[ Şia ulemaları ] Şia kamu maliyesi literatürü

Giri

Eb Ysuf Yakb b.brhim el-Kfden(. 182/798) itiba-ren drt mezhebemensup Snn ule-mnn kaleme ald harc ve

emvl kitaplar zelde kamu maliyesi, genelde ise iktisat dncesiasndan analitik yaklamla hazrlanm nisbeten ok ynl zenginbir literatr tekil etmektedir.1 Halbuki a limleri arasnda kamumaliyesi veya maliye hukuku sahasna mnhasr mstakil eserlerin te-lifi iin uzun sre gemesi gerekmitir. Sz konusu literatrn ilk r-nekleri ise yaklam ve ierik bakmndan Ehl-i snnetinkine kyasladaha ksr grnmektedir. te bu makalede bir mukayese imkn sun-mak iin gnmze ulaan matb a hara kitaplarnn iktisad ma-hiyeti incelenecektir.

Salam bir meruiyet zeminine oturmayan ve vergi mkelleflerininsmrlmesine yol aan devlet gelirleri, slmn tefekkr geleneiiinde eskiden beri gayr-i mer veya kirli saylmtr. Bu gelirlerdenpay almalar lekelenmelerine sebebiyet vereceinden mesele ulemasndan byk itima ve hukuk tartmalar dourmutur.

a Ahbrliinin2 ilk temsilcileri, on ikinci imamn gaybetinin ar-dndan dnnn yakn olduu inancyla gncel meselelerin kim-

DVN2001/2

23

a kamu maliyesi literatr

Cengiz KALLEK

1 Snn kamu maliyesi yazarlarnn ilgili eserlerinde yansttklar iktisad yak-lam ve grlere ilikin deerlendirmelerimiz iin bk. Cengiz Kallek,Yay ibn dams Kitb al-Khardj: Religious Guidelines for Public Fi-nance, JESHO, XLIV/2 (2001), s. 103-122; a.mlf., al-Dwud : ANorth African Mlikite Observer of the Economic Disorder under theFimid Regime, IIUM Journal of Economics and Management, VII/1(1999), s. 57-91; a.mlf., Qudmah ibn Ja far on Certain Aspects of Poli-tical Economy, al-Shajarah: Journal of the International Institute of Isla-mic Thought and Civilization, III/1 (1998), s. 1-33; a.mlf., EconomicViews of Ab Ubayd, IIUM Journal of Economics and Management,VI/1 (1998), s. 1-21; a.mlf., Eb Ysufun ktisad Grleri, slmAratrmalar, sy. 1 (1997), s. 1-18.

2 a Ahbrlii ve Usllii hakknda geni bilgi iin bk. Mazlum Uyar, m-miyye asnda Dnce Ekolleri: Ahbrlik, stanbul: Ay I Kitaplar,2000.

ler tarafndan zmlenip dzenlenecei sorusunu yantsz brakarakulemnn toplumsal konum ve ilevini zaafa uratmlardr. Bu neden-le gaybeti izleyen dnemin a hukukularnn hara ve zekt tr ge-lirlerin kimler tarafndan toplanaca ve kimlerin hakk olduu gibignlk meselelerdeki grlerini tesbit edebilmek zordur. Zaten ilkdnemdeki Usl limler bile bu konularda tatminkr bir tavr ortayakoyamamlardr.3 mmiyye mezhebinin gaybet nazariyesinin olutu-rulmasyla birlikte siyas hkimiyet mcadelesini terk eden a, mevcutiktidarlarla atmaktan kanm ve mmknse ibirliine girmeye ha-zr hale gelmitir.4 Ancak geleneksel olarak muhalefette kalan iler ik-tidarn tahakkm ettii zellikle hara kaynakl devlet gelirlerinden ve-rilen at ve cizelerden kayda deer bir pay alamadklar iin vergilerinmeruiyeti meselesini pek tartma konusu yapmamlardr. Erken d-nem a mensuplarnn devlet himayesinden uzak, iine kapal bir ce-maat eklinde yaadklar dikkate alnrsa, kamu maliyesi meselelerindeniin net bir doktrin gelitiremedikleri daha iyi anlalr.

i Bveyhlerin (320-454/932-1062) iktidar ile birlikte mmiy-yenin sz konusu hususlardaki grleri belirginlemeye balam veulemnn toplumsal etkinlii arttka Usl dnce daha hkim birkonuma gelmitir. Bunlarn idaresi altnda Usliyye ulems olabildi-ince etkinlemi, bnl-Muallim eyh Mfd Muhammed b. Mu-hammed el-Ukber (. 413/1022), erf el-Murtaz lemlhd Alib. Hseyin el-Alev (. 436/1044) ve Nasrddin Muhammed b. Mu-hammed et-Ts (. 672/1274) gibi limler hkmetle ibirlii iinegirmiler ancak devletle tamamen btnleememilerdir. nk B-veyhler i ve d siyasette gerektike kendi lehlerine kullanabildikleriSnn Abbs Hilfetinin devamna kar kmamlardr. Bveyh ha-nedanna Snn Seluklular tarafndan son verilmesinin ardndan Safe-vlere kadar mnbit bir ortam bulamayan mmlii derinden etkileyensiyas deiiklikler yaanmam, iktidarla mnasebetlere dair fkh anla-y yeterince olgunlatrlamam, takyye uygulamas yaygnlamtr.Tarih boyunca a ile ekime iine girmedii gibi eyh Cneyd b. b-rhim es-Safevnin (. 864/1460) nderliinde ileme eilimlerigsteren Safevlerin kurduu devletle ibirlii yapmak, mevcut kon-jonktrn de tevikiyle ok kolay olmutur. Ulemnn iktidarla yaknmnasebetlerinden dolay mm fkh bir hayli deiiklie uram-DVN

2001/2

24

Cengiz KALLEK

3 Uyar, s. 75.4 M. Montgomery Watt, The Significance of the Early Stages of Imami

Shiism, Religion and Politics in Iran (ed. Nikkie Keddie), New Ha-venLondon: Yale University Press, 1983, s. 30.

tr.5 Safevler ile birlikte limlerin kamu gelirlerinden aldklar pay za-manla nemli bir geim kayna oluturduu iin vergiler meselesihukukular arasnda cidd tartmalara yol amtr. Bu mnakaalarzellikle Muhakkk- Sn Ali el-Kereknin Kiatl-lecc f(ta i) illil- arc isimli rislesi tetiklemitir.

Kerekden sonra Osmanl eyhlislmlar Kemalpaazde emsd-din Ahmed b. Sleyman (. 940/1534) ve Ebssud MuhammedEfendinin (. 982/1574) toprak hukuku ve hara meselelerini ele al-m ve haracn meruiyetini savunmu olmalar, meselenin Snn dn-yada da tartldn gstermektedir. Yine Dede Cng lakabyla bili-nen Hanef hukukusu Kemlddin brhim b. Bah b. brhim (.975/1567) de Kann Sultan Sleymann olu ehzade Mustafayaithaf ettii Risle f emvli beytil-ml ve a smih ve akmih vemarifih6 isimli Arapa eserinde devlet btesiyle ilgili er h-kmleri gelirlerin giderlere tahsis yntemi erevesinde ele almtr.Mellif muhtemelen Diyarbakr (950/1543) ve Halep Hsrev Paamedreselerinde (952/1545) mftlk ve mderrislik yapt sralardaa arasndaki hara tartmalarna muttali olmas sebebiyledir ki sul-tandan ikt ve cize almann cevazna hkmetmitir. nk, ona g-re, takv ilkesi gerei hell dairesindeki ar titizlik dince istenmeyenmeakkate yol aar.7

I. Muhakkk- Sn Ali el-Kerek ve K iatl-lecc

A. Kereknin Hayat ve Eserleri

mmiyye mezhebinin mceddidlerinden olan Muhakkk- SnNruddin Ebl-Hasan Ali b. el-Hseyn el-Kerek 868 (1464) yln-da Bik mevkiindeki Kerek Nhda dodu. mevl-y mrevvic(mmiyye mezhebinin bayraktar), muhakkk- sn, nib-iimm ve shib-i zamn gibi lakaplarla tannd. Muhalifleri tarafn-dan ise ann blcs (mu teri u mehebi a) olmakla yafta-

DVN2001/2

25

a Kamu Maliyesi Literatr

5 Juan R. Cole, Imami Jurisprudence and the Role of the Ulama: MortazaAnsari on Emulating the Supreme Exemplar, Religion and Politics in Iran(ed. Nikkie Keddie), New HavenLondon: Yale University Press, 1983, s.37-38; Watt, s. 29; Uyar, s. 151-152.

6 En nemlisi Sleymaniye Ktphanesi'nde olmak zere (Esad Efendi, nr.3560) birok yazma nshas bulunan eser, Ahmet Akgndz tarafndantercme edilerek yaymlanmtr (Osmanl Kanunnmeleri, stanbul 1992,IV, 217-254).

