1. Mikroekonomia

1. Uzasadnij konieczno gospodarowania. Podmioty, wybory ekonomiczne, koszt alternatywny

Cel gospodarowania wynika z potrzeb ludzkich. Istniej takie potrzeby, ktrych aspekt ekonomiczny ma podstawowe znaczenie i ktre daj bezporedni impuls do gospodarowania. Ludzie gospodarujc osigaj swoje yciowe cele. Czowiek odczuwa niezliczona ilo potrzeb, ktrych konieczno lub ch zaspokojenia jest naturalnym celem dziaalnoci gospodarczej ludzi. Zaspokajanie tych potrzeb odbywa si w warunkach ogranicze - rzadkoci.

Rzadko oznacza, e wystpowanie danego dobra nie jest wystarczajce, aby zaspokoi wszystkie potrzeby kadej jednostki.

Potrzeby rodz dziaania, ktrych efektem s produkty, czyli wyroby i usugi. S si napdow gospodarowania.

Dla waciciela (producenta) celem gospodarowania jest maksymalizacja zysku z prowadzonej przez niego dziaalnoci gospodarczej (produkcji towarw i usug).

Dla konsumenta (pracownika) celem gospodarowania jest maksymalizacja uytecznoci z nabywanych przez niego dbr i usug.

Naturalnym celem gospodarczej dziaalnoci ludzi jest zaspokajanie potrzeb.

Co to s potrzeby? Jaka jest ich struktura?

Potrzeba to subiektywne odczuwanie braku, niezaspokojenia lub podania okrelonych warunkw lub rzeczy, ktre czowiek uwaa za niezbdne do utrzymania go przy yciu, umoliwienia mu rozwoju, realizowania rl spoecznych itp. Cechami potrzeb s indywidualizm i subiektywizm.

Struktura potrzeb czowieka (wg Maslowa):

1) biologiczne,

2) bezpieczestwa,

3) kontaktw spoecznych,

4) uznania,

5) samorealizacji.

Jakie rodki su do zaspokajania potrzeb?

Osignicie korzyci wymaga odpowiednich rodkw materialnych lub pieninych. Wszystkie rodki suce bezporednio lub porednio do zaspokajania potrzeb ludzkich w formie rzeczy, usugi lub stanu, nazywamy dobrami.

Jaki jest zwizek midzy zaspokajaniem potrzeb a dobrami produkcyjnymi?

Zaspokajanie potrzeb to inaczej konsumpcja. Dobra konsumowane okrela si jako dobra konsumpcyjne, wytwarza si je z dbr produkcyjnych.

Poza tym wiele dbr moe mie jednoczenie charakter konsumpcyjny i produkcyjny.

Jakie waciwoci maj dobra ekonomiczne?

Dobra ekonomiczne (wytworzone przez czowieka w ograniczonej iloci) maj dwie gwne cechy:

a) do ich wytworzenia trzeba uy pracy ludzkiej oraz innych dbr ekonomicznych i dbr pierwotnych;

b) s dobrami rzadkimi (w danym czasie mog by wytworzone w ograniczonej iloci i przez to tylko czciowo zaspokoi potrzeby).

Co stanowi kryterium podziau dbr na dobra ekonomiczne i dobra wolne?

Kryterium podziau jest tutaj rzadko i konieczno (lub nie) wytwarzania.

Czy wszystkie dobra rzadkie s dobrami ekonomicznymi? Czy wszystkie dobra pierwotne s dobrami wolnymi?

Niektre dobra pierwotne s dobrami rzadkimi, np. czyste powietrze, piasek pustynny (dla Polaka) itp.

Na czym polegaj: produkcja, podzia, konsumpcja? Jakie s zalenoci midzy nimi?

Produkcja to wytwarzanie dbr i usug.

Podzia zajmuje si rozdysponowaniem tych dbr rzadkich midzy producentw i konsumentw. Konsumpcja za polega na zaspokajaniu ludzkich przy pomocy dbr i usug.

Bez produkcji nie ma podziau, bez podziau nie ma konsumpcji, a konsumpcja napdza produkcj.

. GOSPODAROWANIE JAKO PROCES DOKONYWANIA WYBORW

1. Jakie podstawowe decyzje podejmuj konsumenci i producenci? Jaka jest zaleno midzy tymi decyzjami?

Konsumenci decyduj o tym, jakie dobra konsumpcyjne, w jakiej iloci i od kogo nabywa, a producenci - co, ile, jak i dla kogo produkowa.

Zaleno midzy tymi decyzjami wynika z faktu, e producenci musz bra pod uwag wybory konsumentw.

2. Na czym polega statyczna, a na czym dynamiczna analiza decyzji ekonomicznych?

Statyczna analiza decyzji ekonomicznych opiera si na zaoeniu, e danym czasie pewne czynniki s stae. W przypadku producenta mwi si wtedy o staych i zmiennych czynnikach produkcji oraz o decydowaniu ile i czego produkowa.

W analizie dynamicznej wszystkie czynniki s zmienne, a do decyzji dochodzi pytanie jak produkowa.

3. Jakie zalenoci wystpuj midzy czynnikami produkcji?

Czynniki produkcji mog by komplementarne (uzupeniaj si w celu spenienia okrelonej funkcji) lub substytucyjne (mona je sob zastpowa).

METODY DOKONYWANIA WYBORW EKONOMICZNYCH

1. Jak jest podstawowa, wsplna dla wszystkich podmiotw gospodarczych waciwo wyborw ekonomicznych? Co jest przyczyn tej waciwoci?

Podstawowa waciwo wyborw ekonomicznych mwi o tym, e kady wybr przynoszcy korzyci wymaga poniesienia nakadw i rezygnacji z innych moliwoci.

Wynika ona z faktu gospodarowania w warunkach posiadania rzadkich zasobw.

2. Na czym polega dokonywanie wyborw w gospodarce tradycyjnej, nakazowej, rynkowej?

Pytanie

Gospodarka tradycyjna

Gospodarka nakazowa

Gospodarka rynkowa

Jak s okrelane cele?

przez zwyczaj, tradycj, moralno itp.

odgrnie (klasa rzdzca)

racjonalnie

Jak s ustalane rodki realizacji celw?

przez zbiorowe dowiadczenie, oceniajce rodki metod prb i bdw

odgrnie (klasa rzdzca)

w myl zasady maksymalizacji funkcji celu

Jakie s ograniczenia dziaalnoci osb gospodarujcych?

tradycja ogranicza pole wyborw do metod sprawdzonych

wykonuj decyzje pod grob przemocy i przymusu

ich wybory ograniczaj jedynie prawa rynku

Koszt alternatywny (koszt utraconych moliwoci) podjtej decyzji (rozwizania) to potencjalne moliwoci utracone w skutek podjcia tej decyzji (rozwizania). Przekadajc t ogln zasad na rynek dbr i usug, powiemy e koszt alternatywny danego dobra to ilo innego dobra, z ktrej trzeba zrezygnowa, aby moliwe byo wyprodukowanie (skonsumowanie) kolejnej jednostki tego pierwszego dobra.

W praktyce kada nasza decyzja zwizana jest z korzyciami pyncymi z podjtego wyboru, ale take z kosztami tego wyboru. Decydujc si np. na podjcie studiw w trybie dziennym powinnimy rozway koszty utraconych moliwoci pynce z niemonoci podjcia staej pracy. Analizujc korzyci i koszty podjcia studiw, rozpatrujemy fakt, i przez okres najbliszych 3-5 lat nie bdziemy finansowo niezaleni, jak wtedy gdybymy pracowali. Jednake podjcie studiw niesie ze sob przysze korzyci m.in. wysze wynagrodzenie. Kosztem alternatywnym niepodjcia studiw, bd wic nisze zarobki w przyszoci.

2. Przedmiot bada mikroekonomii i makroekonomii

Podstawow rnic pomidzy mikro- i makroekonomi jest podejcie metodologiczne, natomiast przedmiot zainteresowania obydwu dziedzin ekonomii ma znaczenie drugorzdne. Zarwno mikro- jak i makroekonomia zajmuj si wyjanianiem zjawisk o charakterze gospodarczym, lecz ujmuj te zjawiska w odmiennej perspektywie.

Mikroekonomia bada pojedyncze rynki, ktre dziaaj w ramach gospodarki narodowej oraz rol poszczeglnych podmiotw gospodarczych (konsumentw, producentw, sprzedawcw), jak peni one na tym rynku.

Mikroekonomia kadzie gwny nacisk na sprawno mechanizmw rynkowych, natomiast makroekonomia akcentuje raczej zawodno samoregulujcych mechanizmw rynkowych i zakada niezbdno ingerencji pastwa w celu doprowadzenia do lepszego wykorzystania istniejcych zdolnoci produkcyjnych, zmniejszenia rozmiarw bezrobocia, obnienia stopy inflacji oraz zmniejszenia nadmiernych rozpitoci w podziale dochodw.

Mikroekonomiazajmuje si badaniem zachowa indywidualnychpodmiotw gospodarczych, analiz poszczeglnychdbrirynkw, w przekonaniu, e zachowanie gospodarki wynika z sumy zachowa poszczeglnych, indywidualnych podmiotw gospodarczych. Wychodzi wic z zaoenia, e chcc zbada prawidowoci dotyczce caoci gospodarki, naley przede wszystkim zbada w jaki sposb zachowuje si jednostka gospodarujca.

W badaniach mikroekonomicznych gospodark danego kraju bd regionu traktuje si jako zbir podmiotw i interakcji midzy nimi, nie za jako jednolity organizm. Dla wspczesnej mikroekonomii typowe jestmodelowanie matematyczne, ktre prowadzi do formuowania hipotez dotyczcych zachowa podmiotw ekonomicznych (np. konsumentw czy przedsibiorstw). Hipotezy te s nastpnie testowane przy pomocy metod statystycznych (ekonometrycznych).

Makroekonomia zajmuje si mierzeniem, wyjanianiem i przewidywaniem dziaania caego systemu gospodarczego.

Makroekonomia prezentuje odmienne podejcie. U jej podstaw znajduje si przekonanie, e w gospodarce wystpuj prawidowoci, ktre nie daj si wyjani prost sum zachowa indywidualnych podmiotw gospodarczych. Pomidzy poszczeglnymi podmiotami zachodz zoone relacje, ktre maj realny wpyw na ksztat zjawisk gospodarczych. Aby wyjani zatem prawidowoci rzdzce gospodark, makroekonomia bada zalenoci pomidzy wielkociami agregatowymi, a nie poszczeglnymi jej indywidualnymi elementami.

Przedmiotem zainteresowania makroekonomii jest przede wszystkim tworzenie i podziadochodu narodowego, a take zagadnienia zwizane midzy innymi zinflacj,bezrobociem,inwestycjamiibilansem patniczym, z uwzgldnieniempolityki pieninejbanku centralnegoorazpolityki gospodarczejpastwa.

Makroekonomia bada gospodark, zarwno narodow jak i wiatow, jako og zalenoci, wystpujcych midzy najwaniejszymi agregatami gospodarczymi, takimi jak:czny (globalny) popytipodaproduktw i usug, redni poziomcen, poziomzatrudnienia, wielkokonsumpcjii inwestycji, czy dochody i wydatkibudetu pastwa.

Zarwno w oparciu o podejcie mikro- jak i makroekonomiczne mona formuowa warunki rwnowagi gospodarczej, czy przesanki dla polityki pastwa. Oba podejcia opisuj podobne zjawiska, ale co innego stawiaj w centrum swoich rozwaa. Mikroekonomia jest spojrzeniem na gospodark z "perspektywy aby", podczas gdy makroekonomia patrzy na t sam gospodark z "perspektywy yrafy".

3. Gwne cechy gospodarki rynkowej. Funkcje cen

Gospodarka rynkowa- system gospodarczy, w ktrym alokacja zasobw czynnikw wytwrczych (pracy, ziemi i kapitau) pomidzy alternatywne moliwoci ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a take podzia wytworzonych produktw pomidzy poszczeglne jednostki dokonuje si gwnie za porednictwem rynku, przy niewielkim wpywie pastwa.

W gospodarce rynkowej decyzje dotyczce tego, co i w jakich ilociach bdzie produkowane, w jaki sposb, tzn. przy uyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane s przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujce si wasnym interesem i postpujce zgodnie z zasadami racjonalnoci gospodarowania.

Podstaw podejmowania tych decyzji s informacje pynce z rynku: m.in. ceny dbr i usug, ceny czynnikw wytwrczych, pace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierw wartociowych, walut oraz oczekiwania podmiotw gospodarczych co do ich ksztatowania si w przyszoci.Decyzje te mog by w pewnym stopniu modyfikowane przez pastwo w zwizku z ustalaniem przez nie np. stp podatkowych, nakadaniem (lub zmian) ce, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych pac, ograniczaniem waha kursw walutowych, ksztatowaniem systemu ubezpiecze, zakresu opieki socjalnej itp.

Sektory gospodarki

Istniej dwie drogi, jakimi dobra mog przechodzi od tych, ktrzy je wytwarzaj, do tych, ktrzy je uytkuj. Po pierwsze, dobra mog by sprzedawane przed producentw i kupowane przez konsumentw na rynku. Jeli tak to si odbywa, to producenci musz pokry koszty, ktre ponieli, z przychodw otrzymywanych ze sprzeday produktu. Produkcj tak nazywamy produkcj rynkow, a dziaalno ta naley do sektora rynkowego

Produkty mog by rwnie rozdawane. W tym przypadku koszty produkcji musz by pokryte z innych przychodw ni przychody ze sprzeday. Ten rodzaj produkcji nazywamy produkcj nierynkow, a sfer dziaalnoci- sektorem nierynkowym.

