مقاله منطقه 9profdoc.um.ac.ir/articles/a/1067240.docx · web viewبررسی...
TRANSCRIPT
، به�ار و تابس�تان1مجلّ�ة جغرافی�ا و توس�عة ن�احیه ای، س�ال ش�انزدهم، ش�ماره 30، شمارۀ- پیاپی 1397
هاي رگباري ناحیةتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشاي داخلي ايرانكوهپايه
محسن فنودی )دانشجوی دکتری آب و هواشناسی، دانشگاه یزد، یزد، ایران،نویسندة مسئول(
[email protected]@gmail.com
شناسی دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه یزد، یزد،کمال امیدوار )استاد اقلیمایران(
[email protected] شناسی دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه یزد، یزد،احمد مزیدی )دانشیار اقلیم
ایران([email protected]
شناسی دانشکدة علوم انسانی، دانشگاهرضا دوستان )استادیار اقلیمفردوسی مشهد، مشهد، ایران(
1 ـ 26 صص
چکیده ه�د�ف� ت�ح�ق�ي�ق�،� ش�ن�ا�س�ا�ي�ي� ا�ل�گ�و�ه�ا�ي� گ�ر�د�ش�ي� س�ط�و�ح� م�ی�ا�ن�ی�ـاـهـدـاـفـ: د�ا�خ�ل�ی� ا�ی�ر�ا�ن� ا�س�ت�.�ه�ا�ی� ر�گ�ب�ا�ر�ي� د�ر� ن�ا�ح�ی�ة� ک�و�ه�پ�ا�ی�ة�ج�و� ب�ا�ر�ش� (�1985-�2014 س�ا�ل�ة� )�30ه�ا�ی� ا�ز� ب�ه� م�ن�ظ�و�ر� ف�و�ق�،� د�ا�د�ه�ـرـوـشـ:
د�ی�د� س�ا�ز�م�ا�ن�ه�ا�ی� ه�م� ا�ی�س�ت�گ�ا�ه�99 ت�ا� 80ک�د�ه�ا�ی� ه�و�ا�ش�ن�ا�س�ی� ج�ه�ا�ن�ی� د�ی�د�،� ب�ا�ر�ش�ی�ه�و�ا�ش�ن�ا�س�ی� ک�ش�و�ر� ا�س�ت�ف�ا�د�ه� ش�د�.�.� ب�ا�ر�ش� ر�گ�ب�ا�ر�ی� ه�م�
ه�ا� ح�ا�د�ث� ش�و�د�.� ب�ن�ا�ب�ر�ا�ی�ن�،� د�ر�ص�د� ا�ی�س�ت�گ�ا�ه�50ا�س�ت� ک�ه� ح�د�ا�ق�ل� د�ر� ر�گ�ب�ا�ر� م�ش�ت�ر�ک� م�ب�ن�ا�ی� ش�ن�ا�س�ا�ی�ی� ا�ل�گ�و�ه�ا�ی� ج�و�ی� ا�س�ت� ک�ه� ب�ا�80
700ب�ن�د�ی� د�ر� ت�ر�ا�ز� ر�و�ش� ت�ح�ل�ی�ل� م�ؤ�ل�ف�ة� ا�ص�ل�ی� و� خ�و�ش�ه�ه�ک�ت�و�پ�ا�س�ک�ا�ل� ت�ع�ی�ی�ن� ش�د�.�
ا�ل�گ�و�ی� گ�ر�د�ش�ی� ب�ه� د�س�ت� آ�م�د�ه� د�ر� ا�ث�ر�7 ا�ز� ـهـاـ/ ـنـتـاـيـجـ:ـيـاـفـتـه ب�ن�د�ی�،� ب�ی�ش�ت�ر�ی�ن� ت�ع�د�ا�د� ر�و�ز�ه�ا�ی� ر�گ�ب�ا�ر�ی�،� ا�ز� ا�ل�گ�و�ی� ج�و�ی� ا�و�ل�خ�و�ش�ه� ه�ک�ت�و�پ�ا�س�ک�ا�ل� د�ر� م�ا�ه� م�ا�ر�س�،� آ�و�ر�ی�ل� و� م�ی� )�ف�ص�ل� ب�ه�ا�ر�(�700ت�ر�ا�ز�
ک�ن�د�.� ب�ی�ش�ت�ر�ی�ن� م�ق�ا�د�ی�ر� ب�ا�ر�ش� ا�ی�ن� ا�ل�گ�و� د�ر� ن�و�ا�ح�ی� غ�ر�ب�ی� و�ت�ب�ع�ی�ت� م�ی�-ش�م�ا�ل� غ�ر�ب� م�ن�ط�ق�ه� پ�د�ی�د� آ�م�د�ه� ا�س�ت�.� ا�ی�ن� ا�ل�گ�و� ح�ا�ک�ی� ا�ز� ش�ک�ل�
ا�ر�ت�ف�ا�ع� ع�م�ی�ق� و� ق�و�ی� ب�س�ت�ه� د�ر� د�ر�ی�ا�ی� س�ی�ا�ه� ا�س�ت�گ�ی�ر�ی� م�ر�ک�ز� ک�م� ک�ه� ب�ا�ع�ث� ش�ی�و� ژ�ئ�و�پ�ت�ا�ن�س�ی�ل� د�ر� م�ن�ط�ق�ه� و� ت�و�س�ع�ة� ا�م�و�ا�ج� ک�ژ�ف�ش�ا�ر� د�ر�
ا�ر�ت�ف�ا�ع� )�س�ر�د�ش�و�د�.� ب�س�ت�ه� ب�و�د�ن� م�ر�ک�ز� ک�م�م�ن�ا�ط�ق� ش�ر�ق�ی� ن�ا�و�ه� م�ی� ه�ا�ی� غ�ر�ب�ی� د�ر� ک�و�ه�پ�ا�ی�ة� د�ا�خ�ل�ی�چ�ا�ل�(� ب�ا�ع�ث� ک�ن�د�ی� ح�ر�ک�ت� س�ا�م�ا�ن�ه�
ه�ا� ش�د�.� ب�ا� ب�ر�ر�س�ی� ا�ل�گ�و�ه�ا�ی� گ�ر�د�ش�ی� س�ط�ح�ا�ی�ر�ا�ن� و� ا�د�ا�م�ة� ب�ا�ر�ش�___________________________
27/06/1396 تاریخ تصویب: 24/03/1396تاریخ دریافت:
DO
I: 10.22067/geography.v1 6i1.65102
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای2شمارة سی
ش�د�ه� د�ر� ا�ی�ن�ز�م�ی�ن�،� ن�و�ا�ح�ی� غ�ر�ب�ی� و� ش�م�ا�ل� غ�ر�ب� م�ن�ط�ق�ة� م�ط�ا�ل�ع�ه� ه�ک�ت�و�پ�ا�س�ک�ا�ل� غ�ر�ب� ا�ر�و�پ�ا� و� ن�و�ا�ح�ی�1025ا�ل�گ�و�،� ت�ح�ت� ت�أ�ث�ی�ر� پ�ر�ف�ش�ا�ر�
ف�ش�ا�ر� ق�ر�ا�ر� د�ا�ر�د�.� د�ر� ا�ی�ن� ا�ل�گ�و�ش�ر�ق�ی� م�ن�ط�ق�ه� ت�ح�ت� ت�أ�ث�ی�ر� م�ر�ک�ز� ک�م� و�ج�و�د� پ�ش�ت�ة� ق�و�ی� د�ر� ش�م�ا�ل� د�ر�ی�ا�ی� م�د�ی�ت�ر�ا�ن�ه� و� س�ر�د� چ�ا�ل� د�ر� ش�ر�ق� د�ر�ی�ا�ی� س�ی�ا�ه�،� ب�ا�ع�ث� ت�ق�و�ی�ت� و�ض�ع�ی�ت� ک�ژ�ف�ش�ا�ر� د�ر� س�ط�ح� ز�ی�ر�ی�ن� ج�و�
ش�د�ه� ا�س�ت�.� ب�ن�ا�ب�ر�ا�ی�ن�،� ب�ا� ت�و�ج�ه� ب�ه� ه�م�گ�ر�ا�ی�ی� ز�ی�ا�د� د�ر� ت�ر�ا�ز� پ�ا�ی�ی�ن�،� م�ه�ی�ا� ب�و�د�ن� ش�ر�ا�ی�ط� ب�ر�ا�ی� ص�ع�و�د� و� ت�ا�و�ا�ی�ی� م�ث�ب�ت� ب�ا�ال� و� و�ا�گ�ر�ا�ی�ی� د�ر�
م�ی�ل�ی�م�ت�ر�(�،�40ه�ا�ی� ر�گ�ب�ا�ر�ی� م�ن�ا�س�ب�ی� )�ب�ی�ش� ا�ز� ت�ر�ا�ز� م�ی�ا�ن�ی� ج�و�،� ب�ا�ر�ش�-ر�ی�ز�د�.� د�ر� ا�ی�ن� ا�ل�گ�و�،� ز�ب�ا�ن�ه�ع�م�د�ت�ا�ً د�ر� ن�و�ا�ح�ی� ش�م�ا�ل� غ�ر�ب� م�ن�ط�ق�ه� م�ی�
ه�ا�ی� پ�ر� ف�ش�ا�ر�،� ر�ط�و�ب�ت� ر�ا� ا�ز� د�ر�ی�ا�ی� خ�ز�ر� ب�ه� ش�م�ا�ل� غ�ر�ب� و� غ�ر�ب� م�ن�ط�ق�ه� م�ن�ت�ق�ل� ک�ر�د�ه� و� ن�ق�ش� ح�ر�ک�ت� چ�ر�خ�ن�د�ی� س�ی�س�ت�م� ج�ن�و�ب�
