1

TT RR KK YY EE TT EE MM SS LL CC LL LL EE TT MM EE BB LL MM

NSAN DAVRANILARI VE KLK TPLER

LLSSAANNSS PPRROOGGRRAAMMII

SSUUNNAANN :: SSeerrddaall KKOOYYTT

SSUUNNUULLAANN:: MMUURRAATT AAYYAANN

STANBUL , TEMMUZ 2014

2

NDEKLER NDEKLER 02 EKLLER DZN 04 1. GR 05 2. KLK KAVRAMI VE KAPSAMI 06 3. KL BELRLEYEN FAKTRLER 07 4. KL OLUTURAN TEMEL FAKTRLER 09

4.1. Bedensel (fizyolojik-biyolojik) faktrler 09 4.2. Kltrel Faktrler 10 4.3. Aile Faktr 10 4.4. Sosyalleme Sreci (sosyal yap ve sosyal snf) 11 4.5. Durumsallk Faktr 11 4.6. Dier Faktrler 12

5. KLK KURAMLARI 12 5.1. Eysenckin Kiilik Kuram 12 5.2. Jullian B. Rotterin Kiilik kuram 12 5.3. Atkinson ve Mc. Clellandn kiilik kuram 12 5.4. Galton, Tyron, Gottesman, Newman, Freeman ve Holzingerin Kiilik kuramlar 13 5.5. Freudun kiilik tahlili 13 5.6. Eric Bernein kiilik kuram 13 5.7. Carl Jung ve Alfred Adlerin Kiilik Kuramlar 14 5.8. Karen Horneyin Kiilik Kuram 14

6. ALIMA YAAMI VE KLK ARASINDAK LK 14 6.1.yerinde Kiilik Tiplerini Anlamaya Niin htiyacmz Var 15 6.2.alma yaamnda kiilik tipleri 15 7. KLK TPLER 16

7.1.Be Byk Faktr Kuram (Big Five Factor) 17 7.1.1. Da dnklk 17 7.1.2. Duygusal istikrar 17 7.1.3. Uyumluluk 17 7.1.4. Sorumluluk 17 7.1.5. Aklk 17

7.2.A tipi ve B tipi kiilik 17 7.3.Littauer ve Littauerin Kiilik Tipleri 18

7.3.1. Popler optimistler, 18 7.3.2. Mkemmeliyeti melankolikler 19 7.3.3. Gl kolerikler 19 7.3.4. Barl soukkanllar 19

7.4.Eysenckin kiisel farkllk alanlar 19 7.5.alma Yaam Kiilik Tipleri 21

7.5.1. Etkileyici kiilik 21 7.5.2. Diplomatik kiilik 21 7.5.3. Sistematik kiilik 21 7.5.4. nsan odakl kiilik 22 7.5.5. Mkemmeliyeti kiilik 22

3

7.6.Enneagram Enstitsne gre kiilik tipleri 23 7.6.1. Reformcu kiilik (Rasyonel ve idealist) 23

7.6.2. Danman kiilik (efkatli ve cmert) 23 7.6.3. Baarc kiilik (Etkin ve hrsl) 24 7.6.4. Tasarmc kiilik (Bireysel ve duyarl) 24 7.6.5. Aratrc kiilik (Ketum ve entelektel) 24 7.6.6. Sorun zc kiilik (Korunakl ve stlenici) 24 7.6.7. Hevesli kiilik (Megul ve elenceyi seven) 25 7.6.8. Meydan okuyan kiilik (Lider ve kararl) 25 7.6.9. Uzlamac kiilik 25

7.7.Myers-Briggs Modeline Gre Kiilik Tipleri 26 7.7.1. Da Dnk/Duyumsal/Dnce Odakl/Yarglayc Kiilikli (Ynetici) 26

7.7.2. e Dnk/Sezgisel/His Odakl/Algsalc Olanlar(Mcadeleci, Avukat) 26 7.7.3. Da Dnk/Duyumsal/His Odakl/Algsalc (Heykeltra) 26 7.7.4. e Dnk/Sezgisel/Dnce Odakl/Yarglayc (Yeniliki/nc) 26 7.7.5. Da Dnk/Duyumsal/His Odakl/Yarglayc (Antrenr) 27 7.7.6. e Dnk/Sezgisel/Dnce Odakl/Algsalc Tip (Bilim nsan) 27 7.7.7. Da Dnk/Sezgisel/His Odakl/Algsalc Tip (Avukat) 27 7.7.8. e Dnk/Duyumsal/Dnce Odakl/Yarglayc Tip (Mdr) 27 7.7.9. Da Dnk/Duyumsal/Dnce Odakl/Algsalc Tip (Heykeltra) 27 7.7.10. e Dnk/Sezgisel/His Odakl/Yarglayc Tip (Yeniliki/ nc) 27 7.7.11. Da Dnk/Sezgisel/His Odakl/Yarglayc Tip (Antrenr) 27 7.7.12. e Dnk/Duyumsal/Dnce Odakl/Algsalc Tip (Bilim nsan) 27 7.7.13. Da Dnk/Sezgisel/Dnce Odakl/Yarglayc Tip (Ynetici/ef) 28 7.7.14. e Dnk/Duyumsal/His Odakl/Algsalc Tip (Mcadeleci) 28 7.7.15. Da Dnk/Sezgisel/Dnce Odakl/Algsalc Tip (Kaif/Mhendis) 28 7.7.16. e Dnk/Duyumsal/His Odakl/Yarglayc Tip (Bakc/ Mdr) 28

8. SONU 29 KAYNAKA 30

4

EKLLER DZN ekil 3.1 Kiilii Belirleyen Faktrler 13

5

1. GR

Bireyler gnlk yaamlarnda farkl davran biimleri ile kendilerini gsterir ve var olurlar. Dardan gelen her trl uyarc, bireylerde farkl tepkilere neden olur ve bireyler bunu srekli gelitirirler. Bu anlamda bireylerin yaam denilen kaosu zebilmelerinde ve alma yaamnn getirdii olumsuzluklar aabilmelerinde kiilik faktr nemli bir rol oynar. nk kiilik, bireyin d dnya ile olan ilikisini nasl ve ne ekilde kuracan belirleyen nemli bir olgudur.

Kiilik, bireyin kendi iinden balayarak ekonomik, sosyal, kltrel, teknolojik evre ile

ekillenmekte, toplumsal yapda var olan rf, adet, gelenek ve deer yarglaryla da bireyi sosyal bir dnya ile buluturmaktadr. Bu anlamda kiilik, bireyi hayatta tutan, onu ynlendiren ve kendisi ve evresiyle ilikilerini belirleyen bir g olarak da grlebilir.

alma yaam insan yaamnda nemli bir yere sahiptir, nk insan yaamnn yaklak te biri alarak geer ve bu faaliyette birey, hayatnn devamlln salar. alma ile birey sadece maddi kazan elde etmekle kalmaz, bir yandan da yapt iten mutluluk elde etmesi, baar kazanmas ve tatmin olmas gibi unsurlarla manevi kazanmlar elde eder . 1

Dolaysyla insan iin alma, salad ekonomik olanaklar dnda, sahip olduu

potansiyeli darya yanstabilmek, toplumla birleip btnlemek, toplumda yer ve rol sahibi olmak, saygnlk kazanmak iin gerekli olan temel toplumsal kurumlarn banda gelir. Yani alma ile birey birtakm kazanmlar ve baarlar elde ederek kiisel saygnln pekitirir. Bu kapsamda artk alma birey iin, kiiliini oluturabilecei, gelitirebilecei bir olgu olarak karmza kmaktadr.

nk alma ile birey kiiliine uygun baarabilecei bir ite almak istemektedir.

alma ile topluma faydal olduunu gren birey, grup iinde baarlar ortaya koyarak uyumlu bir kii olduunu da gstermi olacaktr. Bakalar tarafndan kabul edilen, benimsenen ve takmda aranlan birey olma alma ile kendini gstermektedir. Birey i ortamnda ortak amalar ve baar duygusu ile bir aidiyet ve kimlik duygusu oluturmaktadr.

almann bu anlamda, bir iin yaplabilmesi iin gerekli bilgi, beceri ve yeteneklere

sahip olma deneyiminin, bireysel kimliin gelimesi iin olduka nemli bir zemin oluturduu sylenebilir.

1 (Keser, 2004).

6

2. KLK KAVRAMI VE KAPSAMI Kiilik kavram, insann sosyal yaantsnn bir paras olarak yzyllar boyunca ilgi grmesine ramen bilimsel geliimine 1930lu yllarda kiilik psikolojisinin dier sosyal bilim alanlarndan ayr bir bilimsel disiplin olarak ortaya kmasyla balamtr.2 Kiiliin Latincedeki persona kavramndan geldiini ve Roma Tiyatrosunda oyuncularn temsil ettikleri zellii yanstacak ekilde yzlerine maskeler takp oynadklarn ve bu maskelere de persona dediklerini ileri srmtr.3 Kiilik, Toplumbilim Terimleri Szlnde, Bireyin toplumsal yaam iinde edindii alkanlklarn ve davranlarn tm olarak tanmlanmaktadr. Bu anlamda kiilik, bireylerin doutan getirdii zellikler ile sonradan toplum ierisinde yaamann kazandrd zelliklerin toplamdr. Doutan getirilen zellikler biyolojik temellidir ve deitirilmesi gtr. Ancak evreden kazanlan zellikler, iinde yaanlan toplumun, grubun, iletmenin veya iin niteliine gre farkllklar arz edecektir. Ruhbilimcilere gre ise kiilik, Bireyin kendine zg ve ayrc davranlarnn btn olarak tanmlanr.4 Kiilik, kiiyi bakalarndan farkl klan ve toplumsal ilikilere iinde gzlemlenebilen rgtl ruhsal, bedensel ilevsel zelliklerin btn bireyin kendisi asndan, fizyolojik, zihinsel ve ruhsal zellikleri hakkndaki bilgisi; bireyin i ve d evresiyle kurduu, dier bireylerden ayrt edici, tutarl ve yaplam bir iliki biimi; bireye zg duygu, dnce ve davranlarn rgtlenip btnlemesi eklinde farkl ekillerde tanmlanabilmektedir.5

Bu anlamda kiilik, btn bedensel zelliklerin, igdlerin, drtlerin, eilimlerin, kazanlm deneyimlerin btn olarak grlebilir.6

Butler ise kiilii, d dnya ile yzletiimizde giydiimiz maske olarak

tanmlamaktadr.7 Kiilikle e anlamda kullanlan kavramlardan bahsetmek gerekirse bunlarn banda miza ya da huy gelmektedir. Miza ya da huy, kiilerin duygusal denge durumlarn anlatr. abuk kzmak, sklmak, fkelenmek, neelenmek, hareketli ya da hareketsiz olmak vb. bireylere gre deien miza zellikleri ya da huydur.8

Balca miza tipleri olarak, hafif kanl (ok sevimli ve neeli), arkanl (donuk, sert),

melankolik (sevdal, hznl ve ar duygusal) ve asabi (fkeli, saldrgan ve heyecanl) tiplerini sayabiliriz. 9

Bir dier kavram olarak karakter ise, kiiye zg davranlarn btn olup, insann

2 (Yelboa, 2006, s.198). Alport (1937) 3 (Butler, 1986) 4 (imek vd., 2001, s.65) 5 (Feshbach ve Weiner, 1991, s.35; Yelboa, 2006, s.198; Zel, 2001, s.412) 6 (Tezcan, 1997, s.11) 7 (Butler, 1986) 8 (Kknel, 1995 s.19-20) 9 (Erolu, 1998, s.149)

7

bedensel, duygusal ve zihinsel etkinlie evrenin verdii deerdir.10 Karakter, kiiliin iskeleti durumundadr. Belirli bir zaman dilimi iinde kiinin devam

ettirdii kiilik zellikleri karakterin bir grnmdr.11 Kiilikle e anlamda kullanlan bir dier kavram ise benliktir. Benlik, kendi kiiliimize

ilikin kanlarmz ve kendi kendimizi gr biimimizdir. varlmzn btnn oluturan benlik, kiilik gibi karmak bir kavramdr.12

O halde benlik, bireyin zellikleri, yetenekleri, deer yarglar, istek ve ideallerine ilikin kanaatlerinden meydana gelir.

