ŞERİF MARDİN • Din ve İdeoloji

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi yayını, 1969 (1 baskı)

İletişim Yayınları 14 • Şerif Mardin Bütün Eserleri 2ISBN-13: 978-975-470-048-0© 1983 İletişim Yayıncılık A. Ş.1-25. BASKI 1983-2017, İstanbul26. BASKI 2018, İstanbul

KAPAK Ümit KıvançUYGULAMA Hasan DenizDÜZELTİ Serap YeğenDİZİN Hasan DenizBASKI Ayhan Matbaası · SERTİFİKA NO. 22749

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, No: 6/3Bağcılar, İstanbul Tel: 212.445 32 38 • Faks: 212.445 05 63

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

ŞERİF MARDİN

Din ve İdeoloji

ŞERİF MARDİN 1927 yılında İstanbul’da doğdu. Galatasaray Lisesi’nde başladığı orta öğrenimini ABD’de tamamladı. Stanford Üniversitesi Siyasal Bilimler Bölümü mezuniyetinin ardından lisansüstü eğitimini John Hopkins Üniversitesi’nde yaptı. 1954’te Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne asistan olarak giren Şerif Mardin, doktorasını “Yeni Osmanlıların Düşünsel Yapıtları” konulu teziyle Stanford Üniversitesi’nde tamamladı. 1964’te doçentliğe, 1969’da profesörlüğe yükseldi. 1973’te geçtiği Boğaziçi Üniversitesi’nde siyaset bilimi ve sosyoloji dersleri verdi. Yine, ABD’de Columbia ve California, İngiltere’de Oxford Üniversitesi’nde konuk öğretim üyesi olarak dersler verdi. Washington D.C.’deki American University Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyeliği yaptı ve aynı üniversite bünyesinde faaliyet gösteren İslâmî Araştırmalar Merkezi’nin başkanlığı görevini yürüttü, aynı zamanda Sabancı Üniversitesi’nde öğretim görevliliğine devam etti. Mardin, 6 Eylül 2017’de hayatını kaybetti. Mardin’in yayımlanan kitapları şunlardır: Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908 (1964), Din ve İdeoloji (1969), İdeoloji (1976), Türkiye’den Toplum ve Siyaset (Makaleler derlemesi, 1990), Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler derlemesi, 1990), Türkiye’de Din ve Siyaset (Makaleler derlemesi, 1991), Türk Modernleşmesi (Makaleler derlemesi, 1991), Religion and Social Change in Modern Turkey. The Case of Bediüzzaman Said Nursi (1989) [Bediüzzaman Said Nursi Olayı / Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim (1992)], The Genesis of Young Ottoman Thought (1962) [Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu (1996)] Türkiye, İslam ve Sekülarizm (Makaleler derlemesi, 2011).

İÇİNDEKİLER

METODOLOJİK NOT ................................................................................................................7

2. BASIMA ÖNSÖZ ..................................................................................................................11

BİRİNCİ BÖLÜM

DİN VE İDEOLOJİ .....................................................................................................................13

İKİNCİ BÖLÜM

DİN SOSYOLOJİSİ VE DİNSEL DAVRANIfi .................................................39

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DİN SOSYOLOJİSİ AÇISINDAN İSLÂM ...........................................................65

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

OSMANLI İMPARATORLU⁄U’NDA YAPI VE KÜLTÜR ..............103

BEŞİNCİ BÖLÜM

CUMHURİYET DEVRİNDE “VOLK” İSLÂMI ..........................................141

ALTINCI BÖLÜM

AMPİRİK KANITLAR .........................................................................................................155

YEDİNCİ BÖLÜM

SONUÇ ...............................................................................................................................................165

SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA .....................................................................................................169

DİZİN .................................................................................................................................................179

