ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Δ. Ε.ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝΚΑΚΑΜΠΟΥΡΑ ΡΕΑ, Επίκ. καθηγήτρια ΛαογραφίαςΝΑΥΑΡΙΝΟΥ 13Α, 10680, ΑΘΗΝΑΤΗΛ. : 210 3688036rkakamp@primedu.uoa.gr

ΜΑΘΗΜΑ: ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΖΩΗΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Εργαστήριο «Αφηγήσεις ζωής. Ημικατευθυνόμενες συνεντεύξεις με

έμφαση στα βιώματα της παιδικής και νεανικής ηλικίας»

Πανεπιστημιακό έτος 2017-18, Εαρινό εξάμηνο

ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ/ ΤΗΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΚΤΗ/ ΤΡΙΑ

ΑΘΗΝΑ 2018

1

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ

Αφήγηση ζωής του / της ...........................................................

Διεύθυνση κατοικίας του αφηγητή : Νομός ............... Πόλη / Χωριό..............................

Οδός και αριθμός ........................................ Τηλέφωνο .....................................................

email ………………………………………………………………………………………………..

Η συνέντευξη ηχογραφήθηκε στην παραπάνω διεύθυνση / αλλού: ...........................

Ονοματεπώνυμο συνεντευκτή και στοιχεία του (διεύθυνση, τηλέφωνο, έτος σπουδών, αριθμός μητρώου) …………………………………………………

.................. .............................................................................................................................

...................

Ημερομηνία της συνέντευξης: …………………………………………………………………

Χρονική διάρκεια της συνέντευξης (π.χ. 1 ώρα και 15 λεπτά) …………………………… Τεχνολογικός εξοπλισμός συνέντευξης (σημειώστε με Χ το μηχάνημα που

χρησιμοποιήσατε)

α) ψηφιακό σύστημα ηχογράφησης (π.χ. I POD, κινητό τηλέφωνο, άλλο)

β) ηλεκτρονικός υπολογιστής

γ) βιντεοκάμερα ψηφιακή

ζ) άλλο. Τι; …………………………………………………………………………………………..

Αναφέρατε τον ακριβή τύπο της συσκευής που χρησιμοποιήσατε: ……………………… Σχέση αφηγητή - συνεντευκτή: (π.χ. γιαγιά – εγγονή/ φιλική/ άγνωστος/ η)…………

Τεχνική συνέντευξης : Ημικατευθυνόμενη με έμφαση στην παιδική και νεανική ηλικία

Είδος αυτοβιογραφίας ανάλογα με τον τόπο γέννησης και διαμονής : (Σημειώστε με Χ το είδος της αυτοβιογραφίας που ανήκει η συνέντευξή σας)

ΑγροτικήΑγροτοαστικήΑστική επαρχιακού χώρουΑστική επαρχιακού χώρου / Αστική - πρωτεύουσαΑστική – πρωτεύουσαΜετανάστης εξωτερικούΠαροικιακός ελληνισμός

2

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΚΤΗ / ΤΡΙΑΣ

Ονοματεπώνυμο συνεντευκτή / τριας ...............................................................................

Έτος γέννησης .....................................................................................................................

Τόπος και διεύθυνση γέννησης ..........................................................................................

Τηλέφωνο ……………………. …………… E-mail …………………………………..………..

Όνομα και επάγγελμα πατέρα ...........................................................................................

Τόπος καταγωγής του πατέρα ……………………………………………………….………….

Όνομα και επάγγελμα μητέρας ............................................................................................

Τόπος καταγωγής της μητέρας ………………………………………….……………………….

Ονόματα αρσενικών αδελφών (σπουδές / επάγγελμα) ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..

Ονόματα θηλυκών αδελφών (σπουδές / επάγγελμα) ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..

Θρήσκευμα ................................................................................................................................

Τόποι κατοικίας Χρονολογίες …..................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

3

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΦΗΓΗΤΗ / ΑΦΗΓΗΤΡΙΑΣ

Αφήγηση ζωής του / της ......................................................................................................

Έτος γέννησης ......................................................................................................................

Τόπος και διεύθυνση γέννησης ..........................................................................................

Όνομα και επάγγελμα πατέρα .............................................................................................

Όνομα και επάγγελμα μητέρας ............................................................................................

Ονόματα αρσενικών αδελφών (σπουδές / επάγγελμα) ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...

Ονόματα θηλυκών αδελφών (σπουδές / επάγγελμα) ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..

Εκπαίδευση αφηγητή …...........................................................................................................

Επάγγελμα Χρονολογίες .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Θρήσκευμα ...............................................................................................................................

Χρονολογία γάμου ...................................................................................................................

Τόποι κατοικίας Χρονολογίες .....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Όνομα και επάγγελμα συζύγου Χρονολογίες ..................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

...

Όνομα και επάγγελμα αρσενικών παιδιών ............................................................

………………………………………...............................................................................................

........................................................................................

Όνομα και επάγγελμα θηλυκών παιδιών ........................................................................................................

………………………………………………….................................................................................

........................................

4

5

ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ/ ΤΗΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΚΤΗ/ ΤΡΙΑ

Η αφήγηση ζωής (life story) είναι η πρωτοπρόσωπη διήγηση της ζωής ενός ανθρώπου. Αποτελεί τη βασική τεχνική συνέντευξης της βιογραφικής μεθόδου. H βιογραφική μέθοδος είναι η μελετημένη συλλογή και ερευνητική χρήση τεκμηρίων ζωής, ιστοριών, απολογισμών και αφηγήσεων που περιγράφουν καθοριστικές-σημαδιακές στιγμές της ζωής συγκεκριμένων ανθρώπων. Tα στοιχεία αυτά περιλαμβάνονται σε γραπτές αυτοβιογραφίες (autobiographies) και βιογραφίες (biographies), ημερολόγια (diaries), επιστολές (letters), νεκρολογίες (obituaries), καθώς και σε αφηγήσεις ζωής (life stories) και ιστορίες ζωής (life histories), αφηγήσεις προσωπικών εμπειριών (personal experience stories), προφορικές ιστορίες (oral histories) και προσωπικές ιστορίες (personal histories).

Η αφήγηση ζωής είναι μια κατασκευή της μνήμης. Η αφήγηση ενός γεγονότος που ανήκει στο παρελθόν δεν είναι το βίωμα του γεγονότος. Το παρελθόν συγκροτείται άμεσα και αναπόφευκτα από τον αφηγητή, σε όποιο κοινωνικό περιβάλλον και αν ανήκει. Και το τι ξεχνάει στην αφήγηση είναι εξίσου σημαντικό με αυτό που θυμάται.

Η μνήμη και η λήθη των αφηγητών της παρούσας έρευνας επηρεάζεται και διαμορφώνεται και από ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό: οι αφηγητές συνδέονται με συγγενειακές σχέσεις με τους συνεντευκτές. Έχουμε την ιδιαίτερη περίπτωση των προγόνων - αφηγητών και των απογόνων - συνεντευκτών. Αυτό το μεθοδολογικό παράδοξο προσδίδει μια άλλη διάσταση σ’ αυτές τις αφηγήσεις: οι πρόγονοι αφηγούνται την ιστορία της ζωής τους, η οποία αποτελεί κομμάτι της οικογενειακής ιστορίας των απογόνων - συνεντευκτών. Είναι ενδοοικογενειακές αφηγήσεις. Ωστόσο η συγγενική σχέση δεν είναι δεσμευτική για την επιλογή του αφηγητή. Μπορεί να είναι και ένα πρόσωπο από το ευρύτερο κοινωνικό σας περιβάλλον.

Η προετοιμασία για τη διεξαγωγή μιας βιογραφικής αφηγηματικής συνέντευξης

Η τεχνική με την οποία λαμβάνεται μια βιογραφική συνέντευξη διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στο είδος και στη μορφή του λόγου που παράγεται. Οι αφηγήσεις ζωής του Αρχείου Αφηγήσεων Ζωής (Α.Α.Ζ.), που είναι ενταγμένο στο Εργαστήριο Κοινωνικών Επιστημών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έχουν σχηματιστεί με βάση τους τρεις τύπους συνέντευξης: 1) «ελεύθερη» ή «ανοικτή», 2) «κατευθυνόμενη» ή «δομημένη» ή «τυποποιημένη» ή «κλειστή» και 3) «ημικατευθυνόμενη» ή «ημιδομημένη». Το κριτήριο για την κατηγοριοποίηση αυτή είναι ο βαθμός εμπλοκής του ερευνητή κατά τη διάρκεια του επικοινωνιακού συμβάντος της συνέντευξης.