3. KL BELRLEYEN FAKTRLER Kiilii bir zaman dilimi iindeki davran tr olarak grmemek gerekir. Kiilik, gemiin, mevcut zamann ve gelecein oluturduu bir btndr. Psikolojideki baz kuramlara gre kiilik geliimi, nemli lde ergenlik dnemi sonunda tamamlanr, ancak yaamn daha sonraki dnemlerinde de gelimenin ve deiikliklerin ortaya kmas olasdr. Yetikinlik dneminde ne tamamen ayn kalmas ne de tamamen deimesi sz konusu olmayp bu yap, genetik unsurlar, aile, eitim ve sosyal evre gibi etkenler ve bu etkenlerin birbiriyle etkileimleriyle oluur. Yaam boyunca kiinin dier insanlarla ilikileri, deneyimleri ve bu yaantlarna ilikin yorumlar ve kararlar kiiliin oluumunu etkileyen etkenlerdir.13

ekil 3.1 Kiilii Belirleyen Faktrler

10 (Eren, 2000, s.68; Kknel, 1995, s.20) 11 (Zel, 2001, s.416) 12 (Tezcan, 1997, s.14) 13 (Trkm, 2004, s.133)

8

Kiilik, ne yalnz bana bedensel zellie baldr, ne de evredeki ortak kalp ve sosyal olaylara baldr. Kiilik, tm bu olgularn dourduu bireysel ayrlklardr. Kiilik doumla balar lmle sona erer. Aada kiilii belirleyen faktrler srasyla aklanmaya allmtr. Kiilii belirleyen faktrlerin banda kaltmsal zellikler gelir. Kaltm ya da soyaekim (irsiyet), evre etkisiyle kkl olarak deimeyen zelliklerin anne ve babann kromozomlar ile bir kuaktan tekine gemesi olup, insann tm yaamna biim veren nemli bir etkendir.14 Bylece, her birey, insan trne zg kaltmn yan sra, kendi soyuna ve ailesine ait baz kaltm zelliklerini de tamaktadr. Bu konuyla ilgili olarak, ngilterenin saygn eitim kurumlarndan Lancashire niversitesi tarafndan toplam 114 ocuk zerinde yaplan bir aratrma, yzk parma iaret parmandan daha uzun olan erkek ocuklarn hiperaktif ve kavgac olduunu ortaya koymutur.15 Yine 1999 ylnda balayan bir aratrmada, ocuklarn bymesinde etkili olan evresel ve genetik faktrler incelendi. Aratrma sonucunda bilim adamlar, babann bir ocuun boyunun uzunluunu, annenin ise ocuun kilosunu etkileyen zellikleri tadn ortaya karmlardr. yle grnyor ki, aratrmalar bundan 2000 yl nce Yunan fiziki Galenin ne srd Kiilik kuaktan kuaa geer. Varsaymn destekliyor. kiz almalarnda ayn ailelerce, farkl koullarda yetitirilen ocuklar kiilikleri oturduunda yanlarnda bydkleri kiilerden ok biyolojik aileleriyle benzerlikler gsteriyor. Bu da, kiilikte genlerin parma olduunu kantlyor. Rakamsal olarak ise bu pay %15 ila %50 arasnda deiiyor .16 Kiilii belirleyen bir dier faktr ise sosyo-kltrel etkenlerdir. Birey gzlerini dnyaya at ailesinden, ait olduu toplumsal kesim, ulus ve uygarla dek uzanan toplumsal evrenin etkisi altndadr. ocuun iinde yaad toplumun yesi durumuna gelmesine toplumsallama sreci denir. nsan toplumsallama srecinde, bir yandan uyum iinde yaama amacyla toplumsal kurallar benimseyerek teki bireylerle benzeirken, te yandan doutan getirdii gizil gler kendi zerinde onu dier bireylerden ayran kiilik niteliklerini kazanr ve gelitirir. Yani her birey belirli bir kltrel yap iinde yaar ve bu yapdan yaam sresince etkilenir. Bireyin idealleri ve ilgileri bu kltrel ortamda ekillenir. 17 Kiilii belirleyen bir dier faktr ise, ailedir. Aile, normal artlarda, insanlarn karlat ilk sosyal gruptur. Bu bakmdan, fertlerin sosyo-kltrel deerleri ilk renmeye baladklar yer de aile ortamdr. u halde, ana-baba, toplumsallamann ilk kayna ve ilk modelleridir.18 Kiiliin olumasnda bir dier nemli faktr de bireyin ait olduu sosyal snf durumudur. Bireyin ait olduu sosyal snf, onun eitim imknlarn, yaama biimini, dnce ve eilimlerini, tketim kalplarn ve eitli kiisel zelliklerini etkileyebilir.19 rnein, st snf iinde doan ocuk byk bir olaslkla geliri, yaama tarz, sosyal stats olduka yksek bir meslek sahibi olacak ve bu konuma uygun davranlar ierisinde bulunacak; buna karlk, bir alt snfa mensup bir kii ise kendi snfna uygun bir konum ierisinde hayatn devam ettirecektir. Kiiliin olumasnda zellikle iklimin,tabiat ve yaanan blgenin fiziki artlar nemli rol oynadn da ifade etmek mmkndr. 14 (Kknel, 1995, s.27; Erolu, 1998, s.140) 15 (Sabah Gazetesi, 2006) 16 (www.denizce.com). 17 (Kknel, 1995, s.69; Zel, 2001, s.412) 18 (Zel, 2001, s.413; Erolu, 1998, s.145) 19 (Erolu, 1998, s.146)

9

4. KL OLUTURAN TEMEL FAKTRLER Kiilii oluturan birok deiken vardr. Kuramclar, bu konuda baz gr ayrlklarna sahiptirler. Kiilii oluturan temel faktrleri aadaki ekilde gruplandrabiliriz.

Bedensel (fizyolojik-biyolojik) faktrler Kltrel Faktrler Aile Faktr Sosyalleme Sreci (sosyal yap ve sosyal snf) Durumsallk Faktr Dier Faktrler

4.1. Bedensel (fizyolojik-biyolojik) faktrler

Kiilerin fizyolojik yap ve zellikleri ile kiilik yaplar ve kiiliin davransal yn arasnda iliki vardr. Kiilik ile ilgili almalar yapan baz kuramclar, bireyin cinsiyeti, ya, bedensel yaps ile kiilii arasnda iliki olduunu ileri srerler. Her ne kadar cinsiyet ve yala ilgili davranlar kltrel yapya gre belirleniyorsa da cinsiyet ve yala kiilik arasnda bir iliki kurmak mmkndr. Bireylerin cinsiyetlerine gre yapabilecekleri ya da yapamayacaklar davranlar, kiiliin olumasnda etkili olacaktr. Ayrca toplumun farkl ya gruplarndan beklentileri ile toplum yelerinin davranlar arasnda bir uyum olacaktr. Bylesi bir uyum da kiilik zelliklerinin ortaya kmasna katkda bulunacaktr. Baz toplumlar ocuklara ve yallara korunmas gereken gruplar olarak bakarken,baz toplumlar ocuklar yetitirilmesi gereken grup,yallar ise zihinsel olarak faydalanlmas gereken grup olarak grr.

Byle bir yaklam, phesiz, yallar ve genlerden bekleyileri etkileyecektir. O halde kimlik ile ya arasnda da bir ba kurmak mmkndr.Ya ile ilgili bir baka yaklam da yalandka bilgi ve tecrbenin artaca, davran ve dncelerde yenilemelerin olaca eklindedir. Bireyin bulunduu ya dilimine gre sahip olduu zihinsel ve bedensel yaps ile kiilii arasnda iliki kurmak doaldr.20 Baz psikologlar kiilik geliiminin kesintisiz devaml bir sre olduunu ileri srerken; kart grl baz rgtsel davran teorisyenleri (Levinson,Hall,Argyris) kiilik geliimini belli ya dnemlerine ayrmtr. Daniel Levinsona gre drt duraan periyod (max. 2-3 yl farkllklarn olabilecei) vardr. -Yetikinlie gei (22-28 yalar aras) -Yerleme, oturma (33-40 yalar aras) -Orta ya ana giri (40-50 yalar aras) -Orta ya ann doruu (55-60 yalar aras) Levinson, ayrca 4 adet gei periyodu tespit etmitir. 20 (Kknel, 1995, s.69; Zel, 2001, s.412)

10

- 30 ya geii (28-33 yalar aras) -Orta ya geii (40-45 yalar aras) -50 ya geii (50-55 yalar aras) -yalla gei (60-65 yalar aras) Luthans, fiziksel grntnn (uzun yada ksa boy, iman yada zayf,yakkl yada irkin siyah-beyaz oluunun) dierleri zerindeki etkisinin farkl olacan dolaysyla da kendi kiiliini etkileyeceini sylemektedir . Btn kiilik teorilerinde vcut yapsnn temel etken olduu belirtilmitir. Sheldonun klasik teorisinde vcut yaps (endomorphic, mesomorphic ve ectomorphic) ile spesifik kiilik tedavi arasnda kesin ba kurmas buna bir rnektir. Birok modern psikiatristler, Sheldon gibi dnmese de fiziksel karakteristiklerin en azndan kiilie etkisi olduunda hemfikirdirler. Kaltmn insann oluumunda ok nemli etken olduu bilinmesine ramen, genbilim henz yeterince anlalamam bir alandr. Hayvanlar zerinde yaplan birok aratrma psikolojik ve fizyolojik karakteristiklerin genlerle getiini tespit etmilerdir. Yine; birok aratrmalar sonucunda baz davran bilimciler, yneticilerin dier insanlardan farkl dndklerini ortaya koymulardr. Mintzberg, sol yarmkrenin planlama; sa yarmkrenin ise ynetme zerine olduunu ne srmtr. Fizyolog ve psikologlar, bio-feedback eitimin sonular ile bilinli kontrolden ok beyin dalga modelleri(brain-wave patterns), gastrik salglar, kan basnc dzensizlii ve deri ss gibi biyolojik fonksiyonlarn ncelikli olduunu fark etmilerdir. Kiiliin biyolojik temelleri zerine dier bir alma ise, fiziksel karakteristiklerin etki analizi ve olgunlama yadr. Genetik, beyin ve bio-feedback zerine almalar kiilie etkisini kantlamtr.21

4.2. Kltrel Faktrler:

Her bireyin iinde bulunduu kltrel yap vardr; ve bu yapdan yaam boyu etkilenir. Bireyin idealleri, ilgileri kltrel yap tarafndan ekillendirilir. Bu idealler ve ilgiler ise kiiliin oluumunda etkendir. Baz davransal zellikler ise kltrel yapyla birlikte deiir ve geliir. Geleneklere gre kiiliin oluumunda kltrel faktrler biyolojik faktrlerden daha nemli mtalaa edilir. renme kiilik geliiminde en nemli rol oynar.

