H.B.ALLAHVERDYEV

(..)

NVESTSYA PROSESLRNN

TNZMLNMS

(drslik)

B A K I 2003

Ryilr:

Azrbaycan Respublikasnn mkdar Elm xadimi, i.e.d., prof. T..Quliyev, i.e.d., prof. A.B.Abbasov

Elmi redaktor:

i.e.d., prof. M.Meybullayev

Hsn Bkir olu Allahverdiyev

( )

nvestisiya proseslrinin tnzimlnmsi

Drslikd investisiya proseslrinin tnzimlnmsinin nzri-metodoloji msllri, lknin milli iqtisadiyyatnn inkiafnda xarici investisiyalarn rolu, investisiya v sas fondlarn tkrar istehsal, investisiya qoyulularna tlbatn v onlarn strukturunun myyn edilmsi, investisiya proseslrinin tnzimlnmsinin iqtisadi mexanizmi, investisiya layihlrinin idar edilmsinin saslar, investisiya layihlrinin smrliliyinin myyn edilmsi v s. msllr z ksini geni tapmdr. Drslikdn bakalavr v magistr pillsi zr thsil alan tlblr, aspirantlar, mllimlr v hminin, bu probleml maraqlanan elmi iilr d istifad ed bilrlr.

G R

Cmiyyt zvlrinin artmaqda olan sosial-iqtisadi tlbatnn dnilmsi mvcud istehsal potensialndan tam v smrli istifad edilmsini mhm bir vzif kimi qarya qoyur. Bu baxmdan, cmiyytin hyatnda investisiya qoyulularnn rolu v hmiyyti son drc ykslmi olur. lkd makroiqtisadi gstricilrin yksldilmsi, mumimilli mhsulun strukturunda aparc sahlrin, xsusil, strateji sahlrin rolunun v hmiyytinin getdikc artrlmasn tlb edir.

Bu chtdn respublikaya xarici investisiya qoyulularnn artrlmas v onun dvlt trfindn tnzimlnmsi, iqtisadiyyatn sahlrinin inkiafnda lazmi proporsiyalarn tmin edilmsi byk elmi v praktiki hmiyyt ksb edir.

Burada bir trfdn xarici investisiyalarn clb edilmsi sasnda lknin ixracat potensialn artrmaq, digr trfdn xarici-iqtisadi laqlrin getdikc daha da genilndirilmsi nzrd tutulur. Bu baxmdan, hl 1994-c ilin 20 sentyabrnda imzalanm srin mqavilsinin sosial-iqtisadi hmiyyti vzsizdir. Bel ki, 1999-cu ilin avqustunda srin mqavilsinin beinci ildnmnn keirilmsi haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin imzalad xsusi srncam tarixi hmiyyt malikdir. Hmin srncamda gstrilir ki, Beynlxalq almd srin mqavilsi adn alm bu saziin balanmas mstqil Azrbaycan Respublikasnn hyatnda tarixi hadis kimi qiymtlndirilir. srin mqavilsinin imzalanmas, Azrbaycann mstqil dvlt olaraq z milli srvtin tam sahib olduunu dnyaya bir daha gstrdi. Azrbaycan iqtisadiyyatnn dnya iqtisadiyyatna inteqrasiyas n tam sas yaratd.

Bellikl, beynlxaq konsorsium yaradlaraq, indiydk respublikada 19 neft mqavilsi balanm v bu mhm prosesd 14 xarici lkdn 33 iri mhur irktin itirak tmin edilmidir. Hesablamalara gr bu mhm sazi respublikada karbohidrogen ehtiyatlarndan istifad sahsind lknin Xzr regionunda aparc mvqey malik olacaqdr. Thlil gstrir ki, indi-

ydk srin mqavilsinin hyata keirilmsi il bal 2,4 milyard AB dollar mblind investisiya qoyulmudur. mumiyytl, neft-qaz hasilat zr balanm mqavillr 30 il v daha ox mddt nzrd tutulmudur ki, bunun da nticsind respublikamza tqribn 60 milyarda AB dollar mblind investisiya qoyulular nzrd tutulur. Thlil gstrir ki, Azrbaycann mqavillrd itirak pay 7,5 faizdn 50 faiz qdr tkil edir.

Respublikada geni miqyas alm xarici lklrin investisiya faliyyti Azrbaycan Respublikasnn 1995-ci ild qbul etdiyi nvestisiya faliyyti haqqnda Qanuna sasn tnzimlnir. Hmin qanunda qeyd edilir ki, mlkiyyt formasndan asl olmayaraq btn investorlarn hquqlarnn brabr mdafiisi dvltdir.