7 Risle f emvli beyti'l-ml, IV, 235.

land.8 Doum yerinde Zeynddin Ali b. Hill el-Cezirden dinilimlerini ve zellikle Caferiyye fkhn okuyarak iczetnme ald. limtahsili iin am, Kuds, Kahire ve Mekkeye gitti. Msra yapt birziyaret srasnda Snn limlerin tefsir, hadis, Arap dili ve edebiyatderslerine katld. Dier hocalar arasnda Zeynddin Zekeriyy b.Muhammed el-Ensr e-fi, bn Eb erf knyesiyle bilinen Ebl-Mel Kemlddin Muhammed b. Muhammed el-Makdis e-fi,Ahmed b. el-Hc Ali el-mil el-Ayn, Zeynddin Cafer b. Hsmel-mil, emsddin Muhammed b. Ali bn Htn el-mil ve em-sddin Muhammed b. Dvud bnl-Mezzin el-Cizzn gibi limleryer almaktadr. Ayrca Sadr Emr Cemlddin Muhammed el-Ester-bd ile de ift tarafl hoca-talebe ilikisi iinde oldu. Safevlerin K-n zabtnda hazr bulunarak Snn ulem ve kadlarn Hz. Ali dn-daki halifelere sebbe zorlanmalar faaliyetlerine katld (908/1503).Ertesi sene Necefe gt. 910da (1505) muhtemelen I. ah sm-ilin (907-930/1501-1524) saraynda bulundu ve sfahan eyhlis-lml ile dllendirildi. 914te (1508) Akkoyunlularn Badattahapsettii Kerek, ayn yl ehri ele geiren Safevler tarafndan serbestbrakld. 916da (1510) ahn Herat seferine katld ve dier Necefulems ile birlikte rann yeni zapt edilmi dou eyaletlerinde ald-ran Sava ncesinde mmiyye dlii yapmakla grevlendirildi.Muhtemelen bu arada Yavuz Sultan Selimin ah smile ynelttiiBadat igali srasnda Eb Hanfenin trbesini niin yktrdnadair yazl sorusuna ah adna cevap hazrlad.9 smil sonraki tarihler-de Necefteki Kerekye tedrisat ve talebelere yardm iin kullanlmakzere her yl 70.000 dinar tahsis ederek Safev iktidarna verdii des-tek ve hizmetleri cmerte dllendirdi. Kerek I. ah Tahmasb(930-84/1524-76) devrinde Safev sarayna eitli ziyaretler gerek-letirdi. Irakn dousundaki ml ilerine kolayca nezaret edebilmekiin 922-931 (1516-1525) yllar arasndaki dnemin byk bir ks-mn Necefte geirdi.10

Kereknin Safev idaresiyle ibirlii yapmas ve zellikle Rislet Ne-fetil-lht f la nil-cibt ve-t (Tebriz [Necef ?] 1360) veTa ynl-mu lifn li-emril-mminn isimli rislelerinde Eb Bekir

DVN2001/2

26

Cengiz KALLEK

8 Mesel bk. brhim b. Sleymn el-Katf, es-Sircl-vehhc li-defi acciKiatil-lecc (el-Qarciyyt iinde), Kum: Messesetn-neril-s-lm,1413, s. 34, 62, 63.

9 Andrew J. Newman, The Myth of the Clerical Migration to Safawid Iran:Arab Shiite Opposition to Al al-Karak and Safawid Shiism, Die Welt desIslams, XXXIII/1 (1993), s. 79.

10 Newman (1993), s. 80.

es-Sddk, mer b. el-Hattb ve Osman b. Affn hazretlerine svl-mesine ynelik uygulamaya cevaz vermesi, dier mmiyye limleritarafndan bile takyyenin ihlli olarak deerlendirilip knand. Cumanamazlar, kble ve hara gibi hususlardaki grleri baz i limlerceeletirildi. zellikle brhim b. Sleymn el-Katf tarafndan hemenhemen her eserine birer reddiye kaleme alnd. Kereknin tavsiyesiylesadaret makamna getirilen talebesi Mr Nimetullah el-Hill, Kerek-Katf tartmasnda ikincinin tarafna geip imamn gaybeti srasndaCuma namaz klmann cevazn yadsynca azledilerek Badata srl-d (936/1529). Ayrca Tahmasb Katfyi Kerekye muhalefettenmenetti ve bu emre itaatsizlii halinde onu ibret-i lem iin cezalan-drma yetkisini de bizzat Kerekye verdi.11 Baz ran ehirlerinde kb-lenin kendi tespitlerine uygun olarak deitirilmesini emreden Kere-k, bu meselede, felsefe, astronomi, matematik ve tp sahalarndakiotoritesi sebebiyle hteml-hkem' lakabyla hret bulmu olandevrin sadr Mr Gysddin Mansr b. Muhammed ed-Detek ileTahmasbn huzurunda bir mnzara yaparak ah kendi safna ek-meyi baard. Bunun zerine 938 (1531-32) ylnda azledilen Gy-seddinin yerine Kereknin talebelerinden Mr Muizzddin Muham-med b. Muhammed el-Hseyn el-sfahn atand. Muizzddin gre-ve balayana kadar sadaret makamna vekalet eden Kerek, bu aradayeni sadrn nib ve vekillerini bizzat atad. Nihayet ah 16 Zilhicce939 (9 Temmuz 1533) tarihli bir fermanla12 resmen hteml-mc-tehidn (mctehidlerin mhr) ve nib-i imm iln ettii Kere-kye din ve asker grevlileri tayin ve azil yetkisi verdi ve Necef bl-gesinde yllk 700 tmen gelir getiren geni bir vakf arazisini suyur-gal olarak tahsis etti. Hatta Sen mlke benden daha lyksn; nkimamn nibi olan sensin. Ben ancak emir verdiin kimselerden olupsenin emir ve yasaklarn uygularm. dedii bile rivayet edilmektedir.ahn din meselelerde devlete rehberlik hususunda tam yetkili kldlim toprak vergilerinin tahriri-tahsili ve reynn ilerinin tedbri me-

DVN2001/2

27


11 Said Amir Arjomand, The Mujtahid of the Age and the Mull-bsh : AnIntermediate Stage in the Institutionalization of Religious Authority inShiite Iran, Authority and Political Culture in Shiism (ed. Said Amir Ar-jomand), Albany: State University of New York Press, 1988, s. 81.

12 Bu fermann Farsa orijinal metni ile Arapa ve ngilizce tercmeleri iinbk. Mirz Abdullah Efendi el-sfahn, Riy ul-ulem, ve hiy ul-fu- al, (nr. Ahmed el-Hseyn), Kum: Mektebet-i yetullh el-uzm,1401, III, 455-460; Fud brhim, el-Fa h ved-devle: el-Fikrs-siysiy-y-, Beyrut: Drul-kunzil-edebiyye, 1998, s. 417-419; Arjomand,Two Decrees of Shh Cahmsp Concerning Statecraft and the Authorityof Shaykh Al Al-Karak , Authority and Political Culture in Shiism (ed.Said Amir Arjomand), Albany: State University of New York Press, 1988,

selesinde btn valilere ynergeler (dstrul- amel) gnderdi. Hara-cn miktarn, sresini ve tahsilinde adlete uygun davran kurallarnbildirdi. Snn imam-hatiplerin grevlerinden uzaklatrlmasn, herbeldeye Cuma namazn kldrp halk a akde ve eriat hususundabilgilendirecek imamlar tayinini emretti ve kblenin tahvili hususunda-ki grlerinin uygulamaya konmasn salad. Bu arada btn din g-revlilerinin Kerekye itaatine dair buyruk, sadaret ve adliye tekiltlararasnda cidd bir honutsuzluk dourdu; hatta bu durum belki deonun lmnde rol oynad.13 Aslnda Kerek ran tarihinde ilk defakurulan a devletini nib-i imm sfatyla mmiyye hukukuna tbi kl-maya urat. Bunun iin de a ulemsnn her trl devlet kademe-sinde grev almalarn temine ve dolaysyla grdkleri hizmet karl-nda hara fonundan denek almalarn merlatrmaya alt. Ayr-ca a limlerinin ou tarafndan imamn gaybeti mddetince askyaalnan Cuma namazlarnn klnmasna fetva vererek bir yandan iktida-ra kar lml olan a liderlerine ran sathnda p-namazlk ve mder-rislik makamlarn temine, bir yandan da halk onlarn etrafnda topar-layp eitmeye abalad.14 Aslnda devlet asndan imamn gaybeti s-resince Cuma namaznn meruiyeti meselesinin din ynnden dahaok hutbelerinin ah adna okunmas sretiyle Safev iktidarnn ulemsnf tarafndan tannmas ve hutbeler araclyla resm siyas gnde-min camilere tanmas boyutu nemliydi ve Kerek-Katf atmas dazellikle bu nokta zerinde dmleniyordu.15 Ne var ki 939 ferma-n dahi Kereknin otoritesinin Katf gibi limlerce tartlmasn engel-lemedi. Kereknin lmnden bir mddet sonra Cuma namazlarnnterki de sindirilmi muhalefetin boyutunu sergilemesi asndan nem-lidir.16 Edward Granville Brownen byk, kat, kuru, mutaassp veekilci olarak niteledii17 Kerek, ran tarihinde ilk defa hem bir adevleti teekklnde hem de devlet (yani Safev) asnn tekilindenemli roller oynad.

