dokunmak; namusunu ayaklar altına atmak.

Abrından keçmәk: açık. Utanmayı bir tarafa bırakmak, yüzsüzleşmek.

Abrını almaq: açık. Utandırmak, ayıplamak.

Abrını aparmaq: açık. ve var. Canından bezdirmek; utandırmak.

Abrını atmaq: açık. Utanmamak, yüzsüzleşmek.

Abrını әlinә vermәk: Bkz. Abrını әtәyinә bükmәk.

Abrını әtәyinә bükmәk: açık. ve var. Ayıplamak, yüzünü kızartmak; utandırmak; haddini

bildirmek; ağzının payını vermek.

Abrını götürmәk (tökmәk): Bkz. Abrını aparmaq.

Abrını göy әskiyә bükmәk: Bkz. Abrını әtәyinә bükmәk.

Abrını gözlәmәk: Bkz. Abrına qısılmaq.

Abrını vermәk: açık. Utandırmak.

Ac qurd: açık ve var. Aç kurt gibi, aç gözlü, doymak bilmeyen.

“

375

Acı bağırsaq kimi uzanmaq: var. Yılan hikayesine dönmek.

Acı göz yaşları: açık. ve var. Kanlı yaş/yaşlar dökmek.

Acığa düşmәk: var. İnada binmek; inadı tutmak.

Acığa salmaq: var. İnada bindirmek.

Acığı gәlmәk: var. Sinirine dokunmak, hoşuna gitmemek.

Acığı soyumaq: var. Sinirleri gevşemek (veya yatışmak).

Acığı tutmaq: açık. ve var. Kızmak, öfkelenmek, hiddetlenmek; Siniri oynamak/sinir

olmak.

Acığından (hirsindәn) boğulmaq: açık. Sinirinden (hırsından) boğulmak.

Acığından (hirsindәn) partlamaq: açık. Sinirinden küplere binmek.

Acığından zәncir çeynәmәk: açık. ve var. Sinirleri altüst olmak; sinirleri ayakta olmak.

Acığını basmaq (yemәk): var. Sinirlerine hakim olmak.

Acığını çıxarmaq (çıxmaq): var. Acısını çıkarmak.

Acığını tutdurmaq: açık. var. Sinirlendirmek; sinirine dokunmak, sinirini bozmak.

Acığını... <üstünә> tökmәk: var. Öfkesini almak/çıkarmak.

Acından qarnı quruldamaq: var. Karnı zil çalmak. Acısından karnı gurlar, başında nergiz

parlar.

Acıq çәkmәk: açık. ve var. Birisine karşı kin beslemek (veya tutmak); ıstırap çekmek.

Acıq vermәk: açık. ve var. Takılmak, sataşmak; (birine) huzursuzluk vermek.

Acısını almaq (çıxarmaq): açık. ve var. Acısını çıkarmak; öcünü almak.

Acizin qәnimi: açık. Gücü acizlere yeten.

Aclıq elan etmәk: var. Açlık grevi, ölüm orucu.

Açaram sandığı, tökәrәm pambığı: var. Açtırma kutuyu, söyletme kötüyü.

Açıb ağartmaq. açık. Aydınlığa kavuşturmak, gün yüzüne çıkarmak.

Açıb ortalığa tökmәk: açık. ve var. (Birinin) ayıp, kusur veya suçlarını açıklamak,

söylemek, dolayısıyla kirli çamaşırlarını ortaya dökmek.

Açıq alınla: kar. Alnı açık.

Açıq qapını itәlәmәk: var. Havanda su dövmek.

Açıq qәlblә (ürәklә): kar. Açık kalple (yürekle).

Açıq qıfıla açar salmaq: Bkz. Açıq qapını itәlәmәk.

Açıqlığa (açığa) çıxmaq: kar. Açığa çıkmak, meydana çıkmak.

376

Açıq olmaq. açık. ve var. Açık olmak; samimi olmak.

Açmamış qapı qoymamaq: açık. Çalmadık kapı bırakmamak.

Ad batırmaq: var. Adını kirletmek.

Ad çıxarmaq: var. Adı çıkmak; ün salmak.

Ad elәmәk: var. Adı çıkmak; ün salmak; nişanlamak.

Ad qoşmaq: var. Lâkap takmak.

Ad qoymaq: açık. ve var. Nişanlamak, ad koymak/takmak.

Ad qoyub getmәk: açık. İyi bir isim bırakmak.

Ad vermәk: açık. İhbar etmek, haber vermek.

Adam cәrgәsinә qoymamaq: açık. Adam yerine koymamak.

Adam elәyib ortaya çıxarmaq: var. Adam etmәk.

Adam görmәk: açık. Genellikle yasak olan bir işin yapılması için torpil bulmak.

Adam kimi: kar. Adam gibi. Bu işi adam gibi yap, yoksa kovulursun.

Adam olmaq: kar. Adam olmak.

Adam olub ortaya çıxmaq: açık. ve var. İyi bir duruma gelmek; Adam olmak.

Adam salmaq: açık. Herhangi bir işin yapılması için birisinin aracı veya arabulucu olarak

hizmetinden yararlanmak.

Adam saymamaq: açık. ve var. Birini saymamak, değerli bulmamak; adam yerine

koymamak.

Adam yerinә qoymamaq: kar. Adam yerine koymamak.

Adam yerindә tutmamaq: Bkz. Adam yerinә qoymamaq.

Adamın yerә baxanı: var. Yere bakan yürek yakan.

Addım atmağa qoymamaq: kar. Adım attırmamak.

Addımına haram qatmaq: var. Adımlarını sıklaştırmak.

Adәmdәn xatәmә: açık. Ezelden Ebede.

Adәt görmәk: kar. Adet görmek:

Adı adlara qoyulsun!: Bkz. Adı batsın!

Adı batmaq: kar. Adı batmak.

Adı batmış: kar. Adı batmış.

Adı batsın!: kar. Adı batsın!

377

Adı çıxmaq: kar. Adı çıkmak. Bu deyim, Azerbaycan Türkçesinde çoğunlukla ‘iyi ad

sahibi olmak, ün kazanmak’ anlamında kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, Azerbaycan

Türkçesinde söz komusu deyimin olumsuz anlamda kullanımı da gözlemlenmektedir. Sözgelimi:

Kәnd uşaqları arasında adı çıxmışdı. ‘Köy çocukları arasında kötü ad çıkarmıştı’. Türkiye

Türkçesinde ise, söz konusu deyim sadece olumsuz anlamıyla kullanılmaktadır. Sözgelimi: Bir

kere adı çıkmış artık ne yaparsa boşuna: İnsanın adı çıkacağına canı çıksın daha iyi. ‘Bir dәfә adı

çıxmışdır, artıq nә etsә bir faydası yoxdur. İnsanın adı çıxınca canı çıxsa yaxşıdır’. Böylece ‘Adı

çıxmaq: kar. Adı çıkmak’ deyimi, açıklamalı-aktarmalı bağlamda eşsesli dil birimi olarak

seçilmektedir.

Adı dildәn-dilә (dillәrә) düşmәk: var. Dile düşmek.

Adı dilindәn düşmәmәk: kar. Adı dilinden düşmemek.

Adı dillәrә düşmәk: Bkz. Adı dildәn-dilә (dillәrә) düşmәk.

Adı dillәrdә dastan olmaq: kar. Adı dillerde destan olmak.

Adı dillәrdә gәzmәk (söylәnmәk): kar. Adı dillerde gezmek (söylenmek).

Adı it dәftәrindә (dә) yoxdur: açık. Adı sanı bilinmemek.

Adı qalmaq: kar. Adı kalmak.

Adı qara gәldi: açık. ve var. Dünyası değişmek; kara haberi gelmek.

Adı pisә çıxmaq: var. Adı kötüye çıkmak.

Adı var, özü yox: açık. Adı var, kendisi yok.

Adı yanmaq: Bkz. Adı batmaq.

Adına dәymәz: açık. Adına layık olmamak.

Adına tәbil vurulmaq (döyülmәk, çalınmaq): var. Dile düşmek.

Adını başqasına (özgәsinә) qoymaq: açık. Kötü ününü başkasına yakıştırmak.

Adını başqasından soruşmaq: açık. Kendi adını bile hatırlamamak.

Adını batırmaq: açık. ve var. Adını (kötüye) çıkarmak, rezil etmek; Adı (kötüye) çıkmak,

rezil (rüsvay) olmak; adını kirletmek (veya lekelemek).

Adını әzbәr bilmәk: açık. Çok iyi tanımak.

Adını tut (çәk), qulağını bur: açık. ve var. Lafının üstüne gelmek. İyi adam lafının üstene

gelir; İti an, çomağı hazırla.

Adını tutmaq (çәkmәk); adını tutmamaq (çәkmәmәk): açık. Adını anmak; adını anmamak.

378

Ağ at arpa yemәz?: açık. ve var. Yaşına durumuna uygun olmayan isteklerde bulunmak.

Kırkından sonra azanı teneşir paklar.

Ağ bayraq qaldırmaq: var. Beyaz bayrak çekmek, teslim olmak.

Ağ böhtan: var. Kuru iftira.

Ağ elәmәk: açık. Suistimal etmek; şımarmak.

Ağ gün ağlamaq: açık. İyi dilekte bulunmak.

Ağ gün: açık. İyi gün.

Ağ günә çıxarmaq: açık. Feraha çıkarmak, rahata erdirmek; mutlu etmәk.

Ağ günә çıxmaq: açık. Feraha çıkmak, rahata ermek; mutlu olmak.

Ağ lәkәlәr: açık. Yarım yamalak yapılmış işler.

Ağ yalan: var. Kuyruklu yalan.

Ağa ağ, qaraya qara demәk; ağa ağ demәk, qaraya qara: açık. Doğru söylemek, hakkını

vermek.

Ağacı әlindәn düşmәk: açık. ve var. İhtiyarlanmak; elden ayaktan düşmek (veya

kesilmek).

Ağa qara demәk. var. Akı kara, karayı ak göstermek.

Ağacın (çomağın) o biri başından yapışmaq: açık. Zor kullanmak.

Ağacın iki başı var: var. Madalyonun iki yüzü.

Ağaç-ağaca qoymaq (gәlmәk): açık. Karşı karşıya gelmek, birbirine ters düşmek.

Ağciyәrlik elәmәk: açık. Korkaklık etmek.

Ağdan qaraya söz demәmәk: var. Gözün üstünde kaşın var dememek.

Ağı qaradan seçmәmәk (seçә bilmәmәk): açık. ve var. Akla karayı seçememek.

Ağıl dәryası: açık. Akıl deryası, akıl küpü.

Ağıl elәmәk: kar. Akıl etmek.

Ağıl işlәtmәk: var. Kafayı çalıştırmak, kafayı işletmek.

Ağıl öyrәnmәk: var. Akıl almak/danışmak/sormak.

Ağıl öyrәtmәk: kar. Akıl öğretmek/vermek.

Ağıl vermәk: kar. Akıl vermek.

Ağıl-ağıla vermәk: açık. Danışmak, istişare etmek, akıl danışmak.

Ağıldan kasıb (köypәk): var. Akıl fukarası.

Ağıldan yavan, cibdәn yağlı: açık. Aklı kıt, parası çok.

379

Ağıllara hakim: açık. Akıllara hakim (Çok akıllı).

Ağına-bozuna baxmamaq; ağına-bozuna baxmadan: açık. İyisine kötüsüne bakmamak,

iyisine kötüsüne bakmadan.

Ağır gәlmәk: kar. Ağır gelmek.

Ağır oturmaq: var. Pahalıya mal olmak/oturmak. eşses. Söz konusu deyim, Türkiye

Türkçesinde aynı eşsesli deyimselleşme biçimiyle ve aşağıdaki belirtilen anlamıyla bir

deyimbilimsel uyuşma olarak da kullanılmaktadır: Uslu durmak; aniden bir işe atılmamak, söz

dinler olmak, aklına estiği gibi hareket etmemek; ciddi olmak; çevreye saygı aşılamak. Bunun

yanı sıra Türkiye Türkçesinde ikincil bir sözlüksel-deyimbilimsel anlamıyla da kullanılan söz

konusu deyimin, Azerbaycan Türkçesi söz varlığında ağırlık ölçüsü bildiren ‘batman’ deyim

kurucu ve arkaik nitelikli sözcüğü ile deyimbilimsel kavuşma olarak gerçekleşen ‘Ağır oturub,

batman gelmek’ varyantı da bulunmaktadır.

Ağır tәrpәnmәk: var. Ağırdan/ağır almak.

Ağır-yüngül elәmәk: var. İnce eğirip/eleyip sık dokumak.

Ağırı qoyub yüngülü götürmәk: var. Zora gelememek.

Ağırlıq satmaq: var. Kendini ağır/ağıra/ağırdan satmak.

Ağız açmaq: Ağız eğmek. eş. Söz konusu deyim, Türkiye Türkçesinde eşsesli ‘ağız

açmak’ deyimselleşme biçimiyle ve aşağıdaki belirtilen anlamıyla bir deyimbilimsel uyuşma

olarak da kullanılmaktadır: Söz söylemek, konuşmak; kavgaya başlamak, hiddet göstermek,

taşmak. Bunun yanı sıra Azerbaycan ve Türkiye Türkçeleri söz varlığında söz konusu eşsesli

deyimin, birleşenleri sözdizimsel paralellerle gerçekleşen ‘Ağzını açıb gözünü yummaq’ ve

‘Açtı ağzını yumdu gözünü’ deyimbilimsel kavuşma varyantları da bulunmaktadır.

Ağız-ağıza vermәk: var. Hep birlikte konuşmak, ağız ağıza vermek.

Ağızbir etmәk (elәmәk): var. Ağız/söz bir/birliği etmek.

Ağız burmaq: var. Dudak bükmek.

Ağız-burnunu büzüşdürmәk (turşutmaq): var. Dudak bükmek; ağız burun ekşitip çehre

etmek.

Ağız-burnunu düzәltmәk: var. Çeki düzen vermek.

Ağız-burnunu әymәk//ağız-burun әymәk: var. Ağız burun ekşitip çehre etmek.

Ağız-burnunu әzişdirmәk: var. Ağzını burnunu dağıtmak.

Ağız-burnunu ovmaq: var. Ağzını çarşamba pazarına çevirmek.

380

Ağız büzmәk (büzüşdürmәk): var. Dudak bükmek.

Ağız deyәni qulaq eşitmir: var. Ağzından çıkanı/çıkan sözü kulağı duymamak/işitmemek.

Ağızdolusu danışmaq (demәk): açık. Kendine güvenerek, kibirli kibirli konuşmak.

Ağız әymәk: açık. Taklit etmek; öykünmek.

Ağız lәzzәti ilә yemәk: açık. Ağız tadıyla yemek.

Ağız sözü: var. Boş laf.

Ağızdan ağıza (ağızlarda) dolaşmaq: kar. Ağızdan ağıza dolaşmak.

Ağızdan ağıza düşmәk (köçmәk): var. Dile düşmek.

Ağızdan bilmәk: var. Ezbere bilmek.

Ağızdan boş: var. Boş boğaz/geveze.

Ağızdan iti (diri): var. Çenesi kuvvetli.

Ağızdan olmaq: açık. Konuşmaktan yorulmak.

Ağızlarını bir yerә yığmaq: var. Sözbirliği etmek, ağız birliği etmek.

Ağla batmaq; ağla batmamaq: var. Akla sığmak/sığmamak.

Ağla gәlmәk: var. Akla gelmek.

Ağla sığmaq. Bu mәsәlә heç ağlıma sığmır: kar. Akla sığmak: Bu mesele hiç aklıma

sığmıyor.

Ağlar günә qalmaq (düşmәk): kar. Acınacak duruma düşmek.

Ağlar günә qoymaq: kar. Acınılacaq duruma düşürmek.

Ağlı ala qayada (ala talada): var. Aklı başından bir karış yukarı veya yukarıda.

Ağlı azmaq: var. Aklını kaçırmak/kaybetmek.

Ağlı başdan çıxarmaq: var. Aklını başından almak; aklını çalmak; (birinin ) aklını çelmek.

Ağlı başına gәlmәk: kar. Aklı başına gelmek.

Ağlı başında (olmaq): kar. Aklı başında (olmak):

Ağlı başından getmәk (uçmaq, çıxmaq): kar. Aklı başından gitmek.

Ağlı <birşey> kәsmәmәk: kar. Aklı <birşey> kesmemek.

Ağlı çaşmaq: Bkz. Ağlı azmak.

Ağlı getmәk: Bkz. Ağlı başından getmәk.

Ağlı kәsmәk; ağlı kәsmәmәk; uşaqdır ağlı kәsmir!: kar. Aklı kesmek; aklı kesmemek:

Çocuktur yapar, henüz aklı kesmez!

Ağlı qaçmaq: Bkz. Ağlı azmaq.

381

Ağlı özünә getmәk: var. Kendi bildiğini okumak.

Ağlı uçmaq: Bkz. Ağlı başından getmәk.

Ağlı yerindә olmamaq: Bkz. Ağlı azmaq.

Ağlın çoxluğundan: var. Sivri akıllı.

Ağlına (ağlına-başına) vurmaq: açık. Ölçüp biçmek; bir işe girişmeden önce tüm

olasılıkları düşünmek ve değerlendirmek.

Ağlına batmaq; ağlına batmamaq. Heç ağlıma batmır: var. Akla sığmak veya sığmamak.

Ağlına dua yaz! (yazdır!): açık. Hocaya git de sana akıl öğretsin.

Ağlına gәlmәk; ağlına gәlmәmәk. kar. Bu heç ağlıma gәlmәdi: Aklına gelmek, aklına

gelmemek. Bu hiç aklıma gelmedi.

Ağlına gәtirmәk; ağlına gәtirmәmәk: kar. Aklına getirmek; aklına getirmemek.

Ağlına güç vermәk; ağlına güç vermәmәk: var. Kafayı kullanmak; kafayı kullanmamak.

Ağlına sığışdıra bilmәmәk. Bunu heç ağlıma sığışdıra bilmirәm: kar. Aklına

sığdıramamak. Bunu aklıma hiç sığdıramıyorum.

Ağlına yatmaq; ağlına yatmamaq: kar. Aklına yatmak; aklına yatmamak.

Ağlını aparmaq: var. Aklını başından almak.

Ağlını azdırmaq (aşırmaq): var. Aklını karıştırmak.

Ağlını başına qoymaq: açık. Aklını başına almak, toplamak veya aklını başına devşirmek.

Ağlını başına yığdırmaq: açık. Aklını başına devşirmek.

Ağlını başına yığmaq (toplamaq): var. Aklına başına almak/dermek/toplamak.

Ağlını başından almaq (aparmaq): kar. Aklını başından almak.

Ağlını cәm etmәk (cәmlәşdirmәk): Bkz. Ağlını başına yığmaq.

Ağlını itirmәk: var. Aklını kaçırmak/kaybetmek/oynatmak.

Ağlını külәk aparıb: var. Başında kavak yeli/yelleri esmek. Henüz başında kavak yelleri

estiği için ne demek istediğimizi anlamıyor.

Ağnağaz üyütmәk: açık. Boş boğazlık etmek, boş yere konuşmak.

Ağrım ürәyinә! ağrısı ürәyinә!: açık. Allah belanı versin.

Ağrımayan başına saqqız (sarımsaq) bağlamaq: var. Ağrısız başa sakız yapıştırmak.

Ağrımaz başına dәsmal bağlamaq (çalmaq): var. Ağrısız başa kaşbastı bağlamak.

Ağrımaz başını bәlaya salmaq: var. Ağrımaz başını derde sokmak.

Ağrın alım! ağrın mәnә gәlsin!: var. Kurban olayım, ağrın bana geçsin!

382

Ağrısını çәkmәk: var. Acısını çekmek.

Ağrıyan yerinә toxunmәq (dәymәk): var. Yarasına basmak.

Ağsaqqallıq etmәk (elәmәk): açık. Büyüklük göstermek, etmek.

Ağusuz ilan: açık. Hilebaz.

Ağza (ağızlara) salmaq: var. Dile düşürmek.

Ağza alası (alınası) deyil: açık. Ağza alınmadık (söz).

Ağza baxmaq: kar. Ağza bakmak.

Ağzı açılmaq; izdihamın ağzı açıldı: açık. ve var. Önü açılmak, izdihamın önü açıldı; dili

çözülmek.

Ağzı aralanmaq: var. Dili çözülmek.

Ağzı ayrıla (açıla) qalmaq: var. Ağzı açık kalmak.

Ağzı dadsız olmaq: var. Aş yermek/ermek.

Ağzı değil: var. Aklı ermemek.

Ağzı әyri olmaq: açık. Hoşnutsuz, hoşnut olmayan, memnun olmayan; ekşi surat.

Ağzı fal imiş: açık. Sanki fala bakmış.

Ağzı günә buraxmaq: var. Herşeyi oluruna bırakmak; (bir işi) oluruna bırakmak (veya

bağlamak).

Ağzı günә qalmaq: açık. Sahipsiz; sahipsiz, bakımsız kalmak.

Ağzı ilә milçәk tutmaq (qovmaq): var. Sinek avlamak.

…Ağzı ilә oturub durmaq: açık. Başkasının ağzıyla hareket etmek.

Ağzı ilә quş tutmaq: kar. Ağzıyla kuş tutmak.

Ağzı isti yerdә olmaq. Ağzı isti yerdәdir: açık. ve var. Durumu iyi olmak; umurunda

olmamak.

Ağzı işdә olmaq (işlәmәk): açık. Ağzı boş durmamak; devamlı olarak bir şeyler yemek.

Ağzı kilidlәnmәk: var. (kendi) ağzını kapamak (veya kilitlemek).

Ağzı köpüklәnmәk; ağzı köpüklәnә-köpüklәnә…: açık. ve var. Sinirlenmek, öfkelenmek;

cin ifrit kesilmek/olmak.

Ağzı qatıq (pendir) kәsmir: açık. Sözü geçmemek; herhangi bir işte söz geçirememek.

Ağzı qıfıllanmaq (kilidlәnmәk); Bkz. Ağzı kilidlәnmәk.

Ağzı qızışmaq: açık. ve var. Çok ve düşüncesiz konuşarak ağzına geleni söylemek.

Ağzı qulağının dibinә getmәk: var. Ağzı kulaklarına varmak.

383

Ağzı nәdir (ki...): var. Ne haddine… Hangi cesaretle...!

Ağzı soyudu: açık. Bir şeyden soğumak.

Ağzı söz tutmamaq. Ağzı söz tutmur: açık. ve var. Herhangi bir nedenle konuşamamak

veya ağzı dili bağlanmak.

Ağzı sulanmaq: kar. Ağzı sulanmak.

Ağzı süd qoxumaq: kar. Ağzı süt kokmak.

Ağzı sürüşmәk: var. Dili dolaşmak/sürçmek.

Ağzı var, dili yox: kar. Ağzı var, dili yok:

Ağzı-ağzına (ağız-ağıza) dәymәk: açık. Bir başkasıyla konuşmak imkanı elde ederek

herhangi bir iş üzerine onun fikrini öyrenmek.

Ağzına (ağzıma) <heç> bi şey dәymәyib: var. Ağzına bir şey (veya bir çöp) koymamak.

Ağzına <bir> şapalaq vurmaq: var. Ağzının payını vermek; lafı ağzına tıkamak.

Ağzına ağız (dil) vermәk: açık. Konuşmaya cesaretlendirmek; tahrik etmek, kışkırtmak;

telkin etmek.

Ağzına almaq. Alov bütün evi ağzına aldı: var. İçine almak. Alev bütün evi içine aldı.

Ağzına at başı almaq: var. Avaz avaz bağırmak.

Ağzına atmaq: var. Ağzına atmak, ağzına bir kemik atmak.

Ağzına baxan yoxdur (kimdir): açık. Sözü dinlenmemek.

Ağzına baxmaq: kar. Ağzına bakmak.