Η τεχνική που χρησιμοποιούμε στην παρούσα έρευνα είναι η ημικατευθυνόμενη συνέντευξη που εστιάζει στις μνήμες της παιδικής και νεανικής ηλικίας. Η ημιδομημένη ή ημικατευθυνόμενη συνέντευξη είναι ένας ενδιάμεσος τύπος τεχνικής συνέντευξης ανάμεσα στην κατευθυνόμενη που έχει τη μορφή ερωταποκρίσεων και χαρακτηρίζεται από την έντονη παρέμβαση του ερευνητή στη δομή της αφήγησης και στην ελεύθερη τεχνική κατά την οποία ο συνεντευκτής παρεμβαίνει ελάχιστα στη διαδικασία της αφήγησης. Η μνήμη της παιδικής και νεανικής ηλικίας των αφηγητών/ τριών θα καταγραφεί με βάση την επιλογή των ερωτήσεων από όλες τις ενότητες του «Οδηγού Βιογραφικής συνέντευξης με έμφαση στην παιδική και νεανική ηλικία», αλλά μπορούν να προστεθούν και άλλες από τους συνεντευκτές ανάλογα τα ενδιαφέροντα της κάθε έρευνας.

Βασική αρχή που διέπει τη διαδικασία της συνέντευξης είναι η «αρχή της ανοικτότητας», μια από τις βασικές αρχές της ποιοτικής κοινωνικής έρευνας, σύμφωνα με την οποία πρέπει να παρέχεται στο συμμετέχοντα αφηγητή η δυνατότητα να αρθρώνει ελεύθερα το λόγο του εντός του δικού του πλαισίου αναφορών. Ωστόσο, στις ενδοοικογενειακές αφηγήσεις ζωής οι συνεντεύκτριες/ ές – απόγονοι συχνά ζητούν από τις/ τους αφηγήτριες/ ές – προγόνους να συγκρίνουν και να αξιολογήσουν το αναφορικό πλαίσιο των εμπειριών τους σε σχέση με τη δική τους εμπειρία της σημερινής εποχής (γονεϊκή διαπαιδαγώγηση, σχολικά χρόνια, εμπειρίες της παιδικής ή εφηβικής ηλικίας, κ.λπ.). Υπάρχει δηλαδή μια κατεύθυνση στην πορεία της συνέντευξης που καθορίζεται και από τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα του συνεντευκτή.

Οι ερωτήσεις που γίνονται από την/ τον συνεντεύκτρια/ ή υποβάλλονται πάντα σε δεύτερο ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο, ανάλογα το βαθμό οικειότητάς της/ του με την/ τον

6

αφηγήτρια/ ή. Ενδιαφέρει κυρίως η ζωή, το βίωμα της/ του αφηγήτριας/ ή, ιδιαίτερα εκείνα της παιδικής ηλικίας, αλλά και οι απόψεις της/ του για μια σειρά κοινωνικά ζητήματα, τα οποία την/ τον αφορούν προσωπικά.

Η/ Ο συνεντεύκτρια/ ής πρέπει να έχει προετοιμάσει τον/ την αφηγητή/ τρια ψυχολογικά πριν την έναρξη της συνέντευξης για την αναγκαιότητα της ηχογράφησης ή της βιντεοσκόπησής της και να εξασφαλίσει τη συναίνεσή του/ της. Ανάμεσά τους θα πρέπει να υπάρχει αμοιβαία εμπιστοσύνη. Η συνέντευξη συνήθως λαμβάνει χώρα στο σπίτι του/ της αφηγητή/ τριας ή γενικότερα σε χώρο στον οποίο εκείνος/ η αισθάνεται άνετα. Η συνέντευξη είναι προσωπική και καλό θα είναι να μην παρεμβάλλονται άλλα συγγενικά ή φιλικά άτομα κατά τη διάρκεια της διεξαγωγής της. Η/ Ο συνεντεύκτρια/ ής θα πρέπει να προσέξει να είναι κλειστά τα παράθυρα, το ραδιόφωνο ή η τηλεόραση, τα κινητά τηλέφωνα απενεργοποιημένα, ούτως ώστε να αποφύγει τους θορύβους, οι οποίοι ενδέχεται να καταστρέψουν την ηχογράφηση ή βιντεοσκόπηση της συνέντευξης. Επίσης, θα πρέπει να ακούει με υπομονή και ενδιαφέρον την ιστορία της/ του αφηγήτριας/ ή και να την/ τον ενθαρρύνει να αφηγείται όσα περισσότερα περιστατικά από τη ζωή της/ του μπορεί και επιθυμεί να αφηγηθεί, χωρίς να διακόπτει τη ροή της αφήγησής της/ του (ενεργητική ακρόαση).

Μετά τη λήψη της συνέντευξης συμπληρώνονται οι λεπτομέρειες στα στοιχεία της/ του αφηγήτριας/ή, της συνέντευξης και της/του συνεντεύκτριας/ή, υπογράφεται το Παραχωρητήριο της συνέντευξης και από την/ τον αφηγήτρια/ ή και την/ τον συνεντεύκτρια/ και κατατίθεται σε έντυπη και ψηφιακή μορφή στο Αρχείο Αφηγήσεων Ζωής του Π.Τ.Δ.Ε., Ε.Κ.Π.Α. μαζί με την εργασία.

Έκθεση της ερευνητικής εργασίας

1. Περίληψη της ζωής του αφηγητή στη χρονολογική της σειρά2. Η προετοιμασία της συνέντευξης: Με ποια κριτήρια επιλέξατε τον αφηγητή; Πώς

προετοιμάσατε ψυχολογικά τον αφηγητή για τη συνέντευξη; Ποια επιχειρήματα προβάλατε για την επιθυμία σας να του/ της πάρετε συνέντευξη για τη ζωή του /της; Ποιες ήταν οι πρώτες εντυπώσεις σας από την ανταπόκριση του/ της αφηγητή/ τριας; Αναφέρατε βασικά στοιχεία του χαρακτήρα του αφηγητή.

3. Η διαδικασία και το κλίμα της συνέντευξης: Σε ποιο χώρο έγινε η συνέντευξη; Παρευρίσκονταν και άλλα άτομα κατά τη διάρκειά της; Πώς χειριστήκατε τον τεχνολογικό εξοπλισμό καταγραφής της συνέντευξης; Περιγράψτε το κλίμα της συνέντευξης και τα συναισθήματα τα δικά σας και του αφηγητή γενικά, αλλά και ειδικά πάνω σε καίρια σημεία της συνέντευξης.

4. Η διαδικασία της μεταγραφής της συνέντευξης: Μεταγραφή (transcription) καλείται η μετατροπή σε γραπτό κείμενο των ηχογραφημένων ή βιντεοσκοπημένων λεκτικών διαδράσεων της συνέντευξης. Κατά τη διαδικασία της μεταγραφής πρέπει να αποτυπώνονται όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά της αποδιδόμενης διάδρασης, τα οποία είναι σημαντικά για την ανασυγκρότηση του νοήματος που παράχθηκε σε αυτήν. Θα πρέπει να τηρείται η διαδοχική αλληλουχία των λεχθέντων και να αποδίδεται το ιδιαίτερο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα (αν υπάρχει) και των δύο ομιλητών. Αν ο/ η αφηγητής/ τρια χρησιμοποιεί στην ομιλία του λέξεις ή εκφράσεις από ένα συγκεκριμένο τοπικό ιδίωμα, που δεν είναι ευρύτερα γνωστές και κατανοητές, να δώσετε την ερμηνεία τους σε ειδικό μέρος στο τέλος της εργασίας σας, το «Γλωσσάριο». Θα πρέπει επίσης να καταγράφονται λάθη, παραδρομές, διακοπές, επαναλήψεις του λόγου και να αποδίδεται ο λόγος στην προφορική και όχι στην γραπτή του μορφή. Είναι σημαντικό να αποδίδονται, μέσα σε αγκύλες [], παραγλωσσικά στοιχεία που αποδίδουν την ένταση και τη διάθεση της συνομιλίας (γέλιο, δάκρυα, παύσεις, έντονος τονισμός, κ.ά), καθώς και έντονα συναισθήματα του αφηγητή, αλλά και του συνεντευκτή (συγκίνηση, χαρά, θλίψη, αμηχανία, μελαγχολία, κ.λπ.).