Siyas faaliyetleri yannda eitime de zaman ayrarak tefsir, hadis, f-kh, kelm, Arap dili ve edebiyat okutan lim birok talebe yetitir-di. eitli ilim dallarnda, nemli bir blm gnmze ulap bas-lan pek ok eser verdi. Risle (veya Makle) fil-men an ta ldil-meyyit (lnn taklidinin menine dair risle) ve Vcbl-ictihd

DVN2001/2

28

Cengiz KALLEK

13 Arjomand (1988), s. 81.14 Albert Hourani, From Jabal Amil to Persia, BSOAS, XLIX/1 (1986), s.

137.15 Newman (1993), s. 88-89.16 Newman (1993), s. 105.17 Browne, A Literary History of Persia, Cambridge: Cambridge University

Press, 1951, IV, 28, ayrca bk. s. 379, 406.

al cem il- ibd inde ademil-mctehidn (Mctehidlerin yok-luu durumunda btn kullar iin ictihadn vcbu) isimli rislele-rinde vurgulad yaklamn aksine, Kereknin grleri lmn-den sonra geni bir kitle tarafndan taklid edilmitir.

adalarndan Ahmed b. Muhammed Abdlgaffr Gaffr18 veHasan- Rmlya19 gre 18 Zilhicce 940 (30 Haziran 1534) tarihin-de Necefte vefat etmitir. lmne dair 937, 25 veya 26 Cemziye-levvel 938 ve Zilhicce 945 tarihleri de verilmektedir. Mevl Kemld-din Dervi Muhammed b. Hasan el-mil el-sfahn 939 ylnda Ke-rekden iczet almtr.20 938 senesi Kereknin talebesi ve ada Zey-nddin Ali b. Abdill el-Msnin lm yl olup muhtemelen yanl-lkla Kerekye atfedilmitir.21

DVN2001/2

29


18 Gaffr, Tr -i cihnr (nr. Hasan- Nerk), Tahran 1342 h., s. 289.19 Hasan- Rml, Asent-tevr (nr. Charles Norman Seddon), Baroda:

Oriental Institute, 1931, s. 253.20 Muhammed Bkr el-Meclis, Birl-envr, Beyrut: Messesetl-Vef,

1983, CII, 107.21 Kereknin hayat ve eserlerine ilikin ayrntl bilgi iin ayrca bk. Kerek,

Res,ill-Mua el-Kerek (nr. Muhammed el-Hassn), Kum: Mek-tebet-i yetullh el-Uzm, 1409, nirin mukaddimesi, I, 7-39; Gysd-din b. Hsmiddin Handmr, Habbs-siyer f a bri efrdil-beer, Tahran:Kitbfr-yi Hayym, 1342 h., IV, 609-610; Mahmd b. HidyetullahEfte-i Natanz, Nu vetl- r f ikril-a yr (nr. hsan rk),Tahran: irket-i intirt- ilm ve ferheng, 1373/1994, s. 41; Hasan-Rml, s. 190, 253-56, 304, 313, 398; Nrullah et-Tster, Meclisl-m,minn, Tahran: Kitbfr-yi slmiyye, 1986, II, 230-231; skenderBey Mn, Tr -i lem,r-y Abbs (nr. rec Efr), Tahran: Dn-y-y kitb, 1313-14 h., I, 144; Muhammed b. Ali el-Erdebl, Cmiur-ruvt, Beyrut: Drul-Adv, 1403/1983, I, 589; Muhammed b. el-Ha-san b. Ali Hr el-mil, Emell-mil (nr. Ahmed el-Hseyn), Badat:Mektebetl-Endels, 1965, I, 29, 30, 33, 75, 121-122, 123, 141, 161,189; II, 97, 149, 166, 176, 210, 254; Meclis, I, 13, 21; CII, 107; CV, 20-35, 40-84; Abdullah el-sfahn, III, 441-460; bn Usfr el-Bahrn,L,l,etl-bareyn fil-iczt ve tercimi riclil-ad (nr. Seyyid Mu-hammed Sadk Buhrlulm), Beyrut: Drul-Adv, 1986, s. 151-154;Muhammed Bkr el-Hnsr, Rav tl-cennt f avlil-ulem, ves-sdt (nr. A. smiliyn), Kum: Messeset smliyyn, 1390-92, IV,360-375; Muhammed b. Slaymn Tunikbun, Kaul-ulem,, Tah-ran: ntirt- ilmiyye slmiyye, 1964, s. 335, 346-348; Muhammed Al-yi Mderris-i Tebrz, Reynetl-edeb, Tebriz: phne-i afak, 1347, V,244-249; Abbas b. Muhammed Rz el-Kumm, Sefnetl-bir ve medne-tl-ikem vel- r, Beyrut: Drul-Murtaz, 1355, II, 247-248; a.mlf.,el-Kn vel-el b, Beyrut: Messesetl-Vef, 1403/1983, III, 161-162;Carl Brockelmann, GAL, Leiden: E. J. Brill, 1943, II, 211; Supplement-

B. Ki atl-lecc ve Kereknin ktisad Grleria. Ki atl-leccn Muhtevs11 Reblhir 910 (21 Eyll 1504) tarihinde tamamlanan K-

DVN2001/2

30

Cengiz KALLEK

band, Leiden: E.J. Brill, 1937, II, 132, 207, 574-575; Muhammed Nahcu-vn, Fihrist-i Kitb ne-i Devlet-yi Terbiyet-i Tebrz: Ktb Qa, Tebriz:phne-i afak, 1370, s. 32-37; Abdlhseyin Hir, Fihrist-i Kitb ne-i Meclis-i r-y Mill, Tahran: Kitbnei Meclis-i r-y Mill, 1335,IV, 66-69, 71; Muhammed Tak Dnipejh, Fihrist-i Ns ah-yi Qa-yiKitb ne-i Dnikede-i Hu ve Ulm-i Siys ve tid-yi Dni-gh-i Tahrn, Tahran: Dnigh- Tahrn, 1339/1961, s. 312, 326, 336,443; Hnbb Mr, Fihrist-i Kitbh-yi p-yi Arab, Tahran 1344 h,s. 181, 245, 250, 273, 317, 428-29, 432, 490, 596, 693-94, 749, 750,801; a.mlf., Fihrist-i Kitbh-yi p-yi Frs, Tahran: phne-i Erjeng,1350-53 h., III, 3414-15; Selhaddin el-Mneccid, Muceml-ma -til-maba, Beyrut: Drul-Kitbil-cedd, 1968, IV, 29; Ann K. S.Lambton, State and Government in Medieval Islam, New York: OxfordUniversity Press, 1985, s. 272-273, 276-277, 282; M. Rz el-Hakm, T-r u'l-ulem, abre'l-ri'l-mu telife, Beyrut: Messesetl-alem lil-matbt, 1403/1983, s. 406-411; Muhsin el-Emn, A yn- a (nr.Hasan el-Emn), Beyrut: Drut-taruf lil-matbt, 1403/1983, VIII,208-213; Hossein Modarressi Tabtabi, Kharj in Islamic Law, London:Anchor Books, 1983, s. 51-56; a.mlf., An Introduction to Sh Law, Lon-don: Ithaca Press, 1984, s. tr.yer.; Ali el-Fzl el-Kn en-Necef, Mu cemmellifi- a, Kum: Vezretl-irdil-slm, 1405, s. 346; g Bzrg-i Tahrn, Caba t A lmi- a: y,d-d ir minel arnil-ir(nr. Ali Nak Mnzev), Tahran: Dnigh- Tahrn, 1407/1987, s. 160-161; a.mlf., e-era il tenfi-a, Beyrut: Drul-Adv, 1983, I,93, 212-216, 293, 294, 298, 309, 446; II, 271; III, 194, 436; IV, 93-94,143, 218-219, 404; V, 72-73, 110-111, 204, 229, 279; VI, 15-16, 24, 85,86, 107, 193-194, 195; VII, 125, 144, 248; VIII, 55; XI, 180, 192, 228;XII, 126, 148-149, 267; XIII, 113, 174-176, 380; XIV, 22, 212, 264; XV,59, 75-76, 110, 164, 176, 225-226; XVI, 45, 77, 103, 294, 343, 350, 352;XVII, 7, 45, 169, 259, 287; XVIII, 179, 342; XXI, 25, 138-139, 140, 399,400, 406; XXII, 184, 269; XXIV, 72, 250-251, 299, 301, 440; XXV, 29;XXVI, 204-206; Seyyid Ahmed Hseyn, Fihrist-i ns ah-y a-yi Kitb-

ne-i Umm-yi Ha ret-i yetullh el-Uzm Necef Mar a, Kum: Ki-tbhne-i Umm-yi yetullh el-Uzm, 1365, I, 97-98; III, 327; IV, 80;IX, 129; XI, 89, 90, 91; XIII, 357, 361; XIV, 190-191; XVI, 319, 320;XVII, 159-160; XIX 251-252; Cafer e-eyh Bkr l-i Mahbbe, M-