غ�ر�ب�ی� د�ر� ت�ق�و�ی�ت� ر�ط�و�ب�ت� ا�ز� د�ر�ی�ا�ی� ع�ر�ب� و� خ�ل�ی�ج� ف�ا�ر�س� ب�ه� م�ن�ط�ق�ه�م�ش�ه�و�د� ا�س�ت�.�
-ه�ا�ی� ر�گ�ب�ا�ر�ی� م�ر�ت�ب�ط� ب�ا� س�ر�د� چ�ا�ل� ی�ا� م�ر�ک�ز� ک�م� ب�ا�ر�ش�ـگـيـرـيـ:ـنـتـيـجـه ه�ا�ی� ف�و�ق�ا�ن�ی� ج�و� ا�س�ت�.� ه�م�چ�ن�ی�ن�،� و�ج�و�د� پ�ش�ت�ة�ا�ر�ت�ف�ا�ع� ع�م�ی�ق� د�ر� ال�ی�ه�
ق�و�ی� غ�ر�ب� ا�ر�و�پ�ا� و� ر�ی�ز�ش� ه�و�ا�ی� س�ر�د� ع�ر�ض� ب�ا�ال� ب�ا�ع�ث� ت�ق�و�ی�ت� ه�ا�ی� آ�ن�،� ج�ر�ی�ا�ن�ا�ت� ش�م�ا�ل�ی�م�ر�ک�ز� ف�ر�ا�ب�ا�ر� د�ر� ت�ر�ا�ز� پ�ا�ی�ی�ن� ش�د�ه� و� ز�ب�ا�ن�ه�
ش�د�ه�و� ت�ز�ر�ی�ق� ر�ط�و�ب�ت� خ�ز�ر�ی� ر�ا� ب�ه� ن�و�ا�ح�ی� غ�ر�ب�ی� م�ن�ط�ق�ة� م�ط�ا�ل�ع�ه� ش�و�د�.� ه�م�چ�ن�ی�ن�،� ر�و�ز�ه�ا�ی� ر�گ�ب�ا�ر�ی� ک�و�ه�پ�ا�ی�ة� د�ا�خ�ل�ی� م�ر�ت�ب�ط�م�و�ج�ب� م�ی�
ف�ش�ا�ر� ج�ن�و�ب� و� ج�ن�و�ب� غ�ر�ب�ی� و� ه�م�گ�ر�ا�ی�ی� س�ط�و�ح�ب�ا� س�ی�س�ت�م� ک�م�پ�ا�ی�ی�ن� ا�س�ت�.�
ا�ل�گ�و�ه�ا�ی� گ�ر�د�ش�ی�،� ت�ح�ل�ی�ل� م�و�ل�ف�ة�،� ب�ا�ر�ش� ر�گ�ب�ا�ر�ي�ـکـلـیـدـوـاـژهـ ـهـاـ:.� ب�ن�د�ی�،� ک�و�ه�پ�ا�ي�ة� د�ا�خ�ل�ي� ا�ي�ر�ا�ن�ا�ص�ل�ی� و� خ�و�ش�ه�
. مقدمه1 ترین پدیده یا ویژگی محیط زیست است و تاکنونبارش مهم
هایمطالعات فراوانی در بارة عوامل ایجاد آن انجام شده است. سال پرباران یا بسیار خشک هر دو در کیفیت محیط زندگی انسان نقش
افتد که هوایمؤثری دارند. در هر مکانی بارش زمانی اتفاق می مرطوب و عامل صعود فراهم شود. هر دوی این شرایط به وسیلة
، ص.1388شوند )علیجانی، الگوهای گردش اتمسفر فراهم می در سال1ترین و اولین کار در این زمینه به وسیلة کالین(. معروف203
انجام شد و نشان داد که در جلوی فرود در محدودة پیشروی1948 عنوانهاي سنگین بهتاوایی مثبت، شدت بارندگی بیشتر است. بارش
عاملی مخاطره انگیز در بروز حوادث طبیعی همانند سیل مطرح است از تواند نقش مهمی درهاي مولد آن میدیدي سیستماین رو مطالعة هم
تشخیص به موقع و کنترل سیالب و کاهش خسارات داشته باشد ها با(. توجه به افزایش وقوع سیل74، ص. 1386)عزیزي و صمدی،
1. Klein
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 3 رگباري ...
هایها در چند سال اخیر بحثهای باال و افزایش فراوانی وقوع آنشدت جدیدی را دربارة با رگبارها و تغییرات شدت بارندگی مطرح کرده
هایی است که به صورتهای عظیم باراناست. منشأ بسیاری از سیالب رگبارهایی با شدت زیاد، تداوم نسبتا طوالنی، تکرارهای متوالی و یا
(.189، ص. 1390دهند )امیدوار، در سطح وسیعی از منطقه رخ می های الهی، همیشه آبادانی و سرسبزیعنوان یکی از نعمتبارش به
های نادرستطبیعت را به همراه دارد؛ ولی هنگامی که بشر با فعالیت خود بستر نزول این نعمت را خراب کرده باشد، پیامدهای آن بیشتر
(.85، ص. 1391زیانبار خواهد بود )براتی، بداق جمالي و ملكي، های آب و هوایی نواحیهای رگباری و شدید از جمله ویژگیوقوع بارش
شود. وقوع چنینخشک است که موجب بروز سیل میخشک و نیمه دیدی و محیطی است. عبورهایی حاصل ترکیب شرایط همبارش
آسا درترین عامل بروز بارش های سیلای مهمچرخندهای مدیترانه ایران است؛ اما در برخی مناطق ایران از جمله نواحی جنوبی و
ای نیست و اگر این سامانههای مدیترانهجنوب غربی، اثری از سیکلون های ورودی به ایران از جمله سامانة کم فشار سودانیبا سایر سامانه
هایو شرایط صعود محلی مانند گرمای زمین همراه شوند بارش های رگباری،دهد. در مجموع، در زمان حدوث بارششدیدتری رخ می
گرایی شدید سطوح پایین و واگراییهوای سرد و بسیار مرطوب، هم فشارشدید سطوح باال، کاهش ضخامت اتمسفر و ارتفاع سطوح هم
(. 115، ص. 1391افتد )گندمکار، اتفاق می با توجه به وسعت و اهمیت بسیار زیاد اقتصادی و اجتماعی منطقة
کوهکوه البرز و شرق رشتهشده در ایران که جنوب رشتهمطالعه کند که با استفاده از اینگیرد، ضرورت ایجاب میزاگرس را در بر می
زاهای رگباری و خسارتتحقیق، الگوهای گردشی به وجود آورندة بارش توان از حداقل یک یا دو روز قبل، باشناسایی شوند، بدین منظور می
آسا،های رگباری و سیلرؤیت آغاز توالی الگوهای مختوم به ایجاد بارش بینی کرد، در این صورت فرصت کافی برای ایجادوقوع آن را پیش
آمادگی های الزم وجود دارد. هدف از اجراي اين تحقيق، شناسايي الگوهاي گردشي و عوامل
ای داخلی ایران )جنوبهای رگباری در ناحیة کوهپایهآورندة بارشپديد-های زاگرس( و چگونگی شكلکوههای البرز و شرق رشتهکوهرشته
ها بيشترهايي از سال احتمال تكوين آنها است که در چه زمانگیری آن شوند و همچنين چههايي بيشتر در منطقه پيدا مياست و در چه زمان
مشابهت و يا تفاوت هايي با همديگر دارند.