7

METODOLOJİK NOT

Bu araştırmanın amacı tarih bilimleriyle modern “davranış” bilimlerinin –ve bilhassa sosyoloji, psikoloji, sosyal antro-polojinin metodlarının– ne şekilde birleştirilebileceklerini göstermektir. Bu uğurda, belirli tarih bilgileri sosyal bilim metotlarıyla işlenmiş, “deneme” mahiyetinde bir eser orta-ya çıkarılmıştır. Böylece beliren model ne Osmanlı İmpa-ratorluğu’nun iç çatışmalarının tümünün “hakikatte” na-sıl cereyan ettiğini gösterme ne de Türkiye’de dinsel dav-ranışın nedenlerini tam olarak anlatma gayesini gütmekte-dir. Gaye, belirli görüş açılarının ve bu arada modern ideo-loji ve din sosyolojisi tahlil metotlarının bir toplumu anlat-makta bize ne gibi tahlil imkânları sağladığını araştırmak-tır. Bu şekilde kurulmuş bir modelin geliştirilmesi ancak uzun yıllar yapılacak bir çalışmanın ürünü olabilir. Bir ön model kurmaya çalışırken sosyal antropolojinin yapı ile fi-kir arasındaki ilişkileri anlatan tetkiklerinden esinlendim.1 Yapısal unsurları ortaya çıkarma çabasında ise en çok Max

1 Lévi-Strauss için bkz: Claude Levi-Strauss, La Pensée Sauvage (Paris, Plon, 1962) ve Anthropologie Structurale, Paris, 1958.

8

Weber’in metodolojisinden istifade ettim.2 Yapı-fikir ilişki-lerini işlerken Osmanlı tarihi hakkında yazılmış eserlerden ve din sosyolojisinin bulgularından yararlanmaya çalıştım.

Gerek tarihçiler gerekse sosyologlar günümüzde ken-di alanlarında kesin bilgilerle ortaya çıkmamışlardır. Her iki bilim dalı bazı olayların veya oluşumların anlamı üze-rinde ihtilâf halindedir. Pek tabiî ki her iki kaynaktan bilgi alan bir araştırma onlardan daha kesin bilgiler ortaya çıka-ramaz. Hattâ ortaya çıkan yapıtta, iki ayrı belirsizliğin üs-tüste binmesi dolayısıyla daha da büyük bir belirsizlik pa-yı olacaktır. Araştırmamızın bütünü için belirtilenler, ve-rilen hükümler için de geçerlidir. Araştırmada, zaman za-man belirli bazı “yapı”ların toplumu etkilediği belirtilmek-tedir. Bunlar elle dokunulur varlıklar değil, analitik ince-leme araçlarıdır. Belirli bir “yapı”, nihayet, insan ilişkile-rinin belirli düzenlilikler gösteren şekilleridir. Örneğin, Max Weber’in bahsettiği otorite şekillerinden olan Herrsc-haft (hükmetme) bir insanlararası ilişki şeklidir. Bu yakla-şımda toplum bilimlerinin ele aldığı bilimler “eşya”lık ni-teliğini taşımaz. Bunlar bir ilişkiler kümesini inceler. Uzun vadede toplumda olup biten her şeyi bu tip insan ilişki-leri intizamına indirgemek mümkündür. Aksi istikamet-te bir tutum Marx’ın üzerinde önemle durduğu bir hataya yol açmaktadır. O da “şey”leşme (reification) eğilimidir. Bunun sonucu, ancak bir kavram realitesi olan olay türle-rinin “eşya” olarak kabul edilmesidir. Weber’in metodolo-jisi ise toplumda tanımladığımız grup, sınıf, müessese gi-

2 Max Weber’in metodolojisi için bkz: Reinhard Bendix, “Max Weber’s Soci-ology Today”, International Social Science Journal 17 (1965), s. 9-22; Talcott Parsons, “Evaluation and Objectivity in Social Science: an Interpretation of Max Weber’s Contribution”, Ibid, s. 46-63; Pietro Rossi, “Scientific Objectivity and Value Hypothesis”, Ibid, s. 64-72; A. von Schelting, Max Weber’s Wissensc-haftlehre, Tubingen, 1934; Talcott Parsons, The Structure of Social Action, 2. ba-sım. Free Press, Glencoe, III., 1949; Otte Hintze, Max Weber’s Soziologie” Sch-moller’s Jahrbuch 50 (1926), s. 83-95.