in-Necef ve H ruh, Beyrut: Drul-Adv, 1986, III, 239-243; Ru-dolf Mach-Eric L. Ormsby, Handlist of Arabic Manuscripts (New Series) inthe Princeton University Library, Princeton 1987, s. 90, 93, 180, 239, 244,285, 300; Ebl-Ksm b. Ali el-H, Mucem riclil-ad , Beyrut: D-ruz-Zehr, 1409/1989, XII, 72-73; Muhammed sf Fikret, Fihrist-iElifb-yi ktb-i a-yi Kitbne-i Merkez-yi stn-i Kuds-i Ra av,

i atl-lecc f (ta i) illil- arc (Haracn helllii hakknda-ki tartmalar kesen) zellikle hara arazilerinin tesbiti ve devlet ba-kannn hara fonundan yapt tahsisat almann cevaz zerinedir. er-Rad iyyt vel- arciyyt (Tahran 1313, bl. 2, s. 15-44), Kelim-tl-mua n (Tahran 1315, Kum 1402, s. 161-190) ve el-Qa-rciyyt (Kum 1413) isimli derlemeler iinde olmak zere eitli bas-klar yaplan eser bir nsz, be mukaddime, bir ana blm (makle)ve bir htimeden olumaktadr. Birinci mukaddime arazi eitlerinedairdir. kincisi anveten (silah zoruyla) fethedilen topraklarn hkm-ne ilikindir. ncs enfl statsndeki arazilerin tarifi ve hkm ileilgilidir. Drdncs anveten fethedilen topraklarn belirlenmesinemahsustur. Beincisi haracn anlamn ve miktarn aklar. Ana blmimamn varl ve gaybeti srasnda haracn hell olduunu ispatlama-ya alr. Eser Muhammed Bkr b. Ebil-Fth el-Msev tarafndanFarsaya da evrilerek Safev ah Sleymana (1077-1105/1166-1694) ithaf edilmitir. Bu risleye Katf es-Sircl-vehhc li-def iacci Ki atil-lecc (Ki atl-leccn sisini aydnlatan parlak

k), Ahmed b. Muhammed el-Erdebl de er-Risletl-Qarciyye ve-ya Risle lil-Qarciyye (Hara rislesi) isimli birer reddiye yazmtr.

b. ktisad Grleri

Snn dnyada ictihad kapsnn kapanm olduuna dair hkiminanca karlk Safevler devrinde gib imamn temsilcilii ya da sz-clne soyunan a mctehidlerinin nfuz ve itibar byk orandaartmt.22 Usller arasnda hayatta olan dururken l mctehidingrlerinin taklidinin yasaklanmas Hz. Peygamber ve imamlardan

DVN2001/2

31


Ts: Kitbhne-i Merkez-yi stn-i Kuds-i Razav, 1369, s. 25, 132, 161-162, 164-165, 184, 194, 209, 240, 283, 324-325, 332, 355, 389, 395,401, 439, 474, 552, 578, 585, 589, 633, 656, 667; Ali el-Verd, Lemetictimiyye min tr ilIr il-ad , Kum: ntirtl-Mektebetl-Haydariyye, 1417, I, 60-63; Fud brhim, s. 142-143, 417-419; Uyar, s.141-156; J. Aubin, sah Isma l et les notables de lIraq persan, Journalof the Economic and Social History of the Orient, II (1959), s. 37-81; ErikaGlassen, Schah Isma l I. und die Theologen seiner Zeit, Der Islam,XLVIII/2 (1972), s. 262-268; Arjomand, The Clerical Estate and theEmergence of a Shiite Hierocracy in Safavid Iran, Journal of the Economicand Social History of the Orient, XXVIII/2 (1985), s. 188-193, 196-197;Newman, The Nature of the Akhbar/Uul Dispute in late SafawidIran, Part 2: The Conflict Reassessed, BSOAS, LV/2 (1992), s. 258-259;Newman (1993), s. 78-91, 96-103; Devin J. Stewart, Notes on the Mig-ration of Amil Scholars to Safavid Iran, JNES, LV (1996), s. 95-99,102-103; W. Madelung, al-Karak , EI2 (ng.), IV, 610.

22 Lambton, s. 267, dn. 13.

gelen ahbr ile imamn maksadnn yeniden yorumlanmasna imknsalyordu.23 Kereknin l mctehidin taklid edilmesini ciz grme-mesi hayattaki mctehidlerin otoritesini salamlatrmak24 yannda ic-tihad kapsn ak tutmak gibi nemli bir rol oynuyordu. te bu ba-lamda Kerek nceleri kendinden menkul nib-i imm sfatyla rantarihinde ilk defa kurulan a devletini snaeriyye hukukuna tbi kl-maya abalyor, bunun iin de mezhep limlerinin devlet kademelerin-de grev yapmasn temine alyor ve dolaysyla grdkleri hizmetkarlnda yukarda da belirtildii zere hara fonundan denek al-malarn salamaya, alnmasn merlatrmaya urayordu.

Yeni hanedan iin Kerek ve benzerlerinin istihdamn deerli klanyegane unsur, randaki i limlerin azl olmasa gerektir. ran k-kenli olmayan yabanc bir lim, henz konumunu gvenceye alamambir hanedan iin ehirlerin hkim snflar ile kar ilikisi iinde bulu-nan birisinden ok daha faydal olabilirdi. Belki daha da nemlisi, Ke-rek fakihin eriatn koruyucusu ve hkm verme hususunda gib ima-mn nibi olma roln vurgulayan gelenei statlarndan devralm veehliyetli limlere ictihad yapma ve sahih akl usulleri kullanarak kay-naklardan uygun sonular karma ynnde hareket alan salamtr.Ayrca eserlerinde hanedann karlaryla rten fetvalara rastlanmak-tadr. Ona gre mslmanlar imamn gaybeti esnasnda bile sultan ad-na hara toplayabilecekleri gibi ondan pay da alabilirler, ayrca onunyokluunda Cuma namazn da klmaldrlar. Bu grler Safev idare-sinin onaylanmasn ve merlatrlmasn salam ve karlnda ahTahmasb Kerekyi imamn nibi, mctehidlerin mhr ve eriatn ko-ruyucusu iln etmitir.25 Tahmasbn 939 tarihli fermann Irak ze-rindeki Osmanl-Safev atmas ve randaki Kzlba sorunu karsn-da ahn elini glendirme gayreti olarak dnmek gerekir.26

Sembolik Abbs halifelerinin slm corafyasnda hkimiyet kuraneitli hanedanlarn saltanatn merlatrma vazifesi grdkleri veOsmanllarn hilfeti saltanatla birletirerek hdiml-Haremeynvasfn kazandklar dnlrse ran ve Irak- Acemde hkmranolan Safevlerin alternatif meruiyeti, niybet-i mme konumuna getir-dikleri a limlerinden almalar ve devlet gelirlerinin nemli bir ksm-n tekil eden harac dzenli ve verimli bir ekilde toplayabilmelerinemliydi. stelik randa eitli etnik ve din gruplar meskundu vea arasnda da gib imamdan sonra saltanatn magsb ve dolaysylaDVN

2001/2

32

Cengiz KALLEK

23 Lambton, s. 267, dn. 15.24 Arjomand (1985), s. 196-197.25 Hourani, s. 137.26 Fud brhim, s. 142-143.

gayri mer olduu, bu nedenle sultan ve evresinden uzak durulma-s gerektii kans hkimdi. Geri mesel erf el-Murtaz bu yakla-m reddeden Mesele fil- amel ma as-suln isimli rislesini kalemealmt27; ancak bu yndeki gayretler bireysel olmaktan teye gide-memiti. ah II. smil, clus treninde mctehidz-zamn pyesi iletaltif edilmi olan Kereknin olu Abdllden saltanat seccadesiniserip kendisini zerine oturtmasn istemiti. Abdllden nib-iimm sfatyla sdr olan irade ve hkmn gerei devraldn belirtti-i saltanatn bylece tasdik ettirmi oluyordu.28

Kerek Necefe yerleince kendisine Safev devletinden geimlikolarak bir hara arazisi tahsis edilmiti. Bu nedenle, kitabnda akabelirttii zere29, baz meslektalar tarafndan sert bir dille eletiri-lince haracn meruiyetini ispatlamak ve bylece kendisini temize -kartmak iin hara rislesini kaleme almt. Eserinin banda ncekendi durumuna ilikin aklama getirmekte ve gurbetiliinden kay-naklanan ihtiyacn devletten ikt kabul etmesi iin zel bir istihkaksebebi eklinde deerlendirmektedir. zellikle ahs meselesiyle ba-lantl olarak anveten fethedilmi topraklara yklenen harala ilgilen-mesi yannda arazi ve vergi hukukunun dier konularna da dein-mitir. Ksmen de bu risleyi aka snrlar iinde nib-i imm olarakdavranmay arzulad Safev iktidarna rehberlik etmek iin hazrla-mtr. Bu balamda imama ait arazilerin onun gaybeti dnemindekidurumunu incelemektedir.