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای4شمارة سی
. پیشینة تحقيق2 هاي سنگين در دنيا مطالعاتتاكنون براي شناسايي رگبارها و بار
زيادي صورت گرفته است. از آن جمله در پژوهشی عواملی چون کوهستانی بودن و جزیرة گرمایی در شهر توکیو را علل اصلی ،1افزایش روزهاي با بارش سنگین این منطقه دانستند )یونتانی
هاي(. در تحقیقاتی الگوی فضايي زماني بارش1466، ص. 1982 سنگين جنوب شرق اياالت متحده بررسي شد و نتيجه گرفته شد که مکانيسم غالب رخدادهاي فرین بارش در سراسر منطقة مطالعاتي
اي به ويژه جبهة سرد است که سبب صعود سريع هوا وسيستم جبهه (. در تحقیقاتی، کم24، ص. 1996، 2شود )کیم گیری تندر میشکل
ها در تنگة تایوانگرفته در شرق فالت تبت و تقویت آنفشارهاي شکل در2009گیري بارش شدید ژوئن و ناپایداري محلی را عامل شکل
(. با235، ص. 2009، 3جنوب غرب تایوان معرفی کردند )چن و لیو هاي سنگین ناحیة النگدوك فرانسه به این نتیجه رسیدندبررسی بارش
هاي سنگین منطقه در ارتباط با افزایش دماي سطحکه رخداد بارش هاي نوسان مدیترانه و نوسان غربآب مدیترانه، فاز منفی شاخص
(. جهت تشخیص12، ص. 2010، 4مدیترانه است )ترمبلی و نجیب-بندی سلسلهدیدی باران سنگین بر اساس روش خوشهالگوهای هم
مراتبی، همچنین ارزیابی کمی شرایط ترمودینامیکی باران مداوم و ، ص.2010، 5سنگین، جمهوری چک را مطالعه کردند )کاسپار و مولر
گیري جت سطح پایین از الگوي بزرگ(. در تحقیقاتی شکل477 هاي سنگین جنوب شرق ایتالیا دانستندمقیاس را عامل اصلی بارش
(. هورلینگ و چنگ در586، ص. 2011، 6)ماسترانگلو و میگلیتا های فرین روزانة آمریکا را، بارش95کارگیری صدک پژوهشی با به
بررسی کردند؛ نتایج نشان داد که تغییرات دمای سطح دریا بر رخداد های فرینهای فرین در مناطق شمالی در تابستان و کاهش بارششبار
در زمستان در مناطق جنوبی آمریکا تأثیرگذار است )هورلینگ و(.231، ص. 2016، 7چنگ
میلیمتر ناحیة100هاي بیش از دیدي بارش در ایران با بررسی هم هاي سنگین این منطقه ناشی از ورودخزري نتیجه گرفته شد که بارش
دیديهاي همشدة نسیم دریا است که توسط سیستمجبهة تقویت1. Yonetani2. Keim3. Chen & Liu4. Tramblay & Najib5. Kaspar & Müller6. Mastrangelo & Miglietta7. Hoerling & Cheng
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 5 رگباري ...
هاي(. در بررسی بارش35، ص. 1376اند )خوشحال، تقویت شده حدي پاییزة سواحل شمالی ایران به این نتیجه رسیدند که استقرار
مرکز پرفشار غرب دریاي خزر و تاوایی منفی روي دریا در ترازهاي هاي شدید و غالب شمالی – جنوبی، از عواملنپایین جو همراه با جریا
هاي شدید و حدي پاییزه هستند )مفیدي، زرین واصلی ایجاد بارش (. نتایج پژوهشی گویاي وجود اختالف131، ص. 1386جانباز قبادي،
ها بههاي هوا و مسیر حرکت آنمعنی دار در آرایش الگوها، فراوانی تیپ به تبع هاي بارش، دما وسوي ایران است. به عبارتی، علل تنوع رژیم
هاي خشک و مرطوب، سرد و گرم در ارتباط با نوع الگوهايآن دوره ،1388ها قابل بررسی است )فتاحی، رضیئی، گردشی و فراوانی آن
هاي شدید پاییزة تهران،(. در بررسی عامل اصلی ایجاد بارش45ص. نفوذ استقرار سامانة پرفشار سیبري و تشکیل سردچالی وسیع بر
روي دریاي خزر و مرکز ایران را مؤثر دانستند )امیدوار، حسن بیگی رفتی شهرهاي هم(. بررسی سهم بارش486، ص. 1392و رحیمی،
ساله به این نتیجه2هاي ناپایداري طی دورة تبریز بر اساس شاخص هاي دورة گرمرفت در رخداد بارشمنجر شد که نقش عامل هم
رودعنوان یک عامل ثانویه به شمار میمنطقه بسیار ناچیز است و به (. در227، ص. 1392پور، میري، ذوالفقاري و یاراحمدي، )معصوم
های مداومتحقیقی رخداد بالکینگ را یکی از عوامل اصلی رخداد بارش (.155، ص. 1393و سنگین دانستند )درگاهیان، علیجانی، محمدی،
های آب و هواییدر پژوهشی نمایه های ناپایداری هنگام رخداد پدیده مخرب در شهر مشهد را بررسی کردند که ترکیب نمایة صعود، انرژی
عنوانرفتی و نمایة صعود و سطح تعادل بهپتانسیل در دسترس هم نژاد، موسویهای ترکیبی معرفی شدند )صالحی، ثناییبهترین نمایه
1389(. با بررسی بارش سنگین بهمن 113، ص. 1393بایگی، استان کرمان به این نتیجه رسیدند که عامل اصلی ایجاد این بارش،
رتفاع بریده بر روي دریاي مدیترانه است )امیدوار،ا تشکیل کم دیدی بارش(. در تحلیل هم21، ص. 1394محمودآبادي و صفرپور،
های تهران و البرز نتیجه گرفته استان1394شدید منجر به سیل تیرماه گیري مرکز پرفشار سطحی بر روي اروپا و گسترششد که شکل
هاي البرز از یک طرف و گسترشهاي آن بر روي خزر و دامنهزبانه هاي باالیی از طرففشار حرارتی نیمة جنوبی به عرضهاي کمزبانه
دیگر، سبب تقابل این دو زبانة فشاري و فرارفت هواي سرد توسط فشار شده وزبانة پرفشار و فرارفت هواي گرم توسط زبانة کم
زمانشرایط کژفشاري و ناپایداري سطحی را فراهم کرده است؛ هم ویژهدر ترازهاي باالیی جو نفوذ ناوة تراز میانی بر روي غرب و به
هاي دامنة جنوبی البرز در زیرشمال غرب ایران و قرارگیري استان
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای6شمارة سی
ناحیه واگرایی باالیی این موج؛ یعنی منطقة تاوایی مثبت، به همراه واشار بودن این ناوه، سبب صعود شدید و سریع هوا و در پی آن
آسا در این نواحی شده استهاي سیلاي و ریزشتوسعة ابرهاي کومه-دیدی توفان هم–(. در واکاوی آماری 53. ص. 1394)زارع نیستانک،
های تندری سواحل جنوبی ایران نشان داده شد که روند مکانی این یابد و پتانسيل رخداد آن در استانپدیده از غرب به شرق کاهش می
بوشهر بيش از هرمزگان است. از نظر زمانی، بيشترین رخداد این درصد ثبت شده است. در43 و زمستان با 45پدیده در پایيز با
-های متفاوت مشاهده نمیمقياس ساعتی تفاوت قابل توجهی در ساعت هنگام صبح محلیویژه بهها بهشود و امکان رخداد آن در همۀ- ساعت
دیدی حاکی از نفوذ بادهای غربی تا جنوبوجود دارد. نتایج هم عربستان و قرارگيری ناحيۀ- واگرایی و منطقۀ- فرارفت تاوایی مثبت
شده است که شرایط ناپایداری و صعود هوا راروی منطقۀ- بررسی هایگيری سامانهکند. گسترش بادهای غربی یا ناشی از شکلایجاد می
ها والنهاری آنبندالی در تراز ميانی جو و یا ناشی از وزش نصف فرارفت هوای سرد از اروپا یا شمال آسيا روی شرق مدیترانه است.