Sektory gospodarki

Innym rodzajem podziau dziaalnoci gospodarczej jest jej klasyfikacja na sektor publiczny i sektor prywatny

Sektor prywatny to ten, gdzie produkcja jest w rkach prywatnych, za publiczny- produkcja jest w rkach pastwa.

Rozrnienie sektora rynkowego i nierynkowego ma charakter ekonomiczny; zaley od tego, cze koszty wytwarzania dbr s pokryte, czy nie przez przychody pochodzce ze sprzeday tych dbr konsumentom.

Rozrnienie sektora prywatnego i publicznego ma charakter prawny i zaley od tego, czy wacicielem przedsibiorstwa s prywatni przedsibiorcy, czy pastwo.

Typy gospodarek

Gospodarka jest definiowana jako pewnie zbir powizanych ze sob rynkw. Gospodarki wszystkich krajw zawieraj sektory rynkowe i nierynkowe.

Gospodarka wolnorynkowa to taka, w ktrej wikszo produkcji pochodzi z sektora rynkowego, a wszystkie rynki s wolne od kontroli wadz gospodarczych. Alokacja czynnikw wytwrczych zaley od decyzji przedsibiorstw i gospodarstw domowych.

Przeciwiestwem jest gospodarka centralnie planowana. Tu decyzje co do alokacji czynnikw wytwrczych s podejmowane przez wadze centralne. W tej gospodarce wikszo produkcji pochodzi z sektora nierynkowego.

Nigdy w historii nie istniaa ani gospodarka cakowicie wolnorynkowa, ani te gospodarka cakowicie kontrolowana. W praktyce wszystkie gospodarki s gospodarkami mieszanymi, w tym sensie e pewne decyzje s podejmowane przez gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa, a inne przez wadze centralne. Zmienia si jedynie akcent lub zakres kontroli.

Gospodarki wolnorynkowe s czsto nazywane gospodarkami kapitalistycznymi. Przymiotnik kapitalistyczny oznacza, e waciciele rodkw produkcji- kapitau- s prywatni przedsibiorcy, a nie pastwo.

Na tle rozwaa o gospodarce mieszanej zastanawiamy si nad charakterem gospodarki polskiej, ktra znajduje si w okresie tzw. transformacji z systemu centralnie planowanego na system rynkowy.

Mona nastpujce cechy odrniajce gospodark polsk w procesie transformacji od rynkowej gospodarki mieszanej:

1) Jest to gospodarka dualna, co oznacza istnienie sfery regulowanej przez pastwo. Sfera rynkowa stopniowo si rozszerza, a ograniczana jest sfera regulowana przez pastwo.

2) Pastwo reguluje procesy transformacji, tworzy nieistniejce w gospodarce centralnie planowanej rynki i instytucje, kieruje procesami decentralizacji, promuje przedsibiorczo, konkurencj, itp. Pastwo podejmuje dziaania korygujce bdy dualnego mechanizmu gospodarczego, co tylko czciowo jest podobne jest do dziaalnoci pastwa w gospodarce mieszanej. Jednak skala problemw i ich spitrzenie s nieporwnywalnie wiksze, a przyczyny bardziej zoone, ni w rozwinitej gospodarce rynkowej. Oprcz bowiem niedostatkw, niedojrzaego jeszcze rynku, wystpuj skutki wyniszczenia gospodarki, w okresie centralnego planowania.

Mechanizm rynkowy

Koniecznym warunkiem istnienia rynku jest wymiana, ktra ma najczciej form towarowo- pienin. W niewielkim zakresie mone wystpowa wymiana naturalna tj. towar za towar. Aby transakcje wymienne mogy si dokonywa, musz istnie dostawcy i nabywcy towarw oraz usug, bdcy podmiotami rynku. Podstawowymi elementami rynku s: popyt, poda, ceny. Zachodzce midzy nimi zalenoci przyczynowo- skutkowe nazywa si mechanizmem rynkowym.

Mechanizm rynkowy rozwizuje 3 podstawowe problemy ekonomiczne. Odpowiada na pytania:

Co produkowa?

Jak wytwarza dobra?

Dla kogo maj by wytwarzane dobra i jak powinny by rozdzielone?

Ten uproszczony model gospodarki rynkowej przedstawiono za pomoc obiegu okrnego wydatkw i dochodw.

Obieg okrny wydatkw i dochodw

Wzajemne oddziaywanie firm i gospodarstw domowych na rynkach produktw i czynnikw wytwrczych stwarza strumienie wydatkw i dochodw. Na te strumienie wpywaj take inne instytucje, jak rzd i system finansowy.

Czynniki wytwrcze s sprzedawane przez gospodarstwa domowe, co wprowadza strumienie dochodw od firm dla gospodarstw domowych.

Towary s sprzedawane przez firmy na rynkach produktw, co prowadzi strumienie przychodw od gospodarstw domowych do firm.

Rzd moe wprowadza fundusze w formie patnoci rzdowych dla gospodarstw domowych i firm, a banki mog wprowadza patnoci w formie poyczek dla gospodarstw domowych i firm na wydatki inwestycyjne.

Podobnie, rzd moe spowodowa, odprowadzenie funduszy w formie podatkw, a instytucje finansowe mog rwnie tak robi przez przyjcie funduszy, jakie gospodarstwa domowe chc zaoszczdzi.

Podmioty podejmujce decyzje

Rynek jest scen na ktrej maj zagra swoje role 3 podstawowe podmioty: gospodarstwa domowe, podmioty gospodarcze ( przedsibiorstwa) oraz wadze gospodarcze.

Podmioty rynkowe

Gospodarstwa domowe to ludzie wsplnie zamieszkujcy i podejmujcy wsplne decyzje finansowe.

Przedsibiorstwo jest to jednostka, ktra zatrudnia czynniki wytwrcze do wytwarzania dbr i sprzedaje je nastpnie gospodarstwom domowym, innym przedsibiorstwom lub wadzy gospodarczej.

Wadza gospodarcza obejmuje rne agendy rzdowe, instytucje i organizacje nalece do rzdu, takie jak: bank centralny, administracj pastwow, komisje i agendy rzdowe, policj, sdy i inne organizacje, ktre sprawuj kontrol nad zachowaniami firm i gospodarstw domowych. Zaoeniem jest, e wadza gospodarcza dziaa w sposb spjny jako jeden podmiot.

Cechy gospodarki rynkowej

Zasadniczymi cechami gospodarki rynkowej s:

dominacja wasnoci prywatnej;

brak ogranicze w podejmowaniu decyzji odnonie iloci, sposobu produkcji;

istnienie mechanizmu cenowego- cena jako wynik gry rynkowej;

niewielka ingerencja rzdu;

zacita konkurencja midzy podmiotami (sprzedawca musi cay czas by konkurencyjny by pozosta na rynku. W ten sposb konsumenci maj okazje wybiera gdzie chc robi zakupy.);

funkcjonowanie instytucji, ktre maj na celu wspomaga rynek- ubezpieczyciele, banki.

Skrajn postaci gospodarki rynkowej byaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona cakowicie wpywu pastwa - taka jednak wspczenie nie istnieje. Podstaw gospodarki rynkowej jest prywatna wasno czynnikw wytwrczych.

Ingerencja pastwa w gospodarce rynkowej

W wyjtkowych sytuacjach gospodarka rynkowa uwzgldnia ingerencj pastwa w jej dziaanie. Przykadem mog by: klski w rolnictwie, depresje gospodarcze. Skorzystanie z owej pomocy wymaga bacznej uwagi i stosowania nastpujcych regu [5]:

ingerencja pastwa nie moe obejmowa dziaa cile zwizanych z mechanizmami cenowymi;

skorzystanie z oferowanej pomocy musi przynie jakiekolwiek rezultaty, zmiany na lepsze;

interwencje kolektywistyczne nie mog dotyczy kwestii handlu zagranicznego, rynku dewizowego, ani rynku kapitaowego;

naley obserwowa zakres i charakter oferowanej pomocy, by nie doszo do zaburzenia caoksztatu funkcjonowania gospodarki rynkowej.

Ceny w gospodarce rynkowej

W gospodarce rynkowej ceny odgrywaj wielkie znaczenie [4]:

rozwizuj niezliczone problemy zwizane z adem gospodarczym;

przyczyniaj si do osignicia zadowalajcych wynikw z prowadzonej dziaalnoci.

FUNKCJE I RODZAJE CEN W GOSPODARCE RYNKOWEJ:

Cena to:

-warto towaru wyraona w pienidzu (warto s to nakady na wytworzenie danego dobra)

-suma pienidzy zapacona za jednostk towaru

- wszystko z czego rezygnujemy, aby naby dane dobro

Do najwaniejszych funkcji penionych przez ceny zalicza si funkcje: informacyjn, redystrybucyjn i stymulacyjn.

Funkcja informacyjna cen polega na tym, e s one parametrem docierajcym do wszystkich podmiotw gospodarczych, zrozumiaym dla nich, pozwalajcym okrela wielko dochodw pieninych oraz pobudzajcym do okrelonego dziaania. Cena informuje nabywc, o ile zmniejszaj si jego zasoby pienine, gdy dokona zakupu okrelonego dobra, natomiast producenta informuje, o ile zwikszy si jego dochd, gdy dokona sprzeday.

Funkcja redystrybucyjna ceny su take do redystrybucji dochodw. S one narzdziem redystrybucji, zawieraj bowiem w swej strukturze zrnicowane zyski, podatki, ca, opaty i mare.

Funkcja stymulacyjna ceny peni take funkcj stymulacyjn (bodcow). Ich poziom, relacje oraz wszelkiego rodzaju zmiany zarwno od strony przychodw, jak i kosztw, okrelaj czne dochody pienine producentw. Dochody te s zasadni-czym motywem dziaania producentw i stanowi podstaw podejmowania decyzji prodykcyjny

4. Czynniki determinujce popyt i poda

Popyti jego determinanty

W kontekcie rynku popyt analizuje siw odniesieniu dostrony kupujcej.

Popytoznacza zapotrzebowanie zgaszane przez uczestnikw rynku naokrelony towar pookrelonej cenie wokrelonym czasie. Naley przy tympamita, ezaleno midzy cen awielkoci popytu jest odwrotnie proporcjonalna. Oznacza to,e jeli cena danego produktu maleje, topopyt naniego wzrasta. Zkolei jeli cena dobra wzronie -wielko popytu nanie zmniejszy si(kupujcy bd mniej chtni dojego zakupu ibd mogli kupi mniejsz jego ilo).

Poziom popytu narynku zaley odwielu czynnikw. Donajwaniejszych nale:

1. cena danego produktu -czyli okrelona kwota pienidzy, jak trzeba zapaci zajego jednostk. Cena wpowizaniu znaszymi dochodami informuje nas, jak ilo danego produktu jestemy wstanie kupi. Zmiany ceny maj wpyw nazmiany wielkoci popytu -s toodwrotnie proporcjonalne zmiany. Poza tymcena pozwala naporwnanie danego produktu zinnymi towarami oferowanymi narynku. Zaleno midzy cen awielkoci popytu zaley oddwch zjawisk:efektu substytucyjnego(jeeli cena danego wyrobu wzrasta, tokupujemy gomniej, poniewa jest dlanas relatywnie drosze, wic szukamy innych produktw, ktre stay siwzgldnie tasze izastpujemy nimi dotychczas kupowany wyrb) oraz efektu dochodowego (jeli cena danego dobra spada, tomoemy kupi gow wikszej iloci, awic stajemy siwzgldnie bogatsi -ronie sia nabywcza dochodu, jakim rozporzdzamy)

2. ceny innych produktw -porwnujemy dany towar zinnymi dobrami oferowanymi narynku (zich cenami). Mato szczeglne znaczenie wprzypadkudbr substytucyjnych(czyli takich, ktre mog siwzajemnie zastpowa, poniewa zaspokajaj tsam potrzeb) orazdbr komplementarnych(czyli takich, ktre musz bykupowane razem zinnymi iuywane cznie, poniewa konsumowane osobno swaciwie bezuyteczne). Zaleno midzy takimi dobrami wyglda tak, ejeli cena danego towaru ronie, tomaleje popyt naniego, aleronie popyt najego substytut. Zkolei jeli cena dobra komplementarnego ronie, tospada wielko popytu nanie ijednoczenie zmniejsza sipopyt nadobro komplementarne wstosunku doniego;

3. dochd-oznacza suma pienidzy, jaka mona przeznaczy natransakcje naokrelonym rynku wdanym czasie. Oczywicie niebez znaczenia jest skonno dooszczdzania. Jednak oglnie rzecz biorc imwyszy dochd, tymwikszy popyt zgasza uczestnik rynku;

4. moda, preferencje, gust, postp cywilizacyjny-czynniki teodgrywaj coraz wiksz rol wokrelaniu zgaszanego popytu. Indywidualne upodobania kupujcego maj znaczcy wpyw nadokonywane zakupy. Coraz wiksz rol przypisuje sireklamie, ktra wznacznej mierze ksztatuje rozmiary popytu nawspczesnych rynkach;

5. liczba kupujcych-na rynku najczciej wystpuje zaleno nastpujcej postaci: imwicej kupujcych, tymwikszy popyt obserwowany narynku;

6. przewidywania dotyczce cenw przyszoci-prognozy dotyczce ksztatowania sicen wnajbliszym czasie wpywaj napopyt -jeliwzrostceny jest bardzo prawdopodobny, topopyt naprodukt moe wzrosn (ludzie bd chcieli kupi wicej towaru zanim stanie sion droszy niobecnie);

7. pozostae czynniki-przybieraj posta najczciej jakiej chwilowej tendencji, zalece lekarzy, filmu itp. Przyczyny teczsto wydaj siby nieracjonalne, jednak wpywaj narozmiary popytu.