Tutumunu merlatrmak iin, kendisine devlet tarafndan iktedilen kydeki meyve aalarnn bir ksmn bizzat satn aldn vetohumun belli bir miktarn reticiye saladn sylemektedir. Buyatrm kendisine arazinin rnnn belli hissesi zerinde gerektengerekiyorsa bir baka hukuk istihkak mazereti kazandrmaktadr.30

Kerek kendi davrann baka bir gereke ile de savunmaktadr. An-veten fethedilmi topraklar elinde bulunduranlarn arazinin kendisin-de mlkiyet hakkn haiz olmadklar gereine ramen oralara yaptk-lar sermaye yatrmlar zerinde daima tasarrufa mstahak olabilmi-lerdir. Gerek inaat gerekse dier slah ekillerindeki bu yatrmlar hu-

DVN2001/2

33


27 Madelung, A Treatise of the Shar f al-Murtad on the Legality of Wor-king for the Government (Masala f l-Amal maas-Suln), BSOAS,LIII (1980), s. 18-31.

28 Sz konusu rivayet ve Abdllnin bu husustaki honutsuzluuna dair bk.Natanz, s. 41.

29 Kerek, Kiatl-lecc f ta i illil- arc (el-Qarciyyt iinde),Kum: Messesetn-neril-slm, 1413, s. 37.

30 Kerek, s. 37-38.

kukun lafzna gre btl ve gayri nfiz iseler de yaygn bir ekilde ger-ekletirilmiler ve yatrmcya, gelirleri zerinde mutlak hak sahipliiverdikleri ve hatta bazan topran kendisi zerinde bile husus istihkaksaladklar kabul edilmitir. Kerek bu tr yatrmlarn ve onlar zerin-deki serbest tasarrufun hayatta iken mutlaka imamn izniyle, gaybetiesnasnda ise izinsiz herkes iin ciz olduu kanaatindedir.

Kerek fetih ekillerine gre topraklar drde ayrmaktadr:

1. Anveten fethedilmi ve mmur olanlar: Irak da ieren bu top-raklar btn mslmanlara aittir. mam gaziler arasnda bltrmek,kamu maslahatna vakfetmek ve hara karlnda yerli halka brak-mak gibi bir takdir hakkna sahip deildir; bu gibi yerler rnn yar-s veya te biri karlnda kableye31 verilmelidir. Mtekabbil (yk-lenici) topran rakabesinin hakk olan kable bedelini (mll-kble)dedikten ve masraflar dtkten sonra kalan rn nisab miktarnayorsa arazinin sulak olup olmadna gre r veya yarm rlemkelleftir. Bu tr topraklar alm satm ve vakf gibi akitlere konu edi-lemezler. mam byle bir araziyi kable sresinin bitiminden sonra ve-ya kamu yarar gerei bir mtekabbilden alp bakasna devredebilir.Gelirleri asker masraflar, alt yap inaatlar, devlet memurlarnn ma-alar ve borlulara yardm gibi kamu yararna harcanr. Bu topraklar-dan fetih srasnda mevt (l) durumda olanlar imama mahsustur;varl halinde kendisinden izinsiz ihya edilemezler. Bunlar zerindeizinsiz tasarrufta bulunanlar vergilerini (task) demekle mkelleftirler.mamn gaybeti halinde ise doal olarak ihyas iin izin art aranmaz.Bu durumda zerinde yaplan kalc yatrmlar tasarruf sahiplerince sa-tlabilir.32

2. Halk kendiliinden mslman olan topraklar: mar edildiklerimddete eski sahiplerinin mlkiyetinde kalp re (veya yarm re)tbidir. Sahiplerince ilenmeyerek harap olmalar halinde imam tarafn-

DVN2001/2

34

Cengiz KALLEK

31 Szlkte kbl kknden taahhtname mnasnda masdar olan kable(o. kablt) kelimesi en geni ekliyle keflet, zemet, iltizm, damn,garme, rfe ve hamle gibi szcklerle eanlamldr. rmce kanalyla Ak-kadcadaki balamak, tomar yapmak mnasna gelen kablu/kaplu sz-c ile ilikilendirilmesi mmkn grnen kable Arapadan Trkeyekabala, spanyolcaya alcabala ve gabelle, talyancaya gabella, Franszcayagabele ve gabelle eklinde gemitir. Kable szlemesiyle tekeffl edilen ie(hizmete) kble, arazisini kable usulyle ilettirene veya sipari ya da iverene mukabbil, ykleniciye ise mtekabbil, kabbl veya kabl ad verilir.Son ikisinin yapt hukuk ilemler de srasyla takbl ve tekabblkelimeleriyle ifade edilir. Mtekabbilin dedii vergiye mll-kble, hak-kul-kble, artul-kble veya ksaca kable gibi isimler verilmektedir.

32 Kerek, s. 40-41, 46-55.

dan yukardaki artlarla kableye verilmeleri cizdir. Sahiplerine ka-ble gelirinden rakabe hakk denir.33 O dnemin hkim tarm eko-nomisinde retim faktrlerinden topran tl braklmasn nleyenbu yaklam arz-yanl retim politikasnn bir yansmas olarak deer-lendirilebilir.

3. Sulh topraklar: Sulh antlamasnn hkmlerine tbidir. Antla-mada belirlenen oranda cizye alnr. Bu gelirler mslmanlarn masla-hatna harcanr. Sulh antlamas topraklarn mlkiyetinin a) msl-manlara gemesi veya b) yerli halkta kalmas artyla yaplm olabilir.Ahalisinin slm benimsemesi durumunda: a kkna gre toprak-lar silah zoruyla fethedilmi yerlerin statsnde olduklar iin ahali-nin cizye mkellefiyeti dmezken b kkna gre sz konusu ara-ziler yukarda zikredilen halk kendiliinden mslman olan toprak-larn statsn kazanr.34

4. Enfl topraklar: Fey arazileri, kraliyet haslar, ahalisinin terk etti-i sahipsiz topraklar, mirassz lenlerin mlkleri, ekilmeyen da ba,bataklk, sazlk, l ve benzerleri Hz. Peygambere, onun irtihlindensonra da tamamen imama mahsustur. zerlerinde alm-satm, hibe,kable gibi tasarruflarda bulunabilir; bunlarn gelirleri de ona aittir. Butr arazilerden gaybet sresince ihya etmek ve mtekabbillerden satnalmak gibi yollarla ann eline geenler imamlarn verdii ruhsat se-bebiyle hell olup haraca tbi tutulmaz. Snnlerin elindekiler ise ha-ramdr; ancak istihkak sahibi bizzat imam olduu iin onun zuhu-runa kadar kendilerinde braklr. Onlardan hara alnp alnmayacahususunda ise sarhat yoktur; ne var ki bakasnn mlknde izinsiz ta-sarruf karlksz olmaz. mamn gaybeti srasnda umumi niyabet va-sflarn tayan kimsenin Snnlerden hara tahsil etmesi muhtemel isede mezhep mensuplar sz konusu yetki imamn kendisine ait oldu-undan bu hususta anveten fethedilen arazilerin haracnn tersineaksi gr savunmulardr. Kereknin bu mevzudaki kanaati geneldetaknd Snn aleyhtar sert tutuma uygun dmektedir.

Ona gre zalim sultann kendisinin imam olduu zannyla hak et-tiine inanarak enfl topraklarndan devirdii haratan ann fay-dalanmasnn cevaz hususunda sarih bir gr yoksa bile anveten fet-hedilen arazilerin haracndan istifadeyle ilgili hkme kyasla o da cizgrlebilir. Bu adan imamn gaybeti ile takyye devrindeki varlarasnda fark yoktur; nk o her iki durumda da tasarrufa muktedirdeildir.35

DVN2001/2

35


33 Kerek, s. 41-43.34 Kerek, s. 43-44.35 Kerek, s. 44, 55-60.

Kerek iin geriye zlmesi gereken bir mesele daha kalmtr: Iraktopra gerekten mslmanlarn ortak mlk olup harc statde mi-dir? Irakn anveten fethedilmi olduu hususunda ihtilf yoktur.mer b. el-Hattb bu yerlerin stats hakknda Ali b. Eb Tlib ile is-tire yapmtr. Ayrca Ammr b. Ysirin Irakn idaresinde Alidenizinsiz grev almas da mmkn deildir.36 Ksacas Safev ynetimialtndaki Irak topraklar anveten mefth ve dolaysyla haraca tbidir.

cret gibi telakki edilen haracn miktar kamu yarar ve devrin rf-ne gre imam tarafndan kararlatrlr; eriat standart bir miktar belir-lememitir.37 Kerek haracn rf bir vergi olduunu ileri srerek biranlamda er hukukun politik ekonomi alanna mdahalesini snrla-m ancak gib imamn nibi sfatyla onun tahsiline hakllk kazandr-mtr. Ayrca haracn dier teklife kyasla daha mer bir vergi olarakalglanmasn da salamtr. Bylece, vergi ve resimlerin tesbitinde Ak-koyunlu hkmdar Uzun Hasann kanunnmesini esas alm olanah Tahmasb 972 (1565) ylnda, esnaf ve tccardan toplanan ve Ke-rek tarafndan aka meruiyet kazandrlmayan damga vergilerini(tamgavt) ilg etmitir.38