4.3. Aile Faktr :

Bireyin yetitii aile ortam , aile fertleri ile olan ilikileri kiiliin olumasnda ok nemli bir role sahiptir. Luthans, kiilik geliiminde muhtemelen aile, sonrada sosyalleme prosesi en nemli etkendir demektedir.

Anne- babann demokratik bir yapya sahip olmas, ocuun daha rahat yetimesine, objektiflik kazanmasna, rasyonel davranmasna ve zamanla daha aktif olup daha kolay sosyal 21 (Littauerve Littauer, 1998, s.viii)

11

iliki kurmasna olanak salad saptanmtr. Yine anne-babann,ocuun zihinsel yapsnn ekillenmesinde de etken olduu saptanmtr. Aile bireyleri, ocua eitli yollarla deneyimlerini aktardklarndan dolay ailenin yetitirme biimi de kiilii belirleyici bir unsurdur. Ayrca kz ve erkek kardelerin de kiilik oluumunda etkili olduklar belirtilmektedir.

4.4. Sosyalleme Sreci (sosyal yap ve sosyal snf): Yukarda saydmz faktrlerin yannda bireyin evresindeki kiiler,gruplar ve zellikle rgtler kiiliin oluumunda byk etkiye sahiptirler. Yaygn olarak sosyalleme sreci olarak isimlendirilen bu sre, zellikle rgtsel davran asndan ok nemlidir. nk, ocukluk dnemlerinden ziyade, tm yaam iine alr. Sosyalleme, alanlarn davranlarn en iyi yorumlama yollarndan biri olabilir Edgar Scheina gre ynetimsel bilgi ve baar, rgtlerin sosyal sistemler olduu gereinden hareket eden rgt evresindeki gte odaklanr. ayet, biz, rgtsel-sosyal gc renip analiz ve kontrol edemezsek, temel ynetimsel sorumluluklarmzdan vazgemi oluruz. Son almalar gstermitir ki, rgtlerde sosyalleme taktikleri kullanma (yenilere bilgi salar, yeni gelen elemanlara geni renme deneyimleri yaratr) hedeflere vuruu (ulama) salar. Farkl sosyalleme modelleri, yenilerin uyumu iin farkl modellerin kullanmna yol aar. Sosyalleme anne ile balar. Bebeklikten sonra ailenin dier yeleri, yakn akrabalar, aile arkadalar, komular ve sosyal gruplar (yatlar,okul arkadalar ve alma grubu yeleri) nemli rol oynar.

Scheine gre, bu sre deerleri, normlar ve davran kalplarn renmeyi salar. rgtn ve alma gruplarnn bak alarn renmek yeni rgt yeleri iin gereklidir. alanlarn rgtsel sosyalleme karakteristikleri yaygn olarak aadaki gibi zetlenebilir. -Tutum, deer ve davran farkllklar -Sosyallemenin devamll -Yeni i ve alma gruplaryla rgtsel kurallara uyum salama -Yeni elemanlar ve onlarn yneticileri arasnda karlkl etkileim -lk sosyalleme periyodunun ciddiyeti Belli bir sosyal yap iinde her bireyin eitim ve benzeri gelime faktrleri asndan farkl olanaklara sahip olmas, kiilik farkllklarn dourmada da etkendir. Bireylerin, sosyal gruplara ballk dereceleri kiiliklerinin ekillenmesinde faktrdr. Bireyin baz zellikleri bal olduklar sosyal grup ya da gruplar bilinmeden tahlil edilebilir.Ancak baz zellikler bunu gerekli klar.22

22 (Littauerve Littauer, 1998, s.viii)

12

4.5. Durumsallk Faktr:

Sosyalleme sreci durumsallk faktr ile yakndan ilgili olarak deerlendirilmektedir. Kltr ve aile kiiliin sosyalleme srecinde ok nemlidir. Ancak, durumsallk daha nemli bir yer tutmaktadr. Uzun ve youn (sk) alma uygulamalarnda grlmtr ki, o gn istekler artmakta ve alanlarn kiilik ve davranlar etkilenmektedir. rnein, yetki ve baar ihtiyacnda olan ve byle ynlendirilen bir kiiyi youn olduu i durumuna getirip koyduunuzda hayal krklna uratm olursunuz ve kii lakayt ve agresif olur.Bylece alan, tembel ve sorunlu bir grnt verir. nsan ve durumsalln saysz kombinasyonlar vardr ve sadece kiinin gemiteki geliimine baksak ta tam olarak bireyin davranlarn tahmin etmek mmkn deildir.

4.6. Dier Faktrler: Kiiliin oluumunda saylabilecek bu be faktrn dnda kalan baka etkileyiciler de vardr. Kitle yayn organlar, kitaplar, dergiler, genel anlamda medya giderek nemini arttrmaktadr.

Alfred Adlere gre bireyin doum sras da kiilik zerine etkilidir. Bu kurama gre, ilk doan ocuk daha zeki ve yetenekli olacak, daha kolay sosyal ilikiler kuracaktr.

5. KLK KURAMLARI 5.1. Eysenckin Kiilik Kuram:

Kiilii hiyerarik adan aklayan bu kuramn temeli, kiilii oluturan faktrlerin sralanmas veya belirli bir hiyerari iinde olumas esasna dayanr. Eysenck, kiilii drt dzeye incelemektedir. Birinci dzey, kiiliin en alt dzeyidir ve ok zel tepkileri ierir. Belirli uyarlara biyolojik ve kaltmsal zellikleri tayan dzeydir. kinci dzey, bireyin bulunduu ortamlardan elde ettii, alkanlklara dayal zelliklerle ilgilidir. nc dzey, eilimler dzeyidir ve kiinin bir ok allm davranlar arasndan eilimler kazanma evresidir. Kiilik kalplar bu evrede ortaya kar. Sreklilik (persistance), deimezlik (rigidite), bireysel dengesizlik, doruluk ve deikenlik, heyecanllk zellikleri ortaya kar. Kiiliin drdnc ve son evresi tip safhasdr. Bu evrede baskn zelliklere gre belirgin tipler ortaya kar.23

5.2. Jullian B. Rotterin kiilik kuram : Kiiliin oluumunu, grnmn baz psikolojik esaslara, zellikle inan sistemine balamtr. Rotter, inanlar sistemini kiiliin oluturucusu ayn zamanda kiilik lmnde zel bir dilim olarak grmtr.

5.3. Atkinson ve Mc. Clellandn kiilik kuram: nsann baz doal gereksinimlerinin (yemek, su, uyku gibi biyolojik ihtiyalar) yannda bireyden bireye farkllk gsteren psikolojik ihtiyalar da vardr. Atkinson ve Mc. Clelland 1960l yllarda bireylerin baz motivlerini saptamak iin yntemler gelitirmilerdir. Yaplan bu 23 (Littauerve Littauer, 1998, s.viii)

13

almalarda bireyler arasnda baar arzusu, g arzusu, ve herhangi bir olguya balanma arzusu asndan farkllklar olduu grlmtr.

5.4. Galton, Tyron, Gottesman, Newman, Freeman ve Holzingerin kiilik kuramlar :

Kiilii biyolojik adan ele alan bu kuramclarn temel yaklam insann nesiller boyunca belirli zellikleri yaknlarna aktard, baz kiilik belirtilerinin kaltmsal zellikler tad gr zerinedir.

Galton, genlerle aileden kalma baz zelliklerin zamanla ayn ailenin devamnda grldn aklamtr. Tyron, kaltmla zeka arasnda ilikinin olduunu belirtmitir. Gottesman, ikizlerin davranlarn inceleyerek benzer kiilik zelliklerinin genetik zelliklerden kaynaklandn ileri srmtr. Newman, Freeman ve Holzingerde ikizler arasnda arlk, vcudun fizyolojik yaps ve zeka dzeyinde benzerlikler olduunu, bu benzerliklerin de benzer kiilik zellikleri oluturduunu ileri srmlerdir.

5.5. Freudun kiilik tahlili : Modern psikolojinin kurucusu olarak kabul edilen Sigmund Freud, kiilii duygusal adan incelemi; babasn kaybettikten sonra kendi kendini analiz ederek zihinsel yapnn psikolojik bir olgu olarak d dnyaya yansdn belirtmitir.24 Freuda gre kiiliin gds ve kiinin en byk yoksunluu sevgidir. Freud, bilinalt gdleme, ihtiyalarn engellenmesi, davranlarda duygu ve tavrlarn etkisi gibi konular ilkel benlik (id), benlik (ego), st benlik (sper ego) olarak 3 dilimde incelemitir. Freuda gre insan eilimleri ve sevgi gdlerinin topland yer olan id, insann ilkel zihinsel yapsdr d, igdsel ve bilinsiz davranlarn kayna durumundadr. Sper ego idin kartdr. nsan topluma uydurmakta ve faaliyetlerin toplumca kabul edilebilir biimde ortaya kmasna yardm etmektedir. Ego ise, id ve sper egoyu dengeleyici durumunda olup, idin taleplerini sper egoya uygun bir hale getirmeye alr. Ego baarl olmazsa bireyde zihinsel gerginlik, tereddt ve ekime doar. 5.6. Eric Bernein kiilik kuram : Berne de kiilii Freud gibi duygusal ynden ele alp 3 dilimde incelemitir. ocukluk (olgun olmayan) : Berneye gre her birey ksmen ocuktur. ocuksu davranlar bireyin yaamnda zevk ve yaratclk etkisi olarak bulunmal ve sreklilik gstermelidir.

24 (Littauerve Littauer, 1998, s.viii)

14

Olgunluk (yetitkinlik) : Berne, bireylerin davranlarn nasihat ve yasaklarla dzenleyen zihinsel yapsnn kiiliin ebeveyn ynn oluturduunu sylemektedir. Freudun speregosuna oynad role karlk gelmektedir. Atalk: Yetiken davranlar evrede yaygnlatrmak iin bireyin girimi olduu abalar toplamndan oluan kk byk bir insanda bulunan bir kiilik ksmdr. 5.7. Carl Jung ve Alfred Adlerin Kiilik Kuramlar : Freudun rencileri olan Jung ve Adler hocalarnn seks ve sevgi gdsn fazla abarttn ileri srerek psikanaliz yerine analitik psikolojinin temellerini atmlardr. Junga gre kiiliin nemli ksm bilind ve benliktir. Dnr, rk bilind kavramn gelitirmi, kaltm ve genler yoluyla rklarn nesiller boyu devam eden ortak zelliklerinden bahsetmitir. Junga gre kiilinin davranlar gemiten etkilenir; ancak geledee dnk olarak yaplr. Jungun grlerini Adler tamamlamaktadr. Adlere gre; bireyin temel amac, kendini gl klacak davranlar gstermektir. Kendini gl klacak davranlar gstermektir. Kendini yeterince gl hissetmeyen kiinin grup ve toplum iinde aalk kompleksi iinde hareket edeceini, kendini gl klacak dier alanlar aray iinde bulunarak kapld bu kompleksi telafi edeceini aklamaktadr.