Bununla bel, mvcud qanunvericilik aktlar il myynldirilmi investisiya faliyyti subyektlrinin mqavil mnasibtlrin dvlt orqanlarnn v vzifli xslrin hddn artq mdaxil etmsin yol verilmir.

Odur ki, investorlar z mqsd v faliyytlrind tam srbstdirlr. Demli, buna gr d onlar respublikada n smrli v perspektivli sahlrdn biri olan neft-qaz hasilatna investisiya qoymaa stnlk verirlr. Mhz bununla bal, n balca mqsd bu istiqamtlrd ilrin mmkn qdr daha da intensivldirilmsidir.

Qeyd etmk lazmdr ki, respublikada yaranan lverili siyasi, iqtisadi v hquqi rait iqtisadiyyatn salamladrlmasnn mhm gstricisi olan investisiya qoyulularnn hcminin xeyli artmasna rait yaranmdr. Aradrmalar gstrir ki, xarici in-

vetisiya qoyulularnda dinamik, srtli artm tempi mvcuddur. Bel ki, 1995-ci il nisbtn 1998-ci ild investisiya qoyulularnn hcmi 3,7 df artmdr. nvestisiya qoyulularnn 60-65 faizdn oxu neft snayesinin payna dr. Msbt hal olaraq qeyd etmk lazmdr ki, respublikada birg mssislr v xarici firmalar trfindn investisiya qoyulular da yksk temp il artmaqdadr. Bununla yana xarici firmalar trfindn srf ediln investisiyalarn da miqyasn genilndirmkl xarici investiyalarn mbli d artmdr. Xarici firmalar arasnda Trkiy, AB, Byk Britaniya v rann firmalar investisiya qoyulularnda sas rol oynayrlar. Buna 1995-ci ild qbul edilmi Xarici investisiyalarn qorunmas haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu da geni imkanlar amdr. Xarici investisiya faliyytini stimulladrmaq mqsdil normativ hquqi aktlar beynlxalq dnya standartlarna uyun olaraq tkmilldirmk lazmdr.

Mhz buna gr d lkd xarici investisiya faliyytinin brqrar olduu raitd dvltin tnzimlyici rolu v funksiyas daha da artm olur.

Bellikl, drslikd investisiya qoyulularnn dvlt trfindn tnzimlnmsinin elmi-metodoloji istiqamtlri kursun proqramna uyun olaraq ilnmidir. Hmin problem dair respublikamzda ilk df hazrlanm drslik ali mktb tlblri n nzrd tutulmudur. Lakin ondan mllimlr, aspirantlar v bu probleml mul olan digr xslr d istifad ed bilrlr.

Bununla bel, drslikd nqsanlar da istisna edilmir. Drslikl bal irad v tkliflrini sylyck oxuculara mlliflr vvlcdn minntdarlqlarn birdirirlr.

FSL 1. DVLTN NVESTSYA SYAST

V NVESTSYA HAQQINDA ANLAYI

1.1. nvestisiya faliyyti, onun mahiyyti v vziflri

Respublikada bazar iqtisadiyyat raitind sosial-iqtisadi trqqiy nail olmaq n konkret inkiaf proqram v proqnozlar ilyib hazrlamal v onun hyata keirilmsi tmin edilmlidir. Bel proqramn sasn respublikann mikro-makro sviyysind iqtisadiyyatn inkiaf etdirilmsi v idar edilmsi, onun sosial-iqtisadi smrliliyinin yksldilmsi, ETT-nin ttbiqinin srtlndirilmsi, mk mhsuldarlnn ykslmsi v s. tkil edir. Qarya qoyulan bu vziflrl laqdar olaraq, respublikann bazar iqtisadiyyatna kediyi bir raitd, sas problemlrdn biri investisiya qoyulularndan v sas fondlardan istifadnin smrliliyini yksldilmsidir. Bel ki, bu proqramn ardcl olaraq hyata keirilmsi glckd lkd iqtisadi-sosial inkiafn sabitliyinin qorunub saxlanmasna geni imkan yaradr. Bazar iqtisadiyyat raitind mxtlif tsrrfatlq formalarnn inkiaf v onlarn yksk glir (mnft) ld etmsi, hr eydn vvl, investisiya qoyulularndan tam v smrli istifad edilmsindn asldr. Bu baxmdan masir dvrd Respublika iqtisadiyyatnda investisiya qoyuluunun nzri-metodoloji msllrinin geni aradrlmasnn mhm hmiyyti var.