Ağzına çullu dovşan yerlәşmir (sığışmır): açık. Atıp tutan, kendini beğenmiş birisi...

Ağzına dil atmaq (vermәk, qoymaq): Bkz. Ağzına ağız (dil) vermәk.

Ağzına düşmәk: kar. Ağzına düşmek.

Ağzına gәlәni danışmaq: var. Ağzına geleni söylemek.

Ağzına gәlәni demәk (söylәmәk): açık. Azarlamak, utandırmak.

Ağzına gәlmәk: var. Dilinin ucuna gelmek.

Ağzına gәtirmәk: var. Dilinin ucuna getirmek.

Ağzına it başı salmaq (almaq): Bkz. Ağzına gәlәni danışmaq.

Ağzına qıfıl vurmaq: var. Ağzına kilit takmak (veya vurmak).

Ağzına qovut almaq: var. Ağzına taş almak.

Ağzına qovut verәn yoxdur (kimdir): açık. Adam yerine koymamak; admdan saymamak.

Sana kemik atan yok!

384

Ağzına qurd düşüb: açık. Saygınlığını kaybetmiş.

Ağzına söz atmaq: açık. Fikir vermek.

Ağzına su alıb oturmaq: var. Dilini yutmak.

Ağzına su almaq (götürmәk): Bkz. Ağzına su alıb oturmaq.

Ağzına şirә salmaq (vermәk): açık. Teşvik etmek, övmek.

Ağzında dili qurumaq: var. Dili kurumak.

Ağzında dili yox: var. Ağzı var dili yok.

Ağzında şirә qalıb: açık. Bir şeye alışmış, tadını almış.

Ağzından (dilindәn) qaçırmaq: kar. Ağzından kaçmak/kaçırmak.

Ağzından bal tökülür: var. Ağzından/dudağından bal akmak/damlamak.

Ağzından çıxmaq: Bkz. Ağzından (dilindәn) qaçırmaq.

Ağzından dürr tökülmәk: açık. Yanlışlığı sebebiyle gülünc olan söz veya cümle. Birisine

alay etmek için söylenilir.

Ağzından düşmәmәk: var. Ağzından/dilinden düşmemek(veya düşürmemek).

Ağzından gәlәni (çıxanı) demәk: Bkz. Ağzına gәlәni (demәk) söylәmәk.

Ağzından inci saçmaq: Bkz. Ağzından dürr tökülmәk.

Ağzından köpük qusmaq: Bkz. Ağzı köpüklәnmәk.

Ağzından qan iyi (qoxusu) gәlir: var. Kana susamış.

Ağzından qıfılı götürmәk: açık. Dilini çözmek; konuşturmak.

Ağzından od (od-alov) püskürmәk: var. Ateş püskürmek/saçmak; ağzından ateş saçmak.

Ağzından od (od-alov) tökülmәk: Bkz. Ağzından od (od-alov) püskürmәk.

Ağzından od (od-alov) yağdırmaq: Bkz. Ağzından od (od-alov) püskürmәk.

Ağzından od yağmaq: Bkz. Ağzından od (od-alov) püskürmәk.

Ağzından söz qaçırmaq: Bkz. Ağzından (dilindәn) qaçırmaq.

Ağzından süd iyi (qoxusu) gәlir: var. Ağzı süt kokmak.

Ağzından vurmaq: var. Ağzına tıkamak.

Ağzını aça bilmәmәk: açık. Ağzını açamamak; korkudan ağzını açıp konuşamamak. O

ağzını bile açamaz.

Ağzını açan kimi. Ağzını açan kimi onu başa düşdüm: açık. Ağzını açınca; ağzını açınca

onu anladım.

Ağzını açdırmaq: açık. Ağzını açtırmak; konuşturmak.

385

Ağzını açıb göyә baxmaq: açık. ve var. İşi olmayıp boş oturmak, hiçbir iş yapmamak;

sinek avlamak.

Ağzını açıb gözünü yummaq: kar. Ağzını açıp gözleri yummak.

Ağzını açıb havaya vermәk: Bkz. Ağzını açıb göyә baxmaq.

Ağzını açıb qulaq asmaq: var. Ağzının içine bakmak.

Ağzını açıb yummaq: açık. ve var. Son nefesinde olmak; son nefesi vermek, ruhunu

teslim etmek.

Ağzını Allah yoluna açmaq: açık. Dilenmek, dilençilik etmek; ağzına geleni söylemek,

heyezan etmek.

Ağzını Allah yoluna qoymaq: açık. ve var. Boş laf etmek/katmak; gevezelik etmek.

Ağzını aramaq: kar. Ağzını aramak/yoklamak.

Ağzını aya tutub ulamaq: açık. Boşuna konuşmak, bağırmak.

Ağzını ayırıb göyә baxmaq: Bkz. Ağzını açıb göyә baxmaq.

Ağzını ayırmaq: var. Ağzını açmak.

Ağzını bağlamaq: var. Çenesini kapamak/kesmek; dilini bağlamak/kesmek.

Ağzını bәdә (şәrә) açmaq: var. Ağzı kara; şom ağızlı.

Ağzını boş qoymaq (saxlamaq): açık. Yumuşak davranmak, zaaf göstermek.

Ağzını boza vermәk: Bkz. Ağzını Allah yoluna qoymaq.

Ağzını büzmәk (büzüşdürmәk): Bkz. Dudak bükmek.

Ağzını dağıtmaq: açık. ve var. Çenesini dağıtmak; ağzına geleni söylemek.

Ağzını әzmәk: var. Çenesini dağıtmak.

Ağzını göyә açmaq: açık. ve var. Tembellik etmek; sinek avlamak; beddua etmek.

Ağzını xeyrә açmaq: kar. Ağzını hayra açmak.

Ağzını qaytarmaq: Bkz. Ağzından vurmaq.

Ağzını gıfıllamaq: Bkz. Ağzına qıfıl vurmaq.

Ağzını qızışdırmaq: açık. Tahrik etmek, kışkırtmak.

Ağzını malalamaq: açık ve var. Ağzını kapatmak, ağzına bir kemik atmak.

Ağzını mismarlamaq: var. Çenesini kapamak/kesmek.

Ağzını mumlamaq: Bkz. Ağzına qıfıl vurmaq.

Ağzını ovmaq (ovuşdurmaq): var. Ağzını burnunu dağıtmak.

Ağzını öyrәnmәk: Bkz. Ağzını aramaq.

386

Ağzını piylәmәk: açık. Rüşvet vermek.

Ağzını saxlamaq: var. Dilini tutmak.

Ağzını sulandırmaq: açık. İmrendirmek; ayartmak; iştah açmak.

Ağzını sürümәk: var. Ağzını eğmek.

Ağzını şәrә açmaq: Bkz. Ağzını bәdә (şәrә) açmaq.

Ağzını tәmiz saxlamaq (açmaq): açık. Ağzını temiz tutmak (küfretmemek).

Ağzını tutmaq: Bkz. Ağzını saxlamaq.

Ağzını yağlamaq (piylәmәk): Bkz. Ağzını piylәmәk.

Ağzını yığmaq: var. Ağzını toplamak.

Ağzını yormaq: var. Çene yormak.

Ağzını yoxlamaq: Bkz. Ağzını aramaq.

Ağzını yum!: var. Kapa çeneni!

Ağzını yumdurmaq: var. Çenesini kapatmak.

Ağzının dadını (lәzzәtini, tamını) bilmәk: var. Ağzının tadını bilmek.

Ağzının kәsәri yoxdur: açık. Sözü değersiz olmak.

Ağzının külәyinә dayana bilmәmәk: açık. ve var. Karşı koyamamak; cevap verememek,

cevaplandıramamak.

Ağzının qaşığı deyil: var. (Birisinin) harcı değil.

Ağzının qaytanını boş buraxmaq: Bkz. Ağzını boş qoymaq (saxlamaq).

Ağzının lәzzәtini bilmәk: Bkz. Ağzının dadını (lәzzәtini, tamını) bilmәk.

Ağzının sözünü bilmәk: açık. Ağzından çıkanı (konuşmasını)bilmek.

Ağzının suyu axmaq: kar. Ağzının suyu akmak.

Ağzının suyunu axıtmaq: Bkz. Ağzını sulandırmaq.

Ağzının tamını bilmәk: Bkz. Ağzının dadını (lәzzәtini, tamını) bilmәk.

Ağzının üstündәn vurmaq: Bkz. Ağzından vurmaq.

Ahı yerdә qalmamaq; ahı yerdә qalmaz. açık. ve var. Ahı yerde kalmamak; ahı yerde

kalmaz; ahı tutmak.

Ahın dağlara!: açık. ve var. Birisine acımak; acısını anlayışla karşılamak; dağlara taşlara.

Axına qarşı getmәk: var. Akıntıya karşı kürek çekmek.

Axınla getmәk: var. Akıntıya kapılmak.

Axır nәfәs; axır nәfәsә kimi: var. Son nefes; son nefesine kadar.

387

Axırı bir yana çatmaq (çıxmaq): açık. Bir neticeye varmak.

Axırı birdir: açık. Akıbeti aynı olmak.

Axırı xeyir olmaq: açık. Akıbeti (sonu) hayır olmak.

Axırı pis qurtarmaq: açık. Kötü sonuçlanmak.

Axırına çıxmaq: Bkz. Axırı bir yana çatmaq.

Axırına daş atmaq. Bkz. Axırı bir yana çatmaq veya axırına çıxmaq.

Axırına nöqtә qoymaq: Bkz. Axırına daş atmaq.

Axırıncı köynәyini әynindәn çıxarmaq: açık. Donuna kadar soymak.

Axırını elәmәk: Bkz. Axırı bir yana çatmaq.

Aqibәtin(iz) xeyir! (Xeyir olsun!): açık. Sonumuz/sonunuz hayır olsun.

Al dilә tutmaq: açık. Kandırmak; tatlı dille kandırmaya çalışmak.

Ala düşmәk: var. Tuzağa düşmek.

Ala itdәn mәşhur (dur): kar. Ala itten meşhur...

Alaca qarğaya da borcludur: var. Uçan kuşa borcu/borçlu olmak.

Alaqarğa balasına aşiq olub: var. Kirpi yavrusunu kadife tüylüm diye sever. Kuzguna

yavrusu anka görünür.

Albuxara torbası kimi: açık. İşe yaramayan kimse.

Alәmә car çәkmәk: var. Yedi mahalleye duyurmak, dünyayı başına toplamak.

Alәmi başına almaq (yığmaq, götürmәk). açık. Bağırnak; herkesi başına toplamak.

Alәmi bir-birinә vurmaq (qatıb-qarışdırmaq): açık. Birbirine düşürmek.

Alığını aşırmaq: açık. Hakkından üstesinden gelmek.

Alın tәri ilә: kar. Alın teriyle.

Alın tәri tökmәk: kar. Alın teri dökmek.

Alın yazısı: kar. Alın yazısı.

Allah ağıl versin: kar. Allah akıl fikir/akıllar versin.

Allah ağzın (ız) dan eşitsin!: açık. İnşallah; Allah ağzından duysun!

Allah, amandır!: Allah rızası için!; açık. Aman Allah’ım.

Allah bağışlasın!: kar. Allah bağışlasın! Bu deyim, Azerbaycan Türkçesinde ‘Allah

günahlarını aff etsin veya Allah esirgesin’ anlamında kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde ise

söz konusu deyimin, ‘Allah (çocuğunu, sevgilini) kazadan beladan esirgesin, kötülüklerden

korusun’ anlamında kullanıldığı gözlemlenmektedir. Bu bakımdan ‘Allah bağışlasın!: kar. Allah

388

bağışlasın!’ deyimi, aynı kökenli yakın anlamların açıklamalı-aktarmalı bağlamında eşsesli-

çokanlamlı dil birimi olarak seçilmektedir.

Allah başına daş salsın!: var. Başına taş düşmek (veya yağmak). Başına taş yağsın!

Allah bәla(sını) versin! kar. Allah belasını versin!

Allah bәndәsi: var. Allah kulu.

Allah bilir: var. Allah bilir.

Allah canını alsın!... Allah canını alsın!

Allah cәzasını versin!... kar. Allah cezanı vermesin/versin!

Allah elәmәmiş; Allah elәmәyә; Allah elәmәsin: kar. Allah etmesin.

Allah elәsin (ki): var. İnşallah; Allah izin verirse…

Allah әtini töksün! açık. ve var. Ayıp günah değil mi?; Allah belanı vermesin!

Allah göstәrmәsin! kar. Allah göstermesin!

Allah qoysa: var. Allah izin verirse…

Allah qüvvәt versin! kar. Allah kuvvet versin!

Allah saxlasın!: var. Allah korusun!

Allah şeytana lәnәt elәsin!: var. Kör şeytana lanet!

Allah tәrәfi...: açık. Doğrusunu söylemek lazım gelirse (veya gerekirse).

Allah uzaq elәsin! kar. Allah uzak etsin!

Allah üzümә (üzünә) baxdı (baxıb): açık. Allah esirgemiş.

Allah vergisi: kar. Allah vergisi.

Allah vurmuşdu: açık. Onun işi değil; Hak etmiyor.

Allah vursun…: var. Allah belanı versin!

Allaha bax! açık ve var. Allah'ın işine bak!

Allahçına buraxmaq: açık. Allah'ın merhametine bırakmak; oluruna bırakmak.

Allahdan olan kimi: var. Ne mutlu ki.

Allahı sevәrsәn: kar. Allah'ı seversen!

Allahın bәlası: kar. Allah'ın belası!

Allahın dilsiz heyvanı: açık. Allah'ın zavallı kulu.

Allahın heyvanı: açık. Allah'ın zavallı kulu; Budala.

Allahın tәnbәli: açık. Tembel; çalışma gücü varken çalışmayan, aylaklık eden.

Allahın verәn (var) günü: kar. Allah'ın/Tanrının günü.

389

Allahın verdiyindәn: var. Allah'ın ne verdiyse.

Allahın yazıq bәndәsi: açık. Allah'ın fakir kulu.

Allahından olmaq: açık. ve var. Şansı yaver gitmek; Allah yürü ya kulum demiş…

Allahü әkbәrin eşidilmәyәn (çatmayan) yeri: açık. ve var. Issız yer; kuş uçmaz kervan

geçmez...

Alnı pak: kar. Alnı pâk, alnı açık.

Alnında yazılmaq; alnında yazılıb: var. Alnına yazılmak; alnına yazılmış.

Alnında yazılmayıb ki...: açık. Alnında yazmıyor ki…

Alnının tәri ilә: kar. Alnının teriyle…

Alt-altda, üst-üstdә: açık. Her şey eskisi gibi…

Alt dodağı <ilә> yer süpürür: var. Suratı yer süpürmek.

Alt-üst etmәk: kar. Alt üst etmek. Bu deyim, Azerbaycan Türkçesinde ‘herhangi bir ciddi

arama işinin yapılması’ ve eleştirmek, yıkmak’ anlamında kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde

ise söz konusu deyimin, ‘alt yüzünü üst yüzüne getirmek ve çok karışık duruma getirmek,

düzenini pozmak’ anlamında kullanıldığı gözlemlenmektedir. Bu bakımdan ‘Alt-üst etmәk: kar.

Alt üst etmek’ deyimi, aynı kökenli yakın anlamların aktarmalı-açıklamalı bağlamında eşsesli-

çokanlamlı dil birimi olarak seçilmektedir.

Alt-üst olmaq: kar. Alt üst olmak.

Altdan geyinib üstdәn qıfıllanmaq: açık. ve var. Bürünmek, sarınmak, örtünmek; giyinip

kuşanmak.

Altdan su yeritmәk: var. Saman altından su yürütmek.

Altdan yuxarı baxmaq (süzmәk): var. Tepeden tırnağa bakmak süzmek.

Altına od qoymaq: var. Yangına körükle gitmek.

Altına vurmaq: Bkz. Altını doldurmaq

Altından çıxmaq: var. Altından kalkmak, üstesinden gelmek.

Altından girib üstündәn çıxmaq: açık. Altından girib üstündәn çıkmak. Bu deyim,

Azerbaycan Türkçesinde ‘her yere sokulabilen, kurnaz veya becerikli, eli uzun bir kimse’

anlamında kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde ise söz konusu deyimin, ‘her serveti gereksiz

yere ve düşüncesizcesine harcayarak kısa zamanda bitirmek’ anlamında kullanıldığı

gözlemlenmektedir. Bu bakımdan ‘Altından girib üstündәn çıxmaq: açık. Altından girib üstündәn

390

çıkmak’ deyimi, aynı kökenli yakın anlamların aktarmalı-açıklamalı bağlamında eşsesli-

çokanlamlı dil birimi olarak seçilmektedir.

Altını çәkmәk: açık. ve var. Sonuçlarına katlanmak; cezasını çekmek.

Altını doldurmaq: var. Küpünü doldurmak.

Altını üstünә çevirmәk: var. Altını üstüne getirmek.

Amanı kәsilmәk: var. Amanı kesilmek; dermanı kesilmek (veya dermandan kesilmek).

Amanını kәsmәk: açık. Dermanını kesmek.

Amerika kәşf etmәk: kar. Amerika'yı yeniden keşfetmek

Amin demәk: kar. Amin demek.

Ana-bala etmәk (elәmәk): açık. Mevcut olan bir şeyden bir tane daha bulundurmak

durumunda söylenen alaycı laf.

Ana xәttini tәşkil etmәk: açık. Ana hattını oluşturmak.

Ana südü kimi (halal): açık. ve var. Ana sütü gibi helal; Ananın ak südü kimi (helal

olsun).

Anadan (anasından) әmdiyi süd burnundan gәlmәk (tökülmәk): kar. Anasından emdiği süt

burnundan (fitil fitil) gelmek.

Anadan әmdiyi südü burnundan gәtirmәk: kar. Anasından emdiği sütü burnundan

getirmek.

Anan ölsün!: açık. ve var. Annenin kötü durumda olan çocuğuna söylediği acıma sözü;

Bana gelsin!.

Anası mәlәr qalmaq: açık. Çocuğu ölen anne.

Anası ölmüş (olsun): açık. Öksüz, fakir.

Anasını ağlar (mәlәr) qoymaq: açık. Anasını gözü yaşlı koymak.

Anasını ağlatmaq: kar. Anasını ağlatmak.

Anasının әmçәyini kәsәn: açık ve var. Hileci, düzenbaz, dolandırıcı, kaltaban, alçak;

Anasının gözü.

Anasının oğlu: açık. ve var. Piç; anası ile babası arasında evlilik bağı olmadan dünyaya

gelen çocuk; piç kurusu.

Anasının südü ilә әmmәk: açık. Anasının sütü gibi helal.

Anasının südü ilә dolanmaq: açık. Helâl parayla yaşamak.

Ancaq adı qalıb: açık. Kendisi yok adı var.

391

And içib qan qusmaq: açık. Israrla yemin ederek inkâr etmek.

Andıra qalmış: açık. Kahrolmuş.

Anqut kimi ağzını açmaq: açık. Angut gibi ağzını açmak; aç gözlü olmak, aval aval

bakmak.

Anqut kimi udmaq: açık. Angut gibi yutmak; önüne gelen yiyeceği çabucak bitirmek.

Anquta dönmәk: açık. Çok zayıflamak, iğne ipliğe dönmek.

Apar-gәtirә salmaq: açık. Bugün git, yarın gel.

Ara (aralıq) qarışmaq: var. Ortalık karışmak. Türkiye Türkçesinde söz konusu deyimin

‘akşam olmak’ kimi ikinci bir anlamı da bulunmaktadır. Bu bakımdan ‘Ara (aralıq) qarışmaq:

var. Ortalık karışmak’ deyimi, aynı kökenli yakın anlamların aktarmalı-açıklamalı bağlamında

Türkiye Türkçesine göre eşsesli-çokanlamlı dil birimi olarak seçilmektedir.

Ara (aralıq) sözü (söhbәti): açık. Dedikodu.

Ara açılmaq: Bkz. Ara pozulmaq.

Ara pozulmaq: Bkz. Ara dәymәk.

Ara dәymәk: var. Arası (veya araları) açılmak (açık olmak veya bozulmak); darılmak,

kırılmak, incinmek, dostluğu bozulmak.

Ara düzәltmәk: var. Arası düzelmek.

Ara qarışdırmaq: var. Ortalığı karıştırmak.

Ara qatmaq: var. Ara bozmak.

Ara qızışdırmaq: kar. Arayı kızıştırmak.

Ara qurmaq: var. Ara buluculuk etmek.

Ara pozmaq: kar. Ara bozmak

Ara sayxaşmaq (sakitlәşmәk): kar. Ortalığın sakinleşmesi.

Ara sazlamaq: var. Arayı düzeltmek.

Ara soyumaq: açık. ve var. Arası bozulmak, Araya soğukluk girmesi.

Ara vurmaq (vuruşdurmaq): var. Ara bozmak (bozdurmak).

Ara yerdә qalmaq: var. İki arada bir derede kalmak.

Ara yerdә: kar. Ara yerde.

Araba ilә dovşan tutmaq: açık. Bir şeyi hileyle halletmeye çalışmak, Olmayacak duaya

amin demek.

Arabanın dal çarxı: var. Zurnanın son deliği, dış kapının mandalı.

392

Arabanın sәkkizinci tәkәri: Bkz. Arabanın dal çarxı.

Arada (aralıqda) qalmaq: kar. Arada kalmak.

Aradan çıxarmaq: kar. Aradan çıkarmak.

Aradan çıxmaq. kar. Aradan çıkmak.

Aradan sürüşmәk: var. Aradan sıvışmak.

Arakәsmәyә almaq (salmaq): var. Ablukaya almak.

Araları dәymәk (sәrinlәşmәk, soyumaq): var. Araları soğumak.

Aralarından qara pişik keçdi: kar. Aralarından kara kedi geçmek.

Aralarından su (qıl, yel) keçmәz: kar. Aralarında su sızmamak.

Aralarını vurmaq: var. Aralarını bozmak.

Aralığa söz qatmaq. var. Ortaya laf atmak.

Aralığa tökmәk: var. Ortalığa dökmek.

Aralıq adamı: var. Ara bulucu.

Aralıqda qalmaq: kar. Arada kalmak.

Aranda tutdan olmaq, dağda qovutdan (govut): açık. ve var. Dimyat’a pirince giderken

evdeki bulgurdan olmak.

Aranı xәlvәt elәmәk: açık. ve var. Birinin yokluğunu fırsat bilmek, fırsatı yakalamak.

Aranı saz elәmәk (sazlamaq): var. Arayı düzeltmek.

Aranı vurmaq: var. Arayı bozmak.

Arası açılmaq: kar. Arası açılmak.

Arası dәymәk: var. Arası bozulmak.

Arası kök (saz) olmaq; arası olmamaq: kar. Arası iyi olmak; arası olmamak.

Arası olmaq: var. Arası iyi olmak

Arası var. (...arısı sazdır); yaxşı yemәklәrlә arası var Arası var (Arası iyidir); açık. İyi

yemeklerle arası var.

Araya çıxarmaq: var. Ortaya çıkarmak.

Araya düşmәk: var. Ara buluculuk etmek.

Araya girmәk. kar. Araya girmek.

Araya it öldüsü salmaq. açık. ve var. Ortaya konuşmak.

Araya qoymaq: var. Alay etmek.

Araya salmaq: Bkz. Araya qoymaq

393

Araya soxulmaq: açık. ve var. Her işe burnunu sokmak..

Araya söz salmaq: var. Araya laf atmak.

Arxa durmaq: kar. Arka durmak (çıkmak).

Arxa vermәk: var. Sırtını dayamak.

Arxası bağlı olmaq: var. Arkası kuvvetli olmak.

Arxası üstә qoymaq: var. Arkası üstü, sırt üstü koymak, yüz üstü bırakmak.

Arxası yerә dәymәk (gәlmәk); arxasını yerә dayamaq: açık. ve var. Sırtı yere değmek,

arkasını yere dayamak.