Przyjmuje si, eo zmianie wielkoci popytu mwi siw sytuacji zmiany ceny danego towaru. Jeli zazmianie ulegaj inne (pozacenowe) czynniki -mwimy ozmianie popytu.

Poda ijej determinanty

Przez poda rozumie siilo produktw oferowanych dosprzeday narynku wokrelonym czasie pookrelonej cenie. Poda zwizana jest zestron sprzedajcych narynku.

Do najistotniejszych czynnikw oddziaujcych narozmiar poday zalicza si:

1. cena danego produktu -oznacza okrelon kwot pienidzy, jak sprzedajcy (producent, dostawca itp.) otrzymuje zajednostk tego produktu. Jeeli cena danego towaru wzrasta, toronie take wielko jego poday, zkolei wsytuacji spadku ceny towaru, spada take jego poda narynku;

2. ceny czynnikw produkcji-zaleno taoznacza, epoda danego towaru zaley odkosztw jego wytworzenia. Jeeli koszty spadaj, toronie opacalno produkcji, atym samymproducencidecyduj ozwikszeniu poday tego dobra;

3. dostpno czynnikw produkcji-dostpno czynnikw wytwrczych mawpyw naceny tych czynnikw, atym samym wpywa naca poda;

4. technologia produkcji -oznacza pewien sposb zorganizowania procesu wytwarzania danego produktu (rodzaju isposobu wykorzystanych czynnikw produkcji), najczciej imlepsza technologia, tymnisze koszty wytwarzania, pozwalajce nazwikszenie poday.

5. ceny innych produktw-w sytuacji rosncych ceninnych wyrobw,produkcjadanego dobra staje sirelatywnie nieopacalna, wic producenci przesuwaj swoje zasoby dotych dziedzin, wktrych ceny swysze ipozwalaj naosignicie wikszych przychodw izyskw;

6. liczba sprzedajcych-jeli ronie liczba producentw/dostawcw danego towaru narynek, wzrasta tymsamym poda danego produktu;

7. oczekiwania dotyczce przyszych cenproduktw iczynnikw wytwrczych-jeli prawdopodobny jest wzrost cenczynnikw wytwrczych, poda danego towaru zostanie najpierw zwikszona. Jeli przewiduje si, eceny dobra wzrosn, topoda moe zosta ograniczona;

8. pozostae czynniki-w przypadku produktw spoywczych lubusug turystycznych rozmiary poday zale odklimatu ipogody.

W sytuacji zmiany ceny danego produktu mamy doczynienia zezmiana wielkoci poday. Zkolei zmiana jakiegokolwiek zpozacenowych czynnikw wywouje zmian poday.

5. Mechanizm powstawania rwnowagi rynkowej

Mechanizm rynkowy proces obejmujcy ywioowe dziaania podmiotw narynku, w wyniku ktrego dochodzi do ustaleniarwnowagi rynkowej, a wic samoczynnego dostosowania wielkocipopytu(D) ipoday(S), poprzez odpowiednie ustaleniecenyrwnowagi (P).

W ujciu procesowym, mechanizm rynkowy jest gr popytu i poday, ktra prowadzi do obiektywnej wyceny poszczeglnych towarw i zrwnowaenia rynku, czyli zrwnania si oferowanej iloci towaru z iloci podan.

Jeeli popyt na jakie dobro przewysza poda, wwczas nabywcy s skonni paci za nie wicej. Gdy przejawiaj t skonno na rynku, cena tego dobra ronie. Wzrost ceny skania natomiast producentw do zwikszenia jego produkcji, co doprowadzi w kocu do zrwnania poday z popytem.

Jeeli w sytuacji rwnowagi rynkowej wystpi okolicznoci, ktrych skutkiem bdzie ograniczenie popytu na dane dobro (np. zmiana gustw konsumentw), wwczas nie wszystkie produkowane towary znajd nabywcw. Skoni to cz producentw do zmniejszenia produkcji i obnienia ceny, celem zachcenia czci konsumentw do zakupu wikszych iloci towarw. Efektem bdzie ustalenie si rwnowagi rynkowej przy niszym poziome produkcji i niszej cenie.

W pewnych sytuacjach rynkowych uzasadnione mog by rzdowe regulacje wprowadzajce tzw. puapy cenowe, tj.:

Cen minimalna cena wprowadzona dla ochrony interesw producentw, poniej ktrej dobra na rynku nie mog by sprzedawane. Ustalenie ceny minimalnej nie bdzie miao adnych skutkw dla ceny rwnowagi. Natomiast gdy cena ta ustalona zostanie powyej ceny rwnowagi spowoduje to nadwyk poday nad popytem.

Cena maksymalna cena wprowadzona dla ochrony interesw konsumentw, powyej ktrej produkty nie mog by sprzedawane. Wprowadzenie ceny maksymalnej nie bdzie miao znaczenia dla rwnowagi rynkowej o ile cena ta uksztatowana bdzie powyej ceny rwnowagi. Natomiast cena maksymalna uksztatowana poniej ceny rwnowagi spowoduje nadwyk popytu nad poda.

6. Elastyczno cenowa popytu i poday. Elastyczno dochodowa i mieszana

Elastyczno cenowa popytu

-jest miar relatywnej zmiany nabywanej iloci danego dobra wzgldem relatywnej zmiany ceny tego dobra przy niezmienionych pozostaych czynnikach ksztatujcych popyt

-Tego typu obliczenia daj zawsze liczby ujemne, gdy wzrost ceny wywouje spadek popytu na to dobro

-Interpretacja jeli np. nasze ep = 2,67 oznacza to, e jednoprocentowa zmiana ceny prowadzi do 2,67-procentowej zmiany wielkoci popytu.

Wspczynniki elastycznoci popytu wzgldem ceny mog przyj nastpujce wartoci biorc za kryterium ich warto bezwzgldn

ep>1 popyt jest elastyczny

ep0

- Jeeli dobra s KOMPLEMENTARNE, to popyt na dobro A maleje pod wpywem wzrostu ceny dobra B i elastyczno mieszana popytu jest wwczas mniejsza od 0, eAB DP0P1D Ilo (Q) Q0 Q2 Q1)

Cel wprowadzenia ceny minimalnej:- dla podniesienia dochodw producentw (gwnie w produkcji rolnej dla zapewnienia opacalnoci produkcji, czasem w postaci tzw. cen gwarantowanych) - dla ograniczenia konsumpcji danego dobra (dotyczy moe np. uywek)

Skutki wprowadzenia ceny minimalnej:

powstawanie nadwyki produkcji (przy wyszych cenach konsumenci kupuj mniej a producenci wytwarzaj wicej)

konieczno wykupywania przez pastwo nadwyki produkcji powstaje problem co zrobi ze skupion nadwyk

problem producentw, ktrym nie udao si sprzeda pastwu nadwyek produkcyjnych

obnienie realnych dochodw konsumentw na wskutek:

podatkw, z ktrych finansowane s skupy nadwyek

wyszych cen produktw na rynku

Wydatek pastwa na skup nadwyki, to zarazem konieczno opodatkowania konsumentw, by zgromadzi rodki potrzebne na ten skup

problemy powstae po likwidacji ceny minimalnej (istniejce zapasy powoduj gwatowny spadek cen i ponowne naciski na wprowadzenie ceny minimalnej).

spadek konkurencyjnoci przedsibiorstw i tak sprzedam w skupie

Cena maksymalna jest to najwysza cena, ktr mona uzgodni w legalnej transakcji kupna i sprzeday:- jest ona nisza od ceny rwnowagi,- oferowana ilo jest mniejsza od zapotrzebowania.

Przykady wprowadzenia ceny maksymalnej:- czynsze mieszkaniowe,- ceny ywnoci.

Jeeli rzd ustali maksymaln cen sprzeday danego towaru na poziomie P1, to efektem bdzie nadwyka popytu wynoszca AB.

Cel wprowadzenia ceny maksymalnej:

ochrona najbiedniejszych konsumentw

dla ograniczenia dochodw producentw (np. w okresie powojennym w Europie dla zmniejszenia dochodw wynajmujcych mieszkania)

dla poszerzenia (uczynienia dostpn) konsumpcji danego dobra (jw. lub w Polsce w latach 90-tych, eby najemcw byo sta na wynajem mieszka w prywatnych zasobach)

Moliwe skutki wprowadzenia ceny maksymalnej:

powstawanie niedoboru produkcji (przy wyszych cenach konsumenci chca kupi wicej a producentom nie opaca si wytwarza wicej, w naszym przykadzie nie opaca si budowa mieszka na wynajem)

spadek produkcji

problem: co zrobi z niedoborem rozwizanie: rne rodzaje poza cenowego przydziau np. list, kartek, talonw

subsydia dla producentw

kontrola kosztw (wertykalne rozszerzenie kontroli cen)

horyzontalne rozszerzenie zakresu kontroli cen

spadek jakoci produktw i konkurencyjnoci firm

zahamowanie postpu i inwestycji

Jeli pastwo nie wpywa na cen rwnowagi, rynek nazywamy wolnym.

PRZYKAD 1 cena minimalna

PRZYKAD 2 cena maksymalna

8. Modele konkurencji rynkowej

MODELE RYNKU dla bezpieczestwa porwna z innymi rdami

W gospodarce rynkowej mona wyrni cztery podstawowe modele struktur rynkowych. S nimi:

a) konkurencja doskonaa

b) monopol czysty (peny, absolutny)

c) konkurencja monopol.

d) oligopol

A) Podstawowe cechy modelu doskonaej konkurencji to:

-dua liczba maych niezalenych przedsibiorstw oraz dua liczba nabywcw

-jednolity wyrb u wszystkich sprzedawcw

-cena ksztatowana jest przez mechanizm popytu i poday

-brak konkurencji poza cenowej (opartej na reklamie, promocji)

-doskonaa informacja (np. rolnictwo)

B) W modelu czystego monopolu na rynku wystpuje tylko jeden producent (sprzedawca danego wyrobu) lub jedyny dostawca danej usugi. Produkt ma charakter unikatowy, jedyny w swoim rodzaju, czyli nie posiada substytutu. Rwnoczenie jest wielu nabywcw, z ktrych aden nie ma wpywu na cen. Czysty monopolista jest cenotwrc tzn. posiada kontrol nad cen i moe wpywa na jej poziom poprzez zmian wielkoci produkcji. Czysty monopol jest, zatem ekstremalnym rodzajem rynku przeciwstawnym do doskonaej konkurencji (np. przedsibiorstwa uytecznoci publicznej wiadczce usugi w zakresie energii elektrycznej, wody, gazu).

C) Pomidzy czyst konkurencj i absolutnym monopolem znajduje si model konkurencji monopolistycznej posiadajcy cechy obu przy skonnoci do czystej konkurencji. Model ten charakteryzuje wystpowanie wzgldnie duej liczby niezalenych przedsibiorstw sprzedajcych wyroby bdce bliskimi substytutami. Produkt okrelonej firmy ma jednak cechy odrniajcy go od produktw pozostaych firm. Oznacza to, e wyrb ma swj rynek, co pozwala na ustalenie odrbnej ceny i stosowne ksztatowanie wielkoci produkcji (maksymalizacj zyskw). Znaczna liczba gazi jest bliska konkurencji monopolistycznej (np. handel detaliczny, meblowy, itp.). Producenci maj ograniczon kontrol nad cen zalen od stopnia zrnicowania produktu oraz od liczby i bliskoci konkurentw. W odrnieniu od czystego monopolu wejcie na rynek jest stosunkowo atwe (odpowiedni kapita i reklama). Dziaania majce na celu zwikszenie sprzeday sprowadzaj si do:

-zmiany ceny

-zmiany jakoci produktw

-intensyfikacja reklamy

Podstawowe znaczenie obecnie ma doskonalenie jakoci wyrobw i udogodnienia w sprzeday, unika si jednak konkurencji cenowej.

D) Najczciej spotykanym na rynku jest oligopol. Charakteryzuje go maa liczba firm dominujcych nad caym rynkiem w produkcji danego dobra (duopol- dwch dominujcych producentw). Oligopolici wytwarzaj produkty zrnicowane lub ujednolicone (rynek surowcowy, dobra konsumpcyjne jednorazowego uytku oraz przedmioty trwaego uytku). Raczej nie spotykamy wyrobw nietrwaych o zmiennych preferencjach. Wejcie na rynek oligopolistyczny jest trudny, ale moliwy. Charakterystyczn cech jest polityka cenowa. Kontrola nad cen pojedynczej firmy jest cile ograniczona przez wzajemn wspzaleno firm dziaajcych na rynku oligopolistycznym.