Απόσπασμα μεταγραφής κατευθυνόμενης συνέντευξηςΑφηγήτρια: Αγρότισσα, αναλφάβητη, έτος γέννησης 1931, τόπος γέννησης: Άγιος Πέτρος

Κυνουρίας. Σχέση αφηγητή - συνεντευκτή: γιαγιά-εγγονή

7

ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ: Η ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ

Σ.: Με τη μητέρα σου μπορούσες να μιλήσεις εύκολα;Α.: Όχι και πολύ.Σ.: Ήταν άνθρωπος που έδειχνε τρυφερότητα;Α.: Έδειχνε τρυφερότητα αλλά ήτανε τα χρόνια τέτοια, τα οποία δεν…, οι γονείς δεν

απασχολιόντουσαν πάρα πολύ με τα παιδιά. Σ.: Εάν είχες προβλήματα, τα συζητούσες μαζί της;Α.: Τα συζητούσα μαζί με τη μητέρα μου, και με τις αδερφάδες μου πιο πολύ. Σ.: Με τον πατέρα σου μπορούσες να μιλήσεις;Α.: Με τον πατέρα μου…, τον εσεβόμαστουν και τον εντρεπόμαστουν. Δεν

μπορούσαμε να τους πούμε λέξη, στους γονείς μας, ούτε και στον αδερφό μου! Σ.: Πώς οι γονείς σου ζητούσαν να τους συμπεριφέρεσαι όταν ήσουν παιδί; Υπήρχε

κάποιο ηλικιωμένο άτομο με το οποίο ένιωθες περισσότερο άνετα απ’ ό,τι με τους γονείς σου;Α.: Πολύ - πολύ με τη γιαγιά μου, έζησα πιο άνετα, πιο καλά, κι έλεγα και τον πόνο

μου στη γιαγιά. Περσότερο από τη μητέρα μου και απ’ τον πατέρα μου, γιατί με τη γιαγιά εζούγαμε όλη μέρα παρέα, γιατί η μαμά μας ήτανε αγρότισσα και ήταν ούλη μέρα στο κτήμα. Ερχότανε το βράδυ αργά, ώσπου να μαγερέψει και ν ’αυτώσει, δεν προλάβαινε να μας κουβεντιάσει.

Σ.: Όταν οι μεγάλοι μιλούσαν, επιτρεπόταν να συμμετέχεις στη συζήτηση;Α.: Όχι, ποτέ …, ύπαρχε σεβασμός! Σ.: Τι είδους άνθρωπος νομίζεις ότι οι γονείς σου επιθυμούσαν να γίνεις όταν

μεγαλώσεις; Σε κατηύθυναν επαγγελματικά; Με ποιον τρόπο; Υπήρχαν κάποιες αξίες, αντιλήψεις και συμπεριφορές στις οποίες οι γονείς σου έδιναν ιδιαίτερη έμφαση;

Α.: Να γίνω ένας καλός…, μια καλή κοπέλα, να έχω μια καλή τύχη…, γιατί είχανε πολλά ιδεί οι γονείς μας, ήτανε περί Τουρκιάς καιρό καιαι μετά μας επήραν οι πολέμοι μπροστά. Και λέγανε οι γονείς μας να μπορέσουμε να γίνουμε καλοί άνθρωποι για να παντρευτούμε, να πάρουμε ένα αγόρι να κάνουμε οικογένεια, να κάνουμε δικό μας σπιτικό. Αλλά με λίγα υπάρχοντα, δεν ύπαρχαν τότε υπάρχοντα στις νύφες και τους γαμπρούς.

Σ.: Σε μάλωναν οι δικοί σου, αν έκανες κάποια κακή πράξη;Α.: Δεν μ’ έχανε μαλώσει ποτέ οι γονείς μου! Ποτέ δε με ‘χανε μαλώσει, η μητέρα μου

και ο πατέρας μου μου λέγανε να είμαι καλό κορίτσι, μου λέγανεε… Ό,τι μου λέγανε ακολουθούσα, τις συνταγές τους και τις συμβουλές τους.

Σ.: Ποιες ήταν οι σχέσεις σου με τα αδέλφια σου;Α.: Με τ’ αδέρφια μου ήτανε πάρα πολύ καλές οι σχέσες μου. Ίσαμε τώρα, που είμαι

εβδομήντα χρονών, έχω πολύ καλές σχέσες με τ’ αδέρφια μου. Σ.: Είχες με κάποιον από τους αδελφούς ή τις αδελφές σου πιο στενές σχέσεις;Α.: Μεε… τις δυο αδελφές, τις τελευταίες, είχα πιο πολλές σχέσεις, γιατί ήτανε κοντά -

κοντά και οι μεγαλύτερες είχανε φύγει κι απ ’το σπίτι.Σ.: Όταν μαλώνατε μεταξύ σας τ’ αδέρφια, τι έλεγαν οι γονείς σας γι’ αυτό;Α.: Δεν μαλώναμε και ποτέ. Αλλά και καμία φορά έτσι, για μικροπράγματα! Μας

ελέγανε να μην μαλώνουμε ποτέ, να είμαστε πολύ προσεχτικά και πολύ αγαπημένα.

5. Ερμηνευτική ανάλυση της συνέντευξης (σύντομη). Με βάση τα βιώματα που αναφέρει ο αφηγητής για την παιδική του ηλικία να προβείτε σε μια σύντομη ερμηνευτική ανάλυση της ζωής του με βάση το δίπολο παράδοση vs νεοτερικότητα (τα κριτήρια και η μέθοδος της ανάλυσης θα αναλυθούν στα μαθήματα).

6. Αναστοχαστική ανάλυση της συνέντευξης. Κάθε συνέντευξη είναι προϊόν της διαδραστικής και επικοινωνιακής σχέσης ανάμεσα στον συνεντευκτή και τον αφηγητή. Στην παρούσα έρευνα οι συνεντευκτές συνδέονται –συνήθως- με συγγενικές σχέσεις με τους αφηγητές, επομένως υπάρχει ένα συναισθηματικός δεσμός μεταξύ τους, που έχει διαμορφωθεί πάνω σε ένα πλέγμα ποικίλων εμπειριών. Με βάση την προσωπική άποψη που έχετε διαμορφώσει για το χαρακτήρα και τη ζωή του αφηγητή, τόσο μέσα από την σχέση σας μαζί του όσο και από τις σχέσεις του αφηγητή με άλλα άτομα μέσα στην οικογένειά σας, ή από ιστορίες άλλων συγγενικών προσώπων που τον αφορούν, να επιχειρήσετε μια αναστοχαστική ανάλυση της συνέντευξης.