Arxasını işә vermәmәk: açık. Tembellik etmek.

Arxasını yerә vurmaq: var. Sırtını yere getirmek.

Arı yemek: açık. ve var. Ardan olmak, utanma, arlanma bilmemek.

Arı yeyib namusu dalına bağlamaq: var. Arı, namusu bir kenara bırakmak.

Arı yuvasına çöp soxmaq: var. Arı kovanına çomak sokmak.

Arı yuvasına dönmәk: var. Arı kovanına dönmek (benzemek).

Arpası artıq (çox) düşmәk: kar. Arpası fazla gelmek.

Artıq-әskik danışmaq: var. İleri geri konuşmak.

Arvad söhbәti: kar. Karı sohbeti.

Arxa-arxaya vermәk. var. Omuz omuza vermek (arka arkaya vermek; dayanmak).

Arxa çevirmәk: kar. Arka çevirmek (sırt çevirmek).

Aslan ürәyi yeyib: var. Aslan sütü emmiş.

Aslanın erkәyi, dişisi olmaz: açık. Cesur yürekli (Özellikle cesur bayanlar için kullanılır).

Asta qaçan namәrd (dir): açık. ve var. Tabanları yağlamak.

Astananın ağzında durmaq: açık. Hedefe yaklaşmak.

Astarı çıxmaq: açık. ve var. Lile lime olmak, ahı gitmek vahı kalmak.

Astarı üzündәn baha: kar. Astarı yüzünden pahalı olmak.

Aşı bişib: var. Defteri dürülmüş.

Aşığı (maçası) alçı durub: var. Aşığı cuk oturmak, işleri rast gitmek.

Aşına duz (su) qatmaq: var. Pişmiş aşa su katmak.

Aşını bişirmәk: var. Defterini dürmek.

Aşının suyunu vermәk: var. Ağzının payını vermek.

At başı salmaq: var. Her işe burnunu sokmak.

394

At gedib, örkәni dә aparıb: açık. Gerekli olan, diğer şeylerin de kaybolması.

At kimi üzә durmaq: açık. Yalancı şahitlik etmek.

At oynatmaq: açık. ve var. Meydanı boş bulmak.

Ata malı kimi bölüşmәk: açık. Miras gibi bölüşmek.

Atam da (atası da ) gәlsә (dirilsә)... var. Babam bile mezardan kalkıp gelsi… Asla.

Atası yanmaq: açık. ve var. Anası ağlamak.

Atasına od vurmaq: açık. ve var. Anasını ağlatmak.

Atasından xәbәrsiz: açık. Babası belli olmamak, Piç.

Atasını dalına sәrimәk: Bkz. Atasına od vurmak.

Atasını yandırmaq: Bkz. Atasına od vurmak.

Atәş-od püskürmәk: kar. Ateş püskürmek.

Atdan düşüb eşşәyә minmәk: kar. Attan inip eşeğe binmek

Atı baş aparmaq: açık. Haddini aşmak.

Atıla-atıla gәlmәk: açık. Eli boş gelmek.

Atılan dırnağına dәymәz: var. Tırnağı bile olmamak.

Atın quyruğu yerә dәyәndә: açık. ve var. Balık kavağa çıkınca, kırmızı kar yağdığında…

Atını <sağa-sola> çapmaq: açık. Başıboş dolaşmak.

Atını daşa bağlamaq: açık. Teskin olmak.

Atlı olub (oldu), mәn piyada: kar. O atlı ben yaya.

Atüstü görmәk: açık. ve var. Yol üstü uğramak, geçerken uğramak.

Avara dolanmaq: var. Avare gezmek, başıboş gezmek.

Avara düşmәk; avara-sәrgәrdan düşmәk. var. Avare kalmak; avare-başıboş kalmak.

Avara qalmaq: Bkz. Avara düşmәk.

Avara qoymaq (salmaq): kar. Avare koymak. İşinden gücünden etmek.

Ay parçası: kar. Ay parçası.

Aya deyir: sәn çıxma, mәn çıxım: açık. ve var. Ayın on dördü gibi.

Aya-günә dönmәk: açık. ve var. Ayda yılda bir.

Aya hürmәk: açık. Boşa iş yapmak.

Ayağa bağlanmaq (dolaşmaq): açık. ve var. Ayağına bağ vurmak. Engellemek, Ayağını

bağlamak.

Ayağa döşәnmәk (düşmәk, yıxılmaq): var. Ayağına düşmek.

395

Ayağa düşmәk: Bkz. Ayağa döşәnmәk.

Ayağa qaldırmaq: Ayağa kaldırmak.

Ayağa salmaq: var. Ayağa düşürmek.

Ayağa vermәk; ayağa vermәmәk: Bkz. Ayağa salmaq.

Ayağı (ayaqları) yer almaq (yer tutmaq): var. Ayaklarının üstünde durmak.

Ayağı açılmaq: kar. Ayağı açılmak (yeniden gidip gelmeye başlamak).

Ayağı bağlanmaq (bağlı olmaq): açık. ve var. Kabız olmak.

Ayağı dәymәmәk: var. Ayak basmamak.

Ayağı düşmәk; ayağı düşmәmәk: açık. Ayağı uğurlu gelmek, ayağı uğursuz gelmek.

Ayağı gordan sallanmaq: var. Bir ayağı çukurda olmak.

Ayağı işlәmәk: açık. Bağırsakları bozulmak. İshal olmak.

Ayağı kәsilmәk: kar. Ayağı kesilmek.

Ayağı uğurlu olmaq: kar. Ayağı uğurlu olmak.

Ayağı üzәngidә: kar. Ayağı üzengide.

Ayağı yer tutan; ayağı yer tutan xәstәlәr: kar. Ayağı tutan, yürüyebilen.

Ayağı yerә dәymәmәk: kar. Ayağı yere değmemek.

Ayağı yüngül: açık. ve var. Ayağı hafif, ayağı uğurlu.

Ayağına aparmaq: var. Ayağına getirmek.

Ayağına bir daş!: var. Ayakları kırılsın!

Ayağına çağırmaq: kar. Ayağına çağırmak.

Ayağına çidar olmaq: kar. Ayağına bağ olmak.

Ayağına daş olmaq (bağlanmaq): Bkz. Ayağına çidar olmaq.

Ayağına duzaq (çidar) olmaq: Bkz. Ayağına çidar olmaq.

Ayağına düşmәk (döşәnmәk): var. Ayağına düşmek.

Ayağına gәlmәk: kar. Ayağına gelmek.

Ayağına getmәk: kar. Ayağına gitmek.

Ayağına qalxmaq (durmaq): kar. Ayağa kalkmak.

Ayağına yazmaq; öz ayağına yazmaq: açık. Birisinin üstüne atmak.

Ayağına yıxılmaq: Bkz. Ayağına düşmәk.

Ayağında qalmaq: açık. ve var. Başına kalmak.

Ayağından çәkmәk: açık ve var. Ayağını sürümek, topallamak; ayağı kesilmek.

396

Ayağından silmәk: açık. ve var. Başından atmak.

Ayağını açmaq: açık. Kabızlığın giderilmesi.

Ayağını basmaq: var. Ayak basmak.

Ayağını basmamaq: Bkz. Ayağı dәymәmәk.

Ayağını başından aşırmaq: açık. İşini bitirmek, öldürmek.

Ayağını boğazına dirәmәk: açık. ve var. Gırtlağına çökmek.

Ayağını düz atmamaq: açık. Yoldan çıkmak.

Ayağını kәsmәk (çökmәk): kar. Ayağını kesmek.

Ayağını yan basmaq: Bkz. Ayağını düz atmamaq.

Ayağını yerdәn götürmәk: var. Ayağını yerden kesmek. Bir vasıtası olmak.

Ayağını yorğanına görә uzatmaq: kar. Ayağını yorganına göre uzatmak.

Ayağının altı möhkәm olmaq: var. Ayağının altı sağlam olmak.

Ayağının altına baxmadan (qaçmaq): açık. ve var. Tabanları kaldırmak, tabanları

yağlamak.

Ayağının altına dәmir (әrsin, maşa) at (atın): açık. ve var. Aşağına sıcak sumu dökelim,

soğuk su mu?

Ayağının altına düşmәk: var. Ayağına düşmek.

Ayağının altında yer (torpaq) yanır: kar. Ayağının altında toprak yanıyor. Savaş zamanı

söylenen bir deyim.

Ayağının altından zәminә (torpaq) qaçmaq: var. Ayağının altından toprak kaymak.

Ayağının altını görmәmәk: açık. ve var. Burnu havada olmak.

Ayağının altını qazımaq (oymaq): var. Birisinin kuyusunu kazmak.

Ayağının altını öpmәk: kar. Ayağının altını öpmek.

Ayağının tozu <da> ola bilmәz: kar. Ayağının tozu bile olamaz.

Ayağının tozu da iyi dә qalmasın: açık. Esamesi okunmasın.

Ayağının tozuna dәymәz: var. Ayağının tozu bile olmamak.

Ayaq açıb yerimәk: açık. Çocuğun yürümeye başlaması.

Ayaq açmaq: açık. Adımlamaya başlamak, adım atmak.

Ayaq almaq: var. Yol almak.

Ayaq altına almaq: kar. Ayak altına almak.

Ayaq altına düşmәk: kar. Ayak altına düşmek.

397

Ayaq altına salmaq: var. Ayak altına bırakmak.

Ayaq altında qalmaq: kar. Ayak altında kalmak.

Ayaq basmağa yer yoxdur: var. Adım atacak yer olmamak.

Ayaq basmamaq: kar. Ayak basmamak.

Ayaq çalmaq: açık. ve var. Bir işi yapmak için sürekli gidip gelmek zorunda kalmak.

Ayak vurmak

Ayaq çәkmәk: kar. Ayak çekmek (kesmek).

Ayaq dirәmәk: kar. Ayak diremek.

Ayaq götürmәk: açık. Hızlı adımlarla gitmek.

Ayaq kәsmәk (çәkmәk): Bkz. Ayaq çәkmәk.

Ayaq olmaq: açık. Bir işe ortak olmak, katılmak.

Ayaq sürmәk: kar. Ayak sürümek.

Ayaq sürümәk: Bkz. Ayak sürümәk.

Ayaq tutmaq: açık. Ayaklanmak, Emekledikten sonra ayaklanmak.

Ayaq üstә qalmaq: var. Ayakta kalmak.

Ayaq vurmaq (döymәk): açık. Bir işi yapmak için sürekli gidip gelmek zorunda kalmak.

Ayaq yığılmaq (kәsilmәk); axşama yaxın küçәlәrdәn ayaq yığıldı: var. Ayak çekilmek;

akşama yakın sokaklarda ayak çekildi.

Ayaq yoluna düşmәk: Bkz. Ayağı işlәmәk.

Ayaqaltı etmәk (elәmәk): açık. Beşparalık etmek, ayağının altına almak.

Ayaqaltı olmaq: kar. Ayakaltı olmak.

Ayaqda qalmaq (sürünmәk): kar. Ayakta kalmak (sürünmek).

Ayaqdan dırnaqdan düşmәk: açık. ve var. Eli ayağı tutmamak, yorulmak.

Ayaqdan diri (cәld): var. Ayağı tez, ayağı çabuk.

Ayaqdan düşmәk: Bkz. Ayaqdan dırnaqdan düşmәk.

Ayaqdan salmaq: açık. Yormak, yorgun duruma getirmek.

Ayaqdan yüngül: Bkz. Ayağı yüngül.

Ayaplarda sürünmәk: açık. Ayaklar altına almak.

Ayaqları ardınca (dalınca) getmәmәk (gәlmәmәk): var. Ayakları geri geri gitmek.

Ayaqları ardınca (dalınca) sürünmәk: açık. Yorgunluktan yürüyemez olmak.

Ayaqları (ayağı) yerdәn üzülmәk: var. Ayakları (ayağı) yerden kesilmek.

398

Ayaqları güclә ardınca (dalınca) gәlmәk: var. Ayaklarını sürümek. Güçlükle yürümek.

Ayaqlarını bir başmağa dirәmәk (dayamaq): var. İki ayağını bir pabuca sokmak.

Ayaqları sözünә baxmır: açık. Ayağı dolaşmak. Sorhoşluktan yürüyememek.

Ayaqları yerә yapışmaq (mıxlanmaq): var. Ayakları yere çivilenmek.

Ayaqlarda sürünmәk: açık. Ayaklarında kalmak.

Ayaqların altını sabunlamaq: açık. Ayağının altına karpuz kabuğu koymak, ayağını

kaydırmak.

Ayaqların ikisini dә bir başmağa dirәmәk: Bkz. Ayaqlarını bir başmağa dirәmәk

(dayamaq).

Ayaqlarına yıxılmaq (düşmәk, qapanmaq): var. Ayaklarına kapanmak.

Ayaqlarını dalısınca sürümәk: Bkz. Ayaqları ardınca (dalınca) sürünmәk.

Ayaqlarını güclә sürümәk: Bkz. Ayaqları ardınca (dalınca) sürünmәk.

Ayaqlarını uzatmaq: kar. Ayaklarını uzatmak.

Ayaqqabılarını cütlәyib qabağına qoymaq: açık. Nazikçe kapıyı göstermek, kovmak.

Ayaqqabılarını yalamaq: açık. Yalakalık etmek.

Aydan arı (tәmiz] sudan (gündәn) duru: kar. Aydan arı (temiz) sudan (günden) duru.

Tertemiz.

Aydınlığa çıxmaq: kar. Aydınlığı çıkmak.

Ayı yuvasına kösöv soxmaq: açık. ve var. Arı kovanına çomak sokmak.

Ayıb olmasın: açık. Affedersiniz (Kötü bir söylemeden önce ifade edilir).

Ayıbına kor olmaq: açık. Utancından konuşamamak.

Ayıq vaxtı olmamaq: açık. Ayık gezmemek, alkolik olmak.

Aynası (eyni) açıq olmaq: açık. Keyfi yerinde olmak.

Aynası (eyni) açılmaq; xәstәnin aynası açıldı: açık. Keyfi yerine gelmek.

Az (azacıq) aşın duzu dәyil: açık. Az akıllı değil.

Az görmәk: var. Azına gelmek.

Azarı qalxmaq (tutmaq); köhnә azarı qalxıb: açık. Hevesi tutmak; eski hevesi tutmak.

Azarı var: açık. Hevesi var, meyli var.

Azarını öldürmәk: açık. Hevesini almak.

399

Әdәbiyyat

Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 2, Deyimler Sözlüğü, Ömer Asım Aksoy, Türk Dil

Kurumu Yayınları, 1976, 968 s.

Atasözleri ve Deyimşler Sözlüğü, 2, Deyimler Sözlüğü, Mehmet Hengirmen, Engin,

Ankara, 2007, 606 s.

Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti, I, 1964; II, 1980; III, 1983; IV, 1987, “Elm”

Nәşriyyatı, Bakı.

Dîvân-u Lugâti’t-Türk tercümesi, çeviren: Besim Atalay, cilt: I, II, III, 3. baskı, Türk Dil

Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992.

GÖZLER, H. Fethi 1983, Örnekleriyle Türkçemizin Açıklamalı Büyük Deyimler

Sözlüğü, II, Deyimler Sözlüğü, Genişletilmiş 7. Baskı, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 475 s.

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Kılavuz Kitap), Kültür Bakanlığı Yayınları, I, II

Dizin, Ankara, 1992.

Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, “СОВЕТСКАЯ

ЭЦИКЛОПЕДИЯ”, 1990, 683 с.

2004, Türk Sözlükçülüğü ve Türkçe Karşılaştırmalı-Açıklamalı Sözlükler (Türkiye

Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Karşılaştırmalı-Açıklamalı Sözlüğü’nün Düzenlenme Prensipleri),

Zeynep Korkmaz Armağanı, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara, s. 276-282.

MUSAOĞLU, Mehman 2004, Türkçe Dilbilgisinin düzenlenmesinde Yeni Dilbilimsel

Yöntemlerin Uygulanması Üzerine. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 20-26 Eylül,

Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara, s. 2139-2155.

MUSAOĞLU, Mehman 2010, Kemal Abdullanın Eserleri Türkiye Türkçesinde, Kültür

Ajans Yayınları, 207 s.

Оруджов А. А. 1976, Азербайджанско-русский фразеологический словарь

(5500 выражений), Изд-во “Элм”, Баку, 247 с.

400

Türkçe-Kırgızca Sözlük (2005), Hazırlayan: Gülzura Cumakunova, Kırgızıstan-Türkiye

Manas Üniversitesi Yayınlar, Bişkek.

Türkçe Sözlük 1998, 1, A – J, 9. Baskı, 2. K – Z, Türk Dil Kurumu, Ankara.

Türkçe Sözlük 2005, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara.

YÖRÜK S, YÖRÜK Y. 1997, Açıklamalı Deyimler Sözlüğü, İstanbul, 221 s.

YURTBAŞI M. 1996, Örnekleriyle Deyimler Sözlüğü, Türkçenin zenginliğini ve

yaratıcılığını kanıtlayan 25.000 deyim, 30. 000 örnek cümle, binlerce resim, İstanbul, 521 s.

YÜZBAŞIOĞLU N, YÜZBAŞIOĞLU M. 1990, Deyimler Sözlüğü, İstanbul, 346 s.”

(Musaoğlu 2010:185-207).

3.3. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ

Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde Biçimce Aynı, Anlamca

Farklılıkları Bulunan Ortak Sözcükler (Yalancı Eşdeğerler)

Sözlüğünün Düzenlenme İlkeleri

“Eşzamanlı Aktarmalı-Açıklamalı Türkiye Türkçesi-Azerbaycan Türkçesi Sözlüğünün

düzenlenmesi, Türkçenin (Türkiye Türkçesinin ve Azerbaycan Türkçesinin) hem eğitimine ve

öğretimine hem de sözvarlığının zenginleşmesine ve sözcüksel ve deyimbilimsel kullanım

olanaklarının genişlemesine büyük katkı sağlar, diye düşünüyoruz. Bu sözlüğü oluşturacak

sözvarlığının önemli bir kısmını, Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde kullanılan

biçimce aynı, anlamca farklılıkları bulunan ortak sözcüklerimiz, dolayısıyla yalancı eşdeğerler

oluşturmaktadır. Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde kullanılan söz konusu ortak

sözcüklerin anlam alanları ve kullanım olanakları birbirinden bağımsız olarak gelişmiş ve büyük

bir ölçüde genişlemiştir. Bundan dolayı Türkçenin işlevselliğini arttıran ve sözvarlığını

zenginleştiren benzeri sözcüksel-anlamsal gelişmelerin sözlüksel olarak saptanması ve çağdaş

Avrasya Türkçelerinin edebi kullanımları ve teknolojik olanaklarla aktarımları ekseninde, ortak

401

bir Türk dilinin veya Avrasya Türkçelerinin kullanımı, eğitimi ve öğretimi doğrultularında

betimlenmesi gerekmektedir. Böyle bir sözcüksel-anlamsal ortak sözlüğün düzenlenme ilkelerini

belirlemek için, Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Sözlüklerindeki “A” harfi ile başlayan

144 ortak sözcüğün anlam alanlarını inceledik. Bunun sonucunda Türkiye Türkçesinde ve

Azerbaycan Türkçesinde Biçimce Aynı, Anlamca Farklıkları Bulunan ve Yaklaşık Üç Bin

Sözcükten Oluşacak Ortak Sözcükler Sözlüğünün Düzenlenme İlkelerini aşağıdaki sıralamayla

belirledik:

ÖRNEKLEM 1

Aynı anlam alanlarına sahip olanlar: Her iki yazı dilinde aynı anlam alanlarına sahip

ortak sözcüklerde; benzer anlam alanlarının, dolayısıyla somut ve gizil sözcüksel-anlamsal

varyantların ve sözlüksel eşsesliliğin oluşunu sağlayan farklı anlam alanlarının temel sözcüksel-

anlamsal modelleri: 0. Açmak/açmaq; ağır; ağız; ağızlık/ağızlıq; almak/almaq; aşırma;

atmak/atmaq; aydınlık/aydınlıq; ayak/ayaq vb.

Söz konusu sözcüksel yuvalardaki ortak anlamlardan birinin, sözcüksel-anlamsal

varyant veya varyantlar olarak yazı dillerinden birinde veya ikisinde de oluşturduğu sözcüksel

çokanlamlılık modeli: 0.1.

Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve

alanlarının yanı sıra, ayrıca bir sözcüksel-anlamsal varyanta sahip ortak sözcükler: 0.1.1. Acı;

aciz; adaklı/adaxlı; anlamak/anlamaq; anlaşma; anlayış; atışma; ayaklanma/ ayaqlanma;

aydınlanmak/aydınlanmaq.

Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve

alanlarının yanı sıra, sözcüksel-anlamsal varyantlar sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.1.1.1.;

0.1.1.2.; 0.1.1.3. Acımak/acımaq; ağırlık/ağırlıq; akraba/әqrәba; aksak/axsaq;

aldanmak/aldanmaq; alev/alov; arpacık/arpacıq; arpalık/arpalıq; askı/asqı; ateş/atәş; atış;

atkı/atqı; atlamak/atlamaq; avcı/ ovçu; avunmak/ovunmaq vb.

Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve

alanlarının yanı sıra, ayrıca bir sözcüksel-anlamsal varyanta sahip ortak sözcükler: 0.1.2.

Aqibәt/akıbet; aclıq/açlık; ağlatmaq/ağlatmak; aldırmaq/aldırmak; avadanlıq/avadanlık;

ayaqaltı/ayakaltı; ayaqlanmaq/ ayaklanmak vb.

Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve

alanlarının yanı sıra, sözcüksel-anlamsal varyantlar sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.1.2.1.;

402

0.1.2.2.; 0.1.2.3. Acıtmaq/acıtmak; ağarmaq/ağarmak; ağartmaq/ağartmak; aparmaq/aparmak;

ağrı; ağrımaq/ağrımak; aşırılmaq/aşırılmak; aşırmaq/aşırmak; ayıltmaq/ayıltmak vb.

1.2 Aynı anlam alanlarına ve sözcüksel-anlamsal varyantlara sahip ortak sözcüklerde;

her iki yazı dilinde veya birinde farklı anlam alanlarının, dolayısıyla eşsesliliğin(Yun.

Homonymia--tekadlılık) oluşu modeli: 0.2. Aba; ağız; alıcı; aşık/ aşıq; atlanmak/atlanmaq vb.

Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı veya

alanlarının yanı sıra, ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.2.1. Akide/әqidә; alay vb.

1.2.1.1. Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve

alanlarının yanı sıra, anlam alanları sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.2.1.1.; 0.2.1.2.; 0.2.1.3.

Asma; avara; azap/әzab; azmak/azmaq vb.

Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve

alanlarının yanı sıra, ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.2.2. Ağac/ağaç; ağı;

alışıq/alışık; asılmaq/asılmak; asmaq/asmak; atlama; ayrım; azad/azat vb.

Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesiyle aynı veya farklı anlam alanı ve

alanlarının yanı sıra, anlam alanları sıralamasına sahip ortak sözcükler: 0.2.2.1.; 0.2.2.2.; 0.2.2.3

vb. (“A” harfi ile başlayan ortak sözcük örneği yok.)

Aynı anlam alanlarına sahip olmayanlar: Her iki yazı dilinde aynı anlam alanlarına

sahip olmayan ortak sözcüklerde; benzer anlam alanlarının, dolayısıyla sözcüksel-anlamsal

varyantların oluş modeli: 0.3. Ağa; ağızdolusu; ağızlamak/ağızlamaq; ağızlaşmak/ağızlaşmaq

(nsz –le; işteş); ahır/axur; alçı; Allahlık/Allahlıq; araba vb.

Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı,

ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.3.1. Ata vb.

Türkiye Türkçesinde, Azerbaycan Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı

anlam alanlarına sahip ortak sözcükler: 0.3.1.1.; 0.3.1.2.; 0.3.1.3. Alışkanlık/alışkanlıq vb.

Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı,

ayrıca bir anlam alanına sahip ortak sözcükler: 0.3.2. Aşçı vb.

Azerbaycan Türkçesinde, Türkiye Türkçesindeki anlam alanı veya alanlarından farklı

anlam alanlarına sahip ortak sözcükler: 0.3.2.1.; 0.3.2.2. Asmalıq/asmalık, ayaqlamaq/ayaklamak.

ÖRNEKLEM 2

403

Sözlük, Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi Sözlükleri temelinde düzenlenmiştir.

Kısaltmalar söz konusu sözlüklerden alınmıştır. Sesbilgisel olarak farklı biçimlerde gerçekleşen

ortak sözcüklerin varyantları, her iki yazı diline göre yazılmıştır: Ağızlık/ağızlıq; akraba/әqrәba;

atlanmak/atlanmaq vb.

Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde biçimce aynı, anlamca farklılıkları

bulunan ortak sözcükler, anlam alanları farklılığına göre iki gruba bölünmektedir:

Aynı Anlam Alanlarına Sahip Olanlar;

Aynı Anlam Alanlarına Sahip Olmayanlar.

I. Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde 0. rakamı ile işaretlenen, aynı

anlama veya anlamlara sahip ortak sözcüklerin iki sözcüksel-sözlüksel modeli belirlenmiştir:

Sözcüksel Çokanlamlılık Modeli: 0.1.

Sözcüksel Eşseslilik Modeli: 0.2.

Birinci modele göre belirlenen ve benzer anlam alanlarını ifade eden sözcüksel-

anlamsal varyantlar, yazı dillerine göre iki gruba bölünmektedir:

A. Türkiye Türkçesi Örneği: 0.1.1.

B. Azerbaycan Türkçesi Örneği: 0.1.2.

Her iki örneklemeye göre belirlenen sözcüksel-anlamsal sözcük varyantları, sayısına

bağlı olarak 0.1.1.1., 0.1.1.2., 0.1.1.3.; 0.1.2.1., 0.1.2.2., 0.1.2.3. vb. rakamlarla işaretlenmiştir.

İkinci modele göre belirlenen ve farklı anlam alanlarını ifade eden eşsesli ortak

sözcükler de iki gruba bölünmektedir.

A. Türkiye Türkçesi Örneği: 0.2.1.

B. Azerbaycan Türkçesi Örneği: 0.2.2.

Yukarıda belirtilen rakamlarla işaretleme burada da söz konusudur: 0.2.1.1., 0.2.1.2.,

0.2.1.3.; 0.2.2.1., 0.2.2.2.; 0.2.2.3. vb.

II. Aynı anlam alanına veya alanlarına sahip olmayan ortak sözcükler modeli 0.3.

rakamları ile işaretlenmiştir. Rakamlarla işaretlemedeki sıralama burada da söz konusudur:

A. Türkiye Türkçesi Örneği: 0.3.1.; 0.3.1.1., 0.3.1.2. vb.

B. Azerbaycan Türkçesi Örneği: 0.3.2.; 0.3.2.1, 0.3.2.2. vb.

Kimi ortak sözcük modellerinde örnekler azdır. Bir örneklendirmede ise

örnek getirilmemiştir. Söz konusu durum, Sözlüğün her iki yazı dilinde henüz “A”

404

harfi ile başlayan sözcükleri içermesiyle ilintilidir. Sözlükte diğer harflerle başlayan ortak

sözcükler betimlenirken, tüm örneklendirilmelere ilişkin sözcüksel-anlamsal varyantlar ve farklı

anlamlı eşsesli sözcükler yerini bulacaktır.

4.3. Türkiyә Türkcәsi-Azәrbaycan türkcәsi şәkilcә eyni, mәnaca fәrqli sözlәr lüğәti

Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde Biçimce Aynı, Anlamca Farklılıkları

Bulunan Ortak Sözcükler (Yalancı Eşdeğerler) Sözlüğü Denemesi

A

1. Aba is. Ar. Aba 0. Giysi türü; 0.1.1. Yünden hazırlanmış kumaş. Bu kumaştan

dikilmiş giysi; 0.2. Ebeveyn; ata, atalar, ata-baba □ Abavü-әcdad: ata-babalar, әcdad, nәsil,

babalar; 0.2.1. Abla.

2. Acı is. ve s. acı 0. Acı: acı ilaç; acı soğan 0. Ağrı; 0. Hoşa gitmeyen// Xoşa

gәlmәyәn; □ Acı söylemek – acı danışmaq; □ Acı çekmek//çәkmәk 0. is. mec. Ağrı, azar

(hastalık), yorğunluq hissi; 0.1.1. Renk için, koyu.

3. Acımak nsz. acımaq 0. Acılaşmak; acı olmak 0.1.1.1. üzülmek; 0.1.1.2. Bir şeyi

vermeye kıyamamak veya verdiğine, elden çıkartdığına üzülmek: Çantayı yitirdiğime acımam,

ama içinde evrağım vardı – Çantanı itirdiyimә görә tәәssüflәnmirәm, ama içәrisindә sәnәdim

vardı. 0.1.2. Tәәssüflәnmәk, heyfslәnmәk.

4. Acıtmak f. Acıtmaq 0. Acılık vermek//acılaşdırmaq; 0.1.1. Ağrı ve sızı

duymasına sebep olmak; 0.1.2.1. Turşutmaq, qıcqırtmaq, acıtma qatıb yetişdirmәk (hamuru

mayalamak); 0.1.2.2. İncitmәk, acığını tutdurmaq (Sinirlendirmek).

5. Aciz is. Ar. aciz 0. Gücsüzlük//aciz olma vәziyyәti; 0.1.1. Birinin borcunu vaktinde

ödeyememesi durumu: □ Acz içinde olmak – gücü çatmamaq; □ Acze düşmek- çarәsiz qalmaq.

6. Açlık is. aclıq 0. Aç olma durumu//yemәyә ehtiyac hissi; 0. Kıtlık//әrzaq yoxluğu;

0.1.2. ◊ Aclıq elan etmәk – ölüm orucu tutmak.

7. Açmak (-i) açmaq 0. Bir şeyi kapalı durumdan kurtarmak//qapalı bir şeyin

qapağını vә s.-ni qalddırmaq; 0. Örtülmüş, kapanmış bir şeyi açmak//açmaq; Çantayı açmak-

çantanı açmaq; 0. Delmek//deşmәk 0. Genişletmek//böyütmәk: Anıtın çevresini açmak – abidәnin

405

әtrafını genişlәtmәk; 0. Temelini atmak//әsasını qoymaq; Okul açmak – mәktәb açmaq;

0. Tıkalı bir şeyi bu durumdan kurtarmak veya bir düzeni, bir aygıtı çalışır duruma

getirmek//axışı vә ya işlәmәsi dayandırılmış bir şeyin axıb getmәsinә vә ya işlәmәsinә

yol vermәk, imkan vermәk; Radyoyu açmak//radionu açmaq; 0. Başlamak//işә salmaq;

0. Yakışmak//gözәl göstәrmәk vә ya sevindirmәk, hәvәslәndirmәk: Bu renk odayı açtı

– Bu rәng otağı gözәllәşdirdi; Burası beni açmadı, başka yere gidelim – Bura heç mәni

açmadı, başka bir yere gedәk; 0. Bir konuyla ilgili konuşmak//söhbәt açmaq; 0. Sırrını

açmak// birldirmәk: ◊ Açtı ağzını, yumdu gözünü-Ağzını açıb gözünü yummaq 0.

Güllenmek//çiçәklәnmәk: Ağaçlar gül açmıştır//Ağaclar gül açmışdır; 0.1.1.1. Rengin

koyuluğunu azaltmak: Bu boyayı biraz daha açmalı//Bu boyanı bir az daha açıq hala

gәtirmәli; 0.1.1.2. Yapmak, düzenlemek//tәşkil etmәk, hәyata keçirmәk: Yarışma

açmak//Yarış tәşkil elәmәk; 0.1.1.3. Ayırmak//ayırmaq: Senin için üst katta bir oda

açtık//Senin üçün yuxarı mәrtәbәdә bir otaq ayırdıq; 0.1.2. mәc. Ürәyinә yatmaq,

sevindirmәk//hoşuna gitmek: Bu söhbәt mәni açmadı//Bu sohbet hoşuma gitmedi ◊

Açıb ağartmaq – gün yüzüne çıkarmak.

8. Ad is. ad 0. İsim// doğulduğu zaman adama verilәn şәxsi isim; 0.

ün//söhrәt; 0. Ad almak; ad verilmәk vb. □ Ad çekmek//püşk atmaq: 0.1.1. gr. İsim.

9. Ada is. ada 0. Dört tarafı su olan kara parçası//dörd bir tәrәfi su ilә

çevrili torpaq parçası; 0.1.1.1. Kaldırım taşıyla ayrılmış alan//şose yolu uzәrindә sola

dönmәlәri tәmin edәn, sağ tәrәfdә vә ya yolun ortasında yer tutan sәki daşlarıyla

ayrılmış sahә; 0.1.1.2. Çevresi yollarla belirlenmiş olan arsa// әtrafı yollarla ayrılmış

olan bir sahә vә ya belә bir sahәnin üzәrindәki tikintilәr. □ Ada kimi gәmi – çox böyük

gәmi.

10. Adaklı s. adaxlı 0. Nişanlı; adaxlanmış; 0.1.1. Adağı olan, adak

adamış olan//nәziri olan.

11. Afet is. Ar. afәt 0. Felaket//bәla; 0. mec. Çok güzel kadın//dilbәr;

0.1.1.1. Doğanın yol açtığı yıkım//zәlzәlә, sel kimi tәbiәt hadisәlәri nәticәsindә ortaya

çıxan fәlakәt; 0.1.1.2. Çok kötü//pis; 0.1.2. mәc. Çox zirәk//uyanık.

12. Ağa is. ağa 0.3.1.1. Kırsal kesimde geniş toprakları olan, sözü geçen,

varlıklı kimse//torpaq sahәlәri olan, varlı kişilәr; 0.3.1.2. Halk arasında sayılan ve sözü

geçәn erkeklere verilen ad; 0.3.1.3. Büyük kardeş//qardaş; 0.3.1.4. Okuryazar olmayan

406

yaşlı kişilerin adlarıyla birlikde kullanılan san//oxuyub-yazmağı bilmәyәn yaşlı adamların

adlarıyla birlikdә işlәdilәn ad; 0.3.2.1. Keçmişdә varlılara, seyidlәrә verilәn ad vә ya

lәqәb//eskiden zenginlere, din adamlarına verilen ad veya lakap; 0.3.2.2. Sahib, sahibkar; üstün

durumda olan kişi.

13. Ağaç is. ve s. ağac 0. Uzun illәr yaşayabilәn bitki//budaqları vә bәrk gövdәsi

olan çoxillik bitki; 0. Bu gibi bitkilerin gövdesinden ve dallarından yapılan//ağacdan hazırlanan

tir, dirәk, taxta, şalban vә s.; 0.1.1. Direk//dirәk. ◊ Ağac olmak: bir yerdә vә ya ayaq üstә çox

gözlәmәk; 0.2.1. Azәrbaycan Türkçәsindә Türkiyә Türkcәsindәki “baston” sözünün qarşılığı; Әlә

götürülәn әsa. Әfsus, qocaldım, ağacım düşdü әlimdәn. ◊ Ağaca dönmәk – bәrkimәk//sertleşmek;

◊ Agac-ağaca qoymaq (gәlmәk) dalaşmaq//kavqa etmәk.

14. Ağaçlı s. ağaclı 0. Ağacı olan; 0.1.2. Әlindә ağac olan. Ağaclı adam/insan,

әli ağaclı.

15 Ağalık is. ağalıq 0. Ağa olma durumu//hakimiyyәt, hökmranlıq; 0.1.1. Kibar

ve comertçe davranış//nәzakәtlә rәftar etmәk; 0.1.2. Böyüklük, başçılıq □ Ağalıq etmәk –

hakimiyyәt sürmәk, hökmranlıq etmәk.

16. Ağarmak (nsz.) ağarmaq 0. Beyazlanmak//ağ olmaq; 0.

Aydınlanmak//işıqlanmaq; 0.1.2.1. Qarla örtülmek, qar basmaq//yerә qar düşmәk; 0.1.2.2.

Görünmәk//görünmek, öz ağlığı ilә nәzәrә çarpmaq// beyazlığı ile dikkatleri çekmek; 0.1.2.3.

Saç- saqqala dәn düşmәk, çallaşmaq//saçları beyazlamak; 0.1.2.4. Rәngi getmәk,

bozarmaq//eskimek; 0.1.2.5. İrinlәyib yetişmәk//yaranın iyileşmesi; 0.1.2.6. Yetişib vaxtı

ötmәk//olgunlaşmak; 0.1.2.7. mәc. Üzünün rәngi qaçmaq//korkmak.

17. Ağartmak (-i) ağartmaq 0.Beyazlatmak//ağ rәngә boyamaq; 0. Soldurmak,

rәngini qaçırtmaq//rengini yitirmeye neden olmak; 0. Sürtüb parıldatmaq//tәmizlәmәk; 0.1.2.1.

Üzünü köçürmәk, tәmiz yazmaq//temize çekmek; 0.1.2.2. Aşkar etmәk, açıb demәk//açık

söylemek.

18. Ağı is. Ağı 0. zehir//zәhәr. □ Ağıya düşmәk zәhәrli bir şey yeyib zәhәrlәnmәk.

Ağıya salmaq – heyvanı zәhәrli ot olan yerdә otarmaq//insana veya hayvana zehirli şey yedirmek

vә içirmek; 0.1.1.1. Acı veren, çok etkileyen; 0.1.1.2. Çok sert, keskin; 0.1.2. mәc. Çox acı şey

haqqında//zakkum. Ağzım o qәdәr acıdır ki, elә bil ağı yemişәm. ◊ İlana ağı verәn; 0.2.2. Ağı//

ağıt// mәrsiyә. Köhnә mәişәtdә arvadların ölü üstündә, ya da avazla söylәdiklәri yanıqlı sözlәr.

407

19. Ağıl is. ağıl 0. Koyun ve keçi sürülerinin gecelediği, çit veya duvarla

çevrili yer//içәrisindә mal-qara vә qoyun saxlamaq üçün әtrafı tikan vә ya ağacla çәpәr

çәkilәrәk vә ya divar tikilәrәk hazırlanmış yer; 0.1.1.1. Bazı yıldızların, özellikle ayın

çevresinde görülen geniş ve aydınlık teker// halә 0.1.1.2. Bazı görüntülәrdәki çok ışıklı

cisimleri çevreleyen ışıqlı teker//halә.

20. Ağılanmak (nsz) ağılanmaq 0. Zehirlenmek//zәhәrlәnmәk; 0.1.2. vulq.

yemәk// zıkkımlanmak.

21. Ağır s. Ağır 0. Tartıda çok çeken, hafif karşıtı// böyük çәkisi, vәzni

olan (“yüngül”ün qarşılığı); 0. mec. Davranışları yavaş olan// ağırtәrpәnәn; 0. Çapı,

boyutları büyük//çox güclü tәshizatı olan, döyüş üçün güclü vasitәlәri olan. Ağır top; 0.

Çetin, güç //böyük zәhmәt tәlәb edәn// 0. Tehlikeli, tәhәmmül edilmәz. Ağır xәbәr; 0.

Sıkıntı veren, bunaltıcı// pis iylәnәn, kәsafәtli. Ağır hava; 0. Kırıcı//xoşagәlmәz, acı.

Ağır söz; 0. Ağırbaşlı. ciddi // tәmkiinli, vüqarlı. □ Ağır durmak//ağır olmaq; 0. ◊ Ağır

gelmek//ağır gәlmәk; ◊Ağır işitmek (veya duymak) – ağır eşitmәk; 0.1.1.1. ◊ Ağır

aksak yürümek (veya gitmek) – yavaş- yavaş getmәk; 0.1.1.2. ◊ Ağır basmak – bir işdә

daha tәsirli olmaq; 0. ◊ Ağrına gitmek – ağır gәlmәk; 0.1.2. Kök, yoğun, әtli-canlı;

şişman.

22. Ağırlaşmak (nsz) ağırlaşmak 0. (hava) sıkıcı ve bunaltıcı bir durum

olmak//kәsiflәşmәk, dözülmәz bir hala gәlmәk; 0. Tehlikeli duruma gelmek,

fenaşmak//pislәşmәk: Hasta ağırlaşdı –Xәstәnin vәziyyәti pislәşdi; 0. mec. Doğurması

yaklaşmak, hamilә olmaq// ikicanlı olmaq; 0. Bozulmaya yüz tutmak//xarab olmağa

başlamaq; 0. Gücleşmek, zorlaşmak//daha çәtin olmaq, çәtinlәşmәk. Gecim şartları

ağırlaştı – Dolanacaq getdikcә ağırlaşır; 0.1.1. (orqan üçün) Görevini yapamaz duruma

gelmek//vәzifәsini yerinә yetirә bilmәmәk; 0.1.2. Daha ağır olmaq, yükü, çәkisi

çoxalmaq//ağırlığı çoğalmaq.

23. Ağırlık is. ağırlıq 0. Ağır olma durumu, ağır şeyin halı (“yüngüllük”

ziddi); 0. Ağırbaşlık//vüqar, tәmkin, ciddilik; 0. Sıkıntılı, bunaltıcı durum//darıxdırıcı

bir vәziyyәt: Havanın ağırlığı; 0. Etki, baskı//ağırlıq hissi, tәzyiq hissi; hiss etdirmәk;

0.1.1.1. Değerli olma durumu//Dәyәrli, qiymәtli; Hәdiyyәnini ağırlığı – hәdiyyәnin

qiymәti ; 0.1.1.2. ask. Orduda bir bölümün cebhehanesı, yiyecek ve diğer eşyalardan

ibaret olan yükleri; 0.1.1.3. Cehizini hazırlamak üçün damadın (kürekenin) geline

408

verdiği para; 0.1.2.1 ◊ Ağırlıq mәrkәzi -bir şeyin özü// mәğzi, içeriği//mahiyyәti. Ağırlığını

(ortaya) qoymaq – Gücünü hiss etdirmәk; 0.1.2. 2. id. Ağır şey, yük. Ağırlıq qaldıran //halterci;

24. Ağız is. ağız 0. Yüzde, avurtlarla iki çene arasında, ses çıkartmaya, soluk alıp

vermeye ve besinleri içine almaya yarayan boşluk//insan vә heyvanların üzlәrinin alt tәrәfindә, alt

vә üst çәnәlәrin arasında yerlәşәn, yeyib-içmәyә vә sәs çıxartmağa mәxsus üzv; 0.

Kapların//qabların veya içi boş şeylerin açık yanı; 0. Bir yerin, bir şeyin açık tarafı: Yolun ağzı;

0. Kesici aletlerin keskin yanı// bәzi alәt vә lәvazımatın iş görәn tәrәfi: Bıçağın ağzı. 0. Sayılarla

kez//dәfә, yol anlamında// mәnasında kullanılır//işlәnilir: Bir ağız oxusana; 0.1.1.1. Birkaç yolun

birbirine kavuştuğu yer//qovşaq; 0.1.1.2. Bir bölgeye mahsus melodiler, şarkılar; 0.1.1.3. Üslup,

ifade özelliği; 0.1.2. Qabaq, yaxınlıq, әrәfә mәnasında çox vaxt ismә qoşularaq, yiyәlik

birlәşmәsi (ad öbekleri) şәklindә işlәnilir//kullanılır: Bayram ağzıdır – Bayram arifesidir; 0.2.

Yeni doğurmuş memelilerin ilk sütü//sağmal heyvanlar doğduqda mәmәlәrindәn çıxan ilk süd 0.◊

Ağız aramak (veya yoklamak)- ağzını aramaq, ağzını yoxlamaq; Ağız birliği etmek- ağız bir

etmәk; Ağız burun birbirine karışmak – ağzı-burnu birbirinә qarışmaq; (Bir şeyin adını) ağzına

almamak – ağzına almamaq; Ağız tadıyla – ağız dadıyla; Ağza düşmek – dilә-ağza düşmәk;

Ağızdan ağza dolaşmak – ağızdan-ağza dolaşmaq; Ağızdan kapmak – ağızdan qapmaq; Ağzı açık

(veya ağzı bir karış açık) kalmak//ağzı açıq (vә ya ağzı bir qarış açıq) qalmaq; Ağzı burnu

yerinde – ağzı-burnu yerindә; Ağzı dili bağlanmak – dili-ağzı bağlanmaq; Ağzı dili kurumak –

dili-ağzı qurumaq; Ağzı dili tutulmak – dili-ağzı tutulmaq; Ağzı dolu dolu konuşmak; Ağzıyla

kuş tutsa – ağzıyla quş tutmaq; Ağzı kulaklarına varmak – ağzı qulağının dibinә çatmaq; Ağzı süt

kokumak-ağzından süd iyi gәlmәk vb.

0.2. Ağız açmak//danışmaq-ağız açmaq//xahiş etmәk, müraciәt etmәk; Ağzını

açmamak//danışmamaq-ağız açmamaq//xahiş etmәmәk, müraciәt etmәmәk.

25. Ağız dolusu is. ve zf. ağızdolusu 0.3.1.1. Ağzın ala bileceği kadar//ağzı tutduğu

qәdәr; 0.3.1.2. (küfür için) Birbiri ardınca, birçok//durmadan; 0.3.2.1. Özünün doğru, haqlı

olduğuna inanaraq tәşәxxüslә, lovğa-lovğa: ağzdolusu danışmaq//demәk; 0.3.2.2. Cәsarәtlә,

hәvәslә, fәxrlә söylәmәk//bir şeyi yüksekten telâffuz etmek.

26. Ağızlamak (-i) hlk. ağızlamaq0.3.1.1. Bir işi kolaylamak//asanlaşdırmaq; 0.3.1.2.

tek. Bir parçayı yuvasına geçirmek için önce yuvanın ağzını ayarlamak//hazırlamaq; 0.3.1.3. den.

Bir boğazın veya bir limanın ağzını ortalamaq; 0.3.2.1. Ağzı ilә qoparmaq, ağzı ilә dartmaq,

ağzını toxundurmaq; 0.3.2.2. mәc. Töhmәtlәndirmәk, acıqlanmaq//azarlamak.

409

27. Ağızlaşmak (nsz, -le; işteş) ağızlaşmaq 0.3.1. İki kan damarı, birbiri

içine açılmak; 0.3.2. Bir-biri ilә sözlәşmәk//söz-sözә gәlmәk; dillә dalaşmaq,

söyüşmәk//ağız kavgası etmek.

28. Ağızlık is. ağzlıq 0. Uflemeli müzik aletlerinde ağza gelen

yer//nefesle çalınan musiqi alәtinin ağza salınan hissәsi; 0. Vana; duru şeyleri bir

kaptan başka ağzı dar kaba dökmek için yukarısı enli, aşağısı dar cihaz//qıf; 0. Telefon

ve benzeri cihazlarda ağza yaklaştırılan bölüm; 0.1.1.1. Bir ucuna sigara takılan, öbür

ucundan nefes çekilen çubuk biçimindeki araç// müştuk; 0.1.2.1. Qab vә s.- nin ağzına

qoyulan qapaq, tıxac vә s; 0.1.2.2. Atın vә başqa heyvanların ağzına vurulan saman

torbası; 0.1.2.3. Atın yüyәninin ağzına keçirilәn dәmir hissәsi // gem.

29. Ağlatmak (-i) ağlatmaq 0. Ağlamasına yol açmak//ağlamağa

mәcbur etmәk; 0.1.2. mәc. Çox tәsir etmәk, son dәrәcә mütәәssir etmәk// etkilemek.