Konkurencja cenowa jest niebezpieczna, przy czym istnieje moliwo zawierania porozumie w myl, ktrych grupa firm podnosi lub obnia cen sprawujc w ten sposb kontrol nad cen. Ceny ustalone przez gwnych producentw zapewniaj odpowiednio wysoki zysk w dugim okresie wymuszajc podporzdkowanie mniejszych firm cenom narzuconym przez gwnych partnerw oligopolu. Wobec mao efektywnej i ryzykownej konkurencji cenowej konkurencja oligopolu przyjmuje posta konkurencji niecelowej (reklama, znak firmowy, atrakcyjno produktu). Na rynkach o zrnicowanych produktach obserwuje si intensywn konkurencj za pomoc jakoci. Std rozwj firm uzaleniony jest od unowoczeniania, ulepszania oraz wprowadzania nowych produktw. Rynek oligopolistyczny pokazuje, i konkurencja to co wicej ni ch i zdolno do obniania cen. W odrnieniu od konkurencji doskonaej panujcej na rynku wolno-konkurencyjnym pozostae struktury rynkowe okrelamy mianem konkurencji niedoskonaej.

Powysze modele rynku funkcjonuj po stronie producenta. Podobna rnorodno struktur istnieje po stronie kupujcego, przy czym prawie wycznym kryterium ich wyrniania jest liczba kupujcych.

Czyst konkurencj charakteryzuje ogromna liczba kupujcych. Monopson to sytuacja, gdy mamy wielu maych dostawcw, dostawcw tylko jednego duego odbiorc. Konkurencja monopsonowa istnieje, gdy na rynku dziaa wzgldnie dua liczba kupujcych, natomiast kady rynek jest zdominowany przez kilku kupujcych mamy do czynienia z oligopsonem. W praktyce wystpuj rne formy konkurencji monopolistycznej i oligopolistycznej w rnym stopniu zblione do konkurencji doskonaej i czystego monopolu. Powoduje to, i w kadej gospodarce rynkowej istnieje nieogr. liczba rynkw wzajemnie ze sob powizanych.

9. Cena monopolowa

CZYSTY MONOPOL oznacza, e jedna firma jest jedynym producentem lub dostawc danego produktu lub usugi.

- Produkt monopolu nie ma dobrego czy bliskiego substytutu.

- Czysty monopol jest zabezpieczony przed konkurencj za pomoc barier ekonomicznych, technologicznych, prawnych lub innych uniemoliwiajcych innym podmiotem wejcie na rynek (polityka celna, koncesjonowanie, limity importowe, ochrona praw wasnoci).

- Monopolista moe podejmowa dziaalno reklamow lub nie.

- W przeciwiestwie do przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach wolnej konkurencji, firma monopolistyczna moe podnie cen swojego produktu sprzedajc mniej lub j obniy, aby sprzeda wicej. Dokonuje ona wyboru takiej kombinacji cenowo- ilociowej, ktra maksymalizuje jej zysk.

W gospodarce rynkowej wystpuj rwnie monopole naturalne i monopsony.

MONOPOL NATURALNY to taka ga gospodarki, w ktrej dugookresowe koszty przecitne i kracowe spadaj wraz ze wzrostem produkcji, co prowadzi do zdominowania produkcji przez pojedyncz firm. Przykadem monopolu naturalnego s przedsibiorstwa uytecznoci publicznej, takiej jak energetyka, sie telefoniczna, wodocigi.

MONOPSON to wyczny nabywca jakiegokolwiek towaru, usugi lub zasobu.

Cechy wyrniajce podstawowe modele rynku.

Cecha

Konkurencja doskonaa

Konkurencja monopolistyczna

Oligopol

Czysty monopol

Liczba firm

Duo

Wiele

Kilka

Jedna

Rodzaj produktu

Standardowy

Zrnicowany

Standardowy lub zrnicowany

Unikatowy, brak bardzo bliskich substytutw

Kontrola nad cen

adna

Pewna, ale w wskim zakresie

Ograniczona wzajemn wspzalenoci, znaczna w przypadku zmowy

Znaczna

Warunki wejcia na rynek

Bardzo atwe

Wzgldnie atwe

Powane przeszkody

Wejcie jest bardzo trudne

Konkurencja niecenowa

adna

Znaczny nacisk na reklam, nazw lub znak firmy

Znaczna, zwizana zwaszcza ze zrnicowaniem produktu

Gwnie reklama typu public relation

Przykady

Rolnictwo

Handel detaliczny, produkcja butw czy sukienek

Produkcja stali, samochodw

Sie wodocigowa, telefoniczna

10. Rwnowaga przedsibiorstwa na rynku konkurencji doskonaej

RWNOWAGA W DOSKONAEJ KONKURENCJI

Optymaln wielko produkcji wyznacza warunek:

P = MR =MC

W krtkim okresie przedsibiorstwo na rynku konkurencji doskonaej moe osiga zyski nadzwyczajne bd notowa straty.

W dugim okresie przedsibiorstwo na rynku konkurencji doskonaej sprzedaje produkt po cenie rwnej minimalnemu kosztowi przecitnemu, osigajc zerowy zysk ekonomiczny. Faktycznie przedsibiorstwo to osiga zysk normalny, wliczony przez nas w koszty (jako ekwiwalent kosztw alternatywnych).

Ponisze rysunki przedstawiaj rwnowag przedsibiorstwa na rynku konkurencji doskonaej w trzech rnych sytuacjach:

((a) krtki okres: zysk nadzwyczajny(b) krtki okres strata) ( P = MR) ( MC ) ( MC ) ( AC)

( A) ( D) (C) (B) ( AC)

(P=MR) ( D)

(C) (B)

( A)

(Q optymalna wielko produkcji (MC=MR)OQCD utarg cakowityOQBA koszt cakowityABCD strata) (Q optymalna wielko produkcji (MC = MR)OQCD utarg cakowityOQBA koszt cakowityABCD zysk nadzwyczajny) ( Q) O Q O

((c) dugi okres: zerowy zysk ekonomiczny)

( AC) (MC )

(P = MR)

(B) ( A)

( O) (Q)

Q optymalna wielko produkcji (MC = MR)

OQBA utarg cakowity i koszt cakowity

zysk ekonomiczny (nadzwyczajny) = 0

MC - koszty marginalne

ATC - przecitny koszt cakowity

MR - utarg kracowy

Rwnowaga w doskonaej konkurencji- jest osigana przy wielkoci produkcji, przy ktrej firma realizuje maksymalne zyski, a dzieje si to wtedy, gdy koszty kracowe zrwnaj si z przychodami kracowymi , czyli MC=MR

11. Konkurencja na rynku oligopolistycznym

Oligopol- forma struktury rynkowej, rna od doskonaej konkurencji, gdzie wystpuje znaczna liczba maych konkurentw, oraz od czystego monopolu, gdzie istnieje tylko jedna potna firma; dominujca forma w krajach rozwinitych; sytuacja na rynku, w ktrej wystpuje tylko kilku duych producentw danego dobra czy te dostawcw usugi.

Liczba firm: kilka, rodzaj produktu: standardowy lub zrnicowany, kontrola nad cen: ograniczona wzajemna wspzaleno, warunki wejcia na rynek: powane przeszkody, konkurencja nie cenowa: znaczna (zwizana zwaszcza ze zrnicowaniem produktu), przykady: produkcja stali, samochodw.

Zachowania oligopolistyczne: zmowa- jawne lub tajne porozumienie midzy funkcjonujcymi przedsibiorstwami, ktre ma na celu usunicie wzajemnej konkurencji. -dziaajce firmy zachowuj si jak wielozakadowy monopolista-d do maksymalizacji cznych zyskw(zyskw cakowitych), -dochodzi do porozumienia monopolistycznego- oligopolici ustalaj wielko produkcji caej gazi przy ustalonej cenie, konkurencja-moe do niej doj, gdy np. jeden z producentw wyamie si ze zmowy-amie umow podnoszc cen(= obnia cen na sprzedawane produkty)- wtedy wzrastaj jego zyski kosztem partnerw zmowy (musz straci),

Formy rynku oligopolistycznego:

KARTEL - porozumienie producentw, ktre moe dotyczy: 1)rozmiarw produkcji w poszczeglnych firmach, 2)podziau rynkw zbytu, 3)ustaleniu ceny).

Syndykat to forma zjednoczenia monopolistycznego ograniczajca samodzielno handlow nalecych do niego firm ale pozostawiajca ich samodzielno prawn i wytwrcz. Firmy wchodzce w skad syndykatu tworz wsplne biura sprzeday.

Trust to najwysza forma zjednoczenia monopolistycznego. Powstaa z poczenia wikszej liczby firm, ktre tworz jedn firm pod wsplnym zarzdem i rad nadzorcz. Firmy trac cakowicie sw samodzielno pod wzgldem handlowym, wytwrczym i prawnym. Natomiast waciciele samodzielnych drobnych firm staj si udziaowcami trustu.

Koncern to poczenie syndykatu z trustem lub kartelem, czyli zjednoczenie wielkich firm, rnych gazi przemysu, firm handlowych i bankw.

Zamana krzywa popytu w oligopolu - podwyszenie cen nie powoduje adnej reakcji cenowej konkurentw- prowadzi to do duej straty udziau w rynku na rzecz innych firm, - obnienie cen jest naladowane przez inne firmy (udziay w rynku nie zmieniaj si)

Pomocna przy analizie oligopolu jest TEORIA GIER- pozwala zbada jak podejmowane s wspzalene decyzje konkurentw w celu doboru najlepszych posuni wasnych.

GRA- sytuacja, w ktrej rozsdne decyzje nieuchronnie zale od siebie. - gracze (firmy) d do maksymalizacji wygranych (dugookresowych zyskw) stosujc dugookresowe strategie.

STRATEGIA- plan gry, opisujcy jak gracz bdzie dziaa tzn., jakie posunicia wykona w kadej wyobraonej sytuacji.

Wejcie na rynek: 1) atwe, 2) Trudne za spraw przypadku, 3) utrudniane celowo,

Konkurencja na rynku oligopolistycznym:

Maa liczba podmiotw- kiedy syszymy o wielkiej trjce, wielkiej czwrce czy wielkiej szstce, to moemy miao uwaa, e reprezentuj one gazie oligopolistyczne. To oczywicie nie oznacza, e ci wielcy dziel midzy siebie cay rynek. Dominujca grupa kontroluje np. 60 do 80% obrotw rynku, a poza ni dziaa grupa mniejszych firm. Jeli niewielka liczna firm zdominowaa rynek, to kada z nich ma odpowiednio duy wpyw na jego funkcjonowanie. Polityka i wpywy kadej z firm natychmiast odbijaj si na rywalach. Tak wic kada firma musi bardzo dokadnie rozway przewidywane reakcje swoich konsumentw przy podejmowaniu decyzji dotyczcych zmian cen produktu, wydatkw na reklam, jakoci produktw i wielu innych.

Standaryzacja lub zrnicowanie- oligopolici mog wytwarza produktu zrnicowane lub ujednolicone. Uoglniajc, mona powiedzie, e te oligopolistyczne gazie, ktre dostarczaj surowcw naturalnych lub pproduktw, oferuj nabywcom typowe dobra, ujednolicone. Na przykad wikszo produktw metolowych (stal, mied, cynk) czy przemysu spirytusowego oraz pewnych materiaw budowlanych jest ujednolicona i produkowana na rynkach zdominowanych przez kilku wytwrcw. Z drugiej strony, oligopolistyczne przemysy produkujce finalne dobra konsumpcyjne oferuj kupujcym typowe dobra zrnicowane (samochody, opony, myda, papierosy, itp.)

Wspzaleno cenowa- na rynku oligopolistycznym ie ma skonnoci do czstej zmiany ceny. W celu uniknicia wojny cenowej firmy oligopolistyczne zawieraj porozumienia, w myl ktrego wszystkie razem podnosz bd zmniejszaj cen. Przy braku porozumie cenowych moe by stosowana zasada przywdztwa cenowego. Oznacza to, e najsilniejsza firma ustala cen, a pozostae si podporzdkuj.

Trudno wejcia- trudnoci przy wejciu na rynek oligopolistyczny s bardzo due. Wejcie na rynek innych firm uniemoliwiaj wykupione patenty lub opanowane surowce. W przeciwiestwie do czystego monopolu wejcie na rynek oligopolistyczny nie jest zupenie zablokowane.

Reklama, konkurowanie jakoci- konkurencja za pomoc reklamy jest zjawiskiem wystpujcym midzy firmami produkujcymi dobra zrnicowane. Kady znaczcy producent samochodw czy papierosw przeznacza du cz swojego budetu na zapewnienie swojego klienta o tym, e to wanie jego produkt jest najlepszy i gruje nad ofert konkurentw. Z drugiej strony, reklama oparta na zasadach przyjemnego odnoszenia si do siebie jest sposobem, jakim posuguj si firmy dostarczajce produktw standardowych. Naley doda, e producenci obydwu typw dbr stosuj take reklam spoeczn. Oznacza to, e prezentuj si jako firmy robice wiele dobrego na rzecz spoeczestwa, np. dbajc o ochron rodowiska. Konkurencja za pomoc jakoci moe by intensywna na rynku o zrnicowanych produktach. Rozrniamy wic oligopol homogeniczny (produkty jednorodne) i heterogeniczny (produkty rnorodne).