8

Ποια στοιχεία της συνέντευξης θεωρείται ότι είναι «ρεαλιστικά», δηλαδή πιστεύετε ότι έγιναν όπως τα διηγείται ο αφηγητής;

Θεωρείτε ότι ο αφηγητής ήταν ειλικρινής στην αφήγησή του; Σε ποια σημεία πιστεύετε ότι ο αφηγητής παρουσιάζει εξωραϊσμένη τη ζωή του (πιθανώς για να σας εντυπωσιάσει);

Σε ποια σημεία της συνέντευξης εντοπίζεται το ατομικό γόητρο και σε ποια το οικογενειακό γόητρο και με ποιες πολιτισμικές αξίες, αντιλήψεις, πρακτικές ή συμπεριφορές της παράδοσης ή της νεοτερικότητας αυτό εκφράζεται;

Υπάρχουν κρίσιμες ή τραυματικές στιγμές για τις οποίες σιωπά (οι σιωπές), και αν ναι, γιατί συνέβη αυτό κατά την προσωπική σας κρίση;

ΤΕΛΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

H εργασία παραδίδεται σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή στο γραφείο της κ. Κακάμπουρα (Ναυαρίνου 13α, 1ος όρ.) έως την ημέρα που θα ορίσει η Γραμματεία του Τμήματος για την εξέταση του μαθήματος. Δημιουργήστε ένα Φάκελο (folder), τον οποίο θα ονομάσετε: A.Z.K.S.P.H.2018._ONOMATEPONYMO_DIKO SAS (οι ονομασίες όλων των αρχείων θα γίνονται με λατινικούς χαρακτήρες κεφαλαίων γραμμάτων, χωρίς κενά ανάμεσα στις λέξεις, βάζετε κάτω παύλα) Ο Φάκελος θα περιλαμβάνει τα εξής:

1) Την εργασία γραμμένη σε ένα έγγραφο word (docx) –με γραμματοσειρά Times New Roman, μέγεθος γραμμάτων 12, διάστιχο 1,5 γραμμές, πλήρης στοίχιση-, το οποίο θα ονομάσετε επίσης A.Z.K.S.P.H.2018._ONOMATEPONYMO_DIKO SAS. Η πρώτη σελίδα θα περιλαμβάνει τα στοιχεία του μαθήματος, τον τίτλο της εργασίας και τα δικά σας στοιχεία (ονοματεπώνυμο και αριθμό μητρώου φοιτητή/ τριας). Οι επόμενες σελίδες της εργασίας σας θα αναφέρονται στα «Στοιχεία της Συνέντευξης», τα «Στοιχεία του/ της συνεντευκτή/ τριας» και τα «Στοιχεία του/ της αφηγητή/ τριας», σύμφωνα με το σχεδιάγραμμα. Ακολουθεί η «Έκθεση της ερευνητικής εργασίας», την οποία θα συντάξετε με βάση τις παραπάνω οδηγίες και η «Συνέντευξη» (μετά τη μεταγραφή της συνέντευξης βάζετε το «Γλωσσάρι», αν χρειάζεται). Ακολουθεί η «Ερμηνευτική ανάλυση» και η «Αναστοχαστική ανάλυση».

2) Υποφάκελο με τον τίτλο « ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ » που θα περιλαμβάνει: 1) τα ψηφιακά αρχεία της ηχητικής ή οπτικοακουστικής καταγραφής της συνέντευξης,2)ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ από τη ζωή του/της αφηγητή/τριας 3) Το παραχωρητήριο σκαναρισμένο της συνέντευξης με τις πρωτότυπες υπογραφές της/ του συνεντεύκτριας/ή και της/ του αφηγήτριας/ή. Τη συνέντευξη μπορείτε να την ηχογραφήσετε ή να τη βιντεοσκοπήσετε. Θα ονοματίσετε το ψηφιακό αρχείο με το ONOMATEPONYMO_DIKO_SAS (λατινικοί χαρακτήρες κεφαλαίων γραμμάτων), π.χ. PAPADOPOULOY_ELENI. Αν η συνέντευξη καταγράφτηκε σε περισσότερα από ένα αρχεία, τότε μετά το ονοματεπώνυμό σας, αριθμείτε τα μέρη της συνέντευξης, π.χ. PAPADOPOULOY_ELENI_1. PAPADOPOULOY_ELENI_2. Φροντίστε να κρατήσετε αντίγραφα για το οικογενειακό σας αρχείο. Στο οπτικοακουστικό υλικό περιλαμβάνονται ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ από όλα τα στάδια της ζωής του/της αφηγητή/τριας σκαναρισμένες και με τίτλο σχετικά με το τι απεικονίζουν (π.χ. GAMOS_AFIGITRIAS_1955). Το ελάχιστο που θα καταθέσετε είναι μια παροντική φωτογραφία του/της αφηγητή/τριας. Επίσης, μπορείτε να καταθέσετε- προαιρετικά- σκαναρισμένο και άλλο έντυπο υλικό από το οικογενειακό αρχείο του/της αφηγητή/τριας (προικοσύμφωνα, σχολικά απολυτήρια, ελέγχους, ταξιδιωτικά έγγραφα, επιστολές, κ.λπ.).

Το πρωτότυπο υπογεγραμμένο παραχωρητήριο και η γραπτή εργασία κατατίθεται και σε έντυπη μορφή και θα περιληφθούν στο Αρχείο Αφηγήσεων Ζωής του Π.Τ.Δ.Ε., Ε.Κ.Π.Α.

9

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΑΝΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

Εισαγωγικές ερωτήσεις

Θα ήθελα να μου μιλήσεις για τα παιδικά σου χρόνια. Πώς ήταν η ζωή σου; (εύκολη / δύσκολη); Πού μεγάλωσες, μίλησέ μου για το χωριό ή τη γειτονιά που μεγάλωσες. Περίγραψέ μου το πατρικό σπίτι σου. Υπήρχαν άλλοι συγγενείς -εκτός από τους γονείς και τα αδέρφια σου- που ζούσαν μαζί σας; Τι φαγητά τρώγατε; Ποιο ήταν το αγαπημένο σου φαγητό; Πότε έτρωγε όλη μαζί η οικογένεια συγκεντρωμένη; Οι γονείς σου καλλιεργούσαν λαχανικά στο κήπο τους; Είχατε ζώα; Τι ρούχα φορούσες όταν ήσουν παιδί; Είχες πανωφόρι; Τα ρούχα ποιος/ α τα έφτιαχνε (ή τα αγόραζαν οι γονείς από τα μαγαζιά); Παπούτσια;

Ενδοοικογενειακές σχέσεις και διαπαιδαγώγηση

Μίλησέ μου για τους γονείς σου. Τι δουλειά έκανε ο πατέρας σου; Η μητέρα σου δούλευε; Αν ναι, τι δουλειά έκανε; Πληρωνόταν για αυτό; Με τη μητέρα σου μπορούσες να μιλήσεις εύκολα; Ήταν άνθρωπος που έδειχνε τρυφερότητα; Εάν είχες προβλήματα τα συζητούσες μαζί της; Επανάλαβε τις ερωτήσεις και για τον πατέρα.

Πώς οι γονείς σου ζητούσαν να τους συμπεριφέρεσαι; Όταν ήσουν παιδί, υπήρχε κάποιο ηλικιωμένο πρόσωπο με το οποίο ένιωθες περισσότερο άνετα απ’ ό,τι με τους γονείς σου; (Παππούδες, γιαγιάδες, Θείοι, Θείες, άλλοι συγγενείς, υπηρέτες).

Θυμάσαι κάποιον/ α συγγενή που να αφηγούνταν παραμύθια ή άλλες ιστορίες (από το χωριό, με φαντάσματα, βρικόλακες, το διάβολο, θαύματα αγίων, κ.λπ.); Αν ναι, μπορείς να μου αφηγηθείς ένα παραμύθι ή μια ιστορία που θυμάσαι να σου διηγούνταν; [Nα ενθαρρύνετε την/τον αφηγήτρια/ ή να διηγηθεί τοπικές λαϊκές αφηγήσεις, εάν γνωρίζει, ή να τραγουδήσει στο τέλος της συνέντευξης κάποιο αγαπημένο του τοπικό παραδοσιακό τραγούδι]. Πότε γίνονταν αυτές οι αφηγήσεις (π.χ. το βράδυ;) Θυμάσαι κάποιο γλωσσοδέτη (σαν το «άσπρη πέτρα ξέξασπρη και από τον ήλιο ξεξασπρότερη»;

Διάβαζες παραμύθια, μύθους; Λογοτεχνία; Άλλα βιβλία; Ποια ήταν τα αγαπημένα σου βιβλία; [για νεότερους και μορφωμένους αφηγητές]1