های ترمودیناميکی در این منطقه نشان داد کهمقادیر حاصل از شاخص های ایجادشده تحت تأثير شرایط محلی، عاملرفت و ناپایداریهم
اصلی رخداد این پدیده نيستند و در صورت فراهم شدن شرایط رفت در حکم عامل تشدیدکنندة اینمناسب در ترازهای باالیی جو، هم
پدیده محسوب می شود )معصوم پور سماکوش، میری، رحیمی،(. 697، ص. 1395
شناسي تحقيق . روش3 ديد مورد توجهشناسی همدو رويکرد عمده در مطالعات اقليم
است. اين دو رويکرد عبارتند از رويکرد گردشي به محيطي و رويکرد (. در اين تحقيق از38، ص. .1385محيطي به گردشي )مسعودیان،
دیدی محيطي به گردشي استفاده شد. بدين صورت كهرويكرد هم ها شاملابتدا آمار و اطالعات کدهای هوای حاضر و گذشتة ایستگاه
های شدید همراه با که مربوط به رگبار و یا بارندگی99 تا 80کدهای دید ایستگاه هم50شده درهای ثبتبانیرعد و برق است، از آمار دیده
میالدی2014 تا 1985 سالة 30شده در دورة آماری منطقة مطالعه (99 تا 80استخراج شد و سپس روزهایی که دارای این پدیده )کد
50بودند، مشخص شدند و بعد از آن روزهای رگباری که حداقل در شده مشاهده شده بودند از بین کلهای منطقة مطالعهدرصد ایستگاه
روز رگباری شناسایی80های آماری استخراج شدند، در نتیجه داده هکتوپاسکال700های ارتفاعی تراز شد. سپس بر اساس داده
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 7 رگباري ...
گیری رگبارهادهندة چگونگی شکلروزهای فوق که بهترین تراز نشان بندی بر اساس فواصل اقلیدسی و ادغام آن به روشاست، خوشه
منظورها به بر روی دادهSPSSافزار آماری وارد در محیط نرم شناسایی الگوهای گردشی به وجود آورندة اين رگبارها انجام شد. در
های باد مداری وهای مربوط به سرعت قائم )امگا(، مؤلفهادامه داده بندی در قلمروالنهاری و تاوایی الگوهای حاصله از خوشهنصف
درجة عرض70 تا 10 درجة طول شرقی و80 تا 10جغرافیایی درجه تهیه5/2 × 5/2جغرافیایی شمالی با قدرت تفکیکی مکانی
و1فزارهای سورفراهای مربوطه در محیط نرمشدند و سرانجام نقشه ترسیم و تجزيه و تحليل شد. 2گردس
شده. منطقة مطالعه1. 3 درجة61 تا 50بین طول های جغرافیایی شدهمنطقة مطالعه
درجة شمالی واقع شده است.36 تا 29شرقی و عرض جغرافیایی كوهكوه البرز و دامنة شرقي رشتهاين منطقه دامنة جنوبي رشته
ای داخلی ایران، یکیزاگرس را در بر مي گيرد و به نام ناحیة کوهپایه(. 1 ناحیة آب و هوایی ایرا ن مشهور است )شکل 6از
1. Surfer22. Grads
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای8شمارة سی
-های همشده و ایستگاه- موقیت جغرافیایی منطقة مطالعه1شکل دید
1396مأخذ: نگارندگان، هاي داخلي سلسله جبال البرز واي داخلي ايران که كوهپايهناحية كوهپايه
،1388دهند )عليجاني، هاي مركزي را تشكيل ميزاگرس در اطراف چاله هاي مرتفع البرز و زاگرس(. به علت محصور شدن كوهستان193ص. كوه البرز واي بيروني )شمال رشتههاي كوهپايهتر از سرزمينتر و بريخشك
كوه زاگرس( هستند. بدين جهت، عليرغم تشابه توپوگرافيك ازغرب رشته اند. اين ناحيهنظر آب و هوایی به دو ناحية متمايز از همديگر تقسيم شده
هاي منفرد مركزي را نيز دربر مي گيرد،هاي زاگرس، كوهعالوه بر كوهپايه-مرز جنوبي آن به ارتفاعات كرمان كه جزء ناحية كوهستاني هستند ختم مي
هاي البرز نيز از تهران تا مرز افغانستان ادامه دارد.شود..كوهپايه نظمي بارندگي آن شده است و در بيشترماهيت بري بودن ناحيه سبب بي
بارد. اين بدان معني است كههاي بسيار سنگين و رگباري ميموارد بارش-هميشه عامل صعود و هواي مرطوب براي بارش فراهم نيست و فقط به
-های رگباری هم ايجاد ميشود و بارشصورت اتفاقي اين شرايط فراهم مي درصد از بارندگي21شود. به طور متوسط در كل ناحيه ممكن است تا
ساالنه در يك روز ببارد. اين درصد در اين ناحيه بيشتر از ناحية كوهپايه اي اي داخلي به شرايط بيابانيدهد آب و هواي كوهپايهبيروني است و نشان مي
اي داخلي بسيارتر است. در واقع وضعيت بارندگي در ناحية كوهپايهنزديك متغير و غير قابل اطمينان است؛ به همين جهت است كه هميشه مشكالت
ناشي از بارندگي در اين ناحيه بيشتر از نواحي ديگر آب و هوايي ايران است.
. یافته های تحقیق4 هاي اصلی،هاي به دست آمده از روش تحلیل مؤلفه براساس یافته
ها را درصد کل پراش داده80تعداد هفت مؤلفة نخست که مجموعاً شوند، براي تعیین الگوهاي گردش جوي انتخاب شدند.شامل می
ها( مقادیر ارزش ویژه، واریانس و واریانس افزایشی مؤلفه1جدول )دهد. را نشان می
700های تراز های اصلی بر روی داده- نتایج تحلیل مؤلفه1جدول هکتوپاسکال منطقه
1396های تحقیق، مأخذ: یافته شمارةمؤلفه
درصد افزایشیدرصد واریانسارزش ویژهواریانس
1864/235533/32533/322420/111368/15901/473416/71851/9752/574157/59160/8911/65
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 9 رگباري ...
5329/52218/7129/736369/30193/4322/777612/25533/3855/80
50روز( در19333شده ) روز نماینده از همۀ- روزهاي مطالعه80 2014 تا 1985 سالة 30دید منطقه طی دورة آماري ایستگاه هم
میالدی به روشی که در بخش پیشین گفته شد و با انجام تحليل 700های تراز اي با فواصل اقلیدسی و بر اساس دادهخوشه
خوشه )الگوی گردشی( موجد7، 1هکتوپاسکال به روش ادغام وارد رگبار شناسايي شد. فراوانی تعداد روزهای هر خوشه در شکل
( نشان داده شده است .2شمارة )
-- فراوانی تعداد روزهای رگباری در هر خوشه بر اساس داده2شکل هکتوپاسکال700های تراز
1396مأخذ: نگارندگان،
درصد دارای باالترین فراوانی وقوع و21 الگوی خوشة اول با شده با درصد به ترتیب در منطقه مطالعه20الگوی خوشة سوم با
(.3اند )شکل باالترین میزان فراوانی رخداد همراه بوده
1. ward
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای10شمارة سی
-- درصد فراوانی روزهای رگباری در هر خوشه بر اساس داده3شکل هکتوپاسکال700های تراز
1396مأخذ: نگارندگان، شده هستند، ترسیم شدند. با توجه به موقعیت مؤثرترین پدیده در
های منطقة مطالعاتی، برای هر یکالگوی گردشی هر یک از خوشهها اسم خاصی انتخاب شد.از آن
21 داراي فراواني (:1الگوی سردچال دریای سیاه )خوشة - روز از روزهای دارای رگبار در منطقة مطالعه17درصد است که
(. در سطح زمین، گسترش4کند )شکل شده از این الگو پیروی می فشار جنوب شرقی و ادغام آن با زبانة پرفشار باعث انتقالکم
رطوبت و حرکات تلفیقی بین دو سیستم شده که با توجه به شرایط شده ازموجود امکان تزریق رطوبت در نواحی غربی منطقة مطالعه
سایر نقاط بیشتر فراهم است. با توجه به نحوة جابه جایی سیستم، گسترش رطوبت از نواحی غربی به سمت شرق ناحیه به میزان
که ناحیة جنوب غربی منطقه تحتکمتری رخ داده است؛ ضمن این یافته ازفشار مستقر بر روی کشور عربستان و امواج گسترشتأثیر کم
های رگباری رامنطقة دریای عمان و خلیج فارس امکان وقوع بارش هکتوپاسکال ناوة عمیقی700(. در تراز b4فراهم کرده است )شکل
در نواحی شرقی دریای سیاه و مدیترانه تشکیل شده است که النهاری محور آن تا جنوب غرب دریای سرخ گسترشگسترش نصف
ارتفاع و بالکینگ آن(. بسته بودن این مرکز کمa4یافته است )شکل توسط دو پشتة پرارتفاع در غرب و شرق آن باعث کندی حرکت و
تر آن بر سطح زمین و ایجاد تاوایی مثبت قویتأثیر دینامیکی عمیق (. وجود سرعتd4تریدر نیمة شمالی-غربی کشور شده است )شکل
قائم )امگا( منفی خصوصاً مقادیر باالی امگای منفی در غرب منطقة ( و تاوایی مثبت باال، با توجهc4شده از شمال تا جنوب )شکلمطالعه
به شرایط مناسب همگرایی در سطح زمین و واگرایی در جانب شرق
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 11 رگباري ...