12. Rynek czynnikw produkcji

Czynniki produkcji suce do wytwarzania rnorakich dbr ekonomicznych dziel si na 3

podstawowe grupy: ziemi, prac i dobra kapitaowe.

Biorc pod uwag waciwoci ekonomiczne , s to grupy odrbne. Rna jest przede wszystkim

ich poda; zasoby ziemi i pracy nie powstaj w procesie gospodarowania, z kolei dobra kapitaowe

wystpuj zarwno jako nakad, jak i jako wynik produkcyjny.

W aspekcie ekonomicznym kady proces produkcyjny polega na zastosowaniu czynnikw

produkcji (zasobw) i przetwarzaniu ich w produkt

Ziemia-jest to wszystko, co znajduje si na jej powierzchni i w jej wntrzu i jest uyteczne dla czowieka, ale nie jest wytworem jego pracy (surowce mineralne, lasy, uytki rolne, woda)

Praca ludzka- to wiedza i umiejtnoci poparte indywidualnymi psychofizycznymi predyspozycjami do podejmowania okrelonych decyzji i dziaa

Kapita- jest to warto, ktra przynosi zysk. W jego skad wchodzi kapita rzeczowy i kapita finansowy. Kapita rzeczowy to rodki pracy (maszyny, budynki, narzdzia) i przedmioty pracy (surowce, pfabrykaty, materiay). Kapita finansowy to rodki pienine w postaci gotwki, akcji, obligacji i innych papierw wartociowych.

Rynek czynnikw produkcji rozumiemy jako rynek, na ktrym s kupowane i sprzedawane czynniki produkcji do biecej produkcji

CZYNNIKI PRODUKCJI

Proces produkcji

rodki produkcjipraca ludzka

rodki pracyprzedmioty pracy (surowce, pfabrykaty, materiay)

urzdzenia produkcyjnemaszyny produkcyjneenergia

budynki budowlepaliwo

Produkcja- jest wiadom i celow dziaalnoci ludzk polegajc na przystosowaniu dbr przyrody w dobra ekonomiczne, ktre bd ju w stanie zaspokoi nasz okrelon potrzeb

Rynek (oglne pojcie)- og transakcji kupna i sprzeday towarw dokonujcych si w sposb dobrowolny i cigy, w wyniku ktrych zostaj okrelone ceny oraz iloci nabywane.

-cechy rynku: odpatno, dobrowolno, ekwiwalentno

-cechy istnienia rynku: 2 osoby (kupujcy i sprzedajcy), komunikacja, towar lub usuga

Z faktu istnienia nieograniczonej skali potrzeb i ograniczonych rodkw, za ktre mona naby towary do zaspokojenia tych potrzeb, wynika podstawowy problem ekonomiczny problem rzadkoci.

ilo produktw ilo produktw

jakie chcieliby kupi jakie ludzie mog wytworzy

w okrelonym czasiew okrelonym czasie

Konsekwencj rzadkoci jest konieczno cigego dokonywania wyborw, a wiec gospodarowania. Podjcie decyzji dotyczcej wyboru oznacza konieczno rezygnacji z innych dostpnych moliwoci, wie si z tym pojcie kosztu alternatywnego- czyli najkorzystniejsza moliwo, z ktrej rezygnujemy dokonujc konkretnego wyboru

Moliwoci wyborw gospodarczych prezentuje krzywa moliwoci produkcyjnych, ktra jest graficznym przedstawieniem granic moliwoci wytwrczych podmiotu. Jest ona zbiorem punktw (kombinacji), ktre odpowiadaj max ilociom dbr, jakie mona wytworzy przy danym stanie zasobw.

telewizory

AD

B

E C

Kombajny

Punkt D lecy powyej krzywej moliwoci produkcyjnej wykracza poza obszar dopuszczalnego

wyboru ekonomicznego. Reprezentuje on wyszy rozmiar produkcji, a istniejce zasoby kapitau i

pracy uniemoliwiaj ich osignicie. Punkt E natomiast oznacza , e przy tym samym zasobie

czynnikw wytwrczych wytworzymy cznie mniejsz produkcj. Praktycznie wic mona by

wytworzy wicej. W tym sensie krzywa moliwoci produkcyjnych reprezentuje na caej swej

dugoci najlepsz moliw do wytworzenia struktur produkcji przy niezmienionym zasobie

czynnikw wytwarzania.

W podanym przykadzie przejcie z wariantu B do C oznacza zwikszenie produkcji kombajnw, ale dokonuje si to kosztem zmniejszenia produkcji telewizorw

13. Koszty produkcji w krtkim i dugim okresie

Przez krtki okres rozumie si taki odcinek czasu w ktrym produkcja opiera si na danej technologii. W dugim okresie na wskutek dokonanych inwestycji zmieniaj si procesy technologiczne a zatem niemal organizacja produkcji, wzrastaj (najczciej) rozmiary produkcji std w dugim okresie wszystkie koszty s zmienne. Okres krtki to taki, w ktrym przynajmniej jeden koszt jest stay. W zwizku z tym w krtkim okresie czasu koszty produkcji dziel si na stae i zmienne.

Koszty zmienne

Koszty stae

- pace pracownikw produkcyjnych

- koszty surowcw, materiaw, pproduktw

- koszty energii, wody

- pace pracownikw administracji i obsugi

- amortyzacja

- koszty uytkowania ziemi, wynajmu lokali

- koszty obsugi poyczonego kapitau

- kary z tytuu przeterminowanych zobowiza

KOSZTY W KRTKIM CZASIE

Wyrnia si nastpujce rodzaje kosztw w krtkim okresie:

Koszt stay cakowity (KSC) Jest to koszt, ktry jest ponoszony przez przedsibiorstwo niezalenie od wielkoci produkcji. Wystpuj one nawet wwczas, gdy produkcja wynosi zero. Wykres krzywej kosztw staych cakowitych ma ksztat linii prostej.

Koszt stay przecitny (KSP)

Jest on czsto nazywany rwnie kosztem staym jednostkowym. Okrela on wielko cakowitego kosztu staego przypadajc na jednostk wytworzonego produktu:

Koszt stay przecitny zmniejsza si nieustannie wraz ze wzrostem rozmiarw produkcji, co oznacza e krzywa kosztw staych przecitnych jest nachylona w prawo w d. KSP nie osiga wartoci rwnej zero. Nawet przy bardzo duej produkcji na kady wytworzony produkt przypada jaka cz kosztw staych.

Koszt zmienny cakowity (KZC)

Jest to koszt zwizany z wykorzystaniem w procesie produkcji czynnikw zmiennych, ktrych iloci wzrastaj lub zmniejszaj si w zalenoci od rozmiarw produkcji. Tempo wzrostu jest nierwnomierne, pocztkowo ronie wolniej nastpnie po przekroczeniu pewnego poziomu zaczyna rosn szybciej.

Koszt zmienny przecitny (KZP)

Jest to koszt powstajcy w wyniku podzielenia kosztu zmiennego cakowitego przez wielko produkcji:

Koszt zmienny przecitny zmniejsza si wraz ze wzrostem produkcji, a nastpnie po przekroczeniu pewnej wielkoci zaczyna rosn. Krzywa kosztu zmiennego przecitnego jest do pewnego momentu nachylona w prawo w d, a po przekroczeniu okrelonej wartoci produkcji zaczyna wzrasta.

Koszt cakowity (KC)

Jest to suma kosztw staych cakowitych i kosztw zmiennych cakowitych:

KC = KSC + KZC

Krzywa kosztw cakowitych zaczyna si w pocztku krzywej kosztw staych kosztw cakowitych.

Koszt cakowity przecitny (KCP)

Jest to koszt, ktry wskazuje, jaka wielko kosztw cakowitych przypada na jednostk wyrobu:

Krzywa KCP ksztatuje si podobnie jak krzywa kosztu zmiennego przecitnego, przy czym w stosunku do tej ostatniej jest przesunita w gr.

Koszt marginalny (KM)

Jest to zmiana kosztu cakowitego wynikajca ze zmiany wielkoci produkcji na jedn jednostk. Pozwala oceni rentowno decyzji dotyczcej powikszania produkcji o kolejn dodatkow jednostk. Poniewa koszt stay cakowity nie zmienia si w miar zmian wielkoci produkcji, std zmiany kosztu cakowitego s rwne zmianom kosztu zmiennego cakowitego:

Koszt marginalny w pierwszej fazie maleje, co wynika z tego, e pocztkowo produkcja kolejnych jednostek wyrobu jest zwizana z ponoszeniem relatywnie niewielkich nakadw czynnikw zmiennych. Po osigniciu minimum kosztu marginalnego konieczne jest ponoszenie coraz wikszych nakadw czynnikw zmiennych ze wzgldu na ograniczone zasoby i wymogi technologiczne.

KOSZTY W DUGIM CZASIE

Dugi czas jest czsto nazywany rwnie horyzontem planowania. W dugim okresie czasu mog zmienia si: rozmiary przedsibiorstwa, metody produkcji, pracownicy i ich liczba, umowy z dostawcami surowcw. Nowe kombinacje czynnikw produkcji (nowy zestaw) mog minimalizowa koszty, a w szczeglnoci wielko wyposaenia produkcyjnego zalenie od przewidywanego rozmiaru produkcji. Ksztat krzywych kosztw w okresie krtkim jest wynikiem dziaania prawa malejcych przychodw. Krzywa dugookresowych kosztw jest rwnie u-ksztatna, inna jest tu jednak przyczyna tego zjawiska. Ksztat krzywej wynika mianowicie ze zmian skali produkcji (zjawiska korzyci i niekorzyci skali).

( korzyci skali stabilizacja kosztw niekorzyci skali QDugookresowy koszt przecitny)

Jeeli koszty cakowite rosn wolniej ni rozmiary produkcji, krzywa dugookresowego kosztu opada koszty przecitne obniaj si. Oznacza to, e przedsibiorstwo osiga korzyci skali. Uzyskiwanie ich jest jednym z gwnych argumentw uzasadniajcych dominacj duych przedsibiorstw w gospodarce wiatowej.

14. Dlaczego krzywa przecitnych kosztw cakowitych, przecitnych kosztw zmiennych oraz kosztw kracowych ma ksztat litery U?

15. Prawa gospodarki rynkowej i wyjtki od prawa popytu

Gospodarka rynkowa system ekonomiczny, w ktrym decyzje dotyczce gospodarki podejmowane s przez niezalene podmioty gospodarcze (ludzi, firmy i rzd).

Podmiotami gospodarki rynkowej s :

gospodarstwa domowe,

przedsibiorstwa,

instytucje finansowe,

administracja pastwowa,

wadza lokalna.

Gospodarka rynkowa:

Jest oparta na mechanizmie cenowym i niewielkiej ingerencji rzdu.

Wikszo zasobw znajduje si w rkach prywatnych a o ich alokacji decyduje rynek.

Jest to gospodarka, w ktrej zasadniczym regulatorem procesw gospodarczych jest samoczynnie dziaajcy rynek czy mechanizm rynkowy.

Wszelkie decyzje s pozostawione jednostkom i przedsibiorcom.

Gospodarstwa domowe decyduj o poday pracy i innych czynnikw produkcji oraz o strukturze konsumpcji

Cechy gospodarki rynkowej:

- wasno prywatna

- wolno wyboru

- interes wasny

- funkcjonowanie mechanizmu cenowego

- konkurencja

- ograniczona rola rzdu

Mechanizm rynkowy (cenowy) wynika z wzajemnych zalenoci midzy cen, popytem i pod polega na tym, e jakakolwiek nierwnowaga midzy tymi elementami rynku uruchamia siy (reakcje sprzedajcych i kupujcych), ktre kieruj popyt i poda do stanu rwnowagi osiganego przy cenie rwnowagi rynkowej. Przy cenie rwnowagi rynkowej wielko poday oferowanej przez sprzedajcych odpowiada dokadnie wielkoci popytu zgaszanego przez nabywcw, czyli ilo dbr dostarczanych na rynek rwna si iloci dbr podanych. Ilo t nazywamy iloci rwnowagi.

PRAWO PODAY, stanowi, e:

Wzrost ceny dobra prowadzi do wzrostu oferowanych iloci tego dobra,

Spadek ceny dobra wywouje zmniejszenie oferowanych iloci tego dobra, ceteris paribus

Prawo popytu- funkcjonalna zaleno midzy nabyt iloci danego dobra i jego cen.

Wyjtki od prawa popytu

Efekt Veblena- zwany inaczej efektem prestiowym, polega na tym, e niektre gospodarstwa domowe nabywaj tym wiksze iloci danego dobra, im jest ono drosze. Korzy konsumpcyjna polega wwczas na demonstrowaniu swoich moliwoci konsumpcyjnych.

Efekt snobizmu - (opisany przez Leibensteina)polega na tym ,e niektre gospodarstwa domowe mniej ceni te dobra, ktre konsumuj inni, a zatemnabywaj ich mniej lub w ogle eliminujje ze swoich zakupw, poniewa s onenabywane przez inne gospodarstwadomowe.

Efekt owczego pdu - (rwnie opisany przez Leibensteina) polega na tym, e pewne gospodarstwa domowe tym wyej ceni pewne dobra i tym wicej ich nabywaj,im bardziej ceni i wicej nabywaj inne gospodarstwa domowe.