9

bi varlıkların aklımızın birer kategorisi olduğuna dikkati-mizi çekiyor.

Analitik yaklaşım, bazı olay türlerini, bir bakıma keyfî ola-rak, bazı başlıklar altında topladığımıza ilgimizi çektiği de-recede, bunları geçici yapıtlar, ilerde daha ince kavramlar geliştirildiği zaman başka şekilde izahlara kavuşacak hadise-ler olarak değerlendirir.

Weber’in sosyolojisinin bir diğer özelliği, kullandığı kate-gorileri tamamen geçerli izahlar olarak görmemesidir. Belir-li bir toplumdaki meşruiyet şeklini karizmatik olarak tanım-lamak, bu toplumda başka hiçbir meşruiyet şekli olmadığı-nı söylemek değildir. Söylenen, karizmatik meşruiyet şek-linin bu topluma ana yönü verdiğidir. Aslında her toplum-da Weber’in üç meşruiyet şekli de bulunur. Bunlar içiçe, gi-rift süreçlerdir. Birinin nerede bitip öbürünün nerede başla-dığı belli değildir.

İdeal tip yaklaşımı, aynı zamanda aynı türden olayları baş-ka başka analitik çerçeveler içinde inceler. Belirli bir kavra-mın içine giren bir kısım olaylarla bir diğer tip kavramın içi-ne giren bir diğer olay kümesi beraberce, üçüncü bir kavra-mın incelediği bir olaylar kümesi teşkil edebilir. Meselâ Her-rschaft, Hierokratischer verband, Charisma kavramları ara-sındaki bağıntı böyle bir bağıntıdır.

Weber’in metodolojisinin temin ettiği, bir yapının ana-tomisini meydana çıkarmak değildir, en güçlü tarafı karşı-laştırmalarda farkları ortaya çıkarmaya yaramasıdır. Biz, bu eserimizde Osmanlı-İslâm toplumunun ve bugünkü Türki-ye’nin Batı toplumlarından ayrılan bazı özellikleri olduğu-nu gösterebiliyorsak en önemli gayelerimizden birine var-mış sayılırız.

11

2. BASIMA ÖNSÖZ

Din ve İdeoloji’yi yeniden, alıcı gözüyle okuduğum zaman “davranışsal” sözcüğüne 1969’da ne kadar önem verdiğimi biraz da hayretle izliyorum. Bugün, sosyal bilimlerde bir ye-re varmayan, basitçi ve basitleştirici bir eğilim saydığım “dav-ranışsalcılığın” o zaman fikirlerimde böylesine yer etmiş ol-masını bir tek olaya bağlıyorum, o da 1960’larda Türkiye’de “normatif” düşüncenin ezici hâkimiyetiydi. Toplumumuzun kaideciliğinin toplum bilimlerine yansıması olarak değerlen-direbileceğimiz bu niteliğe karşı koymak, protestosunu yük-seltmek gerekiyordu. “Davranış bilimleri” ise toplum hadise-lerini “olmaları gerektiği” gibi değil “olduğu gibi” değerlen-diriyordu. “Davranışsal” yaklaşımın kullanılması da bu tür-den bir değerlendirmeyi mümkün kılıyordu.

Yoksa yapıtta “davranışsal” yaklaşımın Max Weber’le bir-likte kullanılmış olması en azından bir rahatsızlık yaratacak niteliktedir.

Toplum bilimlerinde, siyaset bilimi gibi “makro” düzeyde genellemelerle yola çıkmak mecburiyetinde olan bir çalışma türünü aşan tahliller artık ülkemizde de gelişmeye başlamış-

12

tır. Bilhassa, “düşünce”nin ne kadar ayrıntılı inceleme tek-nikleri gerektirdiği, biraz da Fransız yapısalcılarının etkisiy-le anlaşılmaya başlamıştır.

Çalışmanın kuramsal sunuşunu bugün yapsaydım çok de-ğişik yöntemlerin altını çizerdim.