ناوه، باعث وجود ناپایداری های شدید، صعود باال و رگبارها در منطقهخصوصاً نواحی غربی آن شده است.
های شمیران تهرانهای رگباری این الگو ، در ایستگاهبیشترین بارش میلیمتر(، شهریار )29 ملیمتر(، تهران )2/29 میلیمتر(، کاشان )32)
میلیمتر(، نجف آباد6/27 میلیمتر(، آوج ) 28میلیمتر(، تفرش )3/28 میلیمتر(3/25 میلیمتر( و بویین زهرا )2/26 میلیمتر(، خرمدره )27)
ثبت شده است.
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
H
L
b
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
B
C
a
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
c
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
d
=b، 700= ارتفاع تراز a- نقشة الگوی سردچال دریای سیاه )4شکل (700= تاوایی تراز d، 700= امگای تراز cفشار سطح زمین، هم
1396مأخذ: نگارندگان، 14داراي فراواني (: 2ای غرب ایران )خوشة الگوی ناوه شده از این الگو روز رگباری در منطقة مطالعه11درصد است که
(، مرکز پر5پیروی می کند. در نقشة سطح زمین این خوشه )شکل هکتوپاسکال1015فشاری در غرب دریاچة خزر با پربند بسته
فشاری بر روی جنوب شرقبسته شده است. همچنین، مرکز کم فشار توسط حرکاتکشور دیده می شود. حرکت چرخندی این کم
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای12شمارة سی
واچرخندی پرفشار غرب خزر تقویت شده است. انتقال رطوبت از-منطقة تشکیل موسمی هند، همچنین دریای خزر به منطقة مطالعه
شده صورت گرفته است. تشکیل جبهه بر روی منطقه و انتقال رطوبت مناسب به دامنة جنوبی البرز و شرقی زاگرس از روی
دریای خزر و همچنین رطوبت نواحی شرقی منطقة مورد نظر از 700اقیانوس هند و دریای عمان تأمین شده است. در تراز
(، ناوه ای بر روی مرزهای غربیa5هکتوپاسکال این الگو )شکل شده در جانب شرقی ناوهکشور دیده می شود و منطقة مطالعه
قرار دارد. بنابراین، شرایط برای واگرایی در سطوح باالی جو مهیا است. در این الگو که بیشتر در فصول گرم سال رخ می دهد به
حارهنشینی سامانة پرارتفاع جنبخوبی تأثیرپذیری از تضعیف یا عقب ها را افزایش داده وفشار سطحی گشته و ناپایداریباعث تقویت کم
داده در کشور می شود. افزایش دمای الیه هایباعث بارش های رخ فشار مستقر بر روی عربستانفوقانی جو، باعث تقویت حرارتی کم
شده و به دنبال آن شیو فشاری خصوصاً در غرب منطقه فراهم ( که به شدت ناپایداری ها در ناحیه کمک کردهb5شده است )شکل
d( و تاوایی مثبت )شکل c5است. مقادیر باالی امگای منفی )شکل ویژه در غرب منطقه نیز وجود همگرایی، صعود و وقوع( به5
هایشده را تأیید می کند. بیشترین بارشرگبارها در منطقة مطالعه 27 میلیمتر(، تفرش)28های آوج )رگباری این الگو ، در ایستگاه
میلیمتر(،26 میلیمتر(، شمیران تهران )7/26میلیمتر(، خرمدره ) میلیمتر( ثبت شده24 میلیمتر( و ژئوفیزیک تهران )23چیتگر )است.
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
H
LLL
b
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
R
a
.
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 13 رگباري ...
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
c
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
d
-= همb، 700= ارتفاع تراز a- نقشة الگوی ناوة غرب ایران )5شکل (700= تاوایی تراز d، 700= امگای تراز cفشار سطح زمین،
1396مأخذ: نگارندگان، داراي(: 3ای عمیق شمال غرب ایران )خوشة الگوی ناوه
روز از روزهای با بارش رگباری از16 درصد است که 20فراواني (، فراوانی این الگو، بیشتر در اوایل6این الگو پیروی می کنند )شکل
ویژه میلیمتر به40های رگباری باالی فصل بهار ثبت شده است. بارش شده در این خوشه ثبت شده است؛ از جملهدر غرب منطقة مطالعه
41 میلیمتر(، شهر بابک )57 میلیمتر(، آباده )6/70در سلفچگان ) داده در این میلیمتر(، بیشترین بارش های رخ40میلیمتر( و شهرضا )
-های شدید این الگو، عبور سامانة کمالگو هستند. علت اصلی بارش فشار جنوبی )سودانی( و تزریق رطوبتی زیاد و همگرایی و گردش
(، کلb6چرخندی ناشی از آن است. در نقشة تراز دریا )شکل -فشار قرار دارد. ضمن اینشده تحت تأثیر جریانات کممنطقة مطالعه
فشار واقع بر جنوب خلیج فارس )بر روی کشور عربستان( نیزکه کم با حرکت چرخندی خود ضمن انتقال رطوبت از دریای عرب و خلیج
ها در منطقه شده است. همچنین، فعالیتفارس، باعث تشدید بارش شده وفشار دینامیکی مستقر در مرکز منطقة مطالعهسیستم کم
حرکت چرخندی ایجادشده باعث انتقال رطوبت از ناحیة خزری به های پرفشارکه تأثیر زبانهشمال غرب منطقه شده است و دیگر این
واقع در غرب دریای سیاه نیز باعث تشکیل جبهه و شیب فشاری های رگباری در این ناحیه شده است. در سطوحمناسب و بارش
(، ناوة عمیقی باa6 هکتوپاسکال )شکل 700فوقانی جو و در تراز شود. ناحیةگسترش نصف النهاری در مزرهای غربی کشور دیده می
شده بر جانب شرقی این ناوه قرار گرفته است. بنابراین،مطالعه ( در الیه های زیرین و واگرایی در اینd6گسترش تاوایی مثبت )شکل
ها در منطقه شدهالیه، باعث صعود جریانات هوا و تشدید ناپایداری
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای14شمارة سی
که پشتة واقع در شرق دریاچة آرال که در سطح زمیناست. ضمن این با سیستم پرفشار و تاوایی منفی همراه است، زمینة الزم جهت کندی
ها را فراهم آوردهحرکت سامانة فعال بر روی منطقه و تشدید بارش گرایی، صعود و تشکیلاست. مقادیر منفی امگا در منطقه، هم
های رگباری در منطقه راها و بارشابرهای جوششی، شدت ناپایداری(.c6تأیید می کند )شکل
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
L
L
H
HH
b
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
TR
a
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
c
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
d
= ارتفاع ترازa- نقشة الگوی ناوة عمیق شمال غرب ایران )6شکل 700 ،bفشار سطح زمین، = همc 700= امگای تراز ،dتاوایی تراز =
700)1396مأخذ: نگارندگان،
17داراي فراواني (: 4الگوی پشتة شمال ایران )خوشة شده از روز از روزهای رگباری در منطقه مطالعه14درصد است که
(. برابر نقشة تراز دریا در منطقة7این الگو پیروی می کند )شکل فشار استقرار یافته که در(، یک سیستم کمb7شده )شکل مطالعه
نواحی غربی با زبانة پرفشار واقع در شرق آرال ادغام شده و امکان تشکیل جبهة سرد و بارش های شدید را در این ناحیه از منطقه فراهم
میلیمتر،40های رگباری این الگو در قم کرده است )بیشترین بارش
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 15 رگباري ...