Paradoks R. Giffena - dotyczy dbr podstawowych. Przy niskich dochodach, mimo wzrostu ceny podstawowego skadnika ywnoci, popyt na ten skadnik wzrasta, gdy inne produkty s nieosigalne ze wzgldu na jeszcze wysze ceny.

1. Makroekonomia

16. Schemat okrnego obiegu strumienia dochodw i wydatkw w gospodarce narodowej

Gospodarka narodowa kadego kraju dzieli si na dziay, do ktrych zaliczmy: przemys, rolnictwo, budownictwo, transport, czno, handel oraz rne usugi. Niektre z tych dziaw, jak np. przemys dzieli si na szereg gazi.

Gospodarka jest w wysokim stopniu wspzalena i pracuje w ruchu okrnym. W duym uproszczeniu mona przedstawi model makroekonomiczny, w ktrym gospodarstwa domowe speniaj dwie funkcje: dostarczaj dla przedsibiorstw takie rodki, jak prac i kapita. Z drugiej strony s konsumentami dbr i usug produkowanych przez przedsibiorstwa, za ktre przekazuj przedsibiorstwom rodki pienine.

Podobnie przedsibiorstwa przekazuj gospodarstwom domowym wyprodukowane przez siebie dobra i usugi i otrzymuj w zamian rodki pienine.

Mona to przedstawi na rysunku w postaci okrnego obiegu dochodw.

Rysunek 1. Obieg okrny dochodw

Okrny obieg dochodw obrazuje zintegrowany przepyw zasobw dbr i usug oraz strumieni pieninych midzy gospodarstwami domowymi a przedsibiorstwami.

Wielko strumieni produktu przedsibiorstw zaley od wielkoci strumieni wydatkw gospodarstw domowych przepywajcych do przedsibiorstw. To za zaley od strumieni dochodu przepywajcego z przedsibiorstw do gospodarstw domowych.

System ten jest tak wzajemnie powizany, e jakiekolwiek przyspieszenie lub spowolnienie w jakiejkolwiek czci tego obiegu okrnego jest odczuwalne w caym obiegu. Makroekonomia zajmuje si badaniem czynnikw, ktre wpywaj na obieg okrny - czyli co moe spowodowa jego przyspieszenie lub spowolnienie.

Problemem jest czy czny popyt (czne wydatki) gospodarstw domowych jest wystarczajcy do zakupu caego produktu, jaki chc wyprodukowa przedsibiorstwa? Czy czny popyt (czne wydatki) przedsibiorstw jest wystarczajcy do zakupu wszystkich czynnikw produkcji (pracy, surowcw, kapitau rzeczowego)? Jeli tak, to gospodarka bdzie miaa pene zatrudnienie i nie bdzie inflacyjnych naciskw na popyt.

Gdziekolwiek wystpuje bezrobocie, tam system gospodarczy dziaa zbyt wolno i mamy do czynienia z niepenym wykorzystaniem czynnikw produkcji.

Jeli zaczynaj pojawia si nadwyki lub bezrobocie, w gr wchodzi automatyczne dostosowanie si cen, ktre dziaa tak dugo a problem zostanie rozwizany. Jednake w realnym wieci, nie zawsze to tak wyglda i dochodzi do sytuacji kryzysowych i depresji gospodarczej.

Jeli wystpuj nadwyki produkcji i due bezrobocie, faktem jest, e ceny i pace pracownikw maj tendencj spadkow.

Ale wiele cen i pac nie spada, tak atwo. Dlatego, e kontrol nad cenami maj z reguy sprzedajcy. Ceny nie spadaj , poniewa sprzedawcy nie chc, eby spaday. Woleliby raczej mniejsz produkcj i wiksze bezrobocie ni nisze ceny.

Obnice pac robotnikw sprzeciwiaj si zwizki zawodowe, co prowadzi czsto do zwolnie z pracy i zwikszenia bezrobocia.

Jednym ze sposobw przeciwdziaania kryzysom moe by wpuszczenie do obiegu wicej wydatkw rzdowych, aby zwikszy popyt na produkty, si robocz i inne nakady produkcyjne, eby na nowo oywi gospodark.

Omwiony uprzednio uproszczony model obiegu okrnego dochodw naley uzupeni o uwzgldnienie oszczdnoci gospodarstw domowych, to jest o t cz kwoty zarobionej, ktra nie zostaa wydana. Podobnie jak oszczdnoci, rwnie podatki stanowi zmniejszenie siy nabywczej konsumentw.

Szkodliwy efekt wypywu moe by czciowo skompensowany przez odpowiedni dopyw, ktry stanowi inwestycje oraz wydatki rzdu

Przez inwestycje rozumiemy tu zakupy dbr kapitaowych, tj. zakadw produkcyjnych, wyposaenia, budynkw, ktre przyczyniaj si do tworzenia strumienia dbr i usug.

Rysunek 2. Uzupenienie obiegu okrnego

Rzd moe modulowa wahania aktywnoci gospodarczej przez rzdowe wydatki na dobra i usugi, (takie jak system obronny, budynki i drogi) wypacane przedsibiorstwom.

W mikroekonomii rozwaalimy jak prawa popytu i poday okrelaj ceny i iloci poszczeglnych dbr w gospodarce rynkowej. Natomiast obecnie w makroekonomii, ktra zajmuje si ca gospodark narodow i interesuj nas te pojcia zagregowane. Wprowadzamy wic pojcie zagregowanego popytu i zagregowanej poday, ktre odnosz si do oglnego poziomu produkcji krajowej.

Zagregowany popyt: to ujemny zwizek midzy oglnym poziomem cen a cakowitym zasobem dbr i usug, ktre konsumenci, przedsibiorstwa i rzd pragn naby w gospodarce w danym okresie czasu.

Rysunek 3. Zagregowany popyt i zagregowana poda

Krzywa zagregowanego popytu wyglda podobnie do krzywej popytu na poszczeglne produkty, jednake stanow one odrbne pojcia. Krzywa popytu rynkowego odnosi cen okrelonego dobra do poziomu jego konsumpcji, natomiast krzywa globalnego (zagregowanego) popytu odnosi oglny poziom cen do globalnych wydatkw na produkcj krajowa.

Obie krzywe nachylone s w d z rnych powodw. Krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w d, poniewa zmiany cen wpywaj na zamono ludzi (a nie dlatego, e rynkowe krzywe popytu s tak nachylone).

Gdy poziom cen spada, ludzie mog kupi wicej za posiadan gotwk i oglna zamono wzrasta. I odwrotnie.

Krzywa zagregowanego popytu przesuwa si w prawo lub w lewo, jeli zachodz zmiany w dochodzie realnym, stopach procentowych, przewidywanej stopie inflacji, przyszej aktywnoci gospodarczej, ktra moe wywoa zmiany w planowanych wydatkach klientw.

Zmiana stp procentowych wpywa na wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne, szczeglnie wraliwe s tu zakupy samochodw, domw, artykuw gospodarstwa domowego.

Cay produkt dzielimy na koszyki dbr i usug. Zagregowana krzywa Di przedstawia ilo koszykw dbr i usug, ktre zostayby zakupione przy alternatywnym poziomie cen i danym oglnym poziomie wydatkw i dochodw rzdu z podatkw oraz oglnej poday pienidza w gospodarce.

Zagregowana poda odnosi produkt narodowy do oglnego poziomu cen

Zagregowana poda: to dodatni zwizek midzy oglnym poziomem cen a cakowit iloci dbr i usug wytworzonych w gospodarce w danym okresie czasu.

Jak wynika z rys. 3. gospodarka pozostanie w rwnowadze (E) przy poziomie cen Pi i poziomie produkcji krajowej Yi.

Krtkookresowa krzywa globalnej poday nachylona jest w gr. W krtkim okresie czasu mona oczekiwa wzrostu produkcji wraz ze wzrostem cen. Jednake w duszym okresie, zwikszenie kosztw zwykle dopdza podwyki cen i poda si kurczy; zagregowana poda staje si pionowa, ograniczona przez naturaln stop bezrobocia i dostp do surowcw.

Rysunek 4. Zagregowany popyt i poda w duszym okresie czasu

17. Podstawowe mierniki dobrobytu spoecznego

1. Mierniki mierzce poziom produkcji w kraju:

Produkt krajowy brutto (PKB)

Produkt krajowy netto (PKN)

Produkt narodowy brutto (PNB)

Produkt narodowy netto (PNN)

2. Mierniki obrazujce poziom dochodw i konsumpcji spoeczestwa:

Dochd narodowy (DN)

Dochody osobiste (DO)

Dochody osobiste do dyspozycji (DOD)

Produkt krajowy brutto (PKB) jest miar wielkoci produkcji i usug wytworzonych przez czynniki produkcji danego kraju wyraone w biecych cenach rynkowych niezalenie od tego czy te czynniki nale do rodzinnego czy zagranicznego kapitau.

Metody obliczania PKB:

A) metoda wydatkowa polega na sumowaniu wartoci pieninej wszystkich produktw finalnych.

Dobra (produkty) i usugi finalne to takie dobra, ktre s nabywane przez ostatecznych uytkownikw, czyli nie w celu ich dalszej obrbki lub odsprzeday. Natomiast dobra i usugi porednie to takie dobra, ktre s nabywane do dalszej obrbki, czyli do wytwarzania innych dbr lub usug w celu ich dalszej sprzeday.

PKB = G + C + I + NX

G wydatki pastwa na zakup dbr i usug (wydatki rzdowe)

C wydatki gospodarstw domowych (dobra konsumpcyjne)

I wydatki inwestycyjne przedsibiorstw (na dobra kapitaowe i zapasy)

NX eksport netto, czyli rnica midzy eksportem (X) a importem (Z)

I netto = I brutto amortyzacja

B) metoda dochodowo zasobowa

Jest to zsumowanie patnoci dochodowych wypacanych wacicielom czynnikw produkcji (praca, ziemia, kapita) za ich wykorzystanie w procesie produkcji dbr i usug. Jest to opacanie kosztw zasobw, ktre wystpuj w postaci:

wynagrodze pracownikw

dochodw wacicieli przedsibiorstw, ktrzy podejmujc okrelone ryzyko, s jednoczenie pracownikami wasnego przedsibiorstwa

dochodw z tytuu wynajmu, dzierawy

zyskw przedsibiorstw

porednich podatkw od przedsibiorstw (w tym transfery)

amortyzacj czyli odpisy na zuycie kapitau

PKB = PNB dochody netto z tytuu wasnoci lub pracy uzyskane za granic

dochody netto z tytuu wasnoci lub pracy uzyskane za granic stanowi rnic midzy dochodami obywateli danego kraju uzyskanymi za granic a odpywem dochodw z wasnoci lub pracy nalenych cudzoziemcom.

W przypadku wszystkich metod wynik oblicze jest taki sam.

C) metoda wartoci dodanej

Warto dobra finalnego jest sum wartoci dodanych na wszystkich etapach produkcji.

Warto dodana rnica wartoci (ceny) produktu i uytych do jego wytworzenia dbr porednich.

Amortyzacja, zwana inaczej zuyciem kapitau trwaego, jest miar szybkoci zmniejszania si wartoci istniejcego zasobu kapitau w danym okresie, bdcego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego zuycia.

PKB w cenach rynkowych jest miar produkcji krajowej cznie z podatkami porednimi na dobra i usugi. PKB w cenach czynnikw wytwrczych jest miar produkcji krajowej z pominiciem podatkw porednich. PKB wyraony w cenach rynkowych jest wic wyszy od PKB w cenach bazowych o wielko podatkw porednich (pomniejszon o sum ewentualnych dotacji do dbr i usug).

Nominalny PKB mierzy si w cenach biecych, tj. takich, ktre istniay w okresie, gdy osigano skadajce si na PNB dochody.

Realny PKB lub inaczej PKB w cenach staych koryguje nominalny PKB o skutki inflacji i wyraa go w cenach istniejcych w pewnym okresie, najczciej okrelanym jako rok bazowy lub podstawowy.

Gdy chce si porwna PKB w czasie, czyli zbada dynamik PKB, wtedy z PKB nominalnego trzeba wyeliminowa ruchy cen. Mona to uczyni korzystajc z deflatora.

deflator PKB = (PKB nominalny w danym roku : PKB realny w danym roku) x 100%

Jeeli globalny PKB danego kraju podzielimy przez liczb mieszkacw, to otrzymamy PKB per capita, czyli PKB na 1 mieszkaca.

Produkt krajowy netto = PKB - amortyzacja

Produkt narodowy brutto jest miernikiem cakowitych dochodw osignitych przez obywateli danego kraju niezalenie od miejsca wiadczenia usug przez czynniki produkcji (w kraju czy za granic). Za PNB uwaa si rwnie wydatki na konsumpcj, inwestycje, wydatki rzdowe, eksport netto. PNB to pieniny wskanik biecej wartoci rynkowej wszystkich dbr i usug finalnych, wytworzonych w gospodarce w danym okresie.

Do PNB i PKB nie wlicza si transferw rzeczowych i pieninych.

Produkt narodowy netto jest sum iloci pienidzy jak dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usugi po odoeniu odpowiedniej iloci pienidzy wystarczajcej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejcego zasobu kapitau.

PNN = PNB amortyzacja

Dochd narodowy suma wynagrodze wacicieli czynnikw produkcji otrzymanych za wykorzystanie czynnikw w procesie tworzenia produkcji narodowej oraz niepodzielne zyski przedsibiorstw.