Έχεις αδέρφια; Μίλησε μου για αυτά. Πες μου τα ονόματά τους με τη σειρά γέννησής τους. Το όνομα το δικό σου και των αδελφών σου ακολούθησε κάποια οικογενειακή, θρησκευτική ή άλλη παράδοση; Ποιες ήταν οι σχέσεις σου με τα αδέλφια σου; Είχες με κάποιο από τους αδελφούς ή τις αδελφές σου πιο στενές σχέσεις; Παίζατε μαζί; Αν ναι, ποιο ήταν το αγαπημένο σας παιχνίδι; Όταν μαλώνατε: τι έλεγαν οι γονείς σας γι΄ αυτό; Όταν οι μεγάλοι μιλούσαν επιτρεπόταν να συμμετέχεις στη συζήτηση;

Τι είδους άνθρωπος νομίζεις ότι οι γονείς σου επιθυμούσαν να γίνεις όταν μεγαλώσεις; Σε κατηύθυναν επαγγελματικά; Με ποιο τρόπο; Υπήρχαν κάποιες αξίες, αντιλήψεις και συμπεριφορές, τις οποίες οι γονείς σου σε συμβούλευαν να ακολουθείς [τιμιότητα, φιλαλήθεια, εργατικότητα, υπεράσπιση της οικογένειας –για τα αγόρια- σεμνότητα, ευγένεια, υπακοή-για τα κορίτσια]; Σου δίδασκαν να σέβεσαι τους ιερείς και τους ηλικιωμένους; Ποιους τρόπους καλής συμπεριφοράς σου έλεγαν να ακολουθείς (π.χ. να φιλάς το χέρι των ιερέων, να μην κάθεσαι με το ένα πόδι πάνω στο άλλο, όταν πίνεις νερό μπροστά σε άλλους να στρέφεις το πρόσωπό σου προς τα πλάγια ή πίσω κ.λπ.). Σε παρότρυναν να είσαι καθαρός/ ή; Πόσο συχνά έκανες μπάνιο και πώς γινόταν αυτό, όταν ήσουν παιδί;

Θυμάσαι πως σου εξηγούσαν τα φυσικά φαινόμενα; Τι σου έλεγαν για την ανατολή και τη δύση του ηλίου; [π.χ. για τη δύση του ήλιου: ο ήλιος πάει να ταΐσει τα παιδιά του] Θυμάσαι τι σου έλεγαν για να σε φοβίσουν και να είσαι φρόνιμος/η (π.χ. θα σε φάει ο λύκος, ο μπαμπούλας, θα σε πάρει ο γέρος, ο Εβραίος που κλέβει τα παιδιά, ο κατσίβελος κ.λπ.); Η μητέρα σου σού έμαθε κάποια/ες προσευχές; Αν ναι, ποια; Θυμάσαι οι γονείς σου να κάνουν κάποιο τάμα σε άγιο ή στην Παναγία; Αν ναι, ποιος ήταν ο λόγος; Υπήρχε κάποιος στην οικογένειά σου που γνώριζε παραδοσιακά γιατροσόφια; Ποιος/ά ήταν, θυμάσαι κάποιο από αυτά; Πίστευαν στην οικογένειά σου στο μάτι και το ξεμάτιασμα; Αν ναι, ποιος/α πίστευε, ήξερε κάποιο ξεμάτιασμα, ποιο ήταν αυτό; Οι γονείς σου απαγόρευαν να κάνεις κάποιες 1 Τα διευκρινιστικά σχόλια στις αγκύλες είναι για τις συνεντεύκτριες/ ές. Τα παραδείγματα στις συνεντεύξεις μπορούν να αξιοποιηθούν κατά την κρίση σας στη διαδικασία της συνέντευξης.

10

πράξεις που θεωρούνταν ότι προκαλούσαν τις κακές υπερκόσμιες δυνάμεις (π.χ. να μη σφυρίζεις τη νύχτα γιατί μαζεύονται ο διαβόλοι ή να μη βάζεις το ψωμί ανάποδα, γιατί μουντζώνεις το θεό).

Σε μάλωναν οι γονείς σου, π.χ. αν βλαστημούσες ή έκανες κάποια αταξία; Σε τιμωρούσαν; Ποιος επέβαλλε την τιμωρία; Τι είδους τιμωρίες; Από τον πατέρα, τη μητέρα ή και από τους δύο; Τι σκανταλιές έκανες; Θυμάσαι κάποιο ιδιαίτερο περιστατικό, για το οποίο είχες τιμωρηθεί; Πώς ένιωσες γι’ αυτό; Πώς σου φαίνεται σήμερα η αντιμετώπιση των παιδικών αταξιών σου από τους γονείς σου;

Θυμάσαι να γιόρταζες την ονομαστική σου γιορτή ή τα γενέθλιά σου, όταν ήσουν παιδί; Σου έκαναν δώρα; Αν ναι, θυμάσαι κάποιο δώρο που σε είχε εντυπωσιάσει; Οι γονείς σου έπαιζαν μαζί σου κάποιο παιχνίδι;

Τι συνήθιζες να κάνεις τα Χριστούγεννα; τις Απόκριες; το Πάσχα; την 1 η Μαρτίου; την Πρωταπριλιά; του αγίου Ιωάννη του Κλήδονα; τις εθνικές γιορτές; Συμμετείχες σε κάποια έθιμα; Κρατούσε η οικογένεια τις τοπικές παραδόσεις και αν ναι, ποιες συγκεκριμένα;

Σε ποιο θρήσκευμα ανήκε η οικογένειά σου; Πηγαίνατε στην εκκλησία; Οι γονείς σου πίστευαν ότι δεν έπρεπε να εργάζονται τις Κυριακές γιατί ήταν αμαρτία; Οι γονείς σου συμμετείχαν σε κάποιο θρησκευτικό σύλλογο ή αδελφότητα; Πήγαινες σε κατηχητικό σχολείο; Συμμετείχες σε δραστηριότητες της εκκλησίας σου (για άντρα-αφηγητή: ήσουν «παπαδάκι», εάν ναι, τι αρμοδιότητες είχες και τι θυμάσαι από αυτό);

Η οικογένειά σου είχε κάποιο ιδιωτικό εκκλησάκι; Θυμάσαι κάποιο από τους γονείς σου να κάνει τάματα σε κάποιο άγιο; Η οικογένειά σου είχε κάποια ειδική θέση (στασίδια) που καθόταν στην εκκλησία της ενορίας της; Υπήρχαν ξωκλήσια στην περιοχή; Γίνονταν πανηγύρια; Τι θυμάσαι από αυτά όταν ήσουν παιδί; Συμμετείχες στο χορό, σου άρεσε να χορεύεις;

Θυμάσαι κάποιο γάμο στην οικογένεια, όταν ήσουνα παιδί; Αν ναι, τι θυμάσαι από αυτό το γάμο; Έγινε με παραδοσιακό τρόπο (προξενιό, αρραβώνες, προικοσύμφωνο, γάμος: καλέσματα, ετοιμασία του φλάμπουρου, παρασκευή ψωμιών και άλλων ζυμαρικών, έκθεση της προίκας, στολισμός του νυφικού θαλάμου, τα δώρα του γαμπρού στη νύφη, τα λουτρά του γαμπρού και της νύφης, το βάψιμο με την κινά, τα σφακτά και τα άλλα φαγητά και γλυκίσματα, τα δώρα των καλεσμένων, η προικοπαράδοση, τα στεφανώματα, ο κουμπάρος, το γλέντι του γάμου, η είσοδος της νύφης στο καινούργιο της σπίτι και η συνάντησή της με την πεθερά, ο αντίγαμος, κ.λπ.). Εσύ συμμετείχες με κάποιο τρόπο;

Θυμάσαι κάποια κηδεία στην οικογένειά σου; Ποιος είχε περιποιηθεί το νεκρό και με ποιο τρόπο; Υπήρχαν μοιρολογίστρες; Εσύ συμμετείχες με κάποιο τρόπο; Φορούσατε πένθιμα ρούχα; Αν ναι, για πόσο καιρό;

Οι γονείς σου σε έπαιρναν μαζί τους σε επισκέψεις γειτόνων, φίλων ή συγγενών; Πήγαινες με κάποιον από τους γονείς σου για ψώνια; Με ποιον; Θυμάσαι άλλες

εξόδους, εκδρομές με τους γονείς σου; Είχες ποδήλατο; Οι γονείς σου είχαν κάποιο δικό τους μεταφορικό μέσο;