Kerek devlet gelirlerinin ve arazilerinin tahsisi hususunda kamu ya-rarnn gzetilmesi gerektiini sk sk vurgular.39 Ona gre hara vemiktarn takdir, tahsil ve harcama salhiyeti imama verildii halde za-lim sultan onun yetki alanna tecavzde bulunarak kendisi iin ciz ol-mad halde dilediince hara devirirse gnah boynunadr; gaybetsrasnda bu gelirlerden istifade imamlarn meakkatin izlesi iinverdikleri ruhsata binaen aya haram deildir. nk sz konusuvergi, ifti zerine vcip ve istihkak sahipleri belli olan er bir hak-tr; bu hususta icm vardr. Burada yine imamn gaybeti srasndaumumi niybet artlarn hiz fakihin hara tahsiline yetkili saylp sa-ylmad sorusu gndeme gelmekte ve meselenin hl netlie kavu-mad itiraf edilmektedir. Ancak mezhep mensuplar nib-i imamnhad cezalarnn ifs gibi immet makamnn gerei olan sorumluluk-lar yklenmesini tecviz ettiklerine gre hara tahsili meselesinde sal-hiyet stlenmesine haydi haydi cevaz verilir. nk bu daha tehlike-sizdir ve hara gelirlerinin hak sahipleri her asrda mevcuttur. stelikMsev kardelerden erf el-Murtaz ve erf er-Rad Muhammed b.

DVN2001/2

36

Cengiz KALLEK

36 Kerek, s. 64-69.37 Kerek, s. 66, 70, 73.38 Arjomand, The Shadow of God and the Hidden Imam, ChicagoLondon:

The University of Chicago Press, 1984, s. 193-194.39 Kerek, s. 41, 48, 65, 66, 70.

Hseyin el-Msev (. 406/1015), Nasrddin et-Ts ve Allme b-nl-Mutahhar el-Hill gibi byk limler kendi dnemlerinin idare-cileriyle yakn ilikilerde bulunduklar, onlardan yksek mevkiler vehediyeler kabul ettikleri ve byk iktlara sahip olduklar halde m-miyye as nazarnda byk saygnlk kazanmlardr. mmiyye iin-de ulem ile devlet zellikle de Safevlerinki gibi a devleti arasn-da yakn ibirliine meyyal bir akm temsil eden Kereknin bu hare-ketin nclerini rnek gstermesi artc deildir. Kerek haracayaklamnda muhtemelen kendi ahs karn deil ilmiye snfnntoplu yararn gzettiini imen tarih bir gereklii de vurgulamayihml etmez. Bunu yaparken bir yandan iktidar sahiplerini onurlan-drmakta dier yandan ilmiye mensuplarn kendilerine mfik davra-nan devlet erknna yaknlatrmaktadr. Ona gre kalbi hasta olma-yan insaf sahibi her gzlemci u gerei grecektir: Ancak kendi d-nemlerinin hkmdarlar ve yksek devlet erkn, limlerin lksnyceltebilir ve durumlarn iyiletirebilir. Onlarn inyet ve tevecch-leri azalnca ulemnn konumu zayflam ve yeryznde ilim evre-leri ve halkalar boalmtr.40

Btn bu uzlamac yaklamlarna ramen devrindeki yolsuzluk vekeyflikleri gzlemleyebilen yazar herkesin her hal ve artta beytlml-den istifadeye mutlak hak sahibi olduu kanaatinde deildir. Zalimsultann emriyle devirilen hara ve zekttan yararlanmann helllii,imamn varlnda zektta veya beytlmlde hak sahibi olmayanlar dakapsar m? Yoksa mstahak olmayann bu gelirlerden eline geeni haksahibine ulatrmasn vcip klacak derecede istihkak art aranr m?sorusuna Kereknin cevab yledir: Haberlerin ve mezhebdalar-mzn szlerinin mutlakl birinciyi gerektirirken [bu gelirlerden]alanlarn beytlmlde nasibi bulunmas gerektii ve bunlarn Allahhakk olduu eklindeki tallleri ikinciyi icab ettirir. Onlarn szleri-nin zhiri ncekine iaret etse de [bu husus] tereddtldr, nk za-rret mutlaka hellle giderilmelidir.41

Kereknin Safev iktidarnn ml karlarn koruyup siyas erkin ik-tisad dayanan glendiren en son giriimi, vergi kaaklnn n-lenmesine ynelik grdr. Buna gre kiinin zerine vcip bir haksaylan harac zalim bir hkmdarca toplanyor olsa bile zimmetegeirmesi, reddetmesi, karmas veya demekten kanmas ciz de-ildir. Kerek hocas Ali el-Cezirnin bu meldeki kanaatini zelliklealntlamakla42 muhtemelen tepkilerin kendi zerinde younlamas-

DVN2001/2

37


40 Kerek, s. 66, 70-74, 85-89.41 Kerek, s. 89.42 Kerek, s. 91.

n nlemeye almaktadr. Yine de Katfnin eletiri oklarna maruzkalmaktan kurtulamamtr.

II. brhim b. Sleymn el-Katf ve es-Sircl-vehhc

A. Katfnin Hayat ve Eserleri

Hsmddin Eb smil brhim b. Sleymn, Katf te (Necid-Bahreyn43) dodu. Bu nedenle Katf ve Bahrn nisbeleriyle bilinir.913 (1507) ylnda Garye (Necef), oradan da bilhare Hilleye g-t iin Garev ve Hill nisbeleriyle de anlr. Necefte Ali el-Cez-irnin ders halkasna katlan Katf Ahbriyyeye meyyal olmakla birlik-te dier hocas Kereknin Usl yaklamndan ksmen etkilenmitir.Zhd ve takv sahibi bir limdir. ah I. Tahmasbn kendisine gnder-mi olduu cizeyi reddetmi ve bu yzden Kerek tarafndan knan-mtr.44 Ayrca brhim b. el-Hasan el-Verrk, Ali b. Cafer b. EbSmeyt gibi limlerden ders almtr. Talebeleri arasnda Mr Nime-tullah el-Hill (nce Kereknin talebesiyken Katfye yneldi), em-sddin Muhammed b. el-Hasan el-Esterbd, emsddin Muham-med b. Trk, erf b. Nrillah b. Muhammed h el-Hseyn et-Ts-ter, Mr Muizzddin Muhammed b. Muhammed el-Hseyn el-sfa-hn, Halfe h Mahmd e-rz, Ali b. Hill el-Kerek gibi zevatvardr.45 Mevl Kermddin e-rz de Katfden rivayette bulun-mutur. Okuttuu eserler Sikat'l-slm Muhammed b. Yakb el-K-leynnin (. 329/940) Tehbl-a m, el-stibr ve el-Kfsiile eyh Sadk Muhammed b. Ali bn Bbeveyh el-Kummnin (.381/991) Men l yaduruhul-fa hi gibi temel kaynaklardr. es-Si-rcl-vehhcn mukaddimesinden yazarn bir mddet Simnnda bu-lunduu anlalmaktadr.46

Kereknin aksine Katfnin imamn gaybeti srasnda Cuma namazklnmas, hara tahsili ve imama niyabet meselelerine yaklamann geleneksel intizr siyaseti gerei olumsuzdur. Kerekninbu gibi konularda kendinden nceki Usl ulemnn grlerindenayrldn ifade etmitir.

Katf zellikle fkh usulne ilikin grlerinde Ahbr bir temaylsergilemitir. Genellikle daha sonra kaleme alm olduu eserlerinde

DVN2001/2

38

Cengiz KALLEK

43 Bahreyn ile bugn Basra Krfezindeki adalar lkesi deil Arabistan Yar-madasnn ona bakan sahil blgeleri kast edilmektedir.

44 Abdullah el-sfahn, I, 16; Hnsr, I, 25; bn Usfr el-Bahrn, s. 161.45 Tahrn, Caba t, s. 4-5.46 Katf, s. 20.

fkh daha ok nassa dayandrm ve akl argmanlar reddetmemeklebirlikte nakl delillere ncelik vermitir. Tenkitlerinde zellikle ulem-nn toplumdaki din otoritesini ak olarak sorgulam ve Kerekyi c-ir (zorba) sultanla iliki hususunda imamlar ve nceki ulem tarafn-dan ortaya konan kurallar tanmad iin eletirmitir. Ayrca ncekiUsllerden bazlarnn cir sultana ilikin fikirlerinin nastan destek al-madn savunmutur. Ona gre mmiyyede lnn sz dinlen-mez (nnel-meyyite l avle leh) ilkesi hkim olduu halde eskile-rin kitaplarn rivayet etmek, icm ve ihtilf noktalarn bilmek ve ih-tilfsz meselelerin rivayetine hkimiyet iin gereklidir; bu tr konu-larda istinad noktas kendisinden rivayette bulunulan lim deil mez-hebdir.47 ctihad imamn gaybeti veya uzakl gibi zaruret durumla-rnda cizdir; kendisiyle ilgili nas inmeyen veya hakkndaki nassn de-lleti ak olmayan ya da murz bulunan meselelerde ictihad geerlideildir.48