Elementy DN:

niepodzielne zyski przedsibiorstw

pace

dochody z najmu i dzierawy

dochody z sektora finansowego

DN = PNN podatki porednie + subsydia dla przedsibiorstw

Dochody osobiste = DN niepodzielne zyski przedsibiorstw

Dochody osobiste do dyspozycji = DO podatki osobiste osobiste opaty niepodatkowe

Wady i zalety PKB jako powszechnie stosownego miernika dobrobytu spoecznego[footnoteRef:1]. [1: Marian Noga Makroekonomia. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Lanego we Wrocawiu, Wrocaw 2000, s. 27-28.]

Zaletami PKB s:

1. atwo do obliczania,

2. atwo dokonywania porwna w czasie i przestrzeni (nie tylko midzynarodowej, ale rwnie midzy regionami, wojewdztwami, powiatami, gminami, miastami).

PKB ma te liczne wady, tj.:

1. Nie ujmuje on produkcji, ktra nie jest przeznaczona na rynek, czyli wyklucza np. pomidory wytworzone przez farmera i skonsumowane w jego gospodarstwie domowym, czy te wyklucza niezarobkow dziaalno ludzi, z ktrej wynosz korzyci oni sami, ich rodziny czy ich znajomi. Na przykad PKB obejmuje ceny pacone za ziemniaki, miso i inne warzywa, ale nie obejmuje pracy woonej w przygotowanie posiku. Jeeli za taki obiad rodzina jadaby w restauracji, to koszty przygotowania posiku powikszyyby PKB. PKB obejmuje rwnie opaty za ksztatowanie terenw zieleni miejskiej, ale nie uwzgldnia wartoci pracy woonej w utrzymanie zieleni wok willi czy domkw jednorodzinnych przez ich wacicieli. Podobnie jest ze wszelkimi pracami domowymi, takimi jak naprawy dachu czy kranu, ktre na og wykonujemy sami.

2. Nie ujmuje rezultatw gospodarki cieni, a wic gospodarki podziemnej, przestpczej, szarej, czarnej. Gospodarka cieni najoglniej obejmuje nielegalne i legalne, wyczone z szacunkw PKB, rodzaje dziaalnoci gospodarczej dokonywanej metodami tradycyjnymi. Na przykad kto prowadzi sklep z rnymi towarami, ale wykazuje w sprawozdaniach ze swojej dziaalnoci ktre stanowi rdo obliczania PKB tylko 50% swoich obrotw. Dziaalno ta jest wic legalna, ale jej faktyczne rezultaty znajduj si poza rachunkiem PKB.

3. PKB nie ujmuje czasu wolnego, ktry jest dobrem sui generis, poszukiwanym przez czonkw spoeczestwa w takim samym stopniu, jak ywno, obuwie, usugi kulturalne itp.

4. Nie obejmuje renty konsumenta dotyczcej dbr trwaych, ktre ju znajduj si w gospodarstwie domowym. Na przykad jeeli analizujemy sytuacj dwch rodzin trzyosobowych majcych taki sam miesiczny dochd, z ktrych pierwsza dysponuje mieszkaniem wasnociowym, bardzo dobrze wyposaonym w trway sprzt gospodarstwa domowego, druga za mieszka w domu studenckim, bez wasnych dbr trwaego uytkowania, to stwierdzimy, e rodzina pierwsza niewtpliwie osigna wyszy poziom dobrobytu spoecznego, bo czerpie poytki z wasnych dbr trwaego uytku, czyli uzyskuje rent konsumenta z posiadanych dbr. PKB tego nie wykae.

5. PKB ujmuje produkcj tzw. antydbr, tj.:

a) wszystkich efektw zewntrznych zakcajcych rodowisko naturalne czowieka, a take

b) produkcj tytoniu, narkotykw, ktre to produkty nie su zdrowiu czowieka, lecz wrcz je niszcz.

18. Metody obliczania dochodu narodowego

18.Metody obliczania dochodu narodowego (DN).

Dochd narodowy to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce. Oblicza si go przez odjcie amortyzacji od PNB w cenach bazowych.

Dochd narodowy jest to ilo pienidzy, jak dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usugi, po odoeniu odpowiedniej iloci pienidzy wystarczajcej do sfinalizowania amortyzacji i utrzymania istniejcego zasobu kapitau na dotychczasowym poziomie.

W krajach o gospodarce sterowanej centralnie, a wic w krajach Europy rodkowej i Wschodniej stosowany by system rachunkowoci narodowej MPS. Opierano go na koncepcji pracy produkcyjnej Adama Smitha i Karola Marksa. Metoda ta pokazywaa, e prac tworzc bogactwo narodowe bya praca wydatkowana na wytwarzania dbr materialnych w takich dziaach gospodarki narodowej jak: przemys, rolnictwo, lenictwo i rybowstwo, budownictwo, transport, cznoci komunikacja, handel detaliczny, hurtowy, gastronomiczny i zaopatrzeniowo-materiaowy. Zatrudnieni w nauce, owiacie, subie zdrowia, kulturze, sporcie itp. Dochodu narodowego nie wytwarzali.

System MPS analizuje tylko wyniki strefy produkcji materialnej nie jest dobr miar wartoci dobrobytu spoecznego. Dzisiaj nie jest stosowany w praktyce.

Wedug zalece ONZ na caym wiecie stosowany jest powszechnie drugi system rachunkowoci narodowej SNA. System ten oparty jest na koncepcji pracy produkcyjnej Jeana B. Saya, stwierdzajcej, e kada praca spoecznie uyteczna jest prac produkcyjn i tym samym wytwarzajc bogactwo narodowe. Std np. nauczyciele, lekarze, pisarze, sportowcy itd. Wytwarzaj dochd narodowy, produkt krajowy brutto i inne miary systemu SNA. Dlatego te dochd narodowy obliczony wg MPS, jest mniejszy (w ujciu wartociowym) od dochodu narodowego obliczonego wg zasad SNA. [wg Mierzwy]

Mamy trzy sposoby mierzenia dochodu narodowego:

1. jako sumy wartoci dodanej wszystkich produktw kocowych wytworzonych w gospodarce w danym okresie ( czsto 1 roku) - PRODUKT NARODOWY;

2. jako sumy wydatkw poniesionych przez wszystkie podmioty gospodarujce w tej gospodarce w danym okresie;

3. jako sumy wszystkich postaci dochodw ( pac, rent, odsetek, zyskw) gospodarstw domowych - DOCHD NARODOWY.

[na podstawie Internetu]

RACHUNEK DOCHODU NARODOWEGO

PKB + dochody netto czynnikw produkcji = PNB

- amortyzacja = PNN

- podatki od

sprzeday i akcyza

- transfery

przedsibiorstw

- rozbienoci

statystyczne

+ dotacje netto dla

przedsibiorstw

pastwowych

=

DOCHD NARODOWY

19. Czynniki determinujce wielko dochodu narodowego w ujciu Keynesa

20. Jak powstaj i od czego zale efekty mnonikowe wydatkw w gospodarce narodowej?

Temat nr.23: Korzyci z handlu midzynarodowego wedug teorii neoklasycznej.

Neoklasyczne teorie handlu midzynarodowego.

1)narzdzia badawcze:

Krzywa obojtnoci opisuje preferencje konsumpcyjne pojedynczego konsumenta. Krzywa ta ukazuje rne kombinacje dch towarw, ktrych konsumpcja zapewnia pojedynczemu odbiorcy jednakowy poziom zadowolenia. jej cechy:

Jest wypuka (konsument jest bardziej skonny zrezygnowac z mniejszej iloci jednego dobra dla uzyskania wikszej iloci drugiego

Jest wybrzuszona w kierunku przecicia si osi (ma to zwizek ze zmniejszajc si kracow stop substytucji)

Przesuwajc si z B do C (krzywa I), dla wzrostu konsumpcji dobra a rezygnujemy z mniejszej iloci dobra b ni przy ruchu z A do B.

Krzywe II-IV daj wiksze moliwoci zaspokojenia potrzeb konsumenta, ale wymagaj wikszych dochodw.

Spoeczna krzywa obojtnoci krzywa czca kombinacje dwch dbr, ktre daj taki sam poziom zaspokojenia potrzeb okrelonej spoecznoci (krzywa spol.wyglda tak samo jak te wyej)

2)korzyci z handlu midzynarodowego dokonujc wymiany midzynarodowej czci produkowanych towarw, oba kraje uzyskaj moliwo osignicia poziomu konsumpcji okrelonego przez spoeczne krzywe obojtnoci bardziej oddalone od pocztku ukadu.

3)podzia korzyci z wymiany midzynarodowej- koncepcja popytu wzajemnego (J.S. Mill) czynnikiem decydujcym o przyjciu relacji wymiennej w obrotach handlowych midzy krajami s wielkoci popytu i poday zgaszanych przez kraje uczestniczce w wymianie. W przypadku, gdy zmiany popytu w obu krajach nastpuj niejednoczenie poziom relacji wymiennej zaley od relatywnej siy popytu zgaszanego przez oba kraje ( taka sytuacja wystpuje wwczas , gdy oba kraje maj mniej wicej jednakowy potencja gospodarczy i popyt kadego z nich moe mie podobny wpyw na ceny jest to jednak rzadka sytuacja).

24.Geneza i ewolucja pienidza

Kolejne etapy w ewolucji pienidza:

pienidz towarowy

pienidz kruszcowy

pienidz papierowy

pienidz bezgotwkowy.

Pienidz pierwotny

W kulturach pierwotnych pojcie pienidza jako osobnego rodka patniczego nie istniao. Podstawowym sposobem nabywania dbr by barter, czyli wymiany na zasadzie przedmiot za przedmiot. Jeden towar wymieniano za inny o niekoniecznie takich samych waciwociach. Szybko jednak zorientowano si, i nie zawsze taka wymiana towarami bya sprawiedliwa, gdy warto przedmiotw czsto nie bya taka sama i nie prowadzia do zaspokojenia wszystkich potrzeb. Bezporednia wymiana towaru na towar bya rwnie uciliwa. Z czasem wic wprowadzono tzw. porednikw wymiany, ktrymi zwykle byy: sl, zboe, skry itp. Dobra te byy podzielne, trwae, jednorodne i rzadko wystpujce. Byy to przedmioty uatwiajce zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych, dlatego te szybko ten sposb wymiany za owe dobra przyj si w wczesnym wiecie. Podczas tego rodzaju wymiany zachodziy dwie wane czynnoci:kupnoisprzeda, dlatego te moemy powiedzie, e produkty konsumpcyjne s pierwotn form pienidza. Ludzie zaakceptowali taki sposb wymiany, a akceptacja ze strony spoeczestwa jest podstaw by uzna towary konsumpcyjne pienidzem. Poza tym towary owe mona byo swobodnie dzieli, a take ich trwao uytkowa bya zadowalajca, co skutecznie wpyno na akceptacje pierwotnego pienidza.

Pienidz kruszcowy monety

W procesie rozwoju gospodarki i cywilizacji z biegiem czasu miejsce produktwkonsumpcyjnychzajy metale najpierw nieszlachetne (brz,mied,elazo) potem szlachetne (srebro,zoto, rzadziejplatyna). Metale gwarantoway trwao uytkow oraz warto dlatego te stay si form pienidza. Od wprowadzenia metali (gwnie szlachetnych), jako formy pienidza wyksztacio si pojcie pienidz. O zastpieniu towarw konsumpcyjnych, metalami zadecydoway waciwoci metali. Byy one znacznie bardziej trwae ni towary konsumpcyjne oraz ich wielko znacznie mniejsza od towarw co znacznie uatwiao transport. Jednak z biegiem czasu, metale zaczy by uciliwe. Wymiary metali nie zawsze byy takie same, sztaby zota czy srebra zwykle byy duych rozmiarw, a waenie i dzielenie ich na mniejsze kawaki (pienidz odliczany) zwykle zajmowao wiele czasu. Pojawia si wic praktyka by te sztabki zota, czy srebra lub innych metali szlachetnych dzieli, co okazao si trafne. Zaczto owe metale rozdrabnia na mae kawaki, ktre zwykle przyjmoway ksztat penych lub spaszczonych kulek. Z biegiem czasu zaczto na nich bi pieczcie znanych wadcw, krlw by zapobiec faszowaniu (zmniejszeniu faktycznej iloci danego metalu w kawaku) przy tworzeniu kuleczek metalu. Po nabiciu odpowiednich podobizn, posiadacz nabitych kawakw metalu by wiadom i pewien wartoci danego pienidza. Przez setki lat kulki metalu, ktre peniy funkcje pienidza byy tworzone z kilku metali, jak brz, srebro, zoto. Z biegiem czasu system bicia metali si wykrystalizowa do uytkowania dwch metali: zota i srebra. Takie kuleczki metalu z nabijanymi podobiznami nazwane zostay monetami.