Πήγαινες με την οικογένειά σου διακοπές; Αν ναι, που πηγαίνατε και για πόσο χρονικό διάστημα; Κάθε πότε πήγαινε η οικογένειά σου διακοπές; Ποια μέλη της οικογένειάς σου πήγαιναν; Τι κάνατε στις διακοπές σας; Εσύ πήγες κάποια φορά μόνος σου διακοπές (π.χ. κατασκήνωση); Αν ναι, πού και πότε; Τι θυμάσαι από αυτές;

Σχολείο – Σχέσεις με το δάσκαλο

Πήγες σχολείο; Αν όχι: γιατί δεν πήγες;Πόσων χρόνων ήσουνα όταν πήγες σχολείο;

Τύπος σχολείου (δημόσιο /ιδιωτικό/ εκκλησιαστικό, οικοτροφείο, μονοθέσιο/διθέσιο/τριθέσιο/εξαθέσιο, θηλέων/αρρένων/μικτό). Περίγραψέ το. Τι σχολικά είδη είχες (σάκα, πλάκα, μολύβι, τετράδια, άλλα – ανάφερέ τα με τις τοπικές τους ονομασίες); Τι ρούχα φορούσες στο σχολείο; Φορούσες κάποια στολή (π.χ. μπλε ποδιά με άσπρο γιακά);

Πώς σου φαινόταν το σχολείο; Πώς αισθανόσουν για το δάσκαλο/α; Ήταν αυστηρός/ ή; Εύκολος/ η στις τιμωρίες; Ποιες ήταν οι τιμωρίες; Θυμάσαι κάποιο περιστατικό που η τιμωρία του δασκάλου σου ήταν αυστηρή; Ο δάσκαλος τι σας έλεγε ότι είναι σημαντικό στη ζωή; Σας δίδασκε το σεβασμό απέναντι σε ορισμένα πρόσωπα; την τάξη; την πειθαρχία; την πίστη στην ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία; Την ανάγκη της καθαριότητας; Σε ποια γλώσσα σας μίλαγε, καθαρεύουσα ή δημοτική; Ενθάρρυνε το διάλογο; Θυμάσαι κάποιο ιδιαίτερο περιστατικό από το/τη δάσκαλο/α που έχει χαραχτεί στη μνήμη σου;

11

Τι μαθήματα κάνατε; Ποιο μάθημα σου άρεσε περισσότερο και γιατί; Ποιο μάθημα δεν σου άρεσε και γιατί; Γίνονταν μαθήματα στην αυλή του σχολείου; Επισκέψεις σε χώρους εκτός σχολείου;

Ποια ιστορική περίοδος είχε κινήσει περισσότερο το ενδιαφέρον σου στο δημοτικό σχολείο; Ποιους ήρωες της ελληνικής ιστορίας θαυμάζεις και γιατί; Σας μάθαινε ο δάσκαλος δημοτικά τραγούδια, αινίγματα, παραδόσεις, παροιμίες, παραμύθια; Θυμάσαι κάποια απ’ αυτά; Συμμετείχες στις σχολικές γιορτές; Σου άρεσαν; Θυμάσαι κάποιο ποίημα που είχες απαγγείλει σε σχολική γιορτή; Αν ναι, μου το απαγγέλλεις;

Τι είδους μαθητής/ τρια ήσουνα; Άριστος/ η, καλός/ ή, μέτριος/ α, κακός/ ή; Έκανες φασαρία στην τάξη; Ήσουν άτακτος /η; Είχες κάποιο παρατσούκλι; Θυμάσαι κάποιες καζούρες/ ζαβολιές που έκανες εσύ ή κάποιος συμμαθητής σου στο δάσκαλο ή σε κάποιο καθηγητή; Αν ναι, πώς αισθάνθηκες για αυτές; Σε είχαν πιάσει; Αν ναι, πώς σε τιμώρησαν; Έκανες πάλι κάποια «ανταρσία»/ ατασθαλία; Οι γονείς σου πως είχαν αντιδράσει; Οι συμμαθητές σου σε πείραζαν; Εσύ πείραζες κάποιο συμμαθητή σου; Έκανες κοπάνες; Αν ναι, πού πήγαινες;

Στα διαλείμματα τι έκανες; Έπαιζες κάποια παιχνίδια; Αν ναι, ποια; Είχες φίλες/ ους συμμαθήτριες/ ές; Ποιος/ α ήταν ο/ η καλύτερος/ η φίλος/ η σου; Μίλησέ μου για αυτόν/ήν.

Σου άρεσε το σχολείο; Αν ναι, τι σου άρεσε; Αν όχι, τι δε σου άρεσε; Από αυτά που γνωρίζεις (από τα παιδιά, εγγόνια, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κ.λπ.) πώς σου φαίνεται το σημερινό σχολείο; Είναι καλύτερο ή χειρότερο σε σχέση με τα δικά σου σχολικά χρόνια; Δικαιολόγησε την απάντησή σου.

Πήγες στο Γυμνάσιο; Αν ναι, ποια μαθήματα σου άρεσαν περισσότερο και γιατί; Ποιο μάθημα απεχθανόσουν και γιατί; Ποιον/ποιους καθηγητές θυμάσαι από το γυμνάσιο ότι σου άρεσαν ως διδάσκοντες ή ως άνθρωποι; [Αν ο αφηγητής είναι εκπαιδευτικός, ρωτήστε τον αν υπήρξε κάποιος δάσκαλος ή καθηγητής του, που αποτέλεσε είτε θετικό είτε αρνητικό πρότυπο στη μετέπειτα διδακτική του εμπειρία]. Από ποιους έχεις αρνητικές εντυπώσεις και γιατί; Θυμάσαι κάποιο «παράπτωμά» σου; Αν ναι, ποια ήταν η τιμωρία σου; Θυμάσαι να γίνονταν καζούρες (είτε από σένα είτε από συμμαθητές σου) σε κάποιους καθηγητές; Αν ναι, γιατί γίνονταν κατά τη γνώμη σου; Μίλησέ μου για τις φιλίες στα γυμνασιακά σου χρόνια.Οι γονείς σου σε παρότρυναν να διαβάζεις στο σπίτι τα μαθήματά σου; Έκανες ιδιαίτερα μαθήματα; Πήγαινες φροντιστήριο; Αν ναι, σε ποια τάξη και τι μαθήματα έκανες;Πόσων χρόνων ήσουνα όταν άφησες το σχολείο; Θα έμενες περισσότερο, αν είχες την ευκαιρία;

Πανεπιστήμιο / Ανώτερη Σχολή / Τεχνική Σχολή: Αντικείμενο σπουδών, νέοι φίλοι, νέες δραστηριότητες, συμμετοχή σε κάποιο φοιτητικό σύλλογο. Θυμάσαι κάποιους καθηγητές από τη Σχολή σου που σου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση, είτε θετική είτε αρνητική; Ποιους;

Παιδική σχόλη - παιχνίδι

Όταν ήσουν παιδί με ποιον έπαιζες; Με τους αδελφούς σου; Με τις αδελφές σου; Με τα παιδιά της γειτονιάς; Είχες τη δική σου ομάδα από φίλους;

Τι παιχνίδια έπαιζες; Πότε έπαιζες; Ποια ήταν τα αγαπημένα σου παιχνίδια; Υπήρχαν παιχνίδια στα οποία έπαιζαν μαζί αγόρια και κορίτσια; Ποια; Με ποιους τρόπους καθορίζατε τη σειρά των παικτών (λαχνίσματα); Θυμάσαι κάποιο τραγουδάκι/ λάχνισμα; Έφτιαχνες μόνος/ η σου τα παιχνίδια σου; Σου αγόραζαν παιχνίδια οι γονείς ή άλλοι (π.χ. ο νονός σου); Θυμάσαι κάποιο παιχνίδι (άθυρμα/ αντικείμενο) που είχες αγαπήσει πολύ όταν ήσουν παιδί; Αν ναι, μίλησέ μου για αυτό.