30. Ağrı is. ağrı 0. Vücudun herhangi bir yerinde duyulan sürekli ve

şiddetli acı//sancı, sızı, acı. ◊ Ağrısı tutmak//ağrı tutmak; 0.1.2.1. mәc. Kәdәr, qәm,

qüssә, dәrd, әlәm, iztirab hissi//üzüntü; 0.1.2.2. İnciklik, narazılıq//kırgınlık.

31. Ağrımak (nsz) ağrımaq 0. Ağrılı olmak//bәdәnin bir yerindә ağrı

hiss etmәk; 0.1.2.1. Kefsizlәmәk, naxoşlamaq// hastelenmek; 0.1.2.2. mәc.

Kәdәrlәnmәk, ürәyinә salmaq, incimәk//kırılmak. ◊ Ağrımaz başı(m) – sakitlik,

qayğısızlıq//cәncәl işә qarışmamaq, özünә aid olmayan bir işә qarışmamaq mәnasında.

32. Ağrıtmak (-i) ağrıtmaq 0. Ağrımasına yol açmak//ağrıya sәbәb

olmak; 0.1.2. mәc. Könlünü sındırmaq, ürәyini incitmәk, toxunmaq//kırmak.

33. Ahır is. vә s. Far. axur 0.3.1. Evcil büyük baş hayvanların barındığı

kapalı yer, hayvan damı// tövlә; 0.3.2. Heyvanlara yem tökmәk üçün taxdadan, daşdan

vә s.- dәn qayrılan divara yapışıq qab, qutu.

34. Akibet is. ve zf. Ar. aqibәt 0. Son, sonuç//nәticә; 0.

Sonunda//nәticәsindә; 0.1.2. ◊ Aqibәtin(iz) xeyir! (Xeyir olsun!) – “sabahın (axşamın)

xeyir!” ә cavab olaraq işlәdilәn ifadә.

35. Akıl is. Ar. ağıl 0. Düşünme, anlama ve kavrama gücü//zәka; 0.

Bellek //hafizә, yaddaş; ◊ Akıl vermek –ağıl vermәk; Akıl akıldan üstündür – Ağıl

ağıldan üstündür; Akıl yaşta değil, baştadır- Ağıl yaşda deyil, başdadır; Aklı kesmek

(kesmemek) – ağlı kәsmәk (kәsmәmәk); Aklına geleni söylemek – ağlına gәlәni

410

söylәmәk; 0.1.1. ◊Akıl akıl, gәl çәngәlә takıl: bir mәsәlәnin necә hәll edilәcәyini fikirlәşmәk;

Akıl danışmak: bir mövzuda birinin fikrini soruşmaq; Aklı başından bir karış yukarı (ve

yukarıda): düşünmәdәn ağlına gәlәni elәyәn; Aklına turp sıkayım: birisinin fikrini vә elәdiyini

bәyәnmәmәk; Aklını peynir ekmekle yemek: ağılsız hәrәkәtlәr etmәk; 0.1.2. ◊ Ağıl dәryası: çok

akıllı, zeki; Ağlı azmak – ağlını oynatmak. İkinci deyim//frazeoloji vahid Türkiye ve Azerbaycan

Türkçelerinde birbiriyle değişkelik//variantlılıq oluşturmaktadır.

36. Akıntı is. axıntı 0. Akmak işi//cәrәyan; 0.1.1.1. Eğiklik, eğim//meyl; 0.1.1.2.

Çam türü ağaçlarda bulunan reçinenin eriyerek akması olayı//maye halındakı yapışqanların ağac

sәthlәrinә sürtülmәsi nәticәsindә ortaya çıxan vәziyyәt; □ Akıntıya kapılmak: 1. Bir axıntının

tәsiri altına düşmәk, axıntı ilә birlikdә sürüklәnmәk; 2. mec. Tәsir altında qalmaq. ◊Akıntıya

kürek çekmek: mümkün olmayan bir iş üçün çalışmaq.

37. Akıtmak (-i, -e) axıtmaq 0. Akmasını sağlamak//axmasına sәbәb olmaq; 0.1.2.

Tökmәk. □Göz yaşı, yaxud gözlәrinin yaşını axıtmaq –ağlamaq.

38. Akide is. Ar. әqidә 0. İnanc//etiqad; 0.1.2. Fikir, qәnaәt, nöqteyi-nәzәr; görüş;

0.2.1. Şekerin kaynatılarak ağda durumuna getirilmesi yolu ile yapılmış renkli ve kokulu, ağızda

güç eriyen şeker//nabat.

39. Akis is. Ar. әks 0. Yansıma, yankıma//sәth; 0. Şekil//fotoşәkil; 0. Әks

olunmaq. □ Akis uyandırmak - әks etdirmәk; 0.1.1. mec. Bir şeyin başqa bir şey üzerinde yaptığı

etki; 0.1.2. zidd; ters: Bunun tam әksi – Bunun tam tersi.

40. Akraba is. Ar. әqrәba 0. Kan veya evlilik yoluyla birbirine bağlı olan kimseler//

qohumlar; 0.1.1.1. mec. Oluşma yönünden aynı kaynağa dayanan şeylәr//eyni mәnşәli şeylәr;

0.1.1.2. mec. Biri diğerinin sonucu olan şeyler. □Akraba çıkmak –qohum çıxmaq; akraba olmak

– qohum olmaq.

42. Aksak s. ve is. axsaq 0. Aksayan//topal, çolaq; 0.1.1.1. is. Türk müziğinde

oldukça kıvrak bir usul; 0.1.1.2. ed. Eski Yunan ve Lâtin şiir ölçüsünde, sondan bir önceki hecesi

kısa olacak yerde uzun olan dize//misra; 0.1.1.3. ◊Aksak eşekle yüksek dağa çıkılmaz: köhnә,

yararsız alәtlәrlә vә ya vasitәlәrlә yaxşı iş görmәk olmaz; 0.1.2. is. Qoyunlarda çox, o biri

heyvanlarda is az tәsadüf edilәn yoluxucu//bulaşıcı xәstәlik (ayaq xәstәliyi).

42. Aksesuar is. fr. aksesuar 0. tiy. Bir sahne içinde yer alan veya oyuncunun

dekor gereği kullandığı çeşitli eşya//sәhnә avadanlığı; 0.1.1.1. Bir aletin, bir makinenin işlevine

katılmayan, ancak kendine özgü ayrı bir yararı bulunan alet, araç veya nesne//bәzәk şeyi vә ya

411

әşyası; 0.1.1.2. Kadın giyiminde giysini bütünleyen ayakkabı, çanta, kemer, şapka,

eldiven//әlcәk, mücevher kimi eşya.

43. Aksiyon is. fr. aksiya 0. Hisse senedi, pay senedi//sәhm, sәrmayәnin

müәyyәn bir hissәsi; 0. Hareket//iş; 0. Bir kuvvetin, maddi bir etkenin, bir düşüncenin//

fikir akımının, cereyanın ortaya çıkması; 0.1.1.1. İnsan etkinliğinin veya iradesinin

açığa çıxması//hәr hansı bir iradi keyfiyyәtin özünü göstәrmәsi; 0.1.1.2. tiy. Oyunun

temasını geliştiren başlıca olay, hikaye, gelişim//süjet xәtti.

44. Akşamlamak (nsz, - de) axşamlamaq 0. Bütün günü bir yerde

veya bir işte geçirerek akşama erişmek//bütün gün, axşama qәdәr bir yerdә vә ya bir

işdә qalmaq; 0. Akşamı bir yerde geçirmek//axşamı bir yerdә qalmaq; 0.1.1. (ay)

Dolunay durumundan sonra geç doğmak; 0.1.2. □ Yaman yerde axşamladıq!

Beklenilmedik zor bir duruma düşmek.

45. Aktif is. vә s. Fr. aktiv 0. Etkin, canlı, hareketli, çalışkan//fәal; 0.1.1. Bir

ticarethanenin, ortaklığın para ile değerlendirilebilen mal ve haklarının tümü//hamısı;

0.1.2.1. Hәr hansı bir tәşkilatın bir hissәsi vә ya üzvü; 0.1.2.2. dilç. ◊Aktiv lüğәt (öz)

ehtiyatı//fondu – danışanın tamamilә başa düşdüyü vә hәmişә işlәtdiyi

sözlәr//konuşanın tamamen anladığı ve her zaman kullandığı sözcükler.

46. Ala is. vә sif. ala 0. Karışık renkli// tükünün bir hissәsi ağ, o biri

hissәsi başqa rәngdә olan; 0.1.2.1. Taxıl zәmisi vәya şum suvarıldıqda, su basmayıb

quru qalan yer, lәkә//alaca; 0.1.2.2. dan. Qanın pozulması nәticәsindә dәridә әmәlә

gәlәn ağ lәkә (dәri xәstәliyi) // xal, lәkә. □ Ala düşmәk – xal düşmәk, ağ lәkә düşmәk.

47. Alaca is. vә. sif. alaca. 0. Birkaç rengin karışımından oluşan

renk//müxtәlif rәngli; 0. Birkaç renkli iplikten yapılmış dokuma//toxuma; 0.1.1.1.

Ağaçta ilk olgunlaşan//dәyәn meyve//meyvә; 0.1.1.2. Keklik, bıldırcın//bildirçin gibi

kuşları avlamak için kullanılan iki renkli bez//parça.

48. Alacalanmak (nsz) alacalanmaq 0. Alaca bir duruma

gelmek//rәngarәng olmaq; 0. mec. Herhangi bir heyecan dolayısıyla benzi kızarıp

bozarmak, renkten renge girmek//rәngi qızarıb bozarmaq; 0.1.2. □Gözü alacalanmaq –

gözü pәr-pәr çalmaq, ala-bula görmek//gözleri fal taşı gibi açılmak. 0.1.1. hlk. Eriyen

karlar arasından yer yer toprak görünmek//toprağın görünmәsi.

412

49. Alâka is. Ar. әlaqә 0. İlgi//qarşılıqlı münasibәt, bir-biri ilә bağlılıq; 0.1.2.1.

Cinsi yaxınlıq//cinsel ilişki; 0.1.2.2. Yaxın tanışlıq, dostluq; 0.1.2.3. Rabitә, rabitә

vasitәsi//ulaşım.

50. Alâkadar s. Ar. әlaqәdar 0. İlgili, ilgisi bulunan// bağlı; 0.1.2. İştirakı olan,

hissәsi olan, ◊ … әlaqәdar olaraq - … nәticәsindә, … görә, … münasibәtilә, … bağlı olaraq, …

müvafiq olaraq…

51. Alay is. Far. alay 0. Topluluk//izdiham; 0. ask. Asker topluluğu//polk; 0.2.1.

Yun. Ses tonu, alay etme//әylәnmә, □ Alay etmek – istehza etmәk.

52. Alçakça s. alçaqca 0. Olduqca alçaq// bir az alçaq 0.1.1. Alçak// alçaqcasına.

53. Açaklık is. alçaqlıq 0. Alçak olma durumu//alçaq şeyin halı; 0. mәc. Alçakça

davranış//rәzillik; 0.1.2.1. Boy qısalığı; 0.1.2.2. Pislik, xarablıq, keyfiyyәtsizlik; kalitesizlik.

54. Alçı is. alçı 0.3.1. Alçı taşının pişirilip toz haline getirilmesinden elde edilen

madde; Gips (ağ vә ya sarı rәngli mineral). □ Alçıya almak (veya) koymak – tib. Gipsә salmaq;

0.3.2. Aşıq -aşıq oynunda; aşığın bir üzü, toxan üzün arxa tәrәfi. ◊ Aşığı (maçası) alçı durmaq –

Aşığın udmaq әlamәti olaraq yan üstә durması.

55. Adanmak (nsz, -e) aldanmaq 0. Yanılmak//ümidi boşa çıxmaq; 0. Bir hiyleye, bir

yalana kanmak//başdan çıxmaq; 0.1.1.1. Avunmak, oyalanmak//vaxt keçirmәk; 0.1.1.2. (Bitkiler

için) Havanın birden ısınmasıyla açılan çiçeyin donması.

56. Aldırmak (-i, -e) aldırmaq 0. Almak işini yaptırmak veya yaptırtmak//almağa

mәcbur etmәk vә ya başqasının vasitәsilә aldırmaq; 0.1.2. üzdәn kәsdirmәk, götürmәk; □ üz

aldırmaq, qaş aldırmaq (dan.) – üzündәki (qaşındakı) artıq vә narın tüklәri çәkdirmәk

(qadınlarda).

57. Alegori is. ed. allegoriya 0. Bir görüntü, bir yaşantı veya bir davranışın göz

önünde canlandırıp dile getirilmesi//hәr hansı bir mücәrrәd mәfhumun, fikrin, ideyanın konkret

bәdii surәtdә әyani ifadәsi (әdәbiyyatda, heykәltәraşlıqda, rәssamlıqda); 0.1.2. Rәmz, kinayә,

tәşxis, mәcaz.

58. Alev is. alov 0. Yanan maddelerin türlü biçimlerde uzanan ışıklı dili// yanan bir

şeydәn çıxan od; 0.1.1.1. Ateş, sıcaklık// istilik, qığılcım; 0.1.1.2. Mızrak Sçlarına takılan küçük

bayrak □ Alev almak – od tutmaq.

59. Alıcı is. ve s. alıcı 0. satın almak isteyen kimse//müştәri; 0.1.1.1. fiz. Bir

elektrik akımını alıp başka bir kuvvete çeviren cihaz; 0.1.1.2. hlk. Azrail//Әzrail; 0.1.2. Tәhvil

413

verilәn mәhsulu, malı vә. s. -ni qәbul edib, әvәzindә pul vә kağız (qәbz) verәn; 0.2.2.

Yırtıcı, ovçu//alıcı kuş (quşlar haqqında).

60. Alışık is. alışık 0. Herhangi bir duruma alışmış olan//vәrdiş etmiş; 0.2.2.

Ocağı alışdırmaq üçün gözünә, yaxud samavarın odluğuna qoyulan yonqu vә s.

61. Alışkanlıq is. alışqanlıq 0.3.1.1. Bir şeyә alışmış olma

durumu//vәrdiş; 0.3.1.2. Yakınlık, arkadaşlık//dostluq; 0.3.1.3. fel. ve psikol. İç ve dış

etkilerle davranışların tekrarlanması, hep aynı biçimde gerçekleşmesi sonucu beliren,

şartlanmış davranış; 0.3.2. Tez alışan, tez yanan, tez alovlanan şeyin xassәsi.

62. Allahlıq s. vә is. allahlıq 0.3.1. Kendisinden hiçbir işte yararlık

umulmayan saf ve zararsız (kimse); 0.3.2. mәc. Hökmranlıq, hakimlik, başlı-başınalıq;

□ Allahlıq etmәk – hökmranlıq etmәk, hökm sürmәk, başlı-başınalıq etmәk.

63. Almak (-i) almaq 0. Eline götürmek//qaldırmaq; 0. Satın almak; 0.

Ele geçirmek//özünә tabe etmәk; 0. Gönderilen, verilen bir şeyi kabul etmek//

götürmәk, әldә etmәk; 0. Kaplamak// örtmәk; 0. Kısaltmak// kiçiltmәk: 0. Yanına

getirmek//özü ilә bәrabәr gәtirmәk; 0. Yemek, içmek//dadmaq; 0.1.1.1. İçine sığmak:

Bu salon bin kişi alır//Bu salona min kişi sığışar; 0.1.1.2. Zararlı, tehlikeli bir şeye

uğramak; Soğuk almak//soyuq dәymәk; 0.1.1.3. Yutmak, içmek//qәbul etmәk: □ İlaç

almak dәrman qәbul etmәk; 0.1.1.4. (Yol için) gitmek (mesafe); qәt etmәk: O yolu bir

saate alırsınız – O yolu bir saata qәt edәrsiniz; 0.1.2. Evlәnmәk, özünә arvad

elәmәk//evlenmek.

64. Altlık is. altlıq 0. Bir şeyi tutmak için zemin// dayaq; 0.1.1.1.

Hayvanların altına yayılan ot vә ya saman; 0.1.1.2. Arabaya koşulan atların yolları

kirletmemesi için kuyruğunun altına yerleştirilen torba.

65. Amber is. Ar. әnbәr. 0. Amber (Kaşalot) balığından çıkarılan güzel

kokulu, kül renginde bir madde; 0. Güzel kokulu bazı maddelerin ortak adı; 0.1.2. mәc.

(klas.) Gözәlin saçına, zülfünә işarә. Lәblәrin görәn neylәr; Görә bir dә әnbәri

(Bayatı).

66. Amal is. әr. amal 0. İş// icra; 0.1.2. Qayә, mәqsәd.

67. Ampütasyon is. Fr. amputasiya 0. Bir organı kesip

çıkarma//bәdәnin xәstә bir üzvünün kәsilib çıxarılması; 0.1.1. mәc. Herhangi bir

bütünden bir parça kesme veya koparma.

414

68. Angut is. zool. anqut 0. Ördekgillerden tüyleri kiremit renginde, evcilleştirilebilen

bir yaban kuşu//uzun boğazlı, ördәyә oxşar, tutqun qırmızı rәngli caydaq quş (Cacarca

ferrugiena) 0.1.1. mec. hlk. Ahmak, kaba saba; 0.1.2.1. mec. Hlk. Uzun, iri gövdәli, iri sumüklü,

yaxud arıqlıqdan sümüklәri çıxmış adam haqqında. □ Anquta dönmәk, anqutu çıxmaq –

arıqlıqdan anqut kimi boğazı uzanmaq; çok zayıflamak; 0.1.2.2. mec. Hәris, acgöz, cox iştahlı

adam haqqında. □ Angut kimi udmaq – qabağına qoyulan yemәyi acgözlüklә, tәlәsik qamarlayıb

yemәk; önünә qoyulan yemәyi dәrhal yemәk.

69. Anlamak (-i) anlamaq 0. Bir şeyin ne demek olduğunu, neye işatet ettiğini

kavramak// başa düşmek; 0. Duymak// sezmәk; 0. Bir şey üzerinde bilgisi bulunmak//fikri, baxışı

olmaq; 0.1.1. Sorup öğrenmek//sahip olmayı istemek, dileğinin yerine getirilmesini istemek.

70. Anlaşma f. is. anlaşma 0. Anlaşmak//razılaşmaq işi; 0.1.1. Devletler arası siyasî,

ekonomik, kültürel vb. alanlarda yapılan uzlaşma ve bu uzlaşmanın tespit edildiği belge,

uyuşma//müqavilә.

71. Anlayış is. anlayış 0. Anlamak işi veya biçimi//idrak, ağıl, zәka, fәrasәt; 0.1.1.

Ayrıcı bir nitelik olmak bakımından görüş, zihniyet// diqqәtli olmaq, humanist olmaq.

72. Aparmak (-i; -le) aparmaq 0. Almak, alıp götürmek//gәtirmәk; 0.

Çalmak//oğurlamaq; 0.1.2.1. Birinin hәrәkәtini yönәltmәk, yol gösdәrmәk; özü ilә bәrabәr

yerimәsinә kömәk etmәk, yaxud getmәyә mecbur etmәk, özü ilә bәrabәr götürmәk; 0.1.2.2. Özü

ilә bәrabәr götürüb gәtirmәk; 0.1.2.3. mec. Yox etmәk, silib tәmizlәmәk, çıxarmaq; 0.1.2.4.

Mәhv etmәk, yox etmәk, puç etmәk, xәrab etmәk, dağıtmaq; 0.1.2.5. Sәrf edilmәsinә,

işlәnmәsinә sәbәb olmaq; әlindәn almaq; 0.1.2.6. mәc. Sürüb aparmaq, yemәk, kәsmәk; sürtüb

aparmaq, xarab etmәk; 0.1.2.7. Hәyata keçirmәk, yeritmәk, etmәk; 0.1.2.8. İdarә etmәk, başda

durmaq; 0.1.2.8. İdarә etmәk, başda durmaq, başçılıq etmәk, rәhbәrlik etmәk; 0.1.2.9. mec. Bihuş

etmәk, mәst etmәk; yuxulatmaq, bayıltmaq; 0.1.2.10. Aparıb çıxartmaq, gәtirib çıxmaq,

yönәltmәk vә s.

73. Araba is araba 0.3.1. Tekerli, motorlu vәya motorsuz her türlü kara taşıtı// maşın;

0.3.2. İki vә ya dörttәkәrli nәqliyyat vasitәsi. Azәrbaycan Türkçәsindә әl vә ya qoşqu heyvanları

ilә sürülәn nәqliyyat vasitәsini ifadә edir.

74. Araba-araba zf. araba-araba 0.3.1. Maşınlar dolusu, birçok arabayla; 0.3.2. Qoşqu

heyvanları ilә vә ya әllә sürülәn arabalarla.

415

75. Arpacık is. arpacık 0. Tüfek, tabanca gibi ateşli silahlarda namlunun

en ileri bölümünde bulunan ve nişan alırken gezle birlikte göz ile hedef arasında aynı

çizgi üzerine getirilen küçük çıkıntı// Tüfәng, tabança vә pulemyot lülәsinin uc

tәrәfindәki çıxıntı, qabarcıq, buruncuq: 0.1.1.1. Göz kapağının kenarında çıkan küçük

çiban//it dirseyi; 0.1.1.2. Arpa biçiminde şehriye//arpa ununun xәmiri.

76. Arpalık is. ve s. arpalıq 0. Hayvanın dişinde bulunan ve hayvan

yaşlandıkça silindiği için yaşını belli eden bir nişan//atların azı dişlәrindәki çökәklik;

çuxur; 0.1.1.1. Arpa ekilen yer, arpa tarlası; 0.1.1.2. Arpa konulan yer; 0.1.1.3. esk.

Müftü ve kazasker gibi din görevlilerine aylık yerine verilen giyecek, yiyecek gibi

şeyler veya para; 0.1.1.4. Başmaklık; 0.1.1.5. mec. Karşılıksız yarar sağlanılan yer

veya kimse. □ Arpalık yapmak: bir mәnbәdәn davamlı bir şәkildә xeyir әldә etmәk.

77. Arsız s. ve is. arsız 0. Utanması, sıkılması olmayan// hәyasız,

utanmaz, sırtıq, üzlü; 0.1.1.1. Aç gözlü davranan (kimse); acgöz; 0.1.1.2. mec. Kolayca

üreyebilen (bitki).

78. Arter is. Fr. anat. arteriya 0. Atardamar//qanı ürәkdәn bәdәnini

müxtәlif üzvlәrinә aparan damar; 0.1.1. mec. Trafiği yoğun olan ana yol.

79. Artırma F. is. artırma 0. Artırmak işi// “Artırmaq”dan; 0.1.1. Alıcılar

arasındaki yarışmaya dayanan ve en yüksek fiyatı sürene malın verilmesiyle biten

yöntem, müzayede//hәrrac; 0.1.2. Eyvan, balkon; әsas binaya yapışıq yüngül tikili.

80. Asıl s. is. ve zf. . Ar. әsl 0. Bir şeyin kendisi//әsas, tәmәl, özül,

bünövrә; 0. Kök, köken, kaynak//mәnbә, başlangıc, çıxış; 0. Gerçeklik, esas,

hakikat//hәqiqi, doğru, düzgün. □ әslinә baxsan (baxdıqda, qalanda): esasında; 0. soy,

nesep//nәsil, soy, nәsәb, mәnşә: İnsan aslını unutmamalıdır// İnsan әslini

unutmamalıdır; 0. Aranılan nitelikleri en çok kendinde toplamış olan//әn birinci, әn

köhnә, ilk: Asıl sanat budur//Әsl sәnәt budur; 0.1.1. Başlıca, başta gelen, gerçek olarak:

İşin asıl tuhaf tarafı. Kabahat asıl bundadır. □ (bir işin) aslı astarı; iç yüzü, gerçek

şekli. □ aslı astarı (veya aslı) olmamak; Yalan, asılsız olmak. Aslı çıkmak; gerçek

olduğu anlaşılmak, gerçek olduğu ortaya çıkmak: Söylenenlerin aslı çıxarsa güç

duruma düşecek// Deyilәnlәr doğru olmasa, çәtin vәziyyәtә düşәcәk; 0.1.2. Әslindә

(Azәrbaycan Türkçәsindә model söz kimi işlәnilir): 1) kökündә, bünövrәsindә; 2)

ibtidada, başlangıcda, lap әvvәllindә: Әslindә 0, dәrzi olmuşdur. Әslindә o, xanәndә

416

idi; 3) hәqiqәtdә, әslinә baxılırsa: Әslindә anası onlara çox az-az görünәr. Әslindә isә rәisin hirsi

soyumadı.