5.8. Karen Horneyin Kiilik Kuram: Horneyde psikanaliz etkisinde kalm ve psikolojik zmlemesinde kiiliin temel eleman olarak endie ve korkuyu ele almtr. Kii bu korku ve endielerini gidermek iin baz davran kalplar(taktikleri) gelitirir. Dnrn on adet belirttii taktikler genel bir ayrmla grupta incelenebilir.

- nsanlara yaklamak, onlara sevgi ve yaknlk duymak suretiyle endie ve korkular gideren taktikler

- nsanlardan uzak durmak, onlara karmamak ve bamsz biimde hareket ederek endie ve korkulardan syrlma taktikleri

- nsanlara kar gelmek, onlarla mcadeleye girmek, gl olduunu onlara kabul ettirmek yoluyla korku ve endielerden syrlma taktikleri.

6. alma Yaam ve Kiilik Arasndaki liki alma, modern dnyada salad gelir ynyle, ekonomik ve psiko-sosyal faydalar ile bireyin yaamnda vazgeilmez neme sahip bir olgudur. zellikle birey iin almak, sadece bir gelir elde etmenin tesinde, stat oluturmak, kimlik duygusu gelitirmek ve saygnlk esi olarak nemli bir yere sahiptir. alan insanlar, yaamlarnn byk bir blmn iyerinde geirdikleri iin, kiilik yaplar; rgtn yaps, ilkeleri, hiyerarisi, kltr ve ikliminden etkilenir.25 Kendi kiilik yapsyla yapaca i ve iinde yer ald rgt uyum iinde olduu takdirde bireyin i yaamndaki baars ykselir. Aksi halde iin sonucunda bireyin beklentisi yerine getirilmemi olur.

25 (Ayta, 2001)

15

alma yaamnda kii stlenecei rol benimseyerek, sosyalleme srecinde alma yaamna hazrlkl olduu takdirde, rgt amalar ile bireysel amalar arasnda btnlk salamak kolay olacaktr. nk bu srete bireye kazandrlan yeni yetenekler, bilgi ve beceriler sadece bireyin alma yaamnda deil, zel yaamda da kullanabilecei ve davranlarn ekillendirebilecei konulardr. Dolaysyla kiiliin, bireyin alt ii ve evresini alglamasnda ve deerlendirmesinde nemli bir etkisi olduu sylenebilir.26 Bireyin davranlar, onun iinde yaad ortam ve evresindeki bireyler arasndaki srekli etkileim sonucu olumas nedeniyle bireyin kiilii i evresinden etkilendii gibi ayn zamanda da birey kiilii ile i evresini etkiler. rnein uyumsuz kiilie sahip bir birey, rgt ortamn ve alma barn olumsuz etkiler. 6.1 yerinde Kiilik Tiplerini Anlamaya Niin htiyacmz Var?

Genel olarak, insanlarn sahip olduu kiilikleri anlama anlamnda bir engelle karlaldnda onlar kendi bak alarmza gre deerlendirme, yarglama ve grlerimize uymadklar zaman da knama eilimine gireriz. Oswald Chambers, My Utmost for His Highest adl kitabnda insanlarn biribirlerini gerek halleriyle tanmadklarna vurgu yapyor .27 Birbirimizi gerek halimizle tanmyoruz; Yalnzca birbirimizin fikirlerine az. Her ey ya iyi ya da sradan ve tatszdr. Oysa birbirimizi gerekte olduumuz gibi grme ve buna ramen alayc olmama, ineleyici ve sert szler sylememe noktasna gelmemiz gerekir. Bu balamda insanlar olduklar gibi grmek ve yine de eletirel, ineleyici, sert szler sylememek iin temel kiilik tiplerini anlamaya ve dier insanlarn bizi rahatsz etmek amacyla houmuza gitmeyen davranlarnn farkna varmaya ihtiyacmz vardr. zellikle i yaamnda karlalan atma ve ztlamalarn temelinde de bu farkllklar grmeme durumunun yattn sylemek mmkndr. verenlerin elemanlarnda en ok tercih ettii zellik konusunda yaplan bir aratrma ilgin sonular ortaya koymutur. Ankete katlan kiilerden %84, en st sraya iyi ilikiler kurmay yazd belirlenirken, %40nn ise eitim ve deneyimi ilk sraya ald belirlenmitir.28 Bu kapsamda birlikte altmz, i yaptmz statleri,grev ve sorumluluklar birbirinden farkl insanlarn kiiliklerinin de birbirinden ksmen veya tamamen farkl olduunu bilmek ve buna gre ilikileri gelitirmek gerekmektedir. Her gn birlikte i yaplan insanlarn kendilerine gre gl ve zayf yanlar vardr. Renkleri, tonlar, sesleri, heyecanlar, beklentileri, arzular, grdkleri ve baktklar ok farkldr. Bu noktada bu farkllklar birbirinden ayrabilme ve deer ve nemlerini iyi tartabilme bilincine varlabilirse iyerindeki ilikiler daha kaliteli ve verimli olabilecektir. 6.2 alma yaamnda kiilik tipleri alma yaamnda kiilik tipleri konusunda bilim adamlar deiik farkllk alanlar belirlemilerdir. Bu kapsamda alma yaamnda balca kiilik tipleri eitlerini aadaki gibi sralamak mmkndr. 26 (Ayta, 2001) 27 (Littauerve Littauer, 1998, s.viii) 28 (Littauer ve Littauer, 1998, s.7)

16

7. KLK TPLER Kiilik konusuyla ilgilenen teorisyen ve aratrmaclarn ounun amac, bireylerin belirli zelliklerini tespit etmek ve bu zelliklere uygun decek ekilde de kiileri zel kalplar iinde gruplamaktr. Ancak bu gruplama sadece teoriktir. Yani, bireylerin davranlarn anlama ve aklamada bilim adamlarna analiz yapma kolayl salamas bakmndan kiilik kalplar oluturulmaya allmtr. e dnk kiilik ve da dnk kiilik gibi. Gerekte btnyle ie dnk ya da da dnk birey bulma oran dktr. nk, gerekte bireyin hangi kiilik kalplarnda olduunu belirlemek, zamanla deiim gstereceinden, gtr.29 Fakat bununla birlikte kiileri, anlaml erevelerle snrlama ve snflandrma abalar karmza tip kavramn karmaktadr. Tip kavram, belirli bir lde belirli bir kiilik zelliini temsil etmektedir. Buna gre, ferdin fiziksel ve zihinsel ynnn deerlenebilir yn bir tip olarak dnlr. Hippocrates (M.. 460377) ve Kant (17241804) bedensel yapy dikkate alan kiilik tiplerini aadaki gibi 4 gruba ayrmlardr.30 Kanl, canl, neeli insanlar hafif kanl mizac temsil ederlerken, kural ve ilkelere sk skya bal ve yava hareket edenler arkanl mizac, duygusal ve derin ve kaygl insanlar kara sevdal ve abuk kzan, saldrgan, ateli ve sert insanlar ise sinirli mizac temsil etmektedirler. E.Kretschmerin 20. yzyln balarnda yapm olduu kiilik tipi snflandrmasna gre ise, tipten bahsetmek mmkndr.31 Uzun boylu, kaslar gelimi lider olma eilimi kuvvetli olanlar atletik tipi temsil ederken, uzun ve inceyapl, soukkanl, inat, alngan ve kindar olanlar astenik tipi ve orta boylu, iman, kaslar yumuak, d dnyaya ak, ak kalpli ve iyimser olanlar ise piknik tipi temsil etmektedirler. Dier taraftan 1960larn sonlarnda Freidman ve Rosenman tarafndan stres kavramyla iliki kurularak ortaya karlan A tipi ve B tipi kiilik biimleri de gnmzde geni kabul alan bulmutur.32 Buna gre, A tipi kiilie sahip olanlar; Hareketli olup, hzl yrr, hzl yemek yer, hzl konuur ve sabrszdr. B tipi kiilie sahip olanlar ise; Zaman dikkate almaz, sabrldr, kendini vmez, kazanmak iin deil elenmek iin oynar, kendini skmaz, rahattr, snrl zamanl ileri yapmay ve acele etmeyi sevmez, yumuak huyludur. Kiilik tipi, ie dnk ve da dnk olarak da snflandrlmaktadr. Linke gre bencil (ie dnk) insan enerjisini biriktirip sonunda bu fazlalktan rahatsz olan insandr. Hlbuki da dnk insan enerjisini birok ynde bol bol harcar, bundan dolay da geriye kalan az enerjinin tatminsizlikten dolay iini kemirmesini nler.33 29 (zdeveciolu, 2002, s.116) 30 (Kknel, 1995, s.81) 31 (Erolu, 1998, s.161) 32 (Zel, 2001, s.430)

17

7.1. Be Byk Faktr Kuram (Big Five Factor):

Birok bilim adam, bireyin kiiliinin temel yapsnn be boyuttan olutuuna inanmaktadr. Bu boyutlar aadaki gibi aklamak mmkndr.34