Lévi-Strauss’ın fikirleri, bugün bu düşünürü anlayabildi-ğim oranda, Din ve İdeoloji’de gereken açıklıkla anlatılma-mıştır. Gene, bu noktada da, bence, sembolik sistemlerin “kitaplı” dinlerde nasıl çalıştıklarını anlamanın en iyi yolu Lévi-Strauss’a başvurmak değildi. M. Arkun’un yaklaşımı-nı, bugün, çok daha anlamlı bulurdum. (M. Arkun, “Lectu-re de la Sonrate 18,” Annaks 35 (1980) 418-433). Genellik-le, oluşmakta olduğunu “büyük”lere kanıtlamaya çalıştığım ideoloji alanının gerçekten varolduğunu kanıtlamak üzere kullandığım araştırma örneklerinin birbiriyle ilişkisi gerek-tiği gibi anlatılmamıştır. Bunların her birinin o zamanlar bi-raz da “cephane” fonksiyonu vardı. Bundan dolayı “din”in bir toplum olayı olduğunu kanıtlayan birçok örnek ve yak-laşım kullanılmış, fakat bunların içinde açık bir tercih yapıl-mamıştır.

Kısaca ikinci baskısını sunduğumuz incelemenin en çok bir “deneme” ve belirli bir süreci; fikirlerin topluluktaki et-kisini anlamakta bir ilk aşama olarak değerlendirmek gere-kir. Okuyucuların bunu hatırlaması, yapıtı gerçek çerçeve-si içine koyacaktır.

13

BİRİNCİ BÖLÜM

DİN VE İDEOLOJİ

Her ne kadar Raymond Aron1 ve Daniel Bell2 çağımızı ideo-lojilerin batış devri olarak ilan etmişlerse de, 20. yüzyıla ye-niden baktığımız zaman bu yüzyılın en kesif anlamda “ide-olojik” olduğunu görürüz. Diğer taraftan, öğrenci ayaklan-maları, Che mezhebi ve Marcuse’nin etkisi ideolojik düşün-ce için oldukça “pembe” bir geleceğin habercileridir.

“Sert” diye isimlendirebileceğimiz bir ideoloji yokolmak üzere olsa bile –ki bunun böyle olduğu kesinlikle saptan-mamıştır– sosyal bilimciler, “yumuşak” ideolojilerin işleyi-şiyle ilgili sorunları daha yeni ele almaktadırlar ve gelecek-teki çalışmalarının önemli bir kısmını bu konunun araştır-masına ayıracaklardır. Bu araştırmamda geniş kapsamlı ide-olojilerin önemini, toplumsal eylemle din arasındaki ilişki-ler açısından göstermeye ve ülkemiz yönünden inceleme-ye çalışacağım.

1 Raymond Aron, La Lutte des Classes (Paris, Gallimard, 1964), s. 214 v.d. ve bkz. “Société Industrielle, Idéologies, Philosophie”, Preuves 1965, No: 167, 3-13; 168, 12-24; 169, 23-41. Ayrıca bkz. Edward Shils, “The End of Ideology” Encounter V (1955), No: 5, 52-58.

2 Daniel Bell, The End of Ideology: On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifti-es (gözden geçirilmiş basım, New York, Collier Books, 1962), s. 393 v.d.

14

“Sert” ideoloji dediğim zaman, sistematik bir şekilde işlen-miş, temel teorik eserlere dayanan, seçkinlerin kültürüyle sı-nırlandırılmış, muhtevası kuvvetli bir yapıyı kastediyorum. “Yumuşak” ideoloji ile de, kitlelerin çok daha şekilsiz inanç ve bilişsel (cognitive) sistemlerini kastediyorum.3

Bu noktada, ideolojilerin incelenmesi, bir ucunda “sert” ideolojilerin, öbür ucunda vaziyet alışların toplandığı sü-rekli bir değişkenin (continuous variable)4 analizi halini alı-yor. Bu açıdan vaziyet alışlar hakkında bir açıklama yapma-mız gerekiyor.