Katf nib-i imam, son imamn sefirlerinin49 konumunda gr-d hkim-er (mer otorite) ile zdeletirerek fakihin gaybetesnasndaki niybetini kabullenmemitir. Bu yaklam, hem Usl k-kenli nib-i mm kavramnn hem de onun muktezs olarak gaybetesnasnda fakihin zekt toplayp datmaya ehliyeti meselesinin ak-a reddi anlamna gelmektedir.50

Kerek Safev idaresinin politikalarn merlatrmak iin eserler ka-leme almaya balaynca Katf de bunlara reddiye yazmaya koyuldu.51

Netice olarak bu iki lim arasndaki ekime sz konusu dnemdekii ulemnn blnmesine yol at; fakat tartma fazla uzun srmedi.Devlet btn varlyla, kendi tarafn tutan Kerek ve yandalarndestekledi. Bunun sonucunda siyas otoriteden uzak kalmay terciheden limler zayf derken, devlete gvenip onu destekleyen Kerekve takipileri zafere ulatlar. Bununla birlikte Usller arasnda Katfgibilerin, hukuk metodolojileri sebebiyle, dnce sistemlerinde dahaliteral bir yaklam izleyerek Safevler devrinde bir takm bidatlerlebirlikte ortaya kan siyas fkh anlayna gsterdikleri tepki, Ahbrdncenin yeniden douunun habercisi saylabilir. nk dahasonra gelecek Ahbrler, Kerek gibilerin ortaya koyduu fikirleri, ilk

DVN2001/2

39


47 Meclis, CV, 86-87.48 Meclis, CV, 91-92.49 Gib imamn vekili makamndaki sefirlerin sonuncusu da 329 (941) yln-

da gib olmutur.50 Newman (1992), s. 260-261, dn. 33.51 Ali el-Verd, I, 62.

dnem i dncesinden sapma olarak deerlendirdiler ve o zamanakadar tedricen teekkl eden Usl zihniyete kar ok tepkici bir tavrtakndlar.52 Kereknin bir ok eserine reddiye yazd sylenen53 Ka-tfnin yirmi bir kitab olduu kaydedilmektedir.54 Nefetl-fev,idisimli eserini 13 evval 945te (4 Mart 1539) tamamladna gre butarihten sonra vefat eden lim Necefte medfndur. Badatl smilPaa55 lm tarihini 944 olarak vermektedir.56

B. es-Sircl-vehhc ve Katfnin ktisad Grleri

a. es-Sircl-vehhc ve Muhtevs

26 ban 924 (2 Eyll 1518) tarihinde tamamlanan57 kitapta Kere-knin grleri pasaj pasaj alntlanarak eletirilmitir. Dolaysyla eserinkendine zg bir tertibi yoktur; nsz ve be fideden sonra tamamenalnt esasl der ki ve derim ki klieleri zerine kurulmu ana b-lm gelmektedir. er-Rad iyyt vel- arciyyt (Tahran 1313, bl. 2, s.94-168), Kelimtl-mua n (Tahran 1315, Kum 1402, s.

DVN2001/2

40

Cengiz KALLEK

52 Uyar, s. 155-156.

53 Bk. Abdullah el-sfahn, I, 17; bn Usfr el-Bahrn, s. 160.54 Hr el-mil, II, 8.55 Badatl smil Paa, Hediyyetl-rifn (nr. Kilisli Muallim Rfatbnle-

min Mahmud Kemal), Tahran: Mektebetl-slmiyye, 1387/1967, I, 26.56 Katfnin hayat ve eserlerine ilikin daha geni bilgi iin bk. Handmr, IV,

610; Hasan- Rml, s. 254; Hr el-mil, II, 8; Meclis, CV, 85-123;Abdullah el-sfahn, I, 15-19; bn Usfr el-Bahrn, s. 159-166; Hns-r, I, 25-29; Tunikbun, s. 348-352; Kumm, Sefnetl-bir, I, 77;Brockelmann, GAL, Suppl., II, 503; Badatl smil Paa, ul-mek-nn (nr. Kilisli Muallim Rfat erefeddin Yaltkaya), Tahran: Mektebe-tl-slmiyye, 1387/1967, I, 299, 562, 573; II, 8, 626, 665, 715; M-derris-i Tebrz, IV, 480-481; Hnbb, Fihrist-i Kitbh-yi p-yiArab, s. 432, 489-490, 519, 749, 750; Kumm, el-Kn, III, 76-77;Muhsin el-Emn, II, 141-143; Hakm, s. 26; Tabtabi, Kharj, s. 51-56; a.mlf., An Introduction, s. 66, 71, 73-74, 119-120, 132, 152, 159,177, 190; Necef, s. 319; Hseyn, XIII, 357-358; Ali el-Bild el-Bahr-n, Envrul-bedreyn f tercimi ulem,il-Kaf vel-A, vel-Bareyn,Kum: Mektebet-i yetullh el-Uzm, 1407, s. 282-288; Tahrn, e-e-ra, I, 98, 133, 134-135, 398, 410; II, 296, 307, 502; V, 11; VI, 4, 22,106, 193; VII, 68, 144; XI, 188, 204, 227; XII, 164, 266; XIII, 74, 88,107-108; XV, 62; XVI, 177-178; XX, 149; XXIV, 249, 344, 439; XXV,2-3, 150; a.mlf., Caba t, s. 4-5; H, I, 230; Fikret, s. 33, 36, 283, 314,427, 594, 596, 607; Ali el-Verd, I, 61-63; Fud brhim, s. 151-152;Glassen, s. 266-267; Arjomand (1985), s. 191-192; Newman (1993), s.83-91; Stewart, s. 95-96.

57 Tahrn, Caba t, s. 4.

240-314) ve el-Qarciyyt (Kum 1413)58 isimli derlemeler iinde e-itli defalar baslmtr.

b. ktisad Grleri

Katf Kerekyi hara rislesinin telifinden bir mddet sonra sert birdille eletirmitir. Simnnda bulunduu srada grp bir kere aceley-le gzden geirdiini syledii ve M retl- acc ve ke retl-i vicc (Kafa bulandran ve ok sapkn) ismini verdii59 Kti atl-lecca reddiyesini rics krlamayacak birisinin, yani muhtemelen Ke-reknin nib-i imm sfatyla hkmete tavsiyelerde bulunmaya kal-kmasna kar kan bir hocasnn60 veya Safev devlet adamnn61,arzusu zerine yazdn belirtmektedir.62 Katfnin devlet erknn-dan uzak durulmasnn gereklilii zerine yapt vurgu dikkate aln-dnda birinci olaslk g kazanmaktadr. Bu gereke es-Sircl-veh-hcn baz ada aratrmaclarn iddialarnn aksine kskanlk veyahret drtsyle yazlmad izlenimi vermektedir.63 Yazar rislesi-nin banda ve sonunda fakihlerin idarecilerle yaknlamasn ve onlar-dan dnyalk elde etmeye almasn eletirir; zellikle dnya peindekomaktan kanp emir bil-marf ve nehiy anil-mnker yapmaklasorumlu olduklar halde iktidar sahiplerinin kaplarn andran lim-lerin dinin yozlamasna yol atklarn vurgular.64 Dolaysyla devletve iktidar sahiplerine kar genel tutumu Kerekninkine taban tabanazttr. Bununla birlikte Katf zalim sultann malnn mutlak haraml-n savunmamaktadr. yle ki, cizeler aksini kantlayan delile rastlan-mad iin helldir. Bunlardan istifadenin cevaz cizenin aynnngasp edilmi olduuna dair kesin bir bilginin bulunmamasna dayan-maktadr. Sonuta zaruret durumunda alnmalar cizdir. Hereyeramen imam dndaki insanlarn zalimin cizelerinden yararlanmasmekruhtur; nk o cirin elindeki eyleri almaya imam sfatyla haksahibidir ve asaleten mstehak olduu maln harcanaca kalemleri deherkesten iyi bileceinden ortada pheye mahal brakmaz. Ancakmellif hereye ramen Allah adamlar nazarnda zalimlerle ilikiden

DVN2001/2

41


58 Hnbb, Fihrist-i Kitbh-yi p-yi Arab, s. 519; Tabtabi, An Int-roduction, s. 177.

59 Katf, s. 20.60 Newman (1993), s. 87, dn. 52.61 Madelung, Shiite Discussions on the Legality of the Kharj, Proceedings

of the Ninth Congress of the Union Eeropenne des Arabisants et Islamisants(ed. R. Peters), Leiden: E.J. Brill, 1981, s. 199.