Da dnklk Duygusal istikrar Uyumluluk Sorumluluk Aklk

Da dnklk: Da dnk bireyler, grup iindeki dier bireylerle kolay iletiim kurarlar, kaynaklarn bulunmas ve kullanlmasnda nclk ederler. Ksaca da dnk bireylerin, d dnyaya ak bireyler olduu ifade edilebilir. Bu boyutun tam kart ise, ie dnklktr. Duygusal istikrar: Bireyin sinirli olup olmamas, kendine gven derecesi, iyimser veya ktmser olmas, sklgan olmas, duygusal olmas ve endieli olmas gibi zellikler bu boyutun kapsamndadr. Birok aratrmac rgtlerde ynetim grevi stlenen bireylerin mutlaka duygusal istikrar boyutunda olumlu nitelikler tamas gerektiini ileri srmektedirler. Uyumluluk: Uyumlu bireyler, arkadaa davranrlar, birlikte almay severler, kibardrlar, hogr snrlar genitir, gven vericidirler ve yumuak kalplidirler. Bu zelliklere sahip bireyler, ynetici olarak astlarn iyi motive eder, onlarn ihtiyalarn gidermeye ynelik alr ve iyi iletiim kurarlar. Sorumluluk: Azimli olma, gvenilir olma, baar kazanma gds, kuvvetli, dikkatli, temkinli, sorumluluun bilincinde, planl ve programl olma gibi zellikler bu boyutun iinde yer alr. Bu boyuttaki zelliklere sahip bireylerin hem otonom hem de hiyerarik yap ierisinde her trl grevde baar kazanma olaslklar kuvvetlidir. Bu zellik ile otonom grevlerdeki yneticilerin baarlar arasnda yksek dzeyde korelasyon tespit edilmitir. Aklk: Bu boyut, kltrl olma, merakl olma gibi zellikler tar. Sosyaldirler ve insanlarla abuk kaynarlar. Gerek ynetici pozisyonunda gerekse alt pozisyonlarda olsun bu tip kiiler abuk uyum salarlar ve sorun kartma yerine sorunlar zmeye odaklanmlardr. Yaptklar ilerde hep effaf olmaya zen gsterirler ve paylamcdrlar. 7.2. A tipi ve B tipi kiilik: A tipi kiilie sahip olanlarn zelliklerini u ekilde sralamak mmkndr: Rekabetidirler, sosyal alanda ve mesleine hrsldrlar, dakiktirler, gl ve etkileyici bir kiilik yapsna sahiptirler. Ayn ekilde sabrszdrlar, ayn anda birka i yapmay severler, insanlara ve olaylara abuk sinirlenirler, onaylamay beklerler, sorunlu bir dinleme tarzlar vardr, daima telaldrlar, duygularn saklarlar ve kendilerini ve bakalarn ilerini bitirmeye zorlarlar.35 33 (Apuhan, 2004, ss.23-30). 34 (Zel, 2001,s.419) 35 (Danga, 2007)

18

Ayn anda iki ii birden yapmaya alr, boa zaman geirmeyi sevmez, rakamlara nem verir, baary kantite ile ler, atlgandr, rekabeti sever ve kendisini devaml zaman basks altnda hisseder.36 B tip kiilie sahip olanlarda ise u zelliklerin daha yaygn olduu sylenebilir: Rekabeti sevmezler, sosyal konumundan ve mesleinden memnundurlar, sakin bir kiilik yapsna sahiptirler, sabrl ve yavatrlar. Ayn ekilde onaylamay beklemezler, periyotlar halinde dinlenmeyi severler, asla telalanmazlar, ev ve i dnda yeterli ilgi alanlar vardr, duygularn gsterebilirler ve kendilerine ve bakalarna yaplan ilerde serbesttirler.37 hayatnda azimli, hrsl ve alkan insanlarn daha ok A tip kiilie sahip kiiler olduu sylenebilir. Bu konuda gzel bir benzetme vardr. A tipi kiilik yaps yksek devirde alan motora benzetilmektedir. Hzl ve verimli alrlar fakat tkenme paylar yksektir. A tipi kiiliin yukardaki zellikleri de dikkate alndnda stres ve strese bal rahatszlklar daha fazla yaamalarnn sebebi kolayca anlalmaktadr. A tipi kiiliin bir dier olumsuz yn ise, bu tip kiilie sahip bireylerin hzl tempolarndan kaynaklanan ar fkeli ve sabrsz olmalar ve bu sebeple karlarndaki bireylerle atma yaamalardr. Ayrca rgtlerin orta ve alt kademelerinde A tipi kiilie sahip bireylerin B tipi kiilie sahip bireylere kyasla daha baarl olduklar, ancak st kademede B tipi kiilie sahip bireylerin sabrl ve etrafl dnmelerinden dolay daha baarl olduklar tespit edilmitir. Bir baka bulguya gre ise, Amerikadaki yneticilerin %60 A tipi kiilie, %12si ise B tipi kiilie sahip olduklar belirlenmitir.38 7.3. Littauer ve Littauerin Kiilik Tipleri: Littauer ve Littauer kiilik tiplerini balca drt boyutta ele almlardr. Bunlar:

Popler optimistler, Mkemmeliyeti melankolikler, Gl kolerikler Barl soukkanllar

Bu kiilik tipleri daha ayrntl olarak aada ele alnmtr.39 Popler Optimistler: Bu kiilik tipine sahip olan insanlar bir toplulukta abuk seilirler ve gze batarlar. Popler optimist erkek ve kadnlar, parlak ve renkli giysiler giyerler ve gsterii severler. Bir odaya asla dikkat ekmeden girmezler. Doal olarak yksek sesle konuurlar. Grup halinde bir yere 36 (Zel, 2001, s.430) 37 (Danga, 2007) 38 (Zel, 2001, s.430) 39 (Littauer ve Littauer, 1998, s.53-111)

19

gittiklerinde orada olduklarn herkes fark eder. Akllarna geleni dnmeden sylerler fakat bu davranlarnda bir art niyet aramamak gerekmektedir. Sohbete hkim olma eilimleri yksek olup, bakalarna sorulan sorular yantlarlar. Bakalarna frsat vermeyen ok konuma alkanlklar vardr. Dinleyicilerini kaybetme korkusuyla onlarla srekli gz konta kurarlar. Konuurken beden dillerini zgrce kullanrlar. alma ortamlar olduka danktr. Masalar genellikle katlar ve eyalarla doludur. Fakat bu dankla kar aradklar bir eyi ok kolaylkla bulma yetenekleri vardr. Post-itler popler optimistler iin bahedilmi bir nimettir. Yaratc ve retkendirler. Cvl cvl yerinde duramayan tiplerdir. Elence, ka ve heyecan vaat eden her aktiviteye katlma eilimleri olduka yksektir. Mkemmeliyeti Melankolikler: Kendileri de dhil evrelerindeki her ey mkemmel ve dzenlidir. Klasik ve kusursuz bir giyim tarz ve taral salar ile bu tip kiiler kendilerini hemen ele verirler. En sevdikleri renkler klasik renklerdir. Bu tip kiiler kendilerini snrlandrlm hissi ierisinde olup, dik bir ekilde durur ve oturular da olduka derli topludur. Kardaki kiilere mesafeli davranrlar. Brolarnda her ey yerli yerinde ve dzenlidir. Masalarnda yalnzca o an yrttkleri proje vardr. Gn bitiminde masalarn temizler ve dosyalar yerlerine koyarlar. Yapacaklar ileri hatrlatan ar derecede snflandrlm ajandalar vardr. Gizlilikten holanrlar ve bakalarnn eyalarn kartrmasndan nefret ederler. Bro malzemelerinin hepsinin yeri ayr ayrdr. dn alnan bir bro malzemesinin getirilmediinde hemen farknda olma gibi zel bir yetenekleri vardr. Bu tip kiilerin iyerlerine kiisel anlamda kattklar renk olduka snrldr. Mkemmeliyeti melankolik tipine nl modac Giorgi Armaniyi vermek mmkndr.Armaniyi, kusursuz, zarif, titiz ve mkemmel gibi zelliklerle tanmlamak mmkndr. Kusursuz grnr, zarif biimde hareket eder ve her ayrntya nem verir. aba gsterme ve baar peinde koturmada hibir aksakl kabul etmez. Grn ve davranlarnda ak bir ekilde mkemmeliyetidir. Bu tip kiileri tatmin eden faktrler ise, derinlik, duyarllk, estetik ve ayrntdr. Her eyi enine boyuna tarttktan sonra hareket ederler. Arabann grnnden ok, arabann frenleri, devir sistemleri, motor kapasiteleri ve gvenlik standartlar onlar daha fazla eken eylerdir. 7.4. Eysenckin kiisel farkllk alanlar: Eysenck, kiilikle ilgili 6 farkl kategoride kiilik farkllklarn incelemitir. Bunlar ; 40

ednklk Dadnklk Duygusal dengesizlik ve uyum Dik ballk Yumuak ballk Espri anlay

cinsellik ve ortalama cinsiyet ve sosyal ve siyasi tutumlar. e dnklk ve da dnklk asndan kiilik farkllklar ele alndnda 7 alt faktr dikkate alnabilir.41 40 (zdeveciolu, 2002, s.117)

20

Etkinlik: Bu faktre gre etkinlik, faaliyet anlamna gelmektedir. Yani etkin olan kiiler, genellikle hareketli ve enerjiktir. Bu kiiler youn iler ve spor dahil olmak zere her eit etkinlikten zevk alrlar. Etkin olmayanlar ise, fiziksel adan hareketsiz, uyuuk ve abuk yorulma eilimindedirler. Sosyallik: Sosyal olan insanlar, arkadalk aray iindedirler. Parti, toplant gibi sosyal birlikteliklerden holanrlar ve insanlarla bir arada bulunmakta zorluk ekmezler. Genellikle toplum iinde mutlu ve rahattrlar. Sosyal olmayan kiiler ise bu zelliklerin tam tersi zelliklere sahiptir. Riske girme: Riske girme eilimindeki insanlar tehlikeli yaam severler ve olabilecek zararl sonular pek dikkate almakszn dl aray iindedirler. Riske girmeyi sevmeyen insanlar ise, yaamn heyecann bir lde feda etmek anlamna bile gelse iyi tanmay, huzur ve gvenlii tercih ederler. Ataklk: Atak kiiler, hemen eyleme geme, acele, hatta sklkla yersiz karar verme eilimleri vardr ve genellikle tasaszdrlar, deikendirler ve ne yapacaklar belli olmaz. Atak olmayan kiiler ise, karar almadan nce sorunlar dikkatle ele alrlar, sistemli, dzenli, tedbirlidirler. Yaamlarn nceden planlarlar. Kendini ifade: Kendini ifade zellii yksek olan kiiler, duygusal olma, anlayl olma, uar olma ve duygularn aa vurma eilimindedirler. Kendini ifade zellii zayf olanlar ise kapal, sakin, soukkanl ve lldrler. Genellikle dnceleri ve duygular kontrolldr. Ayrntl dnme: Ayrntl dnme yetenei gl olanlar, dncelerle, soyutlamalarla, felsefi sorularla, tartmalarla, varsaymlarla ve bilginin kendisi uruna bilgi ile urama eilimindedirler. Ayrntl dnme yetenei zayf olanlar ise, bir ey zerinde dnmektense onu yapmakla ilgilenirler ve fildii kulede teori retmeye katlanmazlar. Sorumluluk: Sorumluluk zellii gl olan kiilerin, vicdanl, inanlr, ciddi, kendini zorlayacak bir lde titiz olmas ihtimali kuvvetlidir. Tersi zellikte olanlarn ise, geliigzel davranma, verdii sz ge yerine getirme, ne yapaca kestirilememe ve belki de sosyal adan sorumluluk duygusu tamama eilimindedirler.

41 (zdeveciolu, 2002, s.117)

21

7.5. alma Yaam Kiilik Tipleri.42 Etkileyici kiilik: Etkileyici kiilik; deiimi seven, iyi iletiim ve ikna kabiliyeti olan, sorun zmede duygusal yaklam sergileyen, zamana kar yarlan ilerden ve hiyerarik i ortamndan kanan, tekdzen ileri yapmaktan holanmayan, kendisini ve alma arkadalarn motive edebilen kiiliktir. Etkileyici kiilie sahip olanlar genelde insan ilikilerinin n planda olduu, deiime ak, motivasyon ve organizasyon yetkinliklerine gereksinim olan tm pozisyonlarda uyumlu bir ekilde alabilirler. Bunlar arasnda; medya, turizm, elence hizmetleri, pazarlama hizmetleri, halkla ilikiler ve politika sralanabilir. Etkileyici kiilie sahip bireylerin iyerinde baarl olabilmesi iin u neriler sralanabilir: -e odaklanabilmek iin alma ortamnda konsantrasyonu bozacak eylerden uzak durmaldrlar, -Sonular deerlendirmede tm olumlu ve olumsuz verileri gz nnde bulundurmaldrlar (gereki olma), -leri, ncelik srasn, sorumluluklar ve son teslim tarihini dikkate alarak sonulandrmann nemli olduu unutmamaldrlar, -Takmn asl amacnn, takm yelerinin birbirlerine yaknlamasn salamak yerine iin gereklerini yerine getirmek olduunu asla unutmamaldrlar. Diplomatik kiilik: alma yaamnda karlalan bir dier kiilik tipi ise, diplomatik kiiliktir. Diplomatik kiilik; uzman olunan konularla ilgili bilgi alma ve bilgi sunmakta olduka baarl olan, analitik dnce tarzna sahip, somut verileri gz nnde tutabilen, yz yze atmalardan kanabilen, hata yaptnda hemen savunmaya geebilen, detaylara gereinden fazla nem verdiinden yaplan iin sonularn tekrar tekrar irdelemek zorunda kalan kiiliktir. Diplomatik kiilie sahip olan kiilerin alabilecei alanlar ise; genelde finans sektr ve mali pozisyonlar, eitimcilik, proje yneticilii, uzmanlk gerektiren sat pozisyonlar, teknik uzmanlk gerektiren pozisyonlar, akademik yaamn ve perakende sektrnde satn alma ve lojistik pozisyonlar olarak sralanabilir. Diplomatik kiilie sahip bireylerin iyerinde baarl olabilmesi iin u neriler sralanabilir: -Karar vermeye yetecek somut veri bulunmadnda, daha pratik yollar bularak sonu almaya almaldrlar. -Hayal krklna uradnda veya eletirildiinde gereinden fazla duygusal davranmaktan kanmaldrlar. -Her zaman ii zamannda bitirmek iin en hzl, en dorudan ve en pratik yolu arama konusunda kendini gelitirmelidirler. -Kiiler aras atmalar gibi pek sevilmeyen durumlarla baa kmaya alrken dikkatli olmaldrlar. Sistematik kiilik: Sistematik kiilikte alma yaamnda karlalan bir dier kiilik tipidir. Sistematik kiilie sahip tiplerde grlebilecek en yaygn zellikler u ekilde sralanabilir: Harekete gemeden nce konuya zg ayrntl talimatlar alrlar. Hzl deiime ayak uydurmakta zorluk ekebilirler. Takm almasna ve yardmlamaya yatkndrlar. yi bir dinleyici ve takm 42 (Milliyet Vitrin Gazetesi, 2004, s.4):

22

oyuncusudurlar. nsanlarla iliki kurarken ilk admn kardakinden gelmesini beklerler. Kardakine gven duyarsalar daha ak szl ve sevecen davranrlar. Zaman ve gvene dayal dostluklar onlar iin olduka nemlidir. Resmi ortamlarda kendi fikrini sylemekten ekinirler. Sistematik kiilie sahip olan kiilerin alabilecei alanlar ise; sistematik yaklam ve uzun sreli konsantrasyon gerektiren tm pozisyonlar, mali iler, mhendislik, retim, kalite kontrol ve gvence, operasyonel pozisyonlar, lojistik, planlama, tasarm, ar-ge, salk hizmetleri, a ynetimi ve yazlm gelitirme olarak sralanabilir. Sistematik kiilie sahip bireylerin iyerinde baarl olabilmesi iin u neriler sralanabilir: -Beklenmedik deiimlere kar daha esnek olmakta kendilerini gelitirmeleri gerekmektedir. -Sorunlara yaratc fikirler ve zmler retmekte sorumluluk almalar gerekmektedir. - yapma yntemlerini daha verimli klmay salayacak ksa yollar aratrmalar gerekmektedir. -En ok kullanmak isteyecekleri becerileri uygulayabilecek ve gelitirebilecek frsat araylar iinde olmalar gerekmektedir. -Takm almas eklinde bir konu zerinde alrken kendi bak alarn daha dorudan ve giriken bir tavrla ifade etmeleri gerekmektedir. nsan odakl kiilik: nsan odakl kiilie sahip olanlarn zelliklerini u ekilde sralamak mmkndr: Takdir edilmekten holanan kiilerdir. Kendine gvenen, rekabeti seven bir yapya sahiptirler. Olaylar kontrol etmek, gidiatn belirlemek ve ynlendirmek iin gl bir istekleri olduundan yetki kullanabilecekleri bir pozisyonda alma hevesleri vardr. nsan ilikilerinde samimiyetten yanadrlar ve sosyal ilikileri olduka kuvvetlidir. nsan odakl kiilie sahip olan kiilerin alabilecei alanlar ise; genelde insanlarla i ie bulunulan pozisyonlar; sat ve pazarlama, halkla ilikiler, medya, eitim, insan kaynaklar ve danmanlk olarak sralanabilir. nsan odakl kiilie sahip bireylerin iyerinde baarl olabilmesi iin u neriler sralanabilir: -Planlama yaparken daha sabrl olmalar gerekmektedir. -Zaman ynetimi konusunda daha hassas olmaldrlar. Her eye gerektii kadar zaman ayrmallar ve ncelikleri iyi tespit etmelidirler. -Geree en yakn sonular elde edebilmek iin detaylar analiz etmeye daha fazla zaman ayrmaldrlar. -Olaylar deerlendirirken tarafsz ve soukkanl olmaldrlar. -Beklentilerini ve genel olarak tavrlarn birlikte alt i arkadalarnn yetenek ve beklentilerini gz nnde bulundurarak oluturmaldrlar. Mkemmeliyeti kiilik: alma yaamnda son kiilik tipi ise mkemmeliyeti kiiliktir. Mkemmeliyeti kiilie sahip olan tiplerde u zellikler daha yaygn olarak grlebilmektedir: Net olarak tanmlanm i aklarn, grev tanmlarn, ynetmelik, politika ve prosedrlerin olduu ortamlar tercih ederler. nemli ileri, doru yapldndan emin olmak iin kendileri yaparlar. Genelde karar alma aamasnda gemite etkinlii kantlanm, en az riski olan zmleri tercih ederler. Sorunlar zerken duygusalln deil aklcln yani gerekler, veriler ve mantn esas alnmasna nem verirler. nsan ilikilerinde ekingen kalmay, diplomatik ve profesyonel

23

yaklam sergilemeyi daha uygun bulurlar. Yz yze atmalardan kandklarndan, tartmak yerine uzlamac bir tavr sergilerler. Mkemmeliyeti kiilie sahip olan kiilerin alabilecei alanlar ise: hassas detaylarn sz konusu olduu, yksek kalitede sonu alnmasnn gerektii pozisyonlar, finans, mali iler, mhendislik, retim, ar-ge, IT projeleri zellikle sistem analizi, rn gelitirme, pazarlama, hukuk hizmetleri, akademik kariyer, operasyonel faaliyetler, lojistik ve satn alma olarak sralanabilir. Mkemmeliyeti kiilie sahip bireylerin iyerinde baarl olabilmesi iin u neriler sralanabilir: -Bir ite mkemmel bir sonu elde etmekle, o ii zamannda bitirmek arasndaki dengeyi kurmalar gerekmektedir. -Yaratcl kreltebilecek dzeyde bir tedbircilikten kanmaldrlar. -Herkes gibi baarsz olunabileceinin bilincinde olmalar gerekmektedir. -Risk almaktan kanmamaldrlar. -leri, gerektiinde bakalarna devretme cesaretini gsterebilmelidirler. 7.6. Enneagram Enstitsne gre kiilik tipleri: Amerikadaki Enneagram Enstitsnn yapt almaya gre insanlarn alma yaamnda 9 farkl kiilik tipine sahip olabilecei belirtilmitir.43 Reformcu kiilik (Rasyonel ve idealist): Bu kiilerin, dzenli, aklc, mkemmeliyeti, drst, detayc ve kontroll olmalaryla dikkat ektikleri sylenebilir. Amalar ve prensipleri belli olan bu kiilerin, bakalarna doru eyleri yapmalar ve kendilerini gelitirmeleri gibi eilimler ierisinde olduklar ifade edilebilir. Bu kiiler, etkili almalar iin koluk yapabilecek nitelie sahiptirler. Karar vermek konusunda tedbirli davrandklar belirtilebilir. Kendilerini ve bakalarn ok fazla eletirdikleri ifade edilebilir. Srekli moral bozucu eletiriler yapmalarnn ve detaylara taklmalarnn verimlilii azaltt belirtilebilir. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: Fikirlerine deer verildiinin hissettirilmesi gerekmektedir. Adil ve saygl olunmas, hata yapldnda zaman geirmeden zr dilenmesi, gergin olduklarnda endielerini anlama konusunda hassas olunmas gerektii ifade edilebilir. Danman kiilik (efkatli ve cmert): Bu kiilik tipinin, aklayc, insanlar seven, tahakkm edici, lml, hassas, takdirkr ve dier insanlarn ihtiyalarna duyarl kiileri temsil ettikleri sylenebilir. Dier insanlarn yeteneklerine deer veren bu kiiler, takm almalarnda insanlarn birbirleriyle iletiim kurmasnda etkili rol oynarlar. Hayr diyemeyen bu tipler, insan haklarna nem vermeyen i ortamlarndan ve kurallardan pek holandklar sylenemez. Dier insanlarla ilgilenmeyi abartp vakit kaybedebilirler. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: Deer verildiklerinin farkna varlmas salanmal, zellikli olunmal, eletiri yaplacaksa nazik olunmal ve takm almasnda iletiim konusundaki yeteneklerinden faydalanlmaldr. 43 (www.blog.milliyet.com.tr)

24

Baarc kiilik (Etkin ve hrsl): Bu kiilik tipine sahip olanlarn genelde esnek, kendini gelitirebilen, enerjik, odaklanabilen, faydac, ekici ve etkileyici kiiler olduu ifade edilebilir. nsanlarn beklentilerini karlayabilecek nitelikte i yaparlar ve baar, stat ve saygnlk onlar iin vazgeilmezdir. Bu kiiler bakalarna ilham veren ve model alnabilecek insanlar olup, ikolik olma ihtimalleri vardr ve stat kazanmak iin ar hrs yapabilecek insanlardr. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: lerini yaparken rahatsz etmemek, yaptklaryla ilgili geribildirim verirken gereksiz yarglama ve eletiri yapmamak, ilgi gstermek, onurlandrmak ve zerinde allan proje konusunda bilgi vermek saylabilir. Tasarmc kiilik (Bireysel ve duyarl): Bu kiilik tipine sahip olan bireylerin kendi dnce ve duygularn inceleyen, sanatsal, ifade gc yksek, dramatik, iine kapal ve abuk fkelenen bir yapya sahip olduklar sylenebilir. Kendi stillerini yanstan iler ve rnler yapmay seven bu tipler, alma ortamna derinlik ve stil katarlar. yaparken genelde kararsz olmalarna ramen yaratc olmayan ilerde almaktan ve eletirilmekten pek holanmazlar. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: Kendilerine anlamlar katabilecek ite altrlmalarn isterler. Kendilerine deer ve nem verilmelerini isterler. Aratrc kiilik (Ketum ve entelektel): Bu tip kiilie sahip bireyler anlayl, yeniliki, sr saklayan, yaltlm, kendi balarna olmaktan holanan, kkrtc, merakl ve tuhaf tiplerdir. Kriz zamanlarnda soukkanldrlar. Her zaman renmeye isteklidirler, aratrmaktan ve denemekten yorulmazlar. zellikle teknik konularda meraklarn tatmin edip detaylar iyice renene kadar aratrma yaparlar. Projelerde biti zamanlarna ve kiilerle olan ilikilere deil detaylara ve derinlie nem verirler. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: Fazla megul edilmekten holanmazlar. Ar samimi olmaktan holanmazlar. Duygu ve dncelerini tartmalar konusunda zaman vermek yararl olabilecektir. Sorun zc kiilik (Korunakl ve stlenici): Bu tip kiilie sahip olanlar, megul, bal, sempatik, pheci, endieli, alkan ve gvenilirdirler. lerin halledilmesine katks olan anlamalar ve ibirlikleri yaparlar. nsanlarn potansiyellerini ve motivasyonlarn deerlendirir, i ortamndaki problemli noktalar dzeltmeye odaklanrlar. Risk almay sevmezler, fikir birliine varmay ve her eyin belirli olduu ortamlarda almak isterler. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: Endieli olduu zamanlarda onu yarglama hatasna dlmemeli ve ona mmkn olduunca gven verilmelidir. letiimde dorudan ve net ifadeler kullanmak ve onu dikkatlice dinlemek olduka akllca olacaktr.

25

Hevesli kiilik (Megul ve elenceyi seven): Bu tip kiilie sahip olan tipler genelde ilerinden geldii gibi hareket eden, eitli yetenekleri olan, atlgan, dank, ekici, karizmatik ve iyimser insanlardr. lgiden ok holanan ama skclktan nefret edebilen tiplerdir. Birok alanla ilgilenen, birok konuda bilgi sahibi olan kiilerdir. Deiim, eitlilik ve yenilik onlarn ilgisini eken konulardr. Konukan ve espritel kiilerdir. Fikirleri dier insanlar tarafndan desteklenir, trendleri takip ederler ve farkl seenekler ve imknlar bulabilen kiilerdir. Deerli amalar gerekletiren, retken insanlardr. Konudan konuya atladklar iin yarm kalm birok projeleri olabilir. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: Onlarn tarzn deitirmekten mmkn derecede kanmak gerekmektedir. Yani onlar olduu gibi kabul etmek ve ne yapacaklar konusunda gereksiz mdahalelerde bulunmamak yerinde olabilecektir. Grlerini dikkate almak ve tepki vermek olduka yararl olabilecektir. Meydan okuyan kiilik (Lider ve kararl): Bu tip kiilie sahip olan tipler genelde kendilerine gvenen, gl, komuta eden ve atmac kiilerdir. Ne istediklerini bilirler ve bunu baarmak iin ellerinden gelen her eyi yapar ve her yola bavururlar. Bakalarnn cesaret edemeyecei kararlar verirler ve zor ileri, baarlmas gereken iler olarak grrler. Glerini bakalarnn yararna kullanan, cmert, licenap kiilerdir. Bazen zorbalk yapabilirler, irket iinde ve dnda insanlar kendilerine dman edebilirler. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: Kendi ayaklarnz zerinde durdurduunuzu ona gstermek onun gvenini kazanmak asndan olduka nemlidir. Dier taraftan onun hakknda dedikodu yaplmas gven bunalmn ateleyen bir davran olabilecektir. Yaclk boyutuna varmakszn yardmlarn takdir etmek onu motive edebilecektir. Asarm, keserim tr konumalarn kiiselletirmek hatal olabilecektir. Son olarak, ne yapabileceini ya da yapamayacan sylemek onun tedirgin olmasna yol aabilecektir. Uzlamac kiilik: Bu kiilie sahip olan tiplerin ise genelde, insanlara ak, gven tazeleyen, kabul edilebilir, gnl rahat ve uyumlu kiiler olduu ifade edilebilir. Ekiplerindeki kiilere kar pozitif tavr iinde olduklar iin gerginlik yaratmayan tipler olduklar sylenebilir. altklar kiileri ezip ne geme davranlarndan ok onlar destekleme gibi olumlu eilimlerinin olduu belirtilebilir. Grup iinde atmadan ok paylam ve ibirliini ne karmaya altklar sylenebilir. En nemli dezavantajlar ise, grup iinde hibir eye ses karmamalar ve tepkisizlikleridir. Bu anlamda bu kiilerin i yerinde daha verimli alabilmeleri asndan u konularda dikkat edilmesi nemli olabilecektir: ok fazla beklenti ve baskc olmamak, ilerini rahata yapabilmeleri iin zaman vermek, atmaya girmemek ve sakin olmak olarak sralanabilir.

26

7.7. Myers-Briggs Modeline Gre Kiilik Tipleri: Kendi modeli zerinden gelitirilen Myers-Briggs Modeli olduka yaygn olarak kullanlan bir kiilik modelidir. Myers-Briggs Kiilik Modeli genel hatlaryla 4 ana sorudan g alr.44 Bunlar: Enerjinizi ynlendirdiiniz ilk kaynak neresi olur? Da dnk, ie dnk; Bilgiyi ne ekilde ilemeyi tercih edersiniz? Duyumsal olaslklar, sezgisel gerekler; Kararlarnz nasl almay tercih edersiniz? Dnce odakl, his odakl; Hayatnz nasl dzenlemeyi tercih edersiniz? Yarglayc, algsal. Myers-Briggs Modelinde drt sorunun yant olan bu sekiz e birbirleriyle eletirilerek 16 adet kiilik zellii belirleniyor. Bu kiilik zelliklerini ise u ekilde sralamak mmkn.45 Da Dnk/Duyumsal/Dnce Odakl/Yarglayc Kiilie Sahip Olanlar (Ynetici): Enerjisini d dnyadaki eylemlerden alan bu kiiler bugn ve var olan gerekleri gz nnde bulundurarak hayatlarn mantksal temeller zerinde dzenliyorlar. Sonu olarak, karlatklar problemleri snanm ve gvenilir yntemler zerinden zmeye alyorlar. Kavramlar ve stratejiler stnde zaman harcamak yerine ayrntlara taklmay tercih ediyorlar. e Dnk/Sezgisel/His Odakl/Algsalc Olanlar(Mcadeleci, Avukat): Bu grup, enerjisini kendi i dnyalarndaki dnce ve duygulardan alyorlar. Kararlarn genellikle kendi kiisel deerleri zerinden alan bu kiiler, zellikle de dierleri sz konusu olduunda farkl seenek ve olaslklar deerlendiriyorlar. Belirecek yeni bak alarna kar hayatlarn esnek tutuyorlar. Sessiz ve yaratc oluyorlar. evrelerindeki insanlara kar gizli bir scaklk hisseden bu kiiler gerek kendilerinin gerekse dierlerinin srekli bir geliim ve olgunlama ierisinde olduunu grmek istiyorlar. Da Dnk/Duyumsal/His Odakl/Algsalc (Heykeltra): D dnyadaki eylemler ve konuulanlardan enerjisini alan bu grup, genellikle de ak anlamlar ifade eden gereklerle ilgilenmeyi tercih ediyorlar. Arkadalk kurmaktan byk keyif alan bu kiiler ncelii imdiye veriyorlar. Hayatlarn esnek tutuyorlar ve o an iinde oluabilecek her duruma o anda karlk veriyorlar. Hayattan zevk almaya bakyorlar ve kolaylkla yeni arkadalklar kurabiliyorlar. Yangn gibi bir anda belirebilecek sorunlara kar acele zmler retebiliyorlar. e Dnk/Sezgisel/Dnce Odakl/Yarglayc (Yeniliki/nc): Glerini kendi i dnyalarndan alan bu kiiler, gelecee ynelik farkl seenekleri deerlendirmeyi ihmal etmiyorlar ve sorunlara nesnel zmlerle yaklamay tercih ediyorlar. Genellikle hayatlarn mantksal erevelerin iine oturtuyorlar. Uzun sreli hedefler koyarak hayatlarn bu hedeflere ulamak zere dzenliyorlar. Gerek kendilerine gerekse dierlerine kar eletirel yaklama eiliminde oluyorlar. Planlaryla ilgili her ayrnty gz nnde bulundurabilecek derecede bilgili oluyorlar. 44 (Cormo vd., 2006, s.7-9; Hulme, 1996, s.58) 45 (Myers ve McCaulley, 1985; www.biltek.tubitak.gov.tr)

27

Da Dnk/Duyumsal/His Odakl/Yarglayc (Antrenr): Enerjilerini d dnyadaki eylem ve szcklerden alan bu kiiler karar verme aamasnda kendi kiisel deerlerini ilk planda tutuyorlar. nsanlara kar olduka scak olan bu grup, onlarla beraber vakit geirmeyi ve arkadalaryla beraber uyumlu ilikiler srdrmeyi ok seviyor. e Dnk/Sezgisel/Dnce Odakl/Algsalc Tip (Bilim nsan): Enerjisini kendi i dnyasndan alan bu kiiler, kararlarn mantksal ereveler iinde alyorlar. Dnyann nasl ilediini anlayabilmek adna yeni, pratik bilgiler edinebilmek amacyla hayatlarn ounlukla esnek tutuyorlar. Olduka sessiz ve uyumlu olabiliyorlar. Neyin nasl altna dair olduka merakl olan bu kiiler, kimi zaman artc fikirlerle insanlarn karsna kabiliyorlar. Da Dnk/Sezgisel/His Odakl/Algsalc Tip (Avukat): Seenekleri kendi kiisel deerleri zerinden deerlendiren bu grup, enerjisini d dnyada olup bitenlerden alyor. Ortaya kabilecek yeni bak alar ve seeneklere kar hayatlarn esnetebiliyorlar. Yaratc olan bu kiiler, insanlara yararl olabilecek yeni seenekler denemeyi seviyor. e Dnk/Duyumsal/Dnce Odakl/Yarglayc Tip (Mdr): Enerjilerini kendi i dnyalarndaki dnce ve duygulardan alan bu kiiler, kararlarn genellikle pek ok seenei deerlendirdikten sonra alyorlar. Hayatlarn mantk zerine kuran bu grup genellikle sessiz ve ciddi bir yapda oluyor. Hayat karsnda iyi bir gzlemci olduklarndan farkl durumlara kar iyi bir anlay gelitirmi oluyorlar. Da Dnk/Duyumsal/Dnce Odakl/Algsalc Tip (Heykeltra): Genellikle nesnel olarak grd gereklerle ilgilenmeyi seven bu grup enerjisini d dnyada konuulanlardan ve olup biten eylemlerden alyor. Kararlar mantksal temellere oturuyor. Kendi ilgi alanlarna giren pek ok aktiviteyi de barndran esnek bir yaantlar oluyor. e Dnk/Sezgisel/His Odakl/Yarglayc Tip (Yeniliki/ nc): zellikle de dier insanlar da ilgilendirebilecek farkl seenekler zerine dnmeyi seven bu kiiler, enerjilerini kendi i dnyalarndan alyorlar. Hayatlarn kiisel temeller zerinde dzenliyorlar. Genellikle hayata dair zel bir hedef belirliyorlar ve bu hedefe ulaabilmek iin durmadan alyorlar. Dier insanlarndan byyp olgunlamalar iin yardm etme gnlls oluyorlar. Da Dnk/Sezgisel/His Odakl/Yarglayc Tip (Antrenr): zellikle dier insanlar da ilgilendirebilecek farkl seenekler zerine dnmeyi seven bu kiiler, enerjilerini d dnyadan alyorlar. Hayatlarn genellikle kiisel temeller zerinde dzenliyorlar ve sevdikleri insanlarla uzun soluklu ilikiler kurma ve srdrme yanls oluyorlar. Olduka sosyal olan bu grup, hislerini dierlerine kolayca yanstabiliyor. Ancak zellikle de sosyal ilikilere zarar verebilecek eletirilere kar kat olabiliyorlar. nsanlarla etkili bir biimde alabiliyorlar. e Dnk/Duyumsal/Dnce Odakl/Algsalc Tip (Bilim nsan): Enerjisini kendi i dnyasndan alan bu kiiler, kararln mantksal temeller zerinde alyorlar. Neyin nasl altna dair olduka merakl olan bu kiiler, kimi zaman ilgin ve artc fikirlerle insanlarn karsna kabiliyorlar.