Οι γονείς σου σε μάλωναν, αν λερωνόσουνα στο παιχνίδι; Τσακωνόσουν συχνά με τα άλλα παιδιά;

Ήσουν ελεύθερος να παίξεις με όποιον ήθελες; Μήπως οι γονείς σου σού απαγόρευαν να παίζεις με κάποια παιδιά; Γιατί; Ποιος ήταν ο αγαπημένος σου φίλος/η; Διατηρήσατε τη φιλία σας και ως ενήλικες; Θα ήθελα να σε ρωτήσω πώς περνούσες τον ελεύθερο χρόνο σου, όταν πήγαινες σχολείο. Είχες κάποιο χόμπι (π.χ. συλλογές πραγμάτων); Είχες κάποιο ζωάκι που φρόντιζες; Πήγαινες για ψάρεμα; Περιπάτους; Για ποδήλατο; Με ποιον; Μαθήματα ξένης γλώσσας, μουσικής, χορού;

Έκανες κάποιο άθλημα; Ήσουν μέλος κάποιας αθλητικής ομάδας; Ανήκες σε κάποια νεανική οργάνωση (π.χ. πρόσκοποι, οδηγοί); Δραστηριότητες. Πήγαινες στο κινηματογράφο; στο θέατρο; σε συναυλίες; άλλα κέντρα; Οι γονείς σού έδιναν χαρτζιλίκι; Τι ποσό; Πού το ξόδευες;

12

Παιδική – εφηβική εργασία

Βοηθούσες τους γονείς σου στη δική τους δουλειά; Τι ακριβώς έκανες; Πώς και ποιος σου έμαθε; Όταν ήσουν μικρός/ ή [να προσδιορίσει την ηλικία], είχες κάποια περιστασιακή δουλειά ή έβγαζες με κάποια μικροαπασχόληση χαρτζιλίκι; (Αν έμαθε κάποιο τεχνικό επάγγελμα): Πώς σου συμπεριφερόταν ο μάστορας-δάσκαλος; Τι υποχρεώσεις είχες; Τι δικαιώματα είχες; Ποιες ώρες δούλευες; Ποιες μέρες; Υπήρχε διάλειμμα για κολατσιό; Κάθε πότε πληρωνόσουνα; Πώς πληρωνόσουνα, σε χρήμα, σε είδος, ή και τα δύο; Την πληρωμή έδιναν σε σένα ή στους γονείς σου; Είχες καθόλου άδεια;

Πώς τα πήγαινες με τους άλλους εργαζόμενους; Οι άνδρες δούλευαν μαζί με τις γυναίκες; Μπορούσες να μιλήσεις ή να ξεκουραστείς για λίγο; Πώς σου φερόταν ο εργοδότης σου; Πώς αισθανόσουν για τη δουλειά; Σου άρεσε ή όχι; Για πόσο καιρό δούλευες σ’ αυτή τη δουλειά; Πότε την παράτησες; Τι έκανες μετά;

Στρατιωτική θητεία (για τους άντρες)

Πότε υπηρέτησες στο στρατό; Σε ποιο σώμα; Πόσο καιρό ήταν η στρατιωτική θητεία; Σε ποιες περιοχές υπηρέτησες; Πόσο καιρό διήρκεσε η εκπαίδευση; Έκανες φίλους στο στρατό; Θυμάσαι κάποια ιδιαίτερα περιστατικά από τη στρατιωτική θητεία; Είχες ΄φάει καψόνια΄ από λοχίες ή παλαιότερους φαντάρους; Έπαιρνες συχνά άδεια; Πού πήγαινες στην άδειά σου; Είχες κάνει φυλακή; Γιατί;

Κοινότητα, κοινωνικά στρώματα και κοινωνικές σχέσεις

Υπήρχε κάποιος έξω από το σπίτι που βοηθούσε τη μητέρα σου στη φροντίδα του σπιτιού ή της οικογένειας; (συγγενείς; φίλοι; γείτονες;) Με τι τρόπο; Πόσο συχνά;

Εάν η μητέρα σου ήταν άρρωστη πώς τα κατάφερνε με τις δουλειές; Θυμάσαι τι συνέβη όταν γεννήθηκε κάποιο από τα μικρότερα αδέλφια σου;Ποιους συγγενείς σου θυμάσαι;

Οι γονείς σου είχαν φίλους; Πόσο συχνά τους έβλεπαν; Είχαν κοινούς φίλους; Η μητέρα σου είχε δικές της φίλες; Πού τις έβλεπε; Επανάλαβε και για τον πατέρα.

Οι γονείς σου καλούσαν ανθρώπους στο σπίτι τους; Πόσο συχνά; Ποιοι ήταν αυτοί; Τους πρόσφεραν κάτι για να πιούν ή να φάνε;

Έρχονταν άνθρωποι στο σπίτι χωρίς πρόσκληση; Πότε; Στα παλαιότερα χρόνια οι άνθρωποι διασκέδαζαν με διαφορετικό τρόπο. Θυμάσαι τι

έκαναν οι γονείς σου όταν βρίσκονταν μαζί με τους φίλους ή συγγενείς; Για ποια πράγματα συζητούσαν οι άντρες; Τι έλεγαν οι γυναίκες; Τραγουδούσαν; Έλεγαν ιστορίες (ευτράπελες-αστείες, ανέκδοτα, πολιτικά, οικογενειακά, της κοινότητας); Θυμάσαι κάποια απ’ αυτές; Έπαιζαν παιχνίδια (π.χ. χαρτιά, τάβλι); Ποιο ήταν το κέρασμα σε ειδικές μέρες ή στην ονομαστική γιορτή του πατέρα; Γινόταν κάποιο γλέντι; Ποιους προσκαλούσαν; Γινόταν κάποια γιορτή και για την ονομαστική γιορτή της μητέρας;

Σε μεγάλωσαν να συμπεριφέρεσαι με διαφορετικό τρόπο σε κάποιους ανθρώπους από ότι σε άλλους; Σε ποιους ανθρώπους σού έλεγαν να συμπεριφέρεσαι με σεβασμό; Θυμάσαι κάποιον/ους που έδειχναν ιδιαίτερο σεβασμό στην οικογένειά σου; [Υπήρχε αυτό που λέμε: κοινωνικές διακρίσεις;] Πώς εκδηλωνόταν αυτό;

Στην περιοχή/χωριό που μεγάλωσες, ποιοι θεωρούνταν οι πιο σπουδαίοι άνθρωποι; Γιατί θεωρούνταν σπουδαίοι (ή σημαντικοί); Επειδή ήταν μορφωμένοι; Πλούσιοι; Είχαν εξουσία; Συμμετείχαν στα κοινά; (π.χ. πρόεδρος στην κοινότητα, σε κάποιο σύλλογο, στην εκκλησιαστική επιτροπή, δάσκαλος, ιερέας, αστυνομικός κ.λπ.)

Στην περιοχή που ζούσες, οι άνθρωποι που ανήκαν στην ΄κατώτερη τάξη΄ (ή εργατική ή αγροτική ή μικροαστική τάξη: χρησιμοποίησε όρους κατανοητούς από τον/ την αφηγητή/ τρια) είχαν όλοι τον ίδιο τρόπο ζωής ή θα έλεγες ότι κάποιοι ξεχώριζαν κάπως; Αν ναι, πως ξεχώριζαν (π.χ. από τα ρούχα/ κοσμήματα που φόραγαν, το σπίτι που έμεναν, τα χτήματα ή τα ζώα που είχαν, τη μόρφωση, τους τρόπους, τη συμπεριφορά τους προς τους άλλους);

Στο χωριό/περιοχή σου υπήρχαν πρόσφυγες; Θρησκευτικές μειονότητες; Αν ναι, ποια ήταν η σχέση τους με τους ντόπιους; Είχαν συστήσει κάποιο σύλλογο;

13

Νομίζεις ότι η μητέρα σου θεωρούσε ότι ανήκε σε κάποια τάξη; [Υπόδειξη: μικροαστική, μεσοαστική τάξη, εργατική/ ή αλλιώς: ανώτερη, μεσαία, κατώτερη]; Γιατί; Τι την έκανε να πιστεύει ότι ανήκε σ’ αυτή την τάξη; [Υπόδειξη: η κοινωνική θέση της πατρικής της οικογένειας, η εργασία της, η κοινωνική θέση του συζύγου της, ο τύπος του σπιτιού της, τα ρούχα, τα κοσμήματα ή η έλλειψή τους].