Masir dvrd aparlan tdqiqatlardan mlum olur ki, investisiya anlay geni mzmuna v trkib malikdir. Mlumdur ki, makroiqtisadiyyatda investisiya qoyulular mumi (mcmu) xrclrin trkib elementlrindn biridir. Bel ki, fabrik, zavod, yaay binalarnn tikilmsi, yeni man v avadanlqlarn alnmas, hminin cari ild istehsal edilmi, lakin istehlak olunmam mt-material qiymtlri investisiya kimi qbul edilir.

Mikroiqtisadiyyatda is investisiya yeni kapitaln istehsaln maddi-ya elementlrinin yaradlmas, hminin xsi amilini (insann) lazmi bacarqlara v vrdilr yiylnmsin vsait srfi kimi baa dlr.

Maliyy nzriyysin gr investisiya anlay real v maliyy aktivlrinin ld edilmsi kimi baa dlr.

Masir dvrd investisiya qoyulular - proseslri Azrbaycann v xarici lklrin grkmli iqtisad alimlri trfindn geni tdqiq olunmasna baxmayaraq bu gn d bu problem dair fikir mxtlifliyi mvcuddur.

Bir qrup iqtisad alimlr investisiya anlayn sasl vsait qoyuluunun sinonimi kimi qbul edirlr. nvestisiya hr bir cmiyytd geni tkrar istehsalda myyn mddtlrd adtn uzunmddtli vsait qoyuluudur ki, bu da mt-pul mnasibtlrind z ksini tapr. Bellikl, investisiya qoyulularna material, mk v maliyy msrflri d daxil edilir ki, bu da dyr ifadsind xarakteriz olunur v mt-pul mnasibtlrinin n mhm atributlarndan biri hesab edilir.

Buradan aydn olur ki, investisiya v sasl vsait qoyuluu anlaylar arasnda frq mvcuddur. Lakin onlar arasnda qarlql laq d vardr.

sasl vsait qoyuluu dedikd, istehsal v qeyri-istehsal sahlrind sas fondlarn geni tkrar istehsal v yeni sas fondlarn yaradlmasna, mvcud mssislrin genilndirilmsin, yenidn qurulmasna v istehsaln texniki chtdn silahlandrlmasna ynldiln vsaitin mcmusu baa dlr.

nvestisiya (investisiya resurslar) dedikd, pul glirlri, mqsdli bank vsaitlri, paylar, shm, digr qiymtli kazlar, texnologiyalar, man v avadanlqlar, lisenziyalar (o cmldn mt nianlar olan), kreditlr, digr mlak v mlak hquqlar, sahibkarlq faliyytin, digr faliyyt nvlrin qoyulan intelektual srvtlr v msbt iqtisadi v sosial nticlr nail olmaq mqsdlrini baa drk.

Qeyd etmk lazmdr ki, sas fondlarn yaradlmasna v tkrar istehsalna, habel iqtisadiyyatn digr sahlrinin inkiafna ynldiln investisiya sasl vsait qoyuluu klind hyata keirilir. nvestisiya qoyulularnda n balca mqsd sahibkarn, dvltin v digr tkilatlarn yksk mnft ld etmsindn ibartdir.

Bazar iqtisadiyyat raitind investisiyann mahiyytini baa dmk n sas fondlarn yaradlmasna kiln xrcl yana, dvriyy fondunun yaradlmasna ynldiln zruri vsait qoyuluunu da nzr almaq lazmdr. Lakin, dvriyy fondunun yaradlmasna ynldiln vsaitin znmxsus xsusiyyti vardr. Bel ki, hmin vsait btn istismar mddti rzind dyr ifadsind ona thkim olunur. Onun hcmi istehsaln miqyasndan (artma v ya azalmasndan) asl olaraq dyiir.

Aparlan aradrmadan aydn olur ki, investisiya anlay mzmununa gr sasl vsait qoyuluu anlayndan daha genidir v sasl vsait qoyuluu investisiyann trkib hisssidir. nvestisiya formasnda sasl vsait qoyuluunun myyn hrkti tamamlanr.

Masir iqtisadi dbiyyatlarda geni yer tapm investisiya prosesi v sasl vsait qoyuluunun dvriyysi anlaynn aradrlmasna geni yer verilir.

Bel ki, sasl vsait qoyuluunun dvriyysi dedikd, qo-

yulan vsaitin ayr-ayr mrhllri zr (yni layihllndirm, tikinti, dm v s.) hrktinin v ya xrcin hyata keirilms