81. Asılmak (-e, nsz) asılmaq 0. Asmak işi yapılmak veya asmak işine konu

olmak//bir yerә ilişib yaxud bir yerdәn tutub sallanmaq; 0. edil. Bir yere tutunup sarkmak//bir

yerә ilişdirilәrәk, keçirilәrәk, bir yerә bәnd edilәrәk asılı vәziyyәtә salınmaq; 0. edil. Boynuna ip

geçirip sallandırılarak öldürülmek, idam edilmek; dar ağacına çәkilmәklә edam edilmәk; 0.1.1.1.

Tutup çekmek: Çocuk annesinin eteğine asıldı//Uşaq anasının әtәyindәn yapışdı//asıldı//sallandı.

0.1.1.2. Bir şey isterken karşısındakini tedirgin edecek derecede ileri gitmek, üstelemek, ısrar

etmek; 0.1.1.3. Hızla eline almak: Hemen küreklere asıldı; 0.1.1.4. Karşı cinsin ilgisini çekmek

için çarpıcı davranışlarda bulunmak: Bir kıza asılmak; 0.1.1.5. Israrla üzerine gitmek, sonuna

kadar mücadele etmek: Bir işe asılmak; 0.2.2. mәch. Bişmәk üçün od üstünә qoyulmaq (xörәk,

qazan vә s.)

82. Asimilasyon is. Fr. assimilyasiya 0. biy. Benzer hale getirme, kendine bnzeme,

kendine uydurma, özümleme//canlı orqanizmin üzvi maddәlәri mәnimsәmә prosesi; 0. gr.

Benzeşme//bir sәsin yanındakı sәsә bәnzәdilmәsi: annamaq (anlamaq) atdar (atlar) vә s; 0.1.2. Bir

xalqın başqa bir xalqın dilini, adәtlәrini vә s. – ni qәbul etmәsi nәticәsindә onun içәrisindә әriyib

getmәsi.

83. Askı is. asqı 0. Üzerine herhangi bir şey asmaya yarar nesne//paltlar vә ya başqa

şeylәr asmağa mәxsus alәt; 0.1.1.1. Pantolon veya giysilerin düşmesini önlemek için omuzdan

aşırılan bağ; 0.1.1.2. Artırma, eksiltme gibi resmi iş ilanlarının ilgili daire duvarında belli bir

zaman süresince asılı durması; 0.1.1.3. Hastanelerde kırık kol veya bacakların asılarak

tutturulduğu araç; 0.1.1.4. Çay, kahve taşımaya yarar kahveci tepsisi, fener; 0.1.1.5. Saklamak

için tavana asılmış dizi veya hevenk; 0.1.1.6. Yeni yapılan yapıların çatısına, ev sahibi tarafından

usta için veya düğün arabalarına düğün sahibi tarafından arabacı için armağan olarak asılan

kumaş; 0.1.1.7. Gelinin oturacağı yerin üstüne asılan süsler; 0.1.1.8. Kadınların kullandığı altın

dizisi veya zincirli mücevherat; 0.1.1.9. Düğünlerde geline yakınları tarafından takılan hediye;

0.1.1.10. İpek böceğinin kozasını sarması için yanına konulan çalı çıpı; 0.1.1.11. Saz şairleri

arasında yapılan deyiş yarışında üstün gelene verilmek için duvara asılan kumaş, tabanca gibi

ödül. □ askıya almak//gecikdirmәk, gecikdirilmәk, sonraya buraxılmaq.

84. Asma s. ve. is. asma 0. Asmak işi//“Asmaq”dan; 0. Asılmış, asılı//bir yerden

asılan, sallanan □ Asma köprü// köprü; 0.1.2.1. Saxlamaq üçün dәrilib asılan; asmalıq (meyvә).

417

Asma üzüm; 0.1.2.2. Paltlar vә s. asmaq üçün qarmaq vә s. paltarasan; 0.2.1.1. bot.

Asmagillerden, dalları çardak üzerine yayılan bitkilere genel olarak verilen ad; 0.2.1.2. Belirli bir

tür üzüm veren bitki (Vitis).

85. Asmak (-i, - e) asmaq 0. Bir şeyi aşağıya sarkacak şekilde bir yere iliştirip

sarkıtmak//asılı hala salmaq; 0. Bir kimseyi boğazından ip geçirip sarkıtarak öldürmek//edam

etmәk; 0.1.1.1. Üzerine takınmak, kuşanmak; 0.1.1.2. Gitmek zorunda olunan bir yere özürsüz

gitmemek veya görevi olan bir işi özürsüz yapmamak//üzerine düşen bir işi üzrsüz olaraq yerinә

yetirmәmәk; 0.1.1.3. mec. astığı astık, kestiği kestik// Qılıncının dalı da kәsir qabağı da;

0.2.2. Xörәk vә s. bişirmәk üçün qazanı vә s.-ni açıq (od) üstünә qoymaq.

86. Asmalık is. ve s. asmalıq 0.3.1. Asma için ayrılmış yer veya toprak; 0.3.2.1.

Bandaq vurulmağa asılıb saxlanmağa yarar. Asmalıq üzüm, Asmalıq armud; 0.3.2.2. Qaşıqları

düzmәk üçün ipdәn vә s.- dәn toxunmuş tor, sәbәt.

87. Aş is. aş. 0. Pişirilerek hazırlanan yemek//xörәk, yemәk, bişmiş; 0.1.1.1. ◊ aş

ermek//yeriklәmәk; 0.1.1.2. ◊ Aş taşınca kepçeye paha olmaz: Dar macallarda әhәmiyyәtsiz

olan şeylәrin belә qiymәtinin çoxalması; 0.1.2.1. Pilâv//plov 0.1.2.2. mec. ◊ Aş bişirmәk; aşı

bişmәk; aşının suyunu vermәk: Komplo kurmak; engellemek vb.

88. Aşağı is. s. ve zf. aşağı 0. Bir şeyin alt bölümü//alt; 0. Bir yere göre daha alçak

yerde bulunan//olan; 0. Eğimli//meylli bir yerin daha alçak olan yeri; 0. mec. Niteliği düşük, kötü,

adi//alçaq, pis, nöqsanlı; 0. Daha küçük, daha az; değer yönünden daha az; 0. Aşağıya, yerә

doğru; 0.1.1.1. Bir kimsenin adının dilden düşürülmediğini, onun pek gözde olduğunu anlatır;

0.1.1.2. Bir hizmette çok kullanılan şey, yakınma olarak kullanılır: □ aşağı almak; aşağı

düşmek; aşağı görmek: aşağı salmak; sәviyyәsi, miqdarı, keyfiyyәti azalmaq; 0.1.2.1. sif. Ucuz.

Aşağı qiymәtlәr. □ Aşağı salmaq – ucuzlaşdırmaq; 0.1.2.2. mec. Yoxsul, kasıb. Aşağı silk, Aşağı

tәbәqә; 0.1.2.3. Axır, son, qurtaracaq. ◊ Aşağı baş – evin, mәclisin, otağın qapıya yaxın olan

tәrәfi, ◊ Aşağı salmaq: Azәrbaycan Türkcәsindә bu sabit söz birlәşmәsinin leksik-frazeolojik

mәnası Türkiyә Türkcәsindeki yuxarıda verilәn “aşağı almak, aşağı düşmek” frazeoloji söz

birlәşmәlәrinin devirmәk, yıxmaq vә sәviyyәsi düşmәk, hörmәtdәn düşmәk mәnalarıyla üst-üstә

düşmәkdәdir.

89. Aşçı is. aşçı 0.3.1.1. Yemek bişiren kimse//aşbaz; 0.3.1.2. Yemek pişirip satan

kimse; 0.3.1.3. Yemek yenilen dükkan, aş evi, lokanta//yemәkxana; 0.3.2. Dәri, gön aşılayan

usta, dabbağ.

418

90. Aşı is. aşı 0. Organizmada belli bir takım hastalıklara karşı bağışıklık

sağlamak için vücuda verilen, o hastalığın mikrobuyla hazırlanmış eriyik//yolxucu xәstәliyә qarşı

qoruyucu maddә kimi tәtbiq edilәn maddә; 0.1.1.1. Bir ağacın dalı veya gövdesi üzerine, aynı

familyanın daha iyi bir türünden alınan dal; 0.1.1.2. Bu eriyiğin uygulanması//hәmin maddәnin

tәtbiq olunması; 0.1.1.3. Aşılı (kimse veya bitki); 0.2.2. (xüs.) Dәrini, gönü aşılayıb hazırlamaq

üçün maddә.

91. Aşık is. anat. aşıq 0. Baldır kemiği ile eklemleşerek bileğin belli başlı oynak

merkezini oluşturan, ayak bileğinde bulunan küçük kemiklerden biri//diz qapaqlarından çıxan

oynaq sümüyü; 0.1.1. Yapı çatılarında, uzun metrek, aşırma//tir. □ Aşık atmak (veya aşık

oynamak) aşık kemiğiyle oyun oynamak; 0.1.2.1 Tağalaq, qarqara, sap sarınan balaca taxta;

0.1.2.2. Tüfәngin çaxmağı ilә ayağı arasındakı dәmir hissәcik. ◊ Araz aşığından, Kür

topuğundan –heç bir şeydәn qorxusu, çәkinәcәyi olmayan; heç bir fikri, qayğısı olmayan kefi

kök adam haqqında; Aşığı (maçası) alçı durmaq//şansı yaver gitmek – bәxti gәtirmәk, işi rast

gәlmәk; 0.2. Halk içinde yetişen, deyişlerini sazla söyleyen, sözlü şiir geleneğine bağlı halk

şairi//xalq xanәndәsi; 0.2.1.1. Bir kimseye veya bir şeye karşı aşırı sevgi ve bağlılık duyan,

vurgun, tutkun//aşiq; 0.2.1.2. Sevişen bir çiftten kadına oranla genellikle erkeye verilen ad;

0.2.1.3. tkz . Dalgın, kalender (Kimse); 0.2.1.4. tkz. Ahbap. Arkadaş gibi bir seslenme.

92. Aşırılmak (nsz; edil.) aşırılmaq 0. Aşırmak işine konu olmak// “Aşırmaq”

dan. edil; 0.1.2.1. Minmәk//binmek; 0.1.2.1.Üzәrindәn atılıb düşmәk; 0.1.2.3. çevirmek 0.

çarpayıda o tәrәfdәn bu tәrәfә aşırıldı.

93. Aşırma is. ve sif. Aşırma 0. Aşırmak işi//“Aşırmaq” dan. f. is. 0.1.1.1. ed.

Başkalarının yazılarından bölümler, mısralar alıp kendininmiş kimi gösterme veya başkalarının

yazılarının benimseyip değişik biçimde anlatma, intihal; 0.1.1.2. Aşırılmış. Aşırma bir eser

0.1.1.3. Yapı çatılarında uzun mertek, aşık; 0.1.1.3. hlk. Küçük kazan. Kova, bakraç; 0.1.2.1. Bir

şeyin üstündәn atılan, sallanan vә ya bağlanan bağ; 0.1.2.2. Şalvarı düşmәyә qoymamaq üçün

çiyindәn keçirilib şalvara bәnd edilәn lent şәkilli qoşa bağ //şalvar asmalığı.

94. Aşırmak (-i, -den) aşırmaq 0. Yüksek veya geçirilmesi güç bir yerin üstünden

öte yanına geçirmek//hündür bir yerin üstündәn keçirmәk; 0.1.1.1. argo. Çalıp götürmek; 0.1.1.2.

(-i, -e) tehlike içinde bulunan bir şeyi acele kaçırmak; 0.1.1.3. ed. Başkasının eserinden parçalar

alıp kendininmiş gibi göstermek; 0.1.2.1. Qaldırıb qoymaq, yüklәmәk, sallamaq; 0.1.2.3.

Üzәrindәn atmaq; 0.1.2.4. Yıxmaq, döndәrmәk, çevirmәk, devirmәk, endirmәk, düşürmәk,

419

salmaq. Arabaçı dәrәdә arabanı aşırdı; 0.1.2.5. Atlatmaq, keçirmәk, yaxa qurtarmaq. Bu bәlanı

da başımızdan aşırdıq; 0.1.2.6. mec. (hlk) Öldürmәk, vurub öldürmәk; vurmaq, vurub öldürmәk;

vurmaq, vurub yıxmaq. Ovçular dünәn üç canavar aşırdılar; 0.1.2.7. mәc. Bir şeyi acgözlüklә vә

cәld yemәk; 0.1.2.8. mec. (hlk.) Birinin malını, pulunu, vә s.- ni mәnimsәmәk, yemәk, udmaq,

dağıtmaq, xәrclәyib puç etmәk; 0.1.2.9. mec. (hlk.) Öhdәsindәn gәlmәk, hәll etmәk. ◊Alığını

aşırmaq//devirmek.

95. Aşk is. Ar. eşq 0. Aşırı sevgi ve bağlılık duygusu, sevi//sevgi, mәhәbbәt, sevda;

0.1.2.1. Şiddәtli arzu, hәvәs, meyl, istәk; 0.1.2.2. Müxtәlif obrazlı tәrkiblәrdә: eşq әhli, eşq alәmi,

eşq yarası, eşq afәti vә s.

96. Aşk olsun! ünl. Eşq olsun! 0. “Aferin” sözünden daha güçlü olarak bir

davranışın, bir tutumun çok beğenildiğini bildirir//mәdh, tәrif yerindә işlәnir; 0.1.1.1.

Beğenilmeyecek bir davranış, bir tutum karşısında kınama, sitem bildirir; 0.1.1.2. Dervişler

arasında selam sözü olarak kullanılır.

97. Aşmak (-i) aşmaq 0. Yüksek, uzak veya geçilmesi güç yerin öte yanına

geçmek//bir şeyin üzerinden atılıb keçmәk; 0.1.1.1. (Süre) Geçmek, bitmek; 0.1.1.2. (-e) (erkek

heyvan) Dişiyle çiftleşmek; 0.1.1.3. (nsz) argo. Görünmeden kaçmak; Herif çoktan aşmış;

0.1.2.1. Keçmәk, düşmәk, çıxmaq; 0.1.2.2. mec. Tәmin olunmaq, düzәlmәk, әmәlә gәlmәk.

98. Ata is. ata 0.3.1. Dedelerden ve büyük babalardan her biri; 0.3.2.1. Öz

övladlarına nisbәtәn kişi, dәdә; 0.3.2.2. Yaşlı vә hörmәtli kişiyә xitab, müraciәt//”Atam” şәklindә

- xahiş, bәzәn narazılıq ifadә edir.

99. Ateş iş. ve s. atәş 0. Yanıcı cisimlerin tutuşmasıyla beliren ısı ve ışık// od; 0.

Patlayıcı silahların atılması//tüfәng vә ya topdan atәş, □ Ateş açmak//atәş açmaq; ◊Ateş

olmayan yerden duman çıkmaz//Od olmayan yerden tüstü çıxmaz. Türkiye Türkçesindeki

“ateş” sözünün yerinde Azerbaycan Türkçesinde “Od” kelimesi kullanılmaktadır; 0. mec.

Coşkunluk//qızğınlıq, hәrarәt, ehtiras mәnasında; 0. mec. Kırmızı, alev renginde olan//işıqsaçan

şey, işıqsaçan nöqtә; 0.1.1.1. Tutuşmuş olan cisim//od; Isıtma veya pişirme için kullanılan yer

veya araç; 0.1.1.2. Vücut ısısı//qızdırma; 0.1.1.3. mec. Tehlike, felaket; 0.1.1.4. mec. Büyük

üzüntü, acı; 0.1.1.5. Öfke, hırs, hınç.

100. Atış is. atış 0. Atmak işi veya biçimi//tüfәng, tapança vә s. atmaq işi vә üsulu;

0.1.1.1. Bir silahın mermisini amaca ulaştırmak için gereken iş ve bilgi: Topçu Atış Okulu;

0.1.1.2. (kalp, nabız için) Vuruş, çarpış: 0. mec. Ağız kavgası etme// sözlәşmә, bir-birinә ağır

420

sözlәr demә; söyüşmә, dava- dalaş, 0.1.1. ed. Saz şairlerinin deyişle tartışmaları; 0.1.2. İki tәrәfin

ya iki adamın qarşı-qarşıya durup bir-birinә güllә atması, atәş açması.

102. Atışmak (nsz, -e; -le) atışmaq 0. Ağız kavgası etmek//birbirinә ağır sözlәr

demәk, söyüşmәk, dalaşmak; 0.1.1.1. Kendisine dargın olan bir kimseye barışıkmış gibi söz

söylemek; 0.1.1.2. Saz şairleri belli bir ayak üzerine birbirlerini küçük düşürmek amacıyla

karşılıklı deyiş söylemek; 0.1.2.1. Qarşı-qarşıya durub, bir-birinә güllә atmaq; 0.1.2.2. Atışda,

nişançılıqda yarışmaq.

103. Atkı is. atqı 0. Dokuma tezgahlarında mekikle enine atılan iplik,

argaç//toxuculuqda: әrişin üstünә gәlәn vә mәkiklә atılan arğac ipi; 0. hlk. Büyük yaba//şana,

büyük yaba; 0. Kapı ve pencerelerin yapımında üst tarafa konan ağaç, taş veya beton destek, üst

eşik//bir şeyin üzәrindәn atılan tir vә s.; 0.1.1.1. Soğuğa karşı omuzlara, başa, sırta veya boyna

atılan örtü; 0.1.1.2. Bazı kadın ayakkabılarında ve çocuk patiklerinde ayağın üstünden, yandan

iliklenen ince uzun parça.

104. Atlama is. atlama 0. Atlamak işi// “Atlamaq” dan. f. is. ; 0.1.1.1. Belirli bir

yerden getirip hız olarak yapılan sıçrama ile vücudu yerden kesip daha uzak bir yere kondurma

veya belli bir yerden aşırma//tullanma; 0.1.1.2. sp. Bu biçimde en uzağa atlamak veya en yükseği

aşmak amacıyla yarışılan atletizm dalı; 0.2.2. Su qatılaraq vә ya içәrisinә göyәrti dә әlavә

edilәrәk duru hala salınmış qatıq; ayran. Yayın atlaması, qışın umacı (Atalar sözü).

105. Atlamak (-den; -e, -i,) atlamaq 0. Bir engeli sıçrayarak veya fırlayarak

aşmak//aşmaq, aşıb keçmәk, üstündәn keçmәk, keçmәk; 0. Okuma, yazı yazma, sayı sayma gibi

işlerde bazı bölümleri bırakıp geçmek//buraxmaq, buraxıb keçmәk; 0.1.1.1. Yüksek bir yerden

alçak bir yere, ayak üstü gelecek bir biçimde kendini bırakmak; 0.1.1.2. Binmek; 0.1.1.3. (nsz)

(basında) Haberi zamanında vermemek veya diğer gazetelerden öğrenmek; 0.1.1.4. Sınıfı

okumadan geçmek: Birinci sınıfı atladı. 0.1.1.5. (-de) mec. Yanılmak, aldanmak; 0.1.1.6.

Çıkmak, inmek; 0.1.2. Keçmәk, ötmәk, aşmaq.

106. Atlanmak (nsz) atlanmaq 0.2. Ata binmek veya at edinmek//ata minmәk; 0.2.

Atlamak işi yapılmak//tullanmaq, sıçramaq, hoppanmaq; 0.2.2. Döyünmәk, çırpınmaq.

107. Atmak (-i, -e, -den) atmaq 0. Bir cismi bir yöne doğru fırlatmak//bir şeyi әlindәn

buraxaraq, yaxına ya uzağa tullamaq, fırlatmaq; 0. Bir şeyi yere doğru bırakmak//bir şeyi hündür

yerden aşağı tullamaq, salmaq; 0. (bir kimseyi) Uzaklaştırmak, göndermek, ilgisini kesmek// vә

ya hәbsә atmak; □ Özünü atmaq//acele etmek; 0. Koymak//qoymaq; 0. Yerleştirmek, bir kenara

421

koymak//bir tәrәfә atmaq; 0. Uzatmak//vermәk. 0. Bir yerden başka yere taşımak// aparmaq; 0.

(sille, tokat, tekme//tәpik) vurmak//vurmaq; 0. (top, tüfek gibi silahlar için)

Patlatmak//doldurulmuş tüfәngdәn, tapancalardan, topdan vә s. silahdan atәş açmaq; 0. (zaman

bildiren cümlelerle) Geri bırakmak// tәxirә salmaq; 0. Örtmek//örtmәk, salmaq, sәrmәk; 0.

Yapılmış kötü bir işi birine yüklemek//şәr atmaq, yalandan günahlandırmaq; 0. Sözle sataşmak//

◊ Söz atmak//söz atmaq; 0. İstenilmeyen bir şeyi kendi malı olmaktan çıkartmak//atmak; 0. mec.

İçki içmek//içmәk; 0. (kalp, nabız gibi kan dolaşımı ile ilgili organlar için) Vurmak,

çarpmak//döyünmәk, vurmaq, tәrpәnmәk; 0. Yazılı veya banda alınmış bir metinden bazı

bölümleri çıkarmak//çıxartmaq, buraxmaq, pozmaq. Mәqalәnin birinci abzasını atmaq; 0.1.1.1.

Kovmak, dışarıya çıkarmak, ilgisini kesip uzaklaştırmak; 0.1.1.2. (-i) Patlayıcı maddelerle havaya

ucurup yıkmak: Köprüyü dinamitle attılar; 0.1.1.3. (renk için) Solmak; 0.1.2.1. Tәrk etmәk,

buraxmaq, üz döndәrmәk//burakmak; 0.1.2.2. Rәdd etmәk, әmәl etmәmәk; 0.1.2.3. mec. (hlk)

Vurmaq, öldürmәk, yaralamaq (tüfәng ya tapanca ilә); 0.1.2.5. Sәpmәk. Toxum atmaq; 0.1.2.5.

Sökülmәk.

108. Avadanlık is. avadanlıq 0. Bir işi yapmak, bir aracı onarmak için kullanılan

alet takımı//bir iş üçün lazım olan tәchizat vә lәvazimat; maşınlar, alәtlәr, cihazlar, mexanizmlәr,

qurğular vә s; 0.1.2. Ev şeylәri, müxәllәfat, dir-dirrik.

109. Avara is. ve s. Far. avara 0. İşe yaramaz, kötü//heç bir işlә mәşğul olmayaraq

boş-boş gәzәn adam, işsiz-güçsüz adam; 0.2.1. Üzerinde döndüğü ve kendisini taşıyan milden

bağımsız olarak çıalışan mekanizma. □ Avara kasnak işlemek (veya dönmek) hiçbir işe

yaramadan boşuna; 0.2.2. Yersiz-yurtsuz, mәskәnsiz, sәrsәri, sәrkәrdәn □ Avara qalmaq - әli hәr

şeydәn çıxmaq; 0.2.1.1. İt. Bir geminin başka bir gemiden veya kıyıdan açılması; 0.2.1.2. ünl.

Kıyıya dayanılarak sandalın açılması için kürekçilere verilen komut; 0.2.2. (hlk.) Camış balası,

iki yaşar kәlçә//manda yavrusu.

110. Avcı is. ve s. ovçu 0. Avlanmayı seven veya avı kendine iş edinen kimse// ovla,

ovçuluqla mәşğul olan adam; 0.1.1.1. Avçılara özgü olan; Avçı çantası, Avçı giysisi; 0.1.1.2.