Vaziyet alış (attitude) “bir insanın –dünyanın diğer görünüş-lerinden ayırdettiği bir dünya görüşü karşısında– davranışla-rından çıkarılmış psikolojik süreç örgütlenmesidir.”5

Hepimiz, insanların belirli hadiseler karşısında belir-li “tutum”ları olduğunu biliriz. Bu tutumların bilimsel in-celenmesi, “vaziyet alış”lar alanını teşkil eder. Vaziyet alış-larla “yumuşak” ideolojilerin ilişkisine gelince, aradaki ba-ğıntı “vaziyet alış”ların da ideolojiler gibi toplum olayları için bir “anlam” ekseni sağlamalarından ileri geliyor. Ör-

3 Bu ayırım esas itibariyle William James’in “sert” ve “yumuşak fikirli” katego-rilerine girmektedir, fakat benim burada kullandığım şekilde aşağıdaki eser-deki değiştirilmiş türlere indirgenebilir. Bkz. The Psychology of Politics (New York, Praeger, 1957), s. 131. Kognitif sistemler için bkz. R. P. Abelson ve M. J. Rosenberg, “Symbolic Psychologic: A Model for Attitudinal Cogniton”, Be-havioral Science, 3 (1958) 1-13; F. Heider, “Attitudes and Cognitive Organi-zation”, Journal of Psychology 21 (1946), 107-112; L. Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance (Evanston, III. Row Peterson, 1957); C. E. Osgood, G. J. Suci and P. H. Tannenbaum, The Measurement of Meaning (Urbana, U. of III. Press, 1957).

4 “Continuous variable” – “sürekli değişken” kavramı için bkz. William Goode ve Paul K. Hatt, Sosyal Bilimde Araştırma Metodları (Çev.: Ruşen Keleş, Ankara, 1964), s. 293; ve bir diğer kaynak için bkz. Leon Festinger ve Damiel Katz, Rese-arch Methods in the Behavioral Sciences (New York Dryden Paris, 1953), s. 392.

5 T. M. Newcomb, “On the Definition of Attiudes”, Dictionary of Social Scien-ces (der. J. Gould ve W. L. Kolb, Londra, 1964). Kısaltılmış olarak Attiudes, Selected Reading (Der. Maric Jahoda ve Neil Warren, Londra, Penguin Books, 1966), s. 22’de zikredilmiştir.

15

neğin, birisi kendini “muhafazakâr” olarak tanımlar, biz de onun muhafazakârlığının esaslarını bize anlatmasını is-tersek, o da buna karşılık, tek izah olarak, “insanlar ken-di başlarına karar veremezler, onları dürtecek bir kervan-cıya ihtiyaç vardır” diye cevap verirse, bu kişinin fikirleri-nin bir ideoloji etrafında kümelendiğini söyleyemeyiz. Çok muhtemeldir ki bu şahsın “ideolojisi” çok müphem, kendi-sinin de nereden geldiğini bilmediği fakat muhtelif sebep-lerden dolayı sıkı sıkıya sarıldığı bir “vaziyet alış”a indir-genebilir.6

Vaziyet alışlar, ideolojiler gibi, insan eylemine yön veren, şekillendiren iç yapılardır. Biz de bu fikrî yönelim unsur-larını en az şekillenmişinden en çok şekillenmişine kadar bir çizgi üzerine dizebiliriz. Bu çizgide en şekillenmiş iç ya-pı türü yukarda “sert” olarak tanımladığımız ideolojiler ola-caktır. Konumuzdan, Philip Converse’in tabirini kullanarak “inanç sistemleri”nin incelenmesi olarak bahsedebiliriz.7

Bu bölümde, konumun, beş açıdan bir ön analizini sun-maya çalışacağım: a) siyasal bilimlerde “sert” ideolojilerin ele alınmasının bile son zamanların bir gelişmesi olduğu; b) “yumuşak” ideolojilerin incelenmesinin geleneksel si-yasal bilimlerce daha da yadırgandığı; c) burada, en işe ya-rar ipuçlarımızı bilgi sosyolojisi gibi siyasal bilimlerin dı-şındaki alanlarda bulduğumuz; d) siyasal bilimlerin bu şe-