میلیمتر، کاشان28 میلیمتر، گرمسار 29 میلیمتر، بیرجند 35آوج میلیمتر و4/22 میلیمتر، شمیران تهران 24 میلیمتر، بیارجمند 8/24
میلیمتر بوده است(. نواحی شرقی منطقه تحت تأثیر5/23سبزوار فشار جنوب شرقی است. گردش واچرخندی سیستمسسیتم کم
پرفشار باعث تزریق رطوبت خزر به منطقة تشکیل جبهه شده و در نواحی شرقی نیز امکان انتقال رطوبت از روی اقیانوس هند و دریای
فشار فراهم شده است. در ترازعمان با حرکت چرخندی سیستم کم ( ناوة عمیقی با شیو باال بر روی مرزهایa7 میلی باری )شکل 700
جزیرة عربستانغربی کشور از جانب غربی دریاچة خزر تا مرکز شبه شده تحت تأثیر تاواییقرار دارد که بخش های غربی منطقة مطالعه
مثبت شرق ناوه است و نواحی شرقی منطقه از امواج شرقی ناوه، داده متأثر شده است. مقادیر باالی امگایجهت ایجاد و ناپایداری رخ
ویژه در شمال غرب منطقه و وجود تاوایی مثبت( بهc7منفی )شکل (، شرایط همگرایی تراز زیرین، تزریق رطوبت وd7باال )شکل
واگرایی در سطوح باالیی جو، وجود ناپایداری ها، صعود و تشکیلابرهای جوششی و بارش های رگباری را به خوبی توجیه می کند.
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
H
L
b
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
T
T
R
a
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
c
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
d
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای16شمارة سی
=b، 700= ارتفاع تراز a- نقشة الگوی پشتة شمال ایران)7شکل (700= تاوایی تراز d، 700= امگای تراز cفشار سطح زمین، هم
1396مأخذ: نگارندگان، 5داراي فراواني (: 5الگوی سردچال شمال ایران )خوشة
روز( از روزهای دارای بارش4درصد است که تعداد روزهای کمی ) (. در نقشة8رگباری در منطقه از این الگو پیروی می کنند )شکل
الیه شرقفشاری در منتهی(، مرکز کمb8سطح زمین این الگو )شکل شده واقع شده است. تعداد ایزوبارهای کمی از اینمنطقة مطالعه
سیستم امکان عبور از روی دریای خزر را دارند؛ اما استقرار مرکز سرد و پرفشار واقع در خارج از مرزهای شرق کشور باعث کند شدن
که شاخة شمالی آن نیزجا به جایی این سیستم شده است. ضمن این تحت تأثیر پرفشار واقع در مدیترانه است. تزریق رطوبتی از منطقة مذکور و همچنین دامنة غربی البرز باعث افزایش بارندگی در نواحی
شده، شده است. بارش های نواحیشمال غرب منطقة مطالعه شرقی در این الگو، احتماالً تحت تأثیر جریانات رطوبتی سایر الگوهای
( گسترشa8 هکتوپاسکال )شکل 700فعال در منطقه است. در تراز ژئوپتانسیل متر،2090ناوة عمیق در نوار غربی کشور با مرکز بستة
فشار بریده، حرکت کند سیستم در سطوح فوقانی،باعث ایجاد کم مدتتشکیل سامانة دینامیکی و تأثیرگذاری بر ماندگاری و اثر طوالنی
سیستم بارشی در سطح زمین شده است. بررسی نقشة امگا در این دهندة وجود بیشترین مقدار امگای منفی در(، نشانc8الگو )شکل
شده است که منطبق برناحیة شمال غربی منطقة مطالعه که این الگوناپایداری های این سیستم در سطح زمین است. ضمن این تر است کهنسبت به الگوهای دیگر دارای گرادیان و مقدار امگای کم
تر این الگو را تأیید می کند. الگویاین موضوع نیز عملکرد ضعیف تاوایی این خوشه نشان می دهد که در نواحی شمال و شمال غرب
منطقه بیشترین تاوایی مثبت رخ داده است و بارش های این سیستم (.d8بیشتر تحت تأثیر الگوهای واقع در غرب کشور است )شکل
53های خرمدره )های رگباری این الگو ، در ایستگاهبیشترین بارش میلیمتر(، شرق33 میلیمتر(، شهرضا )36میلیمتر(، شمیران تهران )
میلیمتر( ثبت شده است.32اصفهان و آوج )
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 17 رگباري ...
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
L
L
H
H
b
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
CB
T
a
.
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
c
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
d
=b، 700= ارتفاع تراز a- نقشة الگوی سردچال شمال ایران )8شکل (700= تاوایی تراز d، 700= امگای تراز cفشار سطح زمین، هم
1396مأخذ: نگارندگان،
داراي(:6الگوی بالکینگ شمال شرق ایران )خوشة روز از روزهای رگباری در منطقة10 درصد است که 13فراواني (. در سطح زمین9شده از این الگو پیروی می کند )شکل مطالعه ای مستقر در نیمة شرقی کشور بافشار ثانویه(، مرکز کمb9)شکل
فشار مستقر بر روی کشورشیو زیاد بسته شده است که کم هکتوپاسکال باعث تقویت این سیستم1010عربستان با پربند بستة
جوی شده است. حرکت پادساعتگرد زبانه های این سیستم باعث انتقال رطوبت به دامنة جنوبی البرز شده است. بنابراین، با توجه به
تأثیر گذاری الیه های فوقانی جو و همگرایی باالیی که سیستم در سطح زمین داشته، ابرهای جوششی در منطقه تشکیل شده و بارش های
میلیمتر(،45نسبتا خوبی در نقاط مختلف از جمله شمیران تهران ) میلیمتر(5/30 میلیمتر( و سبزوار )34 میلیمتر(، کاشمر)38تهران )
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای18شمارة سی
(، این الگو مرکزa9 هکتوپاسکال )شکل 700ثبت شده است. در تراز ایارتفاعی در شمال غرب دریای سیاه تشکیل شده که دارای ناوهکم
با محور شمال غرب، جنوب شرقی است. وجود پشتة امگا در مقابل ارتفاع باعث بالک شدن و کندی حرکت آن شده و شاهداین مرکز کم
شدهگرادیان خوب کانتوری و واگرایی مناسب در منطقة مطالعه خوانی و تطبیقدهندة همهستیم. بررسی تغییرات امگا نشان
700ناپایداری های تشخیص داده شده در سطح زمین و تراز دهندةهکتوپاسکال است. وجود مراکز امگای منفی در منطقه نشان
حرکات صعودی شدید در منطقة ایجاد بارش های رگباری با حجم باال در این الگو نشان700چه نقشة تاوایی تراز (. آنc9است )شکل
خوانی با نقشةمی دهد وجود تاوایی مثبت در منطقه است که با هم سطح زمین، حرکات صعودی جریانات جوی، تراکم و تشکیل ابرهای
dهای رگباری را تأیید می کند )شکل جوششی در منطقه و وقوع بارش9.)
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
H
L
LH
b
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
BC
a
.01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
c
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
d
تراز= ارتفاعa- نقشة الگوی بالکینگ شمال شرق ایران )9شکل 700 ،bفشار سطح زمین، = همc 700= امگای تراز ،dتاوایی تراز =
700)1396مأخذ: نگارندگان،
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 19 رگباري ...
10 داراي فراواني (:7الگوی شیو ارتفاعی زیاد )خوشة روز از روزهای دارای بارش رگباری در منطقه از این8درصد است و
(، یکb10(. در تراز سطح زمین )شکل 10الگو پیروی می کنند )شکل هکتوپاسکالی در نواجی جنوب1008فشاری با مرکزیت سیستم کم
شرقی دریاچة خزر تشکیل شده است که به دلیل بسته بودن سیستم هکتوپاسکال1026و نیز قرارگیری و مانع بودن پرفشار با مرکزیت کندی صورت گرفتهدر مرزهای شرقی کشور، جابه جایی سیستم به
که گرادیان فشاری سیستم باعث تقویت و گسترشاست. ضمن این همگرایی در سطح زمین و صعود سریع جریانات جوی و تشکیل
ابرهای کومولونیمبوس در منطقة فعالیت سیستم شده است. حرکت فشار باعث انتقال رطوبت از منطقة دریاچةپادساعتگرد سیستم کم
کوه البرز و بارش هایخزر به ناحیة جنوبی و جنوب غربی رشته رگباری با حجم باال در مناطق داخلی ایران خصوصا نواحی ذکرشده،
26 میلیمتر و خرمدره 39 میلیمتر، تهران 43شده است )تفرش 1011که در ناحیة غربی این سیستم، تأثیر ایزوبار میلیمتر(. ضمن این
هکتوپاسکال متأثر از سیستم پرفشار اروپایی و عبور آن از ناحیة غربی خزر و جذب و انتقال رطوبت به دامنة شرقی زاگرس، باعث
افزایش حجم بارش در این ناحیه، از جمله در شرق اصفهان به میزان گرایی شدید ایجادشده در منطقة این میلیمتر شده است. هم35
700سیستم باعث افزایش شدت وزش باد نیز شده است. در تراز ارتفاع و ناوة واقع در(، تشکیل سامانة کمa10هکتوپاسکال )شکل
مرزهای غربی کشور با گرادیان کانتوری باال و قرار گیری منطقة شده در جانب شرق ناوه با کمک به شرایط سطح زمین باعثمطالعه
افزایش قدرت فعالیت سیستم شده است. بنابراین، افزایش ناپایداری و افزایش حجم بارش ها را به دنبال داشته است. بررسی
خوانی و تطبیق مناسب آن بادهندة همتغییرات امگا، نشان 700ناپایداری های تشخیص داده شده در سطح زمین و تراز
هکتوپاسکالی است. شاخص امگا در منطقة شرق زاگرس و دامنة جنوبی البرز، دارای بزرگترین مقادیر امگای منفی است که طبق آمار
بیشترین ناپایداری و باالترین حجم بارش رگباری در همین ناحیه رخ (. با بررسی الگوی تاوایی مستقر در منطقهc10داده است )شکل
مشخص می شود بیشترین تاوایی )تاوایی مثبت( منطبق با منطقة هایدهندة صعود جریانات جوی از الیهناپایدار است. این مقادیر نشان
گرایی در سطح زمین و گسترش واگرایی در سطوحپایین، ایجاد هم فوقانی بوده که موجب صعود رطوبت، تراکم و تشکیل ابرهای
dهای رگباری در ناحیه است )شکل جوششی در منطقه و وقوع بارش10.)
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای20شمارة سی
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
HL
L
H
b
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
RB
a
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
c
01 02 03 04 05 06 07 0801
02
03
04
05
06
07
d
=b، 700= ارتفاع تراز a- نقشة الگوی شیور ارتفاعی زیاد )10شکل (700= تاوایی تراز d، 700= امگای تراز cفشار سطح زمین، هم
1396مأخذ: نگارندگان،
شده درگانه در منطقة مطالعههای هفتبندی تحلیل خوشهجمع شود وجود ارائه شده است. همانگونه که مشاهده می2جدول شمارة
700ناوة مستقر در غرب منطقه و بالکینگ و سرد چال در تراز فشار عربستان و شرق ایران و سامانةهکتوپاسکال، وجود سامانة کم
دید غالب روزهای توأمهای همپرفشار مستقر در شمال منطقه، پدیدهشده استهای رگباری در منطقة مطالعهبا بارش دید منطقةگانة الگوهای همهای هفتبندی ویژگی خوشه- جمع2جدول
شدهمطالعه 1396های تحقیق، مأخذ: یافته
خوشهتعدا د
روزدرص
د
میانگین بارش
رگباری خوشه)میلیمت
ر(
بیشترین بارش
رگباری ثبت شده در ایستگاه
)میلیمتر(
بیشترین بارش
رگباری ثبت
شده درماه
دیدیالگوی غالب هم
سردچال دریایسیاه
شمیران17215/7 ، کاشان32
2/29،
اکتبر، می،آوریل
ناوة عمیق دریای سیاه-)سردچال(، بالکینگ، کم
فشار عربستان
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 21 رگباري ...
29تهران ناوة غربایران
11149/5 ،28آوج
،27تفرش خرمدره7/26
،2اکتبرمی
ناوة غرب ایران،-پرارتفاع جنب حاره، کم
فشار عربستان، پرفشارغرب خزر )قفقاز(
2ادامه جدول
خوشهتعدا د
روزدرص
د
میانگین بارش
رگباری خوشه)میلیمت
ر(
بیشترین بارش
رگباری ثبت شده در ایستگاه
)میلیمتر(
بیشترین بارش
رگباری ثبت
شده درماه
دیدیالگوی غالب هم
ناوة عمیق شمال غربایران
16201/9 سلفچگان
، آباده70.6 ، شهر57
4بابک
مارس، دسامبر،
می
ناوة عمیق غرب ایران، کم فشار جنوب خلیج
فارس و عربستان
پشتة شمالایران
14177/6 ، آوج40قم ، بیرجند35
29 ،2مارس
آوریل ناوة عمیق غرب ایران،
کم فشار عربستان،پرفشار دریاچة آرال
سردچال شمالایران
453/8 ،53خرمدره
شمیران ،36تهران
33شهرضا 3مارس
فشارسرد چال، کم فشار شرقعربستان، کم
ایران، پرفشار شمالمدیترانه
بالکینگ شمال شرقایران
10132/8 شمیران
،45تهران ،38تهران
34کاشمر
،2آوریلمارس
فشاربالکینگ، کم عربستان، کم فشار شرق ایران، پرفشار
سیبری شیو
ارتفاعیزیاد
8107 ،43تفرش ،39تهران
شرق35اصفهان
مارس2فوریه
ناوة ضعیف، شیو فشارارتفاعی زیاد ، کم
شرق ایران، پرفشاراروپا
801005/7جمع سلفچگان
و آباده6/70 و57
53خرمدره
–مارس آوریل -
می
ناوة مستقر در غرب منطقه و بالکینگ و سرد چال، کم فشار عربستان و شرق ایران و سامانة
پرفشار مستقر در شمالمنطقه
. نتیجه گیری و پيشنهادها5 ترین مسائل محیطی جلوگیری از خسارات رگبارهای شدیدیکی از مهم
ها،های متداول هیدرولوژیستها است. بر اساس روشو پیش بینی سیالب های رگباری امکان پذیر است کهها پس از شروع بارشبینی سیالبپیش
معموال وقت کافی برای عملیات آمادگی وجود ندارد و در هر صورت
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای22شمارة سی
شود؛ اما اگر هواشناسان،های رگبارها و سیالب غیر قابل اجتناب میخسارت توان از حداقل یک یاالگوهای گردشی به وجود آورنده را شناسایی کنند می
های رگباریدو روز قبل، با رؤیت آغاز توالی الگوهای مختوم به ایجاد بارش بینی کرد. در این صورت فرصت کافی برای ایجادو سیل، وقوع آن را پیش
های الزم وجود دارد. آمادگی دهندة اینشده نشانبررسی الگوهای تراز فوقانی جو در منطقة مطالعه
ها بهها زمانی رخ داده که سیستممطلب است که بیشترین حجم بارش-های جنوبیشکل بالکینگ تشکیل شده و مرکز پرارتفاع جنب حاره به عرض
شدهدید ترسیمتر انتقال یافته است. به طور کلی در تحلیل الگوهای هم هکتوپاسکال باید اشاره شود که در بین700بر اساس داده های تراز
های سطح فوق، بیشترین تعدادبندی دادهالگوهای به دست آمده از خوشه شده از الگوی سردچال دریای سیاهروزهای دارای رگبار در منطقة مطالعه
کنند. این الگوها بیشتر( پیروی می3( و ناوة عمیق شمال غرب ایران )1) های مارس، آوریل و می ( شکل گرفته است.در فصل بهار )در ماه
بیشترین مقادیر بارش در این الگو در نواحی غربی و شمال غرب منطقه ارتفاعدهندة وجود یک مرکز کمرخ داده است. بررسی این الگو نشان
رتفاع، باعثا عمیق و قوی بسته بر روی دریای سیاه است. این مرکز کم گیری وگرادیان کانتوری در منطقه شده و در حین حرکت خود موجب شکل
توسعة امواج کژفشاری در مناطق شرقی ناوه شده است. بسته بودن های غربی بر رویارتفاع )سرد چال( باعث کندی حرکت سامانهمرکز کم
ها شده است. از طرفی درای داخلی ایران و ادامة بارشمناطق کوهپایه شده، تحت تأثیراین الگو نواحی غربی و شمال غرب منطقة مطالعه
هکتوپاسکال غرب اروپا است و نواحی شرقی منطقه1025پرفشار ای قوی درفشار قرار دارد. در این الگو وجود پشتهتحت تأثیر مرکز کم
شمال دریای مدیترانه و نیز سردچالی عمیق در شرق دریای سیاه باعث تقویت کژفشاری در سطح زیرین جو شده است. بنابراین، با توجه به
همگرایی خوب در تراز پایین، مهیا بودن شرایط برای صعود و تاوایی مثبت های رگباری مناسبی )بیش ازباال و نیز واگرایی در ترازهای باالیی جو، بارش
ویژه در نواحی شمال غرب منطقه قابل مشاهده است. در میلیمتر( به40 این الگو انتقال رطوبت خصوصاً در نواحی شمال غرب و غرب منطقه از
های پرفشار صورت گرفته است و عالوه برروی دریای خزر و توسط زبانه های جنوب غربی را نیز در انتقال رطوبتآن نقش حرکت چرخندی سیستم
توان نادیدهدریای عرب و خلیج فارس به منطقه و تقویت رطوبت نمی هایبندی سیستمگرفته در این خوشهدیدی شکل الگوی هم7گرفت. در
هایفشار جنوب و جنوب غربی در ایجاد همگرایی سطوج پایین و بارشکم های با حجم باال زمانی رخرگباری از اهمیت باالیی برخوردار هستند. بارش
هایی به صورت سرد چال یا مرکزهای فوقانی جو سیستمداده که در الیه
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 23 رگباري ...