62 Katf, s. 20.63 Stewart, s. 96.64 Katf, s. 22.

ve onlarn cizelerinden kanmann vera almeti olduunda phebulunmadn ve bunun inkrnn cehlet sayldn sylemekte65 vebylece aslnda cizelerin kendisini deil zmnen Safev iktidarnnmeruiyetini inkr etmektedir.66

Said Amir Arjomande gre Katfnin Mr Ni metullah el-Hill ara-clyla giritii Kerek aleyhtar siyas komplo teebbs, Kereknina ahlkna kazandrmaya alt dnyay kucaklayan alma yne-lik muhalefetin samimiyetinden pheye dlmesi iin yeterli bir ne-dendir. Katf ba muhalifi olan Kereknin ah smil tarafndanann szcs seilmesine rza gstermemitir. ahn Kereknin ta-lebe ve medreselerini desteklemek iin yapt cmert tahsisatlar, bun-lara eriemeyen Katf ve tifesinin kskanln ekmi olmaldr.Bunlar Mr Ni metullah el-Hill vastasyla Kerek ve ounluklamillilerden oluan evresini bertaraf ederek Safev sultanna yaknla-mak iin yararsz bir giriimde bulunmulardr. Ancak saltanatn hima-yesine mazhariyet iin yaplan bu ekimede madd yarar salamaybaaramayan evrenin kar yol olarak ilim adamlarnn dnyev tahak-kmden mstan kalma idealine snmalar doaldr. Her ne kadarKatfnin dnyev iktidarlara yanama zilletinden imtin ars sami-mi deilse de bu yneli, slm hukukunun normatif yrngesinin i-tima, iktisad ve siyas hayatn nemli alanlarna almasn snrlaycynde bir etki yapmtr.67

Halbuki Kerek ile Katfnin birisi Lbnanda dieri Arabistan Yar-madasnn Katf blgesinde olan ezel muhlif iki a merkezinde(Usl-Ahbr) yetitikleri unutulmamaldr. Katfnin ahn tahsisatngeri evirdiine dair beyanat dikkate alndnda Arjomandin eletiri-lerinin haksz ve hatta insafsz boyutlara ulat dnlebilir. Ayrcabizzat Kereknin Safev iktidarna yaknlamasnn ve kendisine ky ik-t edilmesinin mslmanlardan bir cemaat tarafndan eletirildiinibelirtmesi68 Katfnin muhalefetinin Arjomandin iddiasnn aksinesadece bireysel bir haset ve husumetin yansmas olmadn gster-mektedir. Kald ki siyas iktidar ve onun nimetlerinden kanma eili-mi randaki farkl evrelerce de benimsenmitir. Mesel I. Tahmasbtarafndan nce Kazvin eyhlislml (966/1559) ile grevlendiri-len, yedi yl srdrd bu hizmetin ardndan Mehed eyhlislml-na atanan ve nihayet Safevlerce yeni ele geirilen Afganistann ba-DVN

2001/2

42

Cengiz KALLEK

65 Katf, s. 109-113.66 Fud brhim, s. 152.67 The Shadow of God, s. 136.68 Kerek, s. 37.

kenti Heratta kendisine tahsis edilen kyn gelirleriyle geinerekhalka a mezhebini tantp retmekle vazifelendirilen zzddin H-seyin b. Abdissamed el-Cbba el-mil (. 984/1576) hanedanntutarsz uygulamalarnn ve yeni politikalarnn merlatrlmas gay-retlerinden ve iktidar ekimelerinden bkp istifa ederek tasavvufa y-nelmi, Bahreyne yerlemiti. Olu eyh Bahddin Muhammed el-milye gnderdii bir mektupta dnyay istiyorsa Hindistana, hi-reti arzuluyorsa Bahreyne gitmesini, her ikisinden de kayorsa ran-da kalmasn syleyerek Safev sultanlarndan uzak durmasn tl-yordu.69 Kereknin kz tarafndan torunu Dmd Mr MuhammedBkr b. Muhammed el-Hseyn el-Esterbd (. 1041/1631), Mol-la Sadr Sadruddin Muhammed b. brhim e-rz (.1050/1641), Feyz-i Kn Molla Muhsin Muhammed b. Murtaz(. 1090/1679) gibi baz limler, tasavvuf, me ve irk felsefe ilea karm bir anlayn yansmas olarak zhd ve uzlet hayatnn tem-silciliini yapmaya balamlard. Ancak Muhammed Bkr b. Mu-hammed Tak el-Meclisnin (. 1110/1698) nclnde btnrana yaylan iddetli tasavvuf aleyhtarlnn sonucunda ah SultanHseyin dneminde (1105-1135/1694-1722) sfahandaki Feyz-iKn Tekkesi yerle bir edilmiti.70

Tekrar Katfye dnersek; ona gre ah I. smil Necef limlerininileri gelenlerini a akdesinin ve ehl-i beytin snnetinin dliini yap-mak zere Mehed-i Rzya davet etmiti. O dnemde ahn Irak va-lileri bu limlerin harcrahlarn karlamak iin halk, esnaf, ii ve fa-kirlerden haramlnda phe olmayan yollarla zor kullanarak paratoplamaya almlard. Bu nedenle Katf Kereknin de hazr bulun-duu bir halk meclisinde ulemnn haram kaynakl tahsisat alarak ze-deledikleri bir inanc yaymalarnn nasl mmkn olabileceini sor-mutu. ok gemeden Kereknin sz konusu paray muhtemelen h-le-i eriyye bahanesiyle aldn ve emir bil-marf ve nehiy anil-mnker sorumluluu tayan birisi olarak derhal hak sahiplerine iadeetmesi gerekirken hi ekinmeden harcadn renmiti. te bunedenle yazar, kendi ifadesine gre, Kereknin aslsz iddialarn ya-lanlayarak halk onun grlerini taklid, fetvalarn muteber kabul et-memeleri hususunda uyarmak ve muhalif takm a akdesinin bu trdavranlar onaylamad hakknda bilgilendirmek zorunda kalm-t.71 Abdullah Efendi el-sfahn hilmin iar ve ilmin bayraktar ola- DVN

2001/2

43


69 Muhsin el-Emn, VI, 60.70 M. Mehd sfahn, Nf cihn f tarfi fahn, Tahran 1340 h., s.

183.71 Katf, s. 94-95.

rak niteledii bu iki lim arasndaki sz konusu tartma hakknda h-km vermenin kendisine yakmayacan belirttikten sonra KerekninKatfyi knarken Hz. Hasan b. Alinin Muviye b. Eb Sfynn c-izelerini almasn delil gstermekle muglata yaptn syleyerek uhususlar vurgulamaktadr: 1) Hasann Muviyeden cize kabul et-mesi beytlml zerindeki baz haklarn almasndan ibarettir; nk oisyankrn elindekiler dahil btn dnyalklar onlara aittir. Dolaysylabakalarnn imamlarla mukayesesi doru deildir. 2) Hasann sz ko-nusu cizeleri almas meselesinde takyye ve zarret kaps aktr; n-k Muviye ile ay korumak ve tebasnn kann aktmamak iin z-hir bir sulh yapmtr. Eer o cizeleri kabul etmeseydi antlama vesulhuna bal kalmad ve yeniden ba kaldrmay tasarlad izlenimidoabilecekti. 3) Allah Tel Sakn zulmedenlere yaslanmayn yoksaate size de dokunur! buyurur. Cir sultandan cize alnmas kesinlik-le bu yetin kapsamna girecek sonulara gtrmesi bakmndan yasak-tr. Muhakkak mahzurlu olan bir eyin ncl de mahzurludur. n-san ihsann klesidir sznden de anlalaca zere ihsan sahibindenuzaklamak zordur. Bu yasak ancak zarret halinde kalkar ve mni z-il olunca memn avdet eder. Halbuki bilindii zere Kereknin bylebir zorunluluu yoktu; mazeret olarak gsterdii zarret geiciydi vekendisinin de aklad zere ortadan kalkmt. Dolaysyla onun yap-tn tecviz imknszdr.72

Bu noktada Katf devletten ikt kabul ediini gurbetiliinden kay-naklanan ihtiyala aklayan Kerekyi zellikle o dnemde Iraka yer-lemek zorunda olmad ve bu imkn elinden alndktan sonra da n-ar duruma dmedii eklindeki kar argmanlarla eletirmektedir.Muhatabnn kendi davrann merlatrmak iin selefinin benzer tu-tumlarndan verdii rnekleri de reddetmekte ve mesel bnl-Mu-tahhar el-Hillnin sahibi olduu kyleri mevtken kendi sermayesi ileihya ettiini ve stelik sonuta vakf yaptn belirtmektedir.73 Onagre zhd ve takvlarna ramen msum olmayan erf el-Murtaz veRznn tutumu aksi yndeki deliller karsnda tercihe ayan deil-dir.74 Nasrddin et-Tsnin davran ise devlet adamlarna yaknlsebebiyle hccet olmak yle dursun mazeret bile saylmaz.75 AyrcaKereknin sz konusu kyn gelirlerinden istifadesini, anveten fethe-dilmi topraklar elinde tutanlarn mlkiyet haklar bulunmad haldeoralara yaptklar sermaye yatrmlar zerinde daima tasarrufa mste-DVN

2001/2

44

Cengiz KALLEK

72 Riy ul-ulem,, I, 16-17.73 Katf, s. 28-29.74 Katf, s. 32.75 Katf, s. 127.

hak olabildikleri, bu tr yatrmlarn ve onlar zerindeki serbest tasar-rufun hayatta iken mutlaka imamn oluruyla, gaybeti esnasnda iseizinsiz herkes iin ciz grld gerekesine dayandrmasn daeletirmektedir. Ona ikt edilen kyde yaayan halkn bask ve korkusebebