KAZAN TATARLARINDA K ADLARI

KAZAN TATARLARINDA K ADLARI

Blent GL*

zet: Bu almada Kazan Tatarlarnn kii adlan yap ve anlam bakmndan Kazan Tatarlar sosyo-kltrel balamnda ncelenmekte ve tasnif edilmektedir.Anahtar kelimeler: Kazan Tatarcasnda kii adlar, Tatarca, Kazan Tatarlar, simbilim, TataristanSummary: This essay deals with personal names in the Kazan Tatar dialect of Turkish, a classifcation is made by considering the personal names structural aspects and socio-cultural speciflc meanings in the cultural context of Kazan TatarsKeywords: Personal names in the Kazan Tatarish, Tatarish, Kazan Tatars, Onomastics, Tataristan.

1. GR

1.1. Tatarlar ve Tataristan

Tatar ad, Ruslar ve baz batl aratrmaclar tarafndan A sya daki btn Trkleri adlandrmak zere kullanlmtr. Tatarlar ise karlatklar hristiyanlatrma propogandasna kar tepki olarak 19. yzyla kadar kendilerini Mslman olarak adlandryorlard (Temir 1966: 418-422). Daha az olarak ise Kazanl, Bulgar(l), Tatar, Trk, Mier ve N ogay adlarn kullanmlardr (Ceylan 1998: 11). Bugn ise Tatar ad genellikle Tataristan ve Krm halk iin kullanlmaktadr. 11. yzyldan itibaren bu blgelere gelip yerleen Kpak-Kuman Trkleri, Bulgar Trkleri ile kararak bugnk Tatar Trklerini meydana getirmilerdir (Bkz. Taymas 1988: 16-17; zkan 1997: 144-145).

M ilt sralarndan itibaren V olga blgesine Bulgarlar ve baz Trk topluluklarnn geld ii kabul edilmektedir. Yerli halk olan Fin-Ugorlarla karan bu topluluk daha sonra M oollarn -Mool-Trk karm bir orduyla- bu yerleri istils sonucu M ool-K pak topluluklaryla kartlar. M ool mparatorluunun blnm esi sonucunda bu blgede Altnordu devleti kurulmutur. Ancak bu devlet

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Aratrma Grevlisi.

219

BLENT GL

bir M ool devleti deil, daha ok bir Trk devleti nitelii tamaktayd. nk devlet iindeki Trk unsurlar ounluu tekil etm ekteydi. 14. yzylda tam bir Trk devleti hline gelen Altmordu devleti, 15. yzyln balarnda kk hanlklara blnm eye balamtr. 1437de U lug M uhammed Han, Kazan Hanln kurmutur. Daha sonra bu hanlk 1552de Ruslarn hkim iyeti altna girmitir.

Rusya Federasyonuna bal bir cumhuriyet olarak 1990 ylnda kurulan ve Orta V olga blgesinde yer alan Tataristan, 68 .000 kilometrekare yzlm ne sahip bir cumhuriyettir. Tataristan, kuzeyde Mari ve Udmurt, douda Bakurdistan ve batda uvaistan ile snrdr. 1989 itibariyle Tataristanda 3 .641 .742 kii yaamaktadr. Bu nfusun 1 .765 .404n Tatarlar, 1 .575 .357sini Ruslar, 134.221 ini uvalar, 19 .106sn Bakurtlar ve geri kalann eitli etnik gruplar oluturmaktadr.

1.2. Ses Farkllklar

Tatarcada Trkiye Trkesine gre baz farkllklar vardr. Arapadan alnma adlardaki ayn sesi, Tatarcada ^olm utur: raJi> gali gibi. Tatarcadaki t) sesi, Anadolu azlarnda grlen nazal /jdir. Yaz evrim inde kullanm olduum uz dier iaretler ve aklamalar yledir:

ile gsterilen ak e, Trkiye Trkesindeki eden daha ak ve genisylenir.

sesi Trkiye Trkesindeki o dan daha dar ve ksadr; o-u- arasnda bir sesi gsterir (Ercilasun 1991: 1087).

sesi Trkiye Trkesindeki o den daha dar ve ksadr; --i arasnda bir sesi gsterir (Ercilasun 1991: 1087).

[ sesi Trkiye Trkesindeki /den daha ksa, biraz geni ( e ye benzer) sylenir. Bunun yannda Tatarcada normal /s e s i de vardr.

1.3. Kazan Tatarlarnda Kii Adlar1:

Kazan Tatarlarnn kii adlarnda eitli dillerin etkilerini grmek mmkndr. Bunda Tatarlarn geirm i olduklar kltrel evrelerin ve corafya ynnden de eitli kltrlerin bu yerlerde etkili olm asnn rol vardr. Bu adan baktm zda Tatar kii adlarn eitli gruplara ayrmak mmkndr. Sattarov, Kazan Tatar kii adlarn u gruplara ayrmaktadr (Sattarov 1981: 9-19):

1 ncelememizde kulladmz adlar Sattarovun Tatar Islmnar! Szllg, Tatarstan kitap niiriyat, Kazan, 1981 adl szlnden seilmitir.

220

KAZAN TATARLARINDA K ADLARI

a) U m um Altay Grubu: Bu grup Altay dilleri diye adlandrlan Trk, M ool, M anu-Tunguz dilleri iin ortak olan ve eskiden gelen kii adlarn ve birleik kii adlarn iine almaktadr.

b) Eski Trk Grup: Bu gruba bugnk Trk halklarnda ortak olarak kullanlan Trke kii adlar girmektedir.

c) Eski Tatar D ili Grubu: Genel Trk ve Tatar leksikolojisine uygun kii adlar grubudur. Bu gruba Bulgar-Tatar ve Kpak dnemlerinden beri kullanlan adlar girmektedir.

) Arap D ilinden Giren Adlar Grubu: Bulgar han A lm n 922 ylnda slm dinine girm esinden sonra dil-Kama Bulgarlar Arap kii adlarn kullanmaya balamlardr. Bu tarihten itibaren Kazan Tatarlarnda Arap kii adlarn grm ekteyiz.

d) Fars D ilinden Giren Adlar Grubu: Orta A sya, ran ve D ou halklar ile oluturulan etkileim sonucu Farsa adlar da kullanlmaya balanmtr. Sattarova gre 10. yzyldan itibaren Trke, Arapa ve Farsa adlar arasnda birleik adlar da oluturulm aya balanmtr. Kazan Tatarlarnda, ileride deineceim iz zere Trke-Arapa, Trke-Farsa vb. birleik adlar kullanlmaktadr.

e) Rus D ilinden ve Bat Avrupa Dillerinden Giren Adlar Grubu: A lbert, A lbina, V il, Klara, Land, Lena, Marat, M arsel, Rezeda, Renat vs. Bu gibi isimler Sattarova gre 1930-19 4 0 l yllardan sonra sk bir biim de kullanlmaya balanmtr (Sattarov 1981: 12).

f) 1917 Devriminden Sonra Tatar Kii Adlar Grubu: Sattarov, bu grubu kendi iinde de blm lere ayrmtr. Baz Arap ve Fars asll adlar ve birleik adlar Tatarlar tarafndan bu dnem de kullanlmaya balanmtr. Sattarova gre, Aygl, Ayzat, Ayzrk, Aynaz, k, Glnaz, Glk, Glat, Takn vb. adlar bu dnem de ounlukla kullanlmaya balanmtr. Sattarov, 10. asrdan balayarak slam dinine giren Bulgar-Tatarlarda kullanlmaya balayan adlar da bu gruba dahil etmektedir: Gadil, Gali, Galim, Gsman, Dilbr, Zbyd, Kamil, Krim, Mansur, Mdin, Mnir, Mnir\b. (Sattarov 1981:13). Rus dilinden ve Avrupa dillerinden giren adlarn da bu dnem de ounlukla kullanldn belirten Sattarov, bu adlar zel adlar ve devrim le ilgili nl kiilerin adlarndan ve devrim dncelerini anlatan szlerden ksaltlarak oluturulan adlar olarak iki gruba ayrmaktadr: A lm ir-A lmira, Anfsa, Ayda, A lbina, Damir-Damira, Davt, Diana, Flor-Flora, Floris, Lmar-Lmara ( Lenin-Marks), Lmira ( Lenin i mirovaya revulyutsiya), Lana, Lnar-Lnara ( Lenin armiys), Lniz-Lniza (Leninskiye zavt), Lnur- Lnura (Lenin uredil Revulyutsiy), Lnuza (Lenina U lyanova zavt), Lonara, Larisa, Liliy, Marat {Jean Paul Maratdan dolay), Marina, Marln-Marlna (Marks-Lenin), Mars, M arsel-Marsl, Rbrt, Rksana, Rm il-Rm ile, Rza,

221

BLENT GL

Rzalin-Rzalina, Rgina, Rm-Rma (Revulyutsiya mirovay), Rnas, Rnat- Rnata (Revulyutsiya, nayka i trud), Rvmir-Rvmira (Revulyutsiya mirovay), Rita, Sirna, Stlla, Svtlana, V il-V iln -V ilna ( Vladimir l i Leniri), V nra, Vilor- Vilora ( Vladimir t li Lenin organiztor revulyutsin), Zmfira, Zamfira, Zamira, Zarma vb. (Sattarov 1981:17-18).

2. YAPI BAKIMINDAN K ADLARI

2.1. Tek Szckten Oluan Kii Adlar:

Bunlar Trke ve eitli dillerden girm i olan adlardr: Abay (Abatay), Abaz (A bbas), Abdulla, A dil, A dil, A gaz, Ahir, A lm a, Altn, Anar-Anara, Arda (Arada), Arslan, Arzu, A siy, Asman, Atilla-Attila, Atsz, Avan, Aydar (Haydar), Aydn, Azam at, Azat, A zim , Azim , Bayram, Bahadir, Baky, Banu, Barn, Battal, Bazirgn-Bazarkn, Bibi, aatay, ngz, ura, Drvi, Dana, Dwlt, Dilara, Dilavr, Dilbr, Frid, Fridun, Frit, Fwzi-Fwziy, Faysal, Fahir, Fatih, Fatyma, Fazilt, Firdvvsi, Firds, Firgat, Firuz, Gl, Gry, Gwhr, Gabbas, Gabdulla, Gabit-Gabid, Gadl, Gali, Galim-Galim, Gam l/Gamliy (A m el), Gani-Ganiya, Gazanfar, Gazi, G aziz-G aziz, Gfran, Gmr, Gmr, Gsman, Han, Hazan, Krt-Kurt, Ktl, Ktlk, Kya, Kbra, Kk, K m , Kamas, Kadr, Kadriy, Kald, Kalm, Kamal, Kam il-Kam il, Kanak (kaym ak), Kaplan, Karay, Krim-Krim, Kazan, K l, Kunay, Lbib-Lbib, Haci, Hakim-Hakim, Lala, Halis, Lkman, M gammr, Mkrrm, Mkaddr, Mkadds, Mhmmt, Mhtrm, Mdin, Mhbb-Mhbb, Mlik, M nzil, Maksud, M alik-M alik, Mamat-Mmt, M amay (M uham med), Mansur, M izan, Mkatdr, M hlis-M hlis, Mrat, M stafa, Mzaffar, Mulla, Nbi, N cip-N cib, Nrkis, Nsrtdin, Nwruz, Nadid, Nadir, N ig m et, Nsrt, Nur, Pakiz, Rstm, Rcp, Rmzi, Rsl, Rat, Ryhan, Rahman, Ramazan, Riat, Ruslan (Arslan'm Rusalatrlm ekli), Sfr, Slim, Slvi, Srvr, Srvt, Swd, Saban, Sabir, Safa, Sami, Sat, Sitar, Sltan, hrt, kran, aban, adi, adiy, ahbaz, akir-akir, amil, irin, Tgrul, Tman, Trgn, Trsn, Tzak, Tlk, Tabib-Tabib, Tahir-Tahir, Talib, Tat), Tagatm, Tan, Tatl, Taym as, T ilm iz, Timr, Tufan, Tugan, Tukay, Tuktam, Turay, Turgay, Uraz, Vacip-V acib, Y sf, Yziky, Zbrct, Zbyd, Zlal- Zlal, Zhal, Zlayha, Zlmt, Zhr, Zahid-Zahid, Zki-Zkiy, Zynp, Zinnt, Zya.

2.2. BRLEK SZCKLERDEN OLUAN K ADLARI

Bu grup iki szckten oluan kii adlandr.

2.2.1. Trke+Trke Birleik Kii Adlar:

A cunbay, Agabay, Agahan, A gi-A g (ak+i), Akarslan, Akbars, Akba, Akbatr, Akbay, Akbuga, Akbulat, Akulpan, Akura, Akgry, Akkam ( ak+kam),

222

Akkl, Akkbk, Aktar), Aktagay, Aktimr, Aktugan, Akhan, Alparslan, Altar), Altbay, A ltnay, Altnbay, Altnbuga, Altmgry, A lt, Altugan, Arslanbk, Arslanbay, Atabk, Atabay, A ybk-A ybik-A ybk, Aybakt, Aybars, A yba, Aybik, Aybik, A ybuga, Aykn, Ayta, Aytim r, Aytirk, Aytugan, A ytugay, A yyldz, Bkyhan, Byrmbay, Balbik, Ballbay, Bars, Barsbay, Barsbuga, Barsbuga, Barshan, Bayarslan, Bayaslan, Baybars, Baybatr, Baybr, Baygry, Bayktl, B aykl, Baykukar, Bikbars, Bikbatr, Bikbuga, urabatr, urabay, urabulat, urahan, Grybk, Gryhan, Hanbk, Hanbik, Hanbird, Hanbulat, Hangry, tgzbay, glzbik, Kabanbk, Kabanbay, Kaldbay, Kaldbik, Kambulat, Kaplanbk, Kaplangry, Karaarslan, Karabars, Karabatr, Karabay, Karabird, Karabulat, Kara, Karaura, Karata, Karatimr, Karahan, Karlhan, Kazanbk, Kazanbay, Klarslan, K lbay, K zlbay, Kurta, Kurtay, Ktlbars, Ktlbay, Ktlbik, Ktlbird, Ktlbuga, Ktlgry, K tlgild, Ktlkazan, Ktlhan, Kkbay, Kbatr, K m ay, Knbay, Knbik, Knbird, Kntimr, Kntugan, Mirjlibay, M iglibik, Sagnbay, Sagnbik, Sarbk, Sarbala, Sarbuga, Trbatr, Trbay, Trsnbay, Trsnbik, Tzbay, Tlkbay, Tlkbird, Tagbatr, Tagbik