اند. همچنین، وجود پشتة قوی درارتفاع عمیق و قوی بسته ظاهر شدهکم های باال باعث تقویت مرکز فرابار درغرب اروپا و ریزش هوای سرد عرض
های آن باعث ایجاد جریانات شمالی شده و تزریقتراز پایین شده و زبانهشده را موجب شده است.رطوبت خزری به نواحی غربی منطقة مطالعه
شود با توجه به اهمیت اقتصادی و اجتماعی ناحیةبنابراین پیشنهاد می ای دارندبوم های شكننده و حساس کوهپایهای داخلی ایران كه زیستکوهپایه
های رگباری، فرسایش خاك و تخریب آبخیزها و تأسیساتکه در اثر بارش شهری و صنعتی اتفاق افتاده و با توجه به زیان های بسیار اقتصادی و
اجتماعی ناشی از رگبارها و جریان سیالب های ویرانگر غیرطبیعی ناشی از تخریب آبخیزها كه آثار زیانبار فراوان در بخش های مهم عمرانی و اقتصادی منطقه، از قبیل كشاورزی، دامداری، آب و برق، راه و ارتباطات، مسكن و
منابع طبیعی و غیره به جای می گذارد، روشن است كه اگر بخواهیم سرمایه گذاری های گستردة دولت و بخش خصوصی )مردم( در این
زمینه ها به توسعة دراز مدت، مستمر و پایدار اقتصادی بیانجامد، باید هایهای هشدار بارشبرنامه های حفاظت خاك و آبخیزداری و سیستم
عنوان زیربنای اقدامات پیشگیرانه در جهت توسعةرگباری و سیل را بهپایدار گسترش داد.
نامهكتاب. یزد: دانشگاه يزد.مخاطرات طبيعي(. 1390اميدوار، ك. ).1 یزد: دانشگاه يزد.دیدی.آب و هواشناسی هم(. 1392اميدوار، ك. ).2-ش( تحلیل سینوپتیکی بار1392) حسن بیگی، س. و رحیمی، ك. .،امیدوار، ك.3
،1392، نخستین کنفرانس ملی آب و هواشناسی تهران. ةیزیهاي سنگین پا(. دانشگاه کرمان.486-495)صص.
-(. بررسی و تحلیل هم1394امیدوار، ک.، محمودآبادي، م. و صفرپور، ف. ).4 در مناطق جنوبی و مرکزي ایران.1389هاي سنگین بهمن دیدي بارش
.21-39، 51، ریزيجغرافیا و برنامه (. نقش واچرخندها در رخداد1391براتي، غ.، بداق جمالي، ج. و ملكي، ن. ).5
80 )44، هاي جغرافياي طبيعيپژوهشهاي سنگين دهة اخير غرب ايران. بارش) ،98-85 .
-فرهنگ اصطالحات هواشناسی و اقلیم(. 1383جوانمرد، س. و آسیایی، م. ).6. مشهد: سخن گستر.شناسی
دیدي کلیماتولوژي(. تحلیل و ارائة مدل هم1376خوشحال دستجردي، ج. ).7- اقلیمرسالۀ- دکتريهاي بیش از صد میلیمتر در سواحل دریاي خزر. براي بارش
شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران. ( بررسی سینوپتیکی1393درگاهیان، ف.، علیجانی، ب. و محمدی، ح. ).8
های مداوم و سنگینالگوهای فشار مرتبط با بالکینگ مؤثر بر رخداد بارش. 155-173، 10، جغرافیا و مخاطرات محیطیایران.
مجلّة جغرافیا و توسعة ناحیه ای24شمارة سی
دیدي بارش شدید منجر به سیل(. تحلیل هم1394زارع نیستانک، م. ).9 همایش ملی بحران آب و مدیریت آبهای تهران و البرز. استان28/4/1394
، دانشگاه یزد.1394، در مناطق خشک ایران های(. بررسی شاخص1393نژاد، ح. و موسوی بایگی، م. )صالحی، ح.، ثنایی.10
جغرافیا وهای آب و هوای مخرب در مشهد. ناپایداری هنگام وقوع پدیده.113-123، 9، مخاطرات محیطی
مهرماه28(. تحلیل الگوی سینوپتیکی سیل 1386عزیزی، ق. و صمدی، ز. ).11.61-74، 60یی، پژوهش های جغرافیا استان های گیالن و مازندران. 1382
. تهران: سمت.شناسی سینوپتیکاقلیم(. 1388علیجانی، ب. ).12 (. الگوهاي گردش جوي روزانه بر روي ایران.1388فتاحی، ا. و رضیعی، ط. ).13
.45-60(، 2)24، تحقیقات جغرافیایی (. مدیریت بحران وقوع سیل در شهر اصفهان با استفاده از1391گندمکار، ا. ).14
.115-128، 105، تحقیقات جغرافیاییهای جوی. سامانه (1392 میري، م.، ذوالفقاري، ح. و یاراحمدي، د. )،معصوم پورسماکوش، ج..15
هاي ناپایداري.رفتی شهر تبریز بر اساس شاخصهاي همتعیین سهم بارش.227-245، 31، تحقیقات کاربردي علوم جغرافیایی
(. واکاوی آماری –1395میری، م. و رحیمی، م. )T ، ج.معصومپور سماکوش.16 (،3) 42فيزيك زمين و فضا، های تندری سواحل جنوبی ایران. دیدی توفانهم
708-697.-دیدي بارش(. تعیین الگوي هم1386مفیدي، ع.، ذرین، آ. و جانباز قبادي، غ. ).17
،فیزیک زمین و فضاهاي شدید و حدي پاییزه در سواحل جنوبی دریاي خزر. 33 (3 ،)154-131.
18.Chen, C. S., Lin, Y. L., Peng, W. C., & Liu, C. L. (2010). Investigation of a heavy rainfall event over southwestern Taiwan associated with a subsynoptic cyclone during the 2003 Mei-Yu season. Atmospheric Research, 95(2), 235-254.
19.Hoerling, M., Eischeid, J., Perlwitz, J., Quan, X. W., Wolter, K., & Cheng, L. (2016). Characterizing recent trends in US heavy precipitation. Journal of Climate, 29(7), 2313-2332.
20.Kašpar, M., & Müller, M. (2010). Variants of synoptic-scale patterns inducing heavy rains in the Czech Republic. Physics and Chemistry of the Earth, Parts A/B/C, 35(9), 477-483.
21.Keim, B. D. (1996). Spatial, synoptic, and seasonal patterns of heavy rainfall in the southeastern United States. Physical Geography, 17(4), 313-328.
22.Tramblay, Y., Neppel, L., & Najib, K. (2010, September). Heavy rainfall events in the Languedoc region (France): relationships with synoptic patterns and frequency analysis. In 12th Plinius Conference on Mediterranean Storms, held September 1-4, 2010 in Corfu Island, Greece. http://meetings. Copernicus. Org/plinius12, id. Plinius12-17.
23.Yonetani, T. (1982). Increase in number of days with heavy precipitation in Tokyo urban area. Journal of Applied Meteorology, 21(10), 1466-1471.
هايتحلیل الگوهای گردشی مؤثر بر بارشسال شانزدهم 25 رگباري ...