Ήταν δυνατόν εκείνη την εποχή να μετακινηθεί κάποιος από μια τάξη σε άλλη; Θυμάσαι κάποια φτωχή κοπέλα που παντρεύτηκε κάποιο πλούσιο ή και το αντίστροφο; Θυμάσαι κάποιον/ α από φτωχή οικογένεια στην περιοχή σου που σπούδασε;

Το πατρικό σου σπίτι ανήκε στην οικογένειά σου ή μένατε με ενοίκιο; Πώς διαχειρίζονταν οι γονείς σου τα χρήματα; Ποιος πλήρωνε τους λογαριασμούς; Ποιος έπαιρνε τις μεγάλες αποφάσεις; Είχαν καταθέσεις στην τράπεζα; επενδύσεις; Ποιες ήταν οι απόψεις τους για το χρήμα; Πως θα τους χαρακτήριζες (π.χ. σπάταλους, τσιγκούνηδες);

Θυμάσαι κάποια πολύ δύσκολη περίοδο για την οικογένειά σου όσον αφορά τα οικονομικά της; Βοηθούσαν φτωχούς ανθρώπους με κάποιο τρόπο; Είχε ποτέ ο πατέρας σου μείνει χωρίς δουλειά; Εάν ναι, για πόσο χρονικό διάστημα; Δεχθήκατε κάποτε βοήθεια από την εκκλησία της ενορίας σας ή γενικότερα κάποια φιλανθρωπία; Πώς αισθάνθηκες γι’ αυτό;

Η έγγαμη ζωή του/ της αφηγητή/ τριας

Παντρεύτηκες με προξενιό ή από αγάπη; Πώς γνώρισες το/ τη σύζυγό σου; Τι σου άρεσε στο/ τη σύζυγό σου; Τι δεν σου άρεσε; Πόσων χρόνων ήσουνα όταν παντρεύτηκες; Ο /η σύζυγός σου, πόσων χρόνων ήταν; Να περιγράψεις την οικογένεια του/ της συζύγου σου (κοινωνική τάξη, επάγγελμα πατέρα και μητέρας, αδέλφια). Πού μείνατε μετά το γάμο; Για πόσο καιρό; Μετά που μείνατε; Οι οικογένειες σας σάς βοήθησαν να φτιάξετε το σπίτι σας; Σας στήριξαν οικονομικά; Αν ναι, με ποιο τρόπο; Αν όχι, γιατί;

Για γυναίκα αφηγήτρια: Ποια ήταν η δουλειά του άντρα σου, όταν παντρευτήκατε; Άλλαξε δουλειές στη συνέχεια; Εσύ δούλευες μετά το γάμο; Εάν ναι, τι δουλειά έκανες και πώς αισθανόταν ο άντρας σου γι’ αυτό;

Για άντρα αφηγητή: Τι δουλειά έκανες (ή κάνεις); Είσαι ικανοποιημένος από αυτή; Η γυναίκα σου δούλευε πριν το γάμο; Αν ναι, εξακολούθησε να δουλεύει και μετά το γάμο; Τι δουλειές έκανε; Πώς αισθανόσουν γι’ αυτό;

Πώς ήταν η σχέση με τον/ τη σύζυγό σου;

Παιδιά

Κάνατε παιδιά; Ανάφερε τα ονόματά τους και τη χρονολογία της γέννησής τους. Τα ονόματα που δώσατε στα παιδιά σας, ακολούθησαν κάποια οικογενειακή παράδοση;

Για γυναίκα αφηγήτρια: Σε είχε ενημερώσει κάποιος (μητέρα, μεγαλύτερη αδελφή, θεία) για την εγκυμοσύνη και για τη γέννα; Θήλασες τα παιδιά σου; Τιμωρούσες τα παιδιά σου, όταν έκαναν αταξίες; Πώς; Ο άντρας σου ασχολούταν καθόλου με τα παιδιά όταν ήταν μωρά; Όταν μεγάλωσαν; Έπαιζε μαζί τους; Έδειχνε προτίμηση στα αγόρια ή στα κορίτσια;

Όταν τα παιδιά σου ήταν μικρά, ποιος πίστευες ότι ήταν ο σωστός τρόπος διαπαιδαγώγησης; Πόσο πιστεύεις ότι σε επηρέασε η ανατροφή που έλαβες από τους γονείς σου; Πώς συμπεριφερόσουν στα παιδιά σου; Με τον ίδιο τρόπο που συμπεριφερόταν η μητέρα σου σε εσένα ή αλλιώς (ή ο πατέρας για τους άντρες αφηγητές); Είχες κοινές ιδέες και αρχές με το/ τη σύζυγό σου για το μεγάλωμα των παιδιών σας ή διαφορετικές; Συζητούσατε για τα παιδιά σας; Υπήρχε κάποιος /α με τον οποίο συζητούσες, όταν ανησυχούσες για τα παιδιά σου; Η μητέρα σου ζούσε, όταν τα παιδιά σου ήταν μικρά; Σε βοηθούσε στην ανατροφή των παιδιών; Ποια ήταν η σχέση σου με την πεθερά σου; Σε βοηθούσε στην ανατροφή των παιδιών; Με ποιο τρόπο;Τι συμβούλευες τις κόρες σου να γίνουν όταν μεγαλώσουν;[Εάν έχει κόρες] Πώς έπρεπε να συμπεριφέρονται στον πατέρα και στους αδελφούς τους; Πώς έλεγες στο γιό σου να συμπεριφέρεται στην αδελφή του;[Εάν έχει γιο]

Οικογενειακή ζωή μετά το γάμο

Πώς θα χαρακτήριζες τη σχέση σου με το /τη σύζυγό σου; Τι έκανες, όταν διαφωνούσες με το /τη σύζυγό σου; Πώς θα χαρακτήριζες τη σχέση σας τότε; Ποιος

14

υποχωρούσε συνήθως; Για ποια πράγματα συνήθως συζητούσατε; Τις περισσότερες φορές συμφωνούσες ή διαφωνούσες με το /τη σύζυγό σου;

Τι εισόδημα είχατε μαζί με το /τη σύζυγό σου τα πρώτα χρόνια του γάμου σας; Πόσο αυξήθηκε ή μειώθηκε τα επόμενα χρόνια; Ποιος αποφάσιζε: για τα έπιπλα, για το φαγητό, για τα ρούχα των παιδιών, για το γιατρό, την εκκλησία, τα δώρα, τις κοινωνικές επισκέψεις, τις εξόδους, τις διακοπές; Ποιος φρόντιζε τον κήπο (ή τη βεράντα);

Ολοκλήρωσε τη συνέντευξη με ερωτήσεις για τα σχολικά χρόνια των παιδιών, τις επαγγελματικές ενασχολήσεις τους και τους γάμους τους.

Υπάρχει κάτι στο οποίο θα ήθελες να αναφερθείς για τη ζωή σου και δεν στο ρώτησα; Αν ναι, μίλησέ μου για αυτό.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΑΦΗΓΗΤΗ (στο τέλος της συνέντευξης)

Μίλησέ μου για το χαρακτήρα σου. Πώς θα χαρακτήριζες τον εαυτό σου;Είσαι ευχαριστημένος/η από τη ζωή σου;Ποια θεωρείς την πιο ευτυχισμένη περίοδο / στιγμή της ζωής σου;Ποια θεωρείς την πιο δυστυχισμένη περίοδο / στιγμή της ζωής σου;Ποια είναι τα πιο αγαπημένα σου πρόσωπα; Ποιον άνθρωπο αγάπησες περισσότερο;Ποια είναι τα όνειρά σου για το μέλλον; Τι είναι αυτό που σου δίνει χαρά σήμερα; Τι σου δημιουργεί λύπη ή θλίψη; Υπάρχει κάτι που θα ήθελες να αλλάξεις στη ζωή σου; Τι θα με συμβούλευες;

Ευχαριστίες προς την/ τον αφηγήτρια/ ή.

15

16