Twrcami monet prawdopodobnie byliFenicjanie. Ich miasta:Ugarit,Byblos,SydoniTyrto symbole bogactwa, ktrego rdem by handel prowadzony niemal ze wszystkimi pastwami wczesnego wiata. Jako jedni z pierwszych na wiecie opanowali wytop i produkcj wyrobw z brzu. Jednak dzisiejszy stan wiedzy nie potwierdza tej tezy, najstarsze bowiem znalezisko, pochodzca z VII wieku p.n.e. bryka elektrum (w staroytnoci nazywano tak stop zota i srebra) opatrzona jest stemplem zotnika z Efezu. Gdy pojawiy si takie prywatne pramonety, ju tylko krok dzieli ludzi od wprowadzenia na rynek pienidzy bitych przez wadze pastwowe. Monet wynaleziono prawie jednoczenie w VII w. p.n.e. w krgu cywilizacji greckiej: w Lidii, pooonej na zachodnich wybrzeach Azji Mniejszej (dzi Turcji), oraz w Argolidzie (Peloponez), pastwie Fejdona, do ktrego naleaa te bogata w pokady srebra wyspa Egina. Lidyjskie monety z VII i VI wieku p.n.e. s wykonane z elektronu, po jednej stronie wida na nich wizerunki byka i lwa, a po drugiej kwadratowe wgbienie spowodowane niedoskona jeszcze technik bicia. Natomiast w Argolidzie uywano monet srebrnych. Miay one wybity symbol pastwowy, ktrym by w morski (zwierz powicone bogini Afrodycie), a ksztatem przypominay spaszczon baryk.

Pienidz papierowy

Jednak wytwarzanie pienidza ze zota i srebra byo kosztowne, a ponadto ilo owych metali nie bya wystarczajca do zaspokojenia istniejcego zapotrzebowania. Zaczto wic swoje zasoby pienine zostawia u zotnikw, ktrzy wypisywali tzw. kwity depozytowe, ktre dowodziy iloci posiadanego zota czy te srebra przez osob posiadajc kwit. Nabywcy kwitw mogli oprocentowa swoje zoto czy srebro. Kwity depozytowe byy aktywem finansowym pojawiajcym si w ewidencji dwch podmiotw: zotnika oraz posiadacza kwitu. Zotnik zobowizany by do wypaty okrelonej kwitem kwoty okazicielowi dokumentu. Tak to te narodzia si kolejna forma pienidza pienidz papierowy gdy ludzie coraz czciej regulowali wasne dugi oraz nalenoci owymi kwitami depozytowymi.

Po pewnym czasie zotnicy zostali bankierami, gdy zaczli emitowa coraz wicej owych kwitw. Kwity te coraz czciej nie miay pokrycia w zocie czy srebrze wprowadzane byy do obiegu jako zaduenie wobec bankierw, a odsetki od nich stanowiy dodatkowy dochd dla zotnikw. W nastpstwie kwity zostay zaakceptowane przez pastwo, ktre wprowadzio rozporzdzenia, dziki ktrym owe bilety stay si powszechnym rodkiem wymiany handlowej. Nastpnie ustalono bank, ktry mia emitowa banknoty, ktre zostay rodkiem patniczym, co zaegnao chaos, ktry powsta, gdy kady bank rozpocz rozprowadzanie swoich banknotw. Pniej banki emisyjne w wikszoci krajw upastwowiono, wic je w centraln wadz monetarn. Papierowe pienidze pojawiy si w Chinach potem w Europie w XVII w.

Pienidz bezgotwkowy

Kolejne etapy rozwoju pienidza wi si z powstaniem i rozwojem pienidza bezgotwkowego, w tworzeniu ktrego najwiksz role odegrali Fenicjanie. Stworzyli oni namiastki bezgotwkowych form rozlicze w postaci uwierzytelnionych tabliczek sucych do dokonywania operacji finansowych. W pniejszym czasie ludzie nie chcieli trzyma banknotw w domu bo byo to niewygodne, dlatego oddawali swoj gotwk do banku w formie wkadu na rachunek bankowy. Mona wyrni dwa typy rachunku bankowego: (1) na danie, gdzie klient mg w kadej chwili podj gotwk ze swojego rachunku i (2) terminowe, zoone w banku na okrelony czas, przed upywem ktrego nie mogli podj gotwki. Nastpnie pojawiy si takie moliwoci, jakpolecenie przelewu gdzie bank przekazywa pienidze na rachunek innej osoby oraz czek bankowy, za pomoc ktrego okaziciel czeku mg wypaci okrelon kwot z banku. Pienidz bezgotwkowy spowodowa ksztatowanie si zaufania spoeczestwa do pienidza oraz instytucji bankowych.

Pienidz elektroniczny

Obecnie popularnym rodkiem patniczym staje si pienidz elektroniczny. Istota tej formy patniczej polega na zapisie w pamici komputera rachunkw bankowych, a wpaty, wypaty, rozliczenia s realizowane za pomoc kart magnetycznych, na ktrych zapisywane s ruchy zwizane z naszymi finansami. Regulowanie patnoci finansowych za pomoc kart magnetycznych moe nastpowa wprost z domu, owymi kartami moemy paci w sklepach, stacjach paliw, a take za pomoc bankomatw moemy wypaca gotwk z naszego konta bankowego.

GENEZA PIENIDZA

1. Gospodarka naturalna zamknita - najduszy okres w dziejach ludzkoci. Nie istniaa wymiana, wytwarzajc dobra i usugi ludzie myleli przede wszystkim ozaspokojeniu wasnych potrzeb. Nie mieli zamiaru si z nikim dzieli czy te wymienia. Taki tryb ycia charakteryzowa z reguy myliwych polujcych na dzikie zwierzta.

1. Wymiana barterowa - gdy plemiona zaczy prowadzi ycie osiade, okazao si, e po pewnym czasie jednych dbr maj a nadto, a innych im brakuje. Ziemie zajmowane przez poszczeglne plemiona oddzielone byy neutralnymi pasami granicznymi, ktre stanowiy rzeki, gry i puszcze. W ten sposb ludzie chcieli zapewni sobie niezaleno i wyczne prawo do uprawy ziemi oraz zbioru owocw na zajmowanych przez siebie obszarach. W tyche pasach tworzone byy miejsca spotka w celu negocjacji na wypadek wojny. Owiele pniej miejsca te stay si targowiskami, na ktrych wymieniano owoce, zboa, ptno, wosk - a wic wszystko to, co byo w nadmiarze u jednych, a czego brakowao innym.

1. Pienidz towarowy - gdy wymiana towarowa stawaa si coraz czstsza ibardziej oparta na specjalizacji wytwrcw, nieefektywno gospodarki bezpieninej stawaa si coraz bardziej widoczna. Poszczeglne spoeczestwa rnie staray si przezwyciy zaistniae bariery. Pocztkowo jako rodek wymiany suyy: muszelki, paciorki, koraliki i inne ozdoby Ameryka PN i Pd, Ocean Spokojny; bydo Europa, Azja, Afryka.

Niemal w kadym plemieniu inny towar spenia rol pienidza, musia jednak jako pienidz by powszechnie akceptowany i przyjmowany. W ten oto sposb powstaa wymiana. Zanim jednak gromadzenie i przechowywanie skarbw stao si powszechnym zwyczajem miny wieki, gdy rozwj wymiany nie nastpowa rwnoczenie wrnych punktach kuli ziemskiej. Istniay bowiem okolice mniej lub bardziej mu sprzyjajce. Handel oywia si tam, gdzie na niezbyt rozlegej przestrzeni wystpowao znaczne zrnicowanie podw. Byy to gwnie ziemie nadmorskie. Morze bowiem dostarcza innych surowcw, ni ld, a zwaszcza tereny grzyste. przykadem s tu Fenicjanie, osiedleni pomidzy jaowym wybrzeem astokami Libanu i nie majcy z racji tego z czego y, stali si jednymi z najwikszych porednikw w handlu staroytnym.

W Babilonii i w Chinach wszystkie ceny gruntw przeliczano na zboe, potem na srebro i w ten sposb pacono podatki. Zboe miao t zalet, i byo atwo podzielne, mona byo odsypywa je w dowolnych ilociach, jednak gwn jego wad byy trudnoci w przewoeniu na wiksz odlego. W staroytnym Egipcie znaleziono doskonae rozwizanie tego problemu. Waciciele ziarna umieszczali je w publicznych spichlerzach i otrzymywali odpowiednie pokwitowanie. Takimi kwitami na okaziciela pacono np. danin dla faraona, mona byo rwnie otrzyma odp. ilo zboa w innych spichlerzach.

Jeszcze na pocztku XX stulecia w Gwatemali ziarna kakaowca suyy jako drobna moneta. Mieszkacy Boliwii i Peru nadal nosz przy sobie zamiast drobnych pienidzy owoce Kola. Bywaj nadal w uyciu: bransolety, naszyjniki, naramienniki, paciorki itd.

Na terenie caej prawie Sowiaszczyzny przyjmowane jako zapata za towary byy patki (std paci), czyli chusteczki lniane, tkane bardzo starannie, ktrych waciwie nie uywano do innych celw, jedynie do pacenia.

1. Pienidz kruszcowy pocztkowo kruszce szlachetne kryy jako nie obrobione kawaki sota lub srebra. Przy kupnie i sprzeday trzeba byo kadorazowo odwaa i odrbywa odpowiedni ilo metalu. Nazwa rubel - po polsku: rbel - od sowa rba -zachowaa w sobie lady tego sposobu pacenia.

W Europie wyrniamy trzy podstawowe okresy pienidza kruszcowego: monometalizm srebrny (do XVI w), bimetalizm (XVI - XIX w) i monometalizm zoty (od XIX w). Ten sposb pacenia by popularny w staroytnym Egipcie, Babilonii i Asyrii. Najduej surowe bryy metali szlachetnych utrzymay si w Italii do IV w p.n.e. Bardzo wczenie zaczto produkcj przedmiotw uytkowych wykonanych z metali piercieni, siekier, dzid, kotwic itp.

1. Bicie monety - z pocztku bicie monet zwizane byo cile z rnego rodzaju targami, organizowanymi przez klasztory i charakteryzowao si tym, e wybite monety obowizyway na danym targu. Byo to cile zwizane z rnorodnoci monet - szczeglnie pod wzgldem procentowej zawartoci kruszcu i wagi monety - w rnych regionach kraju i wiata. Byo to znakomite udogodnienie, z drugiej strony za zachta do pastwowych oszustw na wielk skal i prywatnych na mniejsz. Podrabianie pienidzy jest rwnie wczesnym wynalazkiem. Prawdopodobnie ju w roku 500 p.n.e. Polikrates z Samos oszuka Spartan dajc im monety z faszywego zota.

Trudno byo przelicza rnorodne monety zote na srebrne przy istniejcym zjawisku psucia monety, tj. zastpowania zota metalem o mniejszej wartoci oraz zmniejszanie wagi monet, zwaszcza, e ksita sami zaczli bi wasne. Zgodnie zpowszechnym prawem, e pienidz gorszy wypiera pienidz lepszy, poda pienidza wzrosa, ludzie za pienidze gorsze wydawali, a lepsze przechowywali jako skarb. W takich okolicznociach wekslarze (pniejsi bankierzy) zajmowali si ustalaniem relacji pomidzy monetami zotymi a srebrnymi, sprawdzaniem zawartoci kruszcu w monetach oraz wymian monet mniej znanych na monety obowizujce na danym terytorium.

1. Pienidz papierowy z uwagi na niebezpieczestwo podrowania z sakwami penymi zota, ludzie zostawiali kosztownoci jako depozyt u zotnika. W zamian za to dostawali pokwitowanie. Zotnik zobowizywa si bezzwocznie ibezwarunkowo wyda zoto posiadaczowi noty. Z czasem zotnika rwnie zaczto nazywa bankierem - podobnie jak wekslarza. Od tej chwili takie pokwitowania zaczto nazywa banknotami (ang. bankers notes). W Anglii noty te zdobyy sobie, jako rodek wymiany zastpujcy monet, zaufanie na rynku i byy powszechnie przyjmowane. Najstarszy znany dowd depozytowy z 1684r.

Pocztkowo imienne noty, zaczto z czasem wystawia na okaziciela. Posiadacz takiej noty, majc dug do uregulowania nie musia odtd chodzi do zotnika ipodejmowa od niego depozyt w gotwce, aeby wrczy go swemu wierzycielowi - mg zamiast tego da banknot na okaziciela. Wierzyciel mg regulowa otrzyman not z kolei swoje zobowizania. Dopiero wic kolejny posiadacz noty zgasza si do bankiera w celu jej wymiany na gotwk. W ten sposb na szerok skal dokonywano patnoci bez uycia gotwki. Z czasem zotnicy zaczli wystawia kwity depozytowe nawet wwczas, gdy nie mieli penego pokrycia na nie w zocie lub srebrze. Byo to moliwe dziki zaufaniu posiadaczy kwitw depozytowych do wypacalnoci wystawcw not, czyli bankierw. Bankierzy bowiem prdko zorientowali si, e mog trzyma w swej kasie domowej stosunkowo niewielk rezerw gotwkow, od 10-20% wypuszczanych kwitw na pokrycie codziennych wypat. Zaczli wystawia take wasne banknoty przy okazji udzielania swym klientom poyczek oprocentowanych. Jednake zotnicy zaczli bankrutowa. Aby ograniczy proceder emisji pustych banknotw, stopniowo wprowadzano ograniczenia podmiotowe i przedmiotowe. Tylko niektrzy wytypowani zotnicy mogli emitowa pienidz papierowy.

Pienidz nie zosta przez nikogo wynaleziony: tak naprawd wyoni si sam, w miar wzrostu skali produkcji i wymiany towarw. Przeszed przy tym powan ewolucj: od pienidza towarowego, poprzez pienidz bity, a