Başka hayvanları yakalamakta usta olan (hayvan): Avcı kuş. Avcı kedi;0.1.1.3. mec. Bir şeyi

büyük bir istekle izleyen ve bulup ortaya çıkaran, tanıtan kimse. Yıldız avcısı;

111. Avunmak (nsz.) ovunmaq 0. Bir şeyle uğraşarak acısını unutmak, sıkıntılardan

uzaklaşmak, teselli bulmak, müteselli olmak// sakitlәşmәk, tәskinlik tapmaq, tәsәlli tapmaq;

0.1.1.1. Oyalanmak; yetinmek; 0.1.1.2. hlk. (hayvan) Gebe kalmak//boğaz olmaq.

422

112. Ayaq is. ayaq 0. Bacakların bilekten aşağıda bulunan ve yere basan bölümü//insan

ve heyvanın yerimәsinә xidmәt edәn bәdәn üzvü; 0. Birtakım şeylerin yerden yüksekçe durmasını

sağlayan dayak, destek veya bunların her biri//bir sıra şeylәrin ayağa oxşayan, yerә dirәnәn

hissәsi, dayağı, qıçı, dirәyi; 0. coğr. Büyük bir ırmağa karışan ikinci derecedeki akarsuların her

biri; Göl ayağı// çay, bulaq vә s. axar suların aşağı hissәsi; 0. Yürüyüşün ağırlık veya çabukluk

derecesi//sürәt, addım mәnasında; 0. esk. Yarım arşın veya 30.5 cm. uzunluğundaki ölçü birimi,

kadem//dan. yarım arşına yaxın mәsafә ölçüsü; 0. Aşağı düzeyde, sıradan, bayağı// mec. (dan.)

dәyәrsiz, alçaq, qiymәtsiz, keyfiyyәtsiz, keyfiyyәtcә yaramaz. Ayaq mal; 0.1.1.1. Bacak//qıç;

0.1.1.2. Vücudun belden aşağı bölümü Ayağına bir pantolon çekti//Әyninә bir şalvar geydi;

0.1.1.3. ed. Halk edebiyatında kafiye veya mısra// qafiyә vә ya misra; 0.1.1.4. 30,4 cm. değerinde

İngiliz uzunluk ölçüsü birimi, fut; 0.1.1.5. (buzdolabı ölçülerinde) İngiliz ölçüsü futun kübü

alınarak hesaplanan değer; 0.1.1.6. mat. Bir doğrunun başka bir doğruyu veya düzlemi kestiği

nokta: Dikme ayağı; 0.1.2.1. son, axır//sonuç. Onun sö- zünün nә başı var, nә ayağı; 0.1.2.2.

(dan.) Dәfә, kәrә. Bir ayaq; 0.1.2.3. Tüfәng, tapança kimi silahların çakmağı, tәtiyi. Tüfәngi

ayağa çәkmәk. □ Ayaqda qoymaq: herhangi bir silahı ateş açmaya hazır duruma getirmek; ◊

Ayak sürümek//ayaq sürümәk. Söz konusu deyimin Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan

Türkçesinde aşağıdaki anlam alanları bulunmaktadır: 0.1.1.1. Verilen bir işi ağırdan almak;

0.1.1.2. Bir yerden uzaklaşmak üzere bulunmak; 0.1.1.3. Halk inanışına göre bir kimsenin

gelmesi, ardından başkalarının da gelmesine neden olmak; 0.1.1.4. Ölmek üzere olmak; 0.1.2.

Könülsüz yerimәk, yubanmaq, geri qalmaq, gedәrkәn qәsdәn dala qalmaq; Ayakta

kalmak//Ayaq üstә qalmaq. Söz konusu deyimin Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan

Türkçesinde hem ortak hem de farklı anlam alanları bulunmaktadır: 0. Oturacak yer

bulamamak//oturmağa yer tapmamak; 0.1.1.1. Yıkılmamak, çökmemek; 0.1.1.2. Değerini

yitirmemek, önemini korumak; 0.1.2. Axıra qalmaq, geridә qalmaq.

113. Ayakaltı is. ayaqaltı 0. Gelip geçenlerin çok olduğu yer//daim tapdalanan, daim

hamının basıp keçdiyi yer. Hәyәt lap ayaqaltı oldu. 0. mec. Hakir görülen, gözden çıkarılan//heç

kәsin saymadığı, hesablaşmadığı, hörmәt etmәdiyi adam; iradәsiz, hәqir, mәzlum adam. □

Ayakaltına almak//Ayaqaltı olmaq; 0.1.2. Ayaq altına salınan, yaxud ayaq silmәk üçün qapının

ağzında, girәcәyindә salınan xalça, balaca palaz, hәsir, әsgi vә s.//dar uzun xalça. Ayaqaltı

salınmış pillәkәn.

423

114. Ayakçı is. ayaqçı 0. Ayak işlerinde kullanılan kimse//kağızpaylayan, kuryer; 0.

Gezici satıcı, çerçi//qapı-qapı gәzib mal satan adam, çәrçi; 0.1.1. Bir iş süresince tutulan

hizmetçi; 0.2.2. (qәd.) Keçmişdә; qәdәh gәzdirәn, şәrab paylayan; saqi.

115. Ayakkabı is. Ayaqqabı 0. Özellikle sokakta ayağı korumak için giyilen ve altı

köseli, lastik gibi dayanıklı maddelerden yapılan ayak giyeceği, pabuç. □ Ayakkabı

vurmak//ayaqqabı ayağını vurmaq (ayakkabı) ayağı zedelemek, ayağı rahatsız etmek; ◊

Ayaqqabılarını çevirmek. Söz konusu deyimin Türkiye Türkeçesinde hem müstakim hem de

mecazi olmakla aşağıdaki anlam alanları bulunmaktadır: 0.1.1.1. Konuk ayakkabılarını gidiş

yönüne doğru düzgün biçimde sıralamak; 0.1.1.2. mec. Bazı davranışlarla konuğu gitmeye

zorlamak.

116. Ayaklamak(-i) ayaqlamaq 0.3.1. Ayakla ölçmek; 0.3.2.1. Tapdamaq, taptayıb

әzmәk, ayaqları altında әzmәk, ayağı ilә mәhv etmәk, xarab etmәk. Әkimi ayaqlamaq. 0.3.2.2.

Gәzmәk, dolaşmaq. Bütün şәhәri ayaqladım. 0.3.2.3. mec. Saymamaq, tapdalamaq, pozmaq.

0.3.2.4. Sıxmaq, tәzyiq altına almaq, mәnәvi әzab vermәk.

117. Ayaklanma is. Ayaqlanma 0. Ayaqlanmaq işi// “Ayaqlanmaq”dan. f. is.; 0.1.1.

Birçok kimsenin cebir ve şiddet kullanarak devlet güçlerine karşı gelmesi, baş kaldırma//üsyan.

118. Ayaklanmak (nsz; edil.) ayaqlanmaq 0. Ayağa kalkıp gitmeğe davranmak//ayağa

qalxmaq, yerimәk; 0. mec. Cebir ve şiddet kullanarak devlet güçlerine karşı gelmek, baş

kaldırmak, isyan etmek// birisinin üzәrinә hücum etmәk, qalxışmaq, tәcavüzә başlamaq, 0.1.1.1.

(çocuk için) Yürümeye başlamak; 0.1.1.2. (hasta için) Yürüyebilir buruma gelmek; 0.1.1.3. mec.

Uyanmak, uyanıp kalkmak; 0.1.2. Tapdalamaq, tapdalanıb әzilmәk, mәhv edilmәk, xarab

edilmәk.

119. Ayaklık is. Ayaqlıq 0. Ayakçak//pillәkәn, nәrdivan; 0.1.1.1. Ayakla işletilen

makinelerde ayağın bastığı yer, pedal; 0.1.1.2. Ayaq basacak yer; 0.1.1.3. Taban//zәmin; 0.1.2.1.

Dikinә duran veya qoyulan şeylәrin dayanacağı. Nәrdivәnin ayaqlığı. Heykәlin ayaqlığı.

120. Ayaküstü zf. ve is. Ayaqüstü 0. Oturmadan, ayakta durarak; kısa sürede//tәlәsik,

oturmadan, ötәri, ayaq üstündә; 0.1.1. Hazır yemәk, festfut; 0.1.2. Mәclisdә, qonaqlıqda vә s. dә

ayaqüstülük edәn adam.

121. Aybaşı is. Aybaşı 0. (kadının) ayda bir döl yatağından kan gelmek, adet

görmek//hәddi-buluğa çatmış qızlarda, hәmçinin qadınlarda vaxtaşırı (hәr ay) uşaqlıqdan qan

ifrazı; adәt, heyz; 0.1.1. Ayın ilk günü, ay dönümü//ayın başında; 0.1.2. Ürәkkeçmә//bayılma.

424

122. Aydın s. ve is. Aydın 0. Işık olan, ışıklı, aydınlık//işıqlı, aylı, mehtab; 0. Kolayca

anlaşılacak kadar açık (söz veya yazı), vazıh// yaxşı başa düşülәn, seçilәn, qavranılan, eşidilәn,

görünәn; 0.1.1. Kültürlü, okumuş, görgülü, ileri düşünceli (kimse) münevver//ziyalı; 0.1.2.1.

İşıqlı, nurlu, ilıqsaçan; 0.1.2.2. Buludsuz, açıq, tәmiz. □ Aydın olmaq – aydınlaşmaq, açılmaq,

buluddan, çәndәn tәmizlәnmәk; 0.1.2.3. Heç bir şübhә doğurmayan, aşkar, açıq, bәlli, mәlum,

şübhәsiz.

123. Aydınlanma is. Aydınlanma 0. Aydınlanmak işi//“Aydınlanmak”dan f. is; 0.1.1.1.

mec. Bir sorun üzerine gereği kadar bilgi edinme, tenevvür; 0.1.1.2. fiz. Bir yüzeyin, karşısına

konulan eşit ışık kaynaklarının sayısı ile orantılı olarak aydınlık görünmesi.

124. Aydınlatmak (nsz.) aydınlanmaq// aydınlaşmaq; 0. Aydınlık olmak//aydınlıq

olmaq, açılmaq, buluddan vә s. dәn tәmizlәnmәk; 0.1.1. mec. Bir sorun üzerine gereği kadar bilgi

edinmek, tenevvür etmek.

125. Aydınlatma is. Aydınlatma 0. Aydınlatmak işi//“Aydınlatmaq”dan f. is. 0.1.1. tiy.

Sahnelerin işıqlandırılması işi.

126. Aydınlatmaq (-i) aydınlatmaq 0. Karanlığı giderip görünür duruma getirmek//

işıqlandırmaq, nurlandırmaq; 0.1.1. Bir sorun üzerine bilgi vermek.

127. Aydınlık is. ve s. aydınlıq 0. Bir yeri aydınlatan güç, ışık, ay ışığı, mehtap//açıq vә

işıqlı hava; 0.1.1.1. Işık alan; 0.1.1.2. mec. Kolay anlaşılacak derecede açık olan, vazıh; 0.1.1.3.

Kötülükten uzak, temiz, saf. Aydınlık bir yüz; 0.1.1.4. Bir yapının ortasına gelen oda ve öbür

bölümlerin ışık alması için, damın ortasından zemine kadar açılan boşluk; 0.1.2.1. İşıq, nur;

0.1.2.2. İşıqlı yer; 0.1.2.3. mec. Xoştbәxtlik mәnasında □ Aydınlıq içindә olmaq – xoştbәxt vә

rahat hәyat keçirmәk.

128. Ayık s. ve zf. Ayıq 0. Sarhoşluğu veya baygınlığı geçmiş olan//bayğınlığı, mәstliyi

keçmiş, ağlı başında; 0.1.1.1. Sarhoşluğu geçmiş bir biçimde; 0.1.2.1. Yuxuda olmayan, oyanıq,

sәrvaxt; 0.1.2.2. mәc. Sayıq, gözüaçıq, ağlı başında, özünü aldatmayan, ehtiyatlı//uyanık.

129. Ayılmak (nsz.) ayılmaq 0. Sarhoşluk, baygınlık gibi bir durumdan kurtulmak,

kendine gelmek//bayğınlığı, sәrxoştluğu keçmәk, özünә gәlmәk; huşa gәlmәk, gözlәrini açmaq;

0. mec. Aklı başına gelip gerçeği görmek//gözü açılmak, fәaliyyәtә gәlmәk, hәrәkәtә gәlmәk,

qәflәt yuxusundfan ayılmaq, canlanmaq; 0.1.1.1. Birini kendinden geçercesine sevmek; 0.1.1.2.

Aşırı ölçüde sinir bunalımları geçirmek; 0.1.2. Yuxudan oyanmaq, yuxudan durmaq.

425

130. Ayıltmak (-i) ayıltmaq 0. Ayılmasını sağlamak//özündәn ketmiş vә ya sәrxoş

adamı özünә gәtirmәk, huşa gәtirmәk; 0.1.2.1. Yuxudan oyatmaq, ayılmağa, gözlәrini açmağa

mәcbur etmәk; 0.1.2.2. mәc. Gözünü açmaq, başa salmaq, qәflәt yuxusundan oyatmaq; bilmәdiyi,

xatırında olmayan şeyi yadına salmaq.

131. Ayna is. Far. Ayna 0. Işığı yansıtan, varlıkların görüntüsünü veren, cilalı ve sırlı

cam//güzgü; 0. mec. Bir olayı, bir durumu yansıtan, göz önünde canlandıran olay, durum, şey//

saflıq, duruluq, parlaqlıq, şәffaflıq mәnasında tәşbeh; 0.1.1.1. den. Gemilerde işaretçi erlerin

kullandığı dürbün; 0.1.1.2. den. Akıntı veya anaforun birleştiği yerde oluşan su burgacı; 0.1.1.3.

Doğramacılık ve yapıcılıkta çerçeve içine geçirilen tahta veya taş levha; 0.1.1.4. Küreğin yassı iç

bölümü; 0.1.1.5. (atlarda) Diz kapağı; 0.1.1.6. argo. İyi durumda, yolunda. İşimiz ayna. 0.1.1.7.

(Karagöz oyununda) Perde; 0.1.2.1. Pәncәrә, pәncәrә şüşәsi 0.1.2.2. ◊ Aynası açıq (dan.) 1)

Özünü bir qәdәr yaxşı hiss edәn xәstә haqqında; 2) Xoşrәftar, mehriban, üzügülәr adam

haqqında. Aynası açılmaq – 1) Ağır xәstәlikdәn ayılmaq, әhvalı yaxşılaşmaq; 2) Kefi açılmaq,

ürәyi açılmaq.

132. Aynalı s. ve is. Aynalı 0. Aynası olan//aynası, güzgüsü vә ya şüşәsi olan; 0.1.1.

argo. Parlak yüzlü, yakışıklı güzel; 0.1.2. Pәncәrәli, pәncәrәsi olan; 0.2.2. (esk.) Patronu üstdәn

qoyulan tәklülә tüfәng (bәzәn “aynalı tüfәng” şәklindә işlәdilir).

133. Aynacı is. ve s. aynacı 0. Ayna yapan veya satan kimse//şüşәsalan, aynasalan,

aynasaz; 0.1.1. mec. Hileci, işine hile karıştıran; 0.1.2. (esk.) Keçmişdә zadәgan ailәlәrinndә

xanım geyinәrkәn onun qabağında ayna tutan xidmәtçi.

134. Ayran is. Ayran 0. Süt veya yoğurt yayıkta çalkalanarak yağı alındıktan sonra

kalan sulu bölüm//yağı alınıb su qarışdırılmış qatıq; 0. Yoğurdu sulandırarak yapılan

içecek//qatıqdan su qatılaraq hazırlanan ayran; 0.1.1. ◊ Ayranı kabarmak 1) öfkelenmek,

coşmak//hirslәnmәk; 2) Aşırı bir cinsel arzu duymak//şәhvәtlәnmәk. Ayranı yok içmeye, atla

(veya tahtırevanla) gider sıçmaya.

135. Ayrım is. Ayrım 0. Ayrılma noktası//bir neçә yolun ayrıldığı vә ya bir yolun bir

neçә tәrәfә haçalandığı yer (adәtәn “yol” sözü ilә bәrabәr işlәnilir). Yol ayrımı//yol ayrıcı;

0.1.1.1. Ayırmak işi, tefrik; 0.1.1.2. Bir kimsenin veya nesnenin bir başkasıyla karıştırılmamasını

sağlayan ayrılık; benzer şeyleri birbirinden ayıran özellik; başkalık, fark; 0.1.1.3. Alt bölüm;

0.1.1.4. man; Cinsleri ve türleri birbirinden ayıran ana karakter, fark; 0.1.1.5. sin. Bir veya daha

çok sahne içinde geliştirip, olayın tamamlanmış bir parçasını veren film bölüğü; 0.1.1.6. ◊ Ayrım

426

yapmak//Ayrı-seçkilik etmәk; 0.2.2. Azәrbaycannın Gәncә, Gәdәbәy vә başqa rayonlarının

dağlıq yerlәrindә yaşayan azәrbaycanlıların adı vә onlara mәnsub adam.

136. Ayva is. Heyva 0. Gülgillerden, çiçekleri iri ve pembe, yapraklarının altı tüylü,

orta yükseklikte bir ağaç ve bu ağacın meyvesi//sarı rәngli, turşmәzә, üstü tüklü, xırda çәyirdәkli

meyvә (Cydonia vulgaris); 0.1.1. ◊ Ayva göbekli göbeği çukur olan (kimse); Ayvayı yemek

argo. kötü duruma düşmek, işi pozulmak.

137. Azap is. Ar. әzab 0. (Müslümanlıkta) Dünyada günah işlemiş olanlara ahrette

verilecek ceza//әziyyәt, üzüntü, işgәncә; 0.2.1.1. (Anadolunun birçok bölgesinde) çiftlik uşağı;

0.2.1.2. tar. Anadolu beyliklerinde donanmadaki görevlerde kullanılan asker.

138. Azat is. ve s. Far. Azad 0. Serbest bırakma//azadlıqdan istifadә edәn, başqasından

asılı olmayan, sәrbәst; 0. Serbest bırakılmış olan//mane- әsiz, әngәlsiz, sәrbәst, heç bir şeylә

mәhdud edilmәyәn; 0. □ Azad etmek//azad etmәk; Azad olmaq//özgür olmaq; 0.1.1. esk.

Okullarda paydos; 0.2.2. (bot.)Cәnubda bitәn bәrk oduncaqlı ağac növü.

139. Azgın s. ağzın 0. Azmış olan//azmız, yolunu itirmiş; 0.1.1.1. (ten için) Çabuk

iltihaplanan, yarası hemen kapanmayan; 0.1.1.2. (Çocuk için) Çok yaramaz; 0.1.1.3. Cinsel

istekleri aşırı olan; 0.1.2.1. mec. Qudurmuş, vәhşi, yurtıcı, amansız, önü alınmaz, sәrt, şiddәtli;

0.1.2.2. Pozğun, namussuz.

140. Azgınlaşmak (nsz.) azğınlaşmak0. Ağzın duruma gelmek//qudurmaq, yolundan

çıxmaq, öz hәrәkәtlәrindә heç bir hәdd-hüdud bilmәmәk, vәhşilәşmәk; 0.1.1. Cinsel istekleri

aşırılaşmak.

141. Azı is. ve zf. Azı 0. Köpek dişlerinden sonra içeriye doğru, alt ve üst çenenin iki

yanında beşer tane bulunan ve yiyecekleri öğütmeye yarayan dişlerin ortak adı, azı dişi, öğütücü

diş; 0.1.1. hlk. Öküz arabalarında ön ve arka yastıkları dingile bağlayan ağaç çivi; 0.1.2. Әn az,

әn cüzi; minimum. Bu şeyi almaq üçün azı 5 manat lazımdır.

142. Azıcık s. ve zf. Azacıq 0. Çox az, biraz// çox az, çox az miqdarda; 0.1.1. (süre ve

miktar için) Az olarak, biraz. ◊ Azıcık aşım kaygısız başım//Azacıq aşım ağrımaz başım;

0.1.2. ◊ Azacıq aşın duzu deyil.

143. Aziz s. ve is. әziz 0. Sevgide üstün tutulan, muazzez//sevimli, istәkli, ürәyә yaxın;

0.1.1. Ermiş, eren; 0.1.2.1. Әn çox istәnilәn, әn çox tәlәb olunan, әn çox sevilәn. □ Әziz olmaq –

az tapıldığı, çәtin әlә düşdüyü üçün çox qiymәtli, hörmәtli olmaq, müqәddәs bir şey kimi

427

baxılmaq; 0.1.2.2. Әzizim şәklindә- Nәvazişlә müraciәt. Әzizim, gәl gedәk. ◊ Әziz başın üçün –

birini inandırmaq üçün and mәqamında işlәdilir.

144. Azmak (nsz.) azmaq 0. Taşkınlıkta ileri gitmek, kötülüğünü artırmak//coşmaq,

qudurmaq, hәddini aşmaq, şiddәt göstәrmәk; 0.1.1.1. (deniz, ırmak vb. için) Kabarmak, taşmak:

Deniz azdı; 0.1.1.2. (yara, hastalık vb. için) Etkili, tehlikeli duruma gelmek; 0.1.1.3. Cinsel

duyguları artırmak; 0.1.1.4. (Camaşır) Artık ağartılmaz duruma gelmek; 0.1.1.4. (hayvanlar için)

İki ayrı ırktan doğmak: Katır atla eşekten azmış bir hayvandı; 0.2.1.1. hlk. Küçük su birikintisi;

0.2.1.2. Bataklık.” (Musaoğlu 2010:163-184).

3.4. TӘCRÜBӘ-ӘLAVӘ

Azәrbaycan türkcәsi-Türkiyә türkcәsi qısa feil lüğәti

Lüğәtdә “Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti”ndәn (Bakı, 1964, I cild; Bakı, 1980, II cild;

Bakı, 1983, III cild; Bakı 1987, IV cild) alınan 600-dәn çox feil sıralanmışdır. Mәstәr şәkillәrindә

yazılan hәmin feillәrin Türkiyә türkcәsindәki qarşılıqları, qarşılığı olmayanların isә açıqlamaları

verilmişdir. Azәrbaycan Türkcәsindәn kök vә bәzi sözdüzәldici şәkilçilәrdәn düzәlәn gövdә vә

Türkiyә türkcәsindә qarşılığı olmayan söz morfemlәr seçilmişdir:

1. Azәrbaycan türkcәsindәki kök feillәr. Mәsәlәn: almaq (almak); acmaq (acıkmak);

qırxmaq (saçını kestirmek; tıraş olmak, tıraş etmek) vә s.

2. Azәrbaycan türkcәsindә yalnız etimologiyası baxımından әsas vә kömәkçi mofemlәrә

ayrıla bilәn bәzi feillәr. Mәsәlәn: bacarmaq (becermek; yapmak); bәlәmәk (belemek);

yuxalmaq (hafifleşmek, yumuşamak) vә s.

3. -ır, -ir, -ur, -ür formadüzәldici şәkilçi ilә düzәlәn feillәr. Mәsәlәn: bişirmәk

(pişirmek); qayırmaq (imal etmek, hazırlamak); yetirmәk (iletmek); keçirmәk (geçirmek);

süpürmәk (süpürmek) vә s.

4. Azәrbaycan Türkcәsindә işlәnilәn, ancaq Türkiyә Türkcәsindә qarşılığı olmayan vә

ya fәrqli mәnalar ifadә edәn feillәr. Mәsәlәn: büdrәmәk (sendelemek); qayıtmaq (gittiği yerden

geri dönmek); qalamaq (istiflemek); düşmәk (inmek); kürümәk (temizlemek); oğurlamaq

(çalmak); sayrışmak (titreşmek) vә s.