6 “Vaziyet alış” ülkemizde “tutum”la aynı anlamda kullanılmaktadır. Bunlar için yukardaki notta görülen eserin dışında bkz. G. W. Allport, “The Composition of Political Attitudes”, American Journal of Sociology 35 (1929), s. 220-238; J. C. Davies, “Some Relations Between Events and Attitudes”, American Political Science Review 46 (1952), s. 777-789; H. McClosky, “Conservatism and Perso-nality”, American Political Science Review 52 (1958), s. 27-45; Herbers Blumer, “Attitudes and the Social Act”, Social Problems 3 (1955) s. 59-64; M. B. Smith, Jerome S. Brumer, Robert W. White, Opinions and Personality (New York, J. Willey, 1956).

7 Bkz. Philip E. Converse, “The Nature of Belief Systems in Mass Publics”, Ide-ology and Discontent içinde. (der. David, E. Apter, Free Press of Glencoe, New York, 1964), s. 206-261.

16

kilde ortaya çıkan “taşralı” niteliğinin “davranışsal” siyasal bilimlerce kırıldığı ve modern sosyal bilim anlayışında sos-yal bilimlerin bütünlüğünün anlayışına doğru gidildiği; e) dinsel inanların önemli “yumuşak” ideolojiler arasında yer aldıkları.

Siyasal Bilimlerde İdeoloji Araştırmaları

İdeoloji, günümüzde artık siyasal bilimlerin toplandığı önemli eksenlerden biri haline gelmiştir. İdeolojiden kas-tettiğimin, belirli bir siyasal düşünürün fikirlerinin siste-matiği olmadığı herhalde artık açıktır. Bu kavramla ifade etmek istediğim, kitle toplumunun belirmesiyle beraber önem kazanan inançlardır. Bu inanç ve tutumları belirli bir şahsın fikrî yapıtlarına indirgemek mümkün değildir. İdeo-loji, bu anlamda daha çok, “idare edilen”lerin arasında yay-gın, yönlü, fakat sınırlı, belirsiz fikir kümelerinden8 mey-dana gelir.

8 İdeolojinin bu anlamını geleneksel toplumlarda bulmak mümkündür ve bu eserimiz daha çok geleneksel yapılar hakkında olacaktır. Fakat “yumuşak” ideolojilerin mevcudiyeti ancak kitle toplumu teşekkül ettikten sonra Le Bon ve Tarde’in bu konulara önem vermeleriyle bariz bir şekilde ortaya çıkmıştır. İdeolojinin bu anlamı için bkz: a) Geleneksel toplumlardaki şekiller için: Nor-man Cohn, The Pursuit of the Millenium: Revolutionary Messianism in Medieval and Reformation Europe and its Bearing on Modern Totalitarian Movements (New York, Harper Torchbooks, 1961); Peter Worsley, The Trumpet Shall Sound: A Study of Cargo Cults in Melanesia, (Londra, 1957), b) Modern toplumlar için: Karl Mannheim, Ideology and Utopia (Londra, Routledge, 1936); J. J. Cheval-lier, “Le XVIII’e Siécle et la naissance des ideologies”, Res Publica II (1960) s. 194-204; S. P. Huntington, “Conservatism as an Ideology”. American Political Science Review 51 (1957), s. 454-73; H. B. Kirshen, “The Ideology of Ameri-can Labor” Politico 25 (September 1960) s. 581-95; V. C. Nahirny, “Some Ob-servations on Ideological Groups” American Sociological Review 67 (January 1962), s. 397-405; Mary Matossian “Ideologies of Delayed Industrialization: Some Tensions and Ambiguties”, Economic Development and Cultural Chan-ge VI (April 1958), s. 217-28. Reinhard Bendix, “Industrialization, Ideologies and Social Structure”, American Sociological Review 24 (October 1959), s. 613-623. Genel bir bibliyografya için bkz. Norman Birbaum, The Sociological Study of Ideology 1940: 1961, Current Sociology (Oxford, Blackwell, 1962).