28

Da Dnk/Sezgisel/Dnce Odakl/Yarglayc Tip (Ynetici/ef): Enerjilerini d dnyada olup biten olaylardan alyorlar. Genellikle nesnel yntemler tercih eden ynetici rolleri stleniyorlar. Yksek standartlar koymayan ya da yapt ilerde baarl olamayan insanlara kar tolerans gsteremiyorlar. e Dnk/Duyumsal/His Odakl/Algsalc Tip (Mcadeleci): Enerjilerini genellikle kendi duygu ve dnce dnyalarndan alan bu kiiler, kendi kiisel deerleri erevesinde kararlar almay tercih ediyorlar. Bu gruptaki kiiler, kalabalk arkada gruplarndan ziyade kk sayl arkadalklar tercih ediyor. Dierlerine kar kollamac bir tutumla yaklayorlar. Da Dnk/Sezgisel/Dnce Odakl/Algsalc Tip (Kaif/Mhendis): Enerjisini d dnyadaki eylem ve konuulanlardan alan bu grup, kararlarn mantksal ereveler ierisinde alyor. Uyumlu olabilme eilimi gsteren bu kiiler yeni dnce ve ilgi alanlarna odaklanabiliyorlar. zellikle de eer ki bu yenilikler onlarn yeteneklerini gelitirecekse. Yaratc efor gerektiren problem zmlerinde baarl olabiliyorlar. e Dnk/Duyumsal/His Odakl/Yarglayc Tip (Bakc/ Mdr): Enerjilerini Kendi i dnyalarndan alan bu kiiler, karar verirken kendi deerlerini gz nnde bulunduruyorlar. Sevdikleri kiilerle sosyal ilikiler kurmaktan byk zevk alyorlar. nsanlar gzlemleyen, sessiz bir yaplar oluyor. Onlara uygulama alanlarnda hizmet verebilecek ilerde almay seviyorlar. Dierlerinin ne dnp hissettiine byk nem veriyorlar.

29

8. SONU

alma yaam, kiiliin olumas ve gelimesinde nemli bir etkendir. alma yaam ile kii, sadece bir gelir etmenin tesinde kimliini, gvenini ve saygnln da kazanmaktadr. rgtsel davrann ekillenmesinde alma hayat ile rgt yelerinin kiiliinin karlkl etkileiminin byk rol oynad sylenebilir. eitli aratrmalarda, alma yaamnn kalitesinin arttrlmas ile bireyin sahip olduu kiilik tipi arasnda bir ilikinin olduu ifade edilmektedir. Buna gre iyerinde, uyumlu, gvenilir, arkadalarn motive edebilen, iyi iletiim kuran, dikkatli, sorumluluunun bilincinde ve paylamc bir kiilie sahip olan bireylerin i yerinin etkinliini, verimliliini ve performansn nemli lde etkilediini sylemek mmkndr. Buna karlk, olgun ve dengeli olmayan, srekli kendi karlarn gzeten, ibirlii ve dayanmay sevmeyen, karamsar ve umutsuz bir kiilie sahip olan bireylerin kendileriyle birlikte evrelerini de olumsuz bir ekilde etkileyecekleri sylenebilir. Sonuta i yerinde i doyumsuzluu ve atma olabilecektir. Bylece kiisel ve rgtsel amalara ulama dzeyinde azalma ve verimsizlik sz konusu olabilecektir. Anlalmas ve geinilmesi zor bu tr kiilerin her topluluk da olduu gibi i yerlerinde de bulunmas mmkndr. Bu balamda, farkl kiilik tipleri karsnda alma yaamnn daha kaliteli duruma getirilmesinde aadaki neriler dikkate alnabilir; 1. ncelikle birlikte altmz, i yaptmz statleri, grev ve sorumluluklar birbirinden farkl insanlarn kiiliklerinin de birbirinden ksmen veya tamamen farkl olduunu bilmek ve buna gre ilikileri gelitirmek gerekmektedir. Bu noktada bu farkllklar birbirinden ayrabilme ve deer ve nemlerini iyi tartabilme bilincine varlabilirse iyerindeki ilikiler daha kaliteli ve verimli olabilecektir. 2. Dier taraftan iletme ie eleman almada kiilik deerlendirmelerinde daha titiz davranmal ve bylece en uygun elemann ie alnmas salanmaldr. 3. Farl kiilik tiplerinin ayn ama dorultusunda ynlendirilmesi konusunda, bireyleri motive edebilecek etkili liderlik hayata geirilmelidir. Eitim ve gelitirme konusunda elemanlara frsat verilerek ie uyum salama ve daha verimli olma konusunda tevik edilmelidirler. 4. Rehberlik ve psikolojik danmanlk messesesi etkin ve aktif tutulmal, bireylerin kiiliini olumlu hale getirebilecek, gelitirici esnek programlar zerinde durulmaldr. 5. yerinde koluk, danmanlk ve rehberlik vb. gibi elemanlarn gvenebilecekleri, ilerini dkebilecekleri, kararlarnda onlara yardmc olabilecek bir sistem kurulmaldr. 6. alma biimi katlma, gvene ve samimiyete dayandrlmaldr. Bylece iblm ve ibirlii artacak, tm personelin kayg ve gerilimi azalacaktr. 7. alma yaamnda bireyin kendi benliini ve bakalarnn varln kabul etmesi esasna dayal, ben iyiyim-sen iyisin tavr eklinde bir kltr oluturulmaldr.

30

KAYNAKA Apuhan R. kr, 2004, Baar in Genlere 33 aret, Tima Yaynlar, stanbul Ak Melih, 2001, Trk Kimlii, Milliyet Gazetesi Ayta S., 2001, rgtsel Davran Asndan Kiiliin nemi, , G Endstri likileri ve insan Kaynaklar Dergisi, Cilt.3, Say:1 Butler W.E., 1986, Kiilik, http://www.hermetics.org/kisilik.html, (ndirilme Tarihi: 10.04.2007) Carmo Lilian, Anabela Gomes, F.Pereira and A.Mendes, Learning Styles and Problem Solving Strategies, 3rd E-Learning Conference, Coimbra, Portugal, 7-8 eptember Ccelolu Doan, 1993, yi Dn Doru Karar Ver, Sistem Yaynclk, stanbul Danga G., 2007, Hayatnda Farkl Kiilikler, http://www.kouemk.com Eren E., 2000, rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, Beta Yaynevi, stanbul Erolu Feyzullah, 1998, Davran Bilimleri, Beta Basm Yaym, stanbul Hulme Richard D., 1996, Use of Decision Models in A Diverse Learning Environment, The Cal Ponama Journal of nterdisciplinary Studies, Vol.9, Fall Kapz S.., 2001, in Deien Anlam ve Birey Yaamnda nemi, , G Endstri likileri ve nsan Kaynaklar Dergisi, Cilt.3, Say:2 Keser A., 2004, alma-Birey likisi ve almann Bireyin Yaamnda Yeri, , G Endstri likileri ve nsan Kaynaklar Dergisi, Cilt.6,Say:2 Kknel zcan, 1995, Kaygdan Mutlulua Kiilik, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul Littauer Florence ve Marita Littauer, 1998, Kiilik Bulmacas, Sistem Yaynclk, ev: H.B.elik, stanbul Myers I.B. and M.H. McCaulley, 1985, Manuel: A Guide to The Development and Use of The Myers-Briggs Type Indicator, Palo Alto, CA, Counsulting Psychologists Press zdeveciolu M.,2002, Kamu ve zel Sektr Yneticileri Arasndaki Davransal alma Koullar ve Kiilik Farkllklarnn Belirlenmesine Ynelik Bir Aratrma, Erciyes niversitesi ..B.F. Dergisi, Say:19, Sabah Gazetesi, Uzun Yzk Parma Kavgac Huy Belirtisi, 2006 Silah M., 2005, Endstride alma Psikolojisi, Sekin Yaynlar, 2.b., Ankara imek M. erif, T. Akgemci ve A. elik, 2001, Davran Bilimlerine Giri ve rgtlerde Davran,Nobel Yayn Datm, Ankara Trkm A.Sibel, 2004, ada Yaamda Kiilik ve Kiileraras likiler, A..F. Yaynlar, nite 8 Tezcan Mahmut, 1997, Trk Kiilii Ve Kltr-Kiilik likileri, T.C. Kltr Bakanl Kltr Eserleri Dizisi, No.191 Ankara Tnar M.Y., 1999, alma Yaam ve Kiilik, Mercek Dergisi, Say:14 Feshbach S. Ve B. Weiner, 1991, Personality, 3.ed., Maryland:C.Heath and Company Yelboa Atilla, 2006, Kiilik zellikleri ve Performans Arasndaki likinin ncelenmesi, ,G Endstri likileri ve nsan Kaynaklar Dergisi, Cilt.8, Say:2 Zel Uur, 2001, Ynetimde Kiilik ve Kiilik zellikleri; Ynetim ve Organizasyon (inde), Editr: S. Gney, Nobel Yaynlar, Ankara http://kumtanesi.blogcu.com/1772820/): http://www.psikiyatrist.net/hafta12.htm http://www.blog.milliyet.com.tr.arsiv.aspx http://www.denizce.com/benkimim.asp http://www.biltek.tubitak.gov.tr Milliyet Gazetesi, Boy in Babay, Kilo in Anneyi Sula!, 16 Kasm 2006 Milliyet Vitrin Gazetesi, Seene Baarnn Yolu Ak, 4 Eyll 2004