428

“A

acımaq - acımak

acmaq - acıkmak

açmaq - açmak

axmaq - akmak

axsamaq - aksamak

axtarmaq - aramak

almaq - almak

anmaq - anmak

aramaq - aramak

arıtmaq - arıtmak

artmaq - artmak

asmaq - asmak

aşınmaq - aşınmak

aşırmaq - aşırmak

aşmaq - aşmak

atmaq - atmak

B

bacarmaq - becermek; yapmak

bağırmaq - bağırmak

baxmaq - bakmak

barınmaq - barınmak

barışmaq - barışmak

basmaq - basmak

batmaq - batmak

bayılmaq - bayılmak

bәrkimәk - sertleşmek (berkimek)

bәslәmәk - beslemek

bıqmaq - bıkmak

biçmәk - biçmek

bilmәk - bilmek

bişirmәk - pişirmek

bişmәk - pişmek

bitirmәk - bitirmek

bitmәk - bitmek

boğmaq - boğmak

boşamaq - boşamak

boyamaq - boyamak

bölmәk - bölmek

böyümәk - büyümek

böyürmәk - anırmak

böyütmәk - büyütmek

budamaq - budamak

bulamaq - bulamak

bulaşmaq - bulaşmak

buraxmaq - bırakmak

burmaq - burmak

buyurmaq - buyurmak

büdrәmәk - sendelemek

bükmәk - bükmek

büzmәk - büzmek

C

calamaq - iki agacı birbirine bağlayarak

yeni bir ağaç yetiştirmek; bağlamak;

karıştırmak

cırmaq - yırtmak

429

cırnamaq - herhangi bir şakaya

dayanamayarak alınganlık etmek; çabuk

gücenmek; kırılmak

cızmaq - çizmek

coşmaq - coşmak

cummaq - hızlı koşmak; hızlı gitmek;

dalmak

cücermek - yetişmek; üremek; büyümek

Ç

çağırmaq - çağırmak

çaxmaq - kurşunlamak; çakmak

çaxnaşmaq - herhangi bir düzenin

bozulması; kargaşa; birbirine girmek.

çalmaq - müzik aletinde herhangi bir şeyi,

bir müzik parçasını ifade etmek; vurmak

(kapıyı); sokmak; çalmak; karıştırarak pişir-

mek vs.

çapmaq - parçalamak; koşturmak; çapmak

vs.

çarpmaq - çarpmak

çaşmaq - şaşa kalmak; şaşırmak

çatmaq - ulaşmak; varmak; birleşmek; idrak

etmek vs.

çeçәmәk - nefes yoluna bir şeyin düşmesi

sonucunda boğulmak

çevirmәk - çevirmek

çevrikmәk - çevrilmek

çeynәmәk - çiğnemek

çәkmәk - çekmek

çәmkirmәk - çemkirmek

çәrtmәk - bıçakla veya başka bir aletle

yarayı kesmek; yonmak; bilemek vs.

çığırmaq - bağırmak; çığırmak

çıxmaq - çıkmak

çımxırmaq - çemkirmek

çırmamaq - dürmek; pantalonun paçasını

veya ceketin kollarını

çırpmaq - çırpmak

çilәmәk - çilemek

çimçişmәk - iğrenmek; ikrah etmek

çimmәk - yıkanmak; banyo yapmak

çiyrәnmәk - ikrah etmek; iğrenmek

çovumaq - ileri geri gitmek

çökmәk - çökmek

çönmәk - dönmek

çürümәk - çürümek

D

dadmaq - tatmak

dağılmaq - dağılmak

dalamaq - dalamak

dalaşmaq - dalaşmak

dalmaq - dalmak

dammaq - damlamak

danışmaq - konuşmak

danmaq - danmak

daramaq - taramak

darıxmaq - canı sıkılmak

darımaq - yırtmak; konuşmak (dedikodu

yapmak)

430

darışmaq - bir şeyin üzerine konmak

dartmaq - çekmek

daşımaq - taşımak

daşmaq - taşmak

davranmaq - davranmak

dayamaq - dayamak

demәk - demek, söylemek

deşmәk - delmek

devirmәk - devirmek

dәbәrmәk - kıpırdamak

dәlmәk - delmek

dәyişmәk - değişmek

dәymәk - tokunmak

didmәk - parçalara ayırmak, bölmek

dikmәk - dikmek

dinmәk - konuşmak, söylemek

dirәmәk - dayamak, dikkatle bakmak

doğramaq - doğramak

doğurmaq - doğurmak

dolamaq - dolamak; dalga geçmek

dolmaq - dolmak

donatmaq - süslemek

donmaq - donmak

doymaq - doymak

döndәrmәk - çevirmek

dönmәk - dönmek

döşәmәk - döşemek

döymәk - dövmek

döyükmәk - şaşırmak

dözmәk - dayanmak

durğuzmaq - yerinden kaldırmak

durmaq - durmak

duruxmaq - şaşırmak, düşünmek

duymaq - duymak

duyuxmaq - anlamak, duymak

dürtmәk - dürtmek

düşmәk - inmek

düşürmәk - düşürmek

düymәk - bağlamak; bağlanmak

düzmәk - düzmek

düzәnmәk (bәzәnib-düzәnmәk) - süslenmek

E

elәmәk - yapmak

enmәk - inmek

erişmәk - ermek, erişmek

eşitmәk - duymak

eşmәk - kazımak

etmәk - yapmak

eymәnmәk - korkmak

eynimәk - iyileşmek

Ә

әkmәk - ekmek (bir bitkiyi)

әlәmәk - elemek

әmmәk - emmek

әndәrmәk - sıvı bir şeyi veya suyu

boşaltmak, dökmek

әprimәk - eprimek

әrimәk - erimek

431

әrinmәk - tembellik etmek

әritmәk - eritmek

әskilmәk - azalmak

әskimәk - eskimek

әsmәk - esmek

әsnәmәk - esnemek

әsrimәk - kızmak

әymәk - yamultmak

әzmәk - ezmek

F

fınxırmaq - sümkürmek

G

gecikmәk - gecikmek; geç kalmak

getmәk - gitmek

geymәk - giymek

gәbәrmәk - gebermek

gәlmәk - gelmek

gәmirmәk - kemirmek

gәnәşmәk - birisine sormak; istişare etmek

gәrmәk - germek

gәrnәşmәk - gerinmek

gәtirmәk - getirmek

gәvәlәmәk - gevelemek; bir şeyi istemeden,

gönülsüz yemek

gәyirmәk - geğirmek

gәzmәk - gezmek

gicәlmәk - başı dönmek

gicikmәk - aptallaşmak

gicişmәk - kaşınmak

girlәmәk - pusu kurmak; fırsat beklemek;

tâkip etmek

girlәnmәk - gezip dolanmak; idare etmek

girmәk - girmek

giyişmәk - kaşınmak

gizildәmәk - sızıldamak; sızlamak; incinmek

gizlәmәk - saklamak

gizlәnmәk - saklanmak

gödәlmәk - kısalmak

gömmәk - gömmek

göndәrmәk - göndermek

görmәk - görmek

göstәrmәk - göstermek

götürmәk - götürmek

gövşәmәk - geviş getirmek (hayvanlar)

göyәrmәk - mavileşmek; bitmek,

yeşillenmek

göynәmәk - sızlamak; kaşınmak

gözәmәk - dikmek, yamamak

gücәnmәk - güç sarfetmek, çok çalışmak

güdmәk - gütmek

gülmәk - gülmek

gülәşmәk - güreşmek

güvәnmәk - güvenmek

H

hayxırmaq - balgam çıkarmak

hayqırmaq - haykırmak

432

hәrlәmәk - dolamak

hәvәsimәk - heveslenmek; ilgilenmek; bir

şeyi istemek, ilgi göstermek

hıçqırmaq - hıçkırmak

hırıldamaq - boşuna gülmek; hırıldamak

hopmaq - sorulmak

hoppanmaq - zıplamak

hovxurmaq - ellerini ağzına tutarak nefesi

ile ısıtmak

hörmәk - örmek

hövkәlәmәk - ovmak

hürmәk - havlamak

X

xısıldamaq - fısıldamak

İ

içmәk - içmek

ilinmәk - biraz ısınmak

imrәnmәk - imrenmek

inanmaq - inanmak

incimәk - incinmek; kırılmak

inildәmәk - sızlanmak; inlemek

irişmәk - erişmek; boşuna gülmek

irkilmәk - irkilmek

irmәk - erişmek

isinmәk - ısınmak

isitmәk - ısıtmak

islanmaq - ıslanmak

islatmaq - ıslatmak

ismarlamaq - ısmarlamak

istәmәk - istemek

işarmaq - hafifçe ışıklanmak

işıldamaq - hafifçe ışıklanmak

itәlәmәk - itmek

itilmәk - çıkıp gitmek

itirmәk - kayıp etmek

itmәk - kaybolmak

iyrәnmәk – iğrenmek

K

karıxmaq - şaşmak

kecinmәk - süslenmek

keçirmәk - geçirmek

keçmәk - geçmek

keyimәk - uyuşmak

kәhildәmәk - zorlukla soluklamak, nefes

almak

kәhrimәk - ihtiyarlamak, yıpranmak,

yaşlanmak

kәkәmәk - kekelemek

kәrtmәk - kertmek

kәsmәk - kesmek

kırıxmaq - şaşmak; şaşırmak

kiçilmәk - küçülmek

kirimәk - susmak

kişnәmәk - kişnemek

korşalmaq - kütleşmek

koruxmaq - sağalmak, iyileşmek

433

köçmәk - göçmek

köçürmәk - göçürmek

köhnәlmәk - yıpranmak, eskimek

kökәlmәk - kilo almak

köpmәk - şişmek, içi havayla dolmak

köpürmәk - köpürmek

kövrәlmәk - duygulanmak

kövәşimәk - biraz şişmek

közәrmәk - alevsiz yanmak, yavaş yavaş

yanmak

kükrәmәk - kükremek

kürümәk - bir şeyle (aletle) temizlemek;

atmak

küsmәk - küsmek

küsәnmәk - küsmek, incinmek

Q

qacımaq - eğrilmek

qaçırmaq - kaçırmak

qaçmaq - koşmak; sakınmak

qaxmaq - bir şeyi bütün gücüyle yere

vurmak

qaxsımaq - eskiyerek kokuşmak, acı olmak

qalamaq - istiflemek

qalxmaq - kalkmak

qalmaq - kalmak

qanamaq - kanamak

qanıqmaq - alışmak; avlanmağa alışmak

(hayvanlar söz konusudur)

qanmaq - anlamak

qanrılmaq - geriye çevrilmek; geriye

dönmek

qapamaq - kapamak

qapmaq - kapmak

qarğamaq, qarğımaq – kargımak

qarıxmaq - şaşırmak, şaşmak

qarımaq - ihtiyarlaşmak; yıpranmak

qarışmaq - karışmak

qarpışmaq - kapışmak

qarpmaq - kapmak

qarsmaq - hafifçe yakmak

qartımaq - yıpranmak; ihtiyarlamak

qaşımaq - kaşımak

qatılmaq - katılmak

qatmaq - katmak

qavramaq - kavramak

qayırmaq - imal etmek; hazırlamak

qayıtmaq - gittiği yerden geri dönmek

qaynamaq - kaynamak

qaytarmaq - kaytarmak

qazımaq - kazımak

qazmaq - kazmak

qıcamaq - sinirinden, nefretinden veya

başka nedene göre dişlerini birbirine sıkmak

qıcqırmaq - ekşimek

qılmaq - kılmak

qımışmaq - gülümsemek; hafifçe gülmek

qınamaq - kınamak

qıncanmaq - naz etmek

434

qırxmaq - saçını kestirmek; tıraş olmak,

tıraş etmek

qırmaq - kırmak

qırpınmaq - açılıp yumulmak; kımıldanmak

qırpmaq - kırpmak

qırtmaq - biraz kesmek; kesinti yapmak

qısqanmaq - kıskanmak

qısqınmaq - utanmak, sıkılmak

qısmaq - kısmak

qısnamaq - ısrar ederek (ısrarla) bir şeyi

istemek; baskı yapmak

qışqırmaq - bağırmak

qıvrılmaq - kıvrılmak

qıymaq - kıymak

qızmaq - kızmak

qocalmaq - ihtiyarlanmak, yıpranmak

qoxumaq - kokuşmak

qondarmaq - uydurmak

qonmaq - konmak

qonuşmaq - konuşmak

qopmaq - kopmak

qorxmaq - korkmak

qorumaq - korumak

qoşmaq - bağlamak; koşmak

qovmaq - kovmak

qoymaq - koymak

qucmaq - kucaklamak

qudurmaq - kudurmak

qurcuxmaq - kurcalanmak

qurmaq - kurmak

qurşamaq - beline kılıç bağlamak

qurtarmaq - kurtarmak

qurtulmaq - kurtulmak

qurumaq - kurumak

qusmaq - kusmak

quylanmaq - batmak

L

lәlimәk - yalvarmak

lәngimәk - gecikmek; geç kalmak

M

mızıldamaq - mırıldamak

minmәk - binmek

muşqurmaq - binek ve diğer hayvanları

harekete getirmek, köpek vs. hayvanları

çağırmak için çıkarılan ses

mәlәmәk - melemek

mәzdәmәk - herhangi bir teklif

beklemeksizin çabuk bir şekilde yemek

N

nәrildәmәk - bağırmak

nıqqıldamaq - hastalıktan, ağrıdan inlemek,

sızlanmak veya şikayetlenmek

nırçıldamaq - “yok” demek anlamında ses

çıkarma

nırıldamaq - bağırmak

435

nәmçimәk - yaş olmak, rutubetlenmek,

nemlenmek

O

oğurlamaq - çalmak

oxşamaq - sevmek

oxumaq - okumak

olmaq - olmak

otarmaq - otarmak, otlatmak

oturmaq - oturmak

ovxalamaq - ovmak

ovmaq - ovmak

ovunmaq - sakinleşmek

ovuşdurmaq - ovuşturmak

ovutmaq - sakinleştirmek

oyanmaq - uyanmak

oyatmaq - uyatmak

oymaq - delmek

oynamaq - oynamak

Ö

öcәşmәk - sürtüşmek; tartışmak; rahatsız

etmek

ödәmәk - ödemek

ölçmәk - ölçmek

ölәzimәk - ateşi hafiflemek; yavaş yavaş

yanmak

ölmәk - ölmek

öpmәk - öpmek

örtmәk - örtmek

öskürmәk - öksürmek

ötmәk - geçmek, geçip gitmek; ötmek

ötürmәk - uğurlamak; göndermek; vermek

övkәlәmәk - ovmak

öymәk - övmek

öyrәnmәk - öğrenmek

öyrәşmәk - alışmak

öyrәtmәk - öğretmek

öyünmәk - övünmek

P

parlamaq - parlamak

pıçıldamaq - fısıldamak

pilәmәk - üfürmek; üflemek

pisikmәk - korkmak; ürkmek

pozmaq - silmek

pörtmәk - kızarmak

pusmaq - pusu kurmak

püskürmәk - püskürmek

S

saçmaq - saçmak

sadalamaq - adları, eşyaları herhangi bir

şeyi birer-birer saymak

sağalmaq - hastalıktan kurtulmak; sağlığına

kavuşmak

sağmaq - sağmak

436

saxlamaq - durdurmak; saklamak; sahip

olmak vs.

saqınmaq - sakınmak

salmaq - salmak; koyuvermek; bırakmak;

inşa etmek vs.

sanamaq - saymak

sancmaq - sokmak

sanmaq - sanmak

sapmaq - sapmak

saralmaq - sararmak

sarılmaq - sarılmak

sarımaq - sarmak, çevrelemek

sarmaq - sarmak; yayılmak; kaplamak;

etkilemek

sarmaşmaq - sarmaşmak

sarpmaq - sapmak

sarsılmaq - sarsılmak

sarsımaq - sarsılmak

sarsıtmaq - sarsmak

sataşmaq - taciz etmek; rahatsız etmek

satmaq - satmak

savaşmaq - savaşmak

sayxaşmaq - sakinleşmek

saymaq - saymak

sayrışmaq - titreşmek; karışmak

seçmәk - seçmek

sevmәk - sevmek

seyrәlmәk - seyrelmek

sezmәk - sezmek

sәkmәk - sekmek

sәndәlәmәk - sendelemek

sәpmәk - toprağa tohum atmak; ekmek

sәrimәk - sarmak

sәrmәk - sermek

sәyirtmәk - çapmak (atı)

sәyrimәk - sinirden, öfkeden yüz kasları

titremek

sıçramaq - sıçramak

sığınmaq - sığınmak

sığışmaq - sığmak

sığmaq - sığmak

sıxmaq - sıkmak

sınamaq - denemek

sınıxmaq - zayıflamak; üzülmek; kilo

vermek

sınmaq - sınmak; kırılmak

sırımaq - sırımak

sırınmaq - sırınmak

sızmaq - sızmak

silkәmәk - silkmek

silkinmәk - silkinmek

silmәk - silmek

sinmәk - sinmek

sinsimәk - sinsileşmek

sivişmәk - kimseye belli etmeksizin, gizli

olarak çıkıp gitmek; ayrılmak, sıvışmak

siyirmәk - soymak; temizlemek; kınından

çıkarmak

soxmaq - sokmak

solmaq - solmak

soluxmaq - solmak

sormaq - sormak; emmek

437

soruşmaq - sormak

sovurmaq - savurmak

sovuşmaq - savuşmak

soymaq - soymak

soyumaq - soğumak

sökmәk - sökmek

sönmәk - sönmek

söykәmәk - dayamak

söylәmәk - söylemek

söymәk - sövmek; küfür etmek

sulamaq - sulamak

susamaq - susamak

susmaq - susmak

suvamaq - malalamak

suvarmaq - suvarmak

sülәnmәk - her zaman yemek aramak; yemek

hakkında düşünmek

sümsürmәk - dilenmek; her zaman yemek

aramak

sümürmәk - emmek; sorumak

süpürmәk - süpürmek

sürmәk - kullanmak (arabayı); sürmek

sürtmәk - sürtmek

sürümәk - sürümek

sürüşmәk - kaymak

süzmәk - süzmek

Ş

şaşmaq - şaşırmak

şaxımaq - etkilenmek (güneşten); vurmak

şığımaq - çok hızlı bir biçimde hedefe doğru

saldırmak; çakmak

şişirmәk - şişirmek

şişmәk - şişmek

şitәnmәk - şımarıklık etmek; şımarmak

şötdәmәk - acele olarak dikmek

şütümәk - hızlı koşmak; hızlı gitmek

T

taxmaq - takmak

talamaq - talan etmek; yağmalamak

tanımaq - tanımak

tapdamaq - ayaklamak

tapmaq - bulmak

taytımaq - aksamak; topallamak

tәlәsmәk - acele etmek

tәngimәk - bıkmak; canı sıkılmak

tәntimәk - acele etmek; canı sıkılmak

tәpçimәk - kumaşı üst üste dikmek

tәpimәk - kurumak

tәpinmәk - korkutmak; fırçalamak; tehdit

etmek

tәpmәk - tepmek; saldırmak

tәrgitmәk (siqareti tәrgitmәk) - herhangi

kötü bir alışkanlığı bırakmak, sigarayı

bırakmak)

tәrpәnmәk - kımıldamak; kımıldanmak

tәrpәşmәk - kımıldamak

tәrpәtmәk - kımıldatmak

tıxamaq - tıkamak

438

tıxanmaq - tıkanmak

tıncıxmaq - nefesi daralmak; nefesi

kesilmek

tırıldamaq - motorun çalışması veya

çalışmaya başlaması

tısıldamaq - fazla yemekten sonra zorlukla

nefes almak

tikmәk - kurmak; inşa etmek; tikmek vs.

titrәmәk - titremek

toxtamaq - sakinleşmek; dayanmak

toxumaq - dokumak

toxunmaq - dokunmak; hafifçe değmek;

değinmek vs.

toqquşmaq - tokuşmak; çarpışmak

tökmәk - dökmek

törәmәk - üremek; doğmak; ortaya çıkmak

vs.

tövşümәk - nefesi daralmak

tullamaq - atmak

turşumaq - ekşimek

tutaşmaq - kavga etmek; savaşmak

tutmaq - tutmak

tutuşmaq - kavga etmek

tükәnmәk - tükenmek

tülәmәk - belli zamanlarda hayvan veya

kuşların tüyünün dökülmesi; tüyünü dökmesi

tüpürmәk - tükürmek

tütmәk - yanmak

U

ucalmaq - yücelmek

uçmaq - uçmak

uçurmaq - uçurmak

udmaq - yutmak; zorla almak; tahammül etmek;

yenmek; kazanmak vs.

uduzmaq - yenilmek

ufuldamaq - inlemek

uğramaq - uğramak

uğraşmaq - uğraşmak

uğratmaq - uğratmak

uğunmaq - gülmekten kırılmak

ulamaq - ulumak

ummaq - ummak

umsunmaq - hevesi kursağında kalmak

unutmaq - unutmak

usanmaq - usanmak

utanmaq - utanmak

uydurmaq - uydurmak

uymaq - uymak

uyumaq - uyumak

uyuşmaq - uyuşmak

uzanmaq - uzanmak

uzaşmaq - uzaklaşmak

uzatmaq - uzatmak

uzlaşmaq - uzlaşmak

Ü

üfürmәk - üfürmek, üflemek

ürkmәk - ürkmek

ürpәrmәk - ürpermek

439

üşümәk - üşümek

ütmәk - ütmek

üyüşmәk - uyuşmak; soğuk, basınç vb.

yüzünden vücudun bir yerinde duygu ve

hareketin geçici olarak azalması

üyütmәk - öğütmek

üzmәk - yüzmek

V

varmaq - varmak

vazımaq - kaçmak

vermәk - vermek

vurmaq - vurmak

Y

yağmaq - yağmak

yaxarmaq (yalvarıb-yaxarmaq)- yalvarmak

yaxmaq - sürmek

yalamaq - yalamak

yalmanmaq - yaltaklanmak

yalvarmaq - yalvarmak

yamamaq - yamamak

yanaşmaq - yaklaşmak

yanmaq - yanmak

yapışmaq - yapışmak

yapmaq - yapmak

yaramaq - yaramak

yaranmaq - oluşmak; yaltaklanmak,

yalakalık etmek

yaraşmaq - yakışmak

yarımaq - gerek olmak, faydalı olmak

yarınmaq - yaltaklık etmek

yarmaq - yarmak

yaşamaq - yaşamak

yaşırmaq - gizlemek

yaşmanmaq - yaşmaklanmak

yatıxmaq - çökmek

yatırmaq - uyutmak

yatmaq - yatmak; uyumak

yayxanmaq - yayılarak oturmak veya

uzanmak

yayxınmaq - kaçınmak

yaymaq - yaymak

yazmaq - yazmak

yedirmәk - yedirmek

yekәlmәk - büyümek

yeltәnmәk - çalışmak; heves göstermek,

yeltenmek

yenmәk - yenmek

yerimәk - yürümek

yetirmәk - iletmek

yetişmәk - ulaşmak, varmak

yetmәk - ulaşmak

yığılmaq - yığılmak

yığmaq - yığmak

yıxmaq - yıkmak

yıpranmaq - yıpranmak

yırtmaq - yırtmak

yoğrulmaq - yoğrulmak

yoğurmaq - yoğurmak

440

yoxalmaq - yokolmak

yolmaq - yolmak

yoluxmaq - ziyaret etmek

yonmaq - yontmak

yormaq - yormak

yortmaq - boşuna dolaşmak; yürümek

yovuşmaq - uymak

yozmaq - yorumlamak

yönәlmәk - yönelmek

yubanmaq - geç kalmak, gecikmek

yubatmaq - geciktirmek

yuxalmak - hafifleşmek; yumuşamak

yumaq - yumak; yıkamak

yummaq - yummak; kapatmak

yumşalmaq - yumuşamak

yüyürmәk - koşmak

Z

zarımaq – inlemek

zәvzәmәk - çok konuşmak; fazla konuşmak”

(Musaoğlu 2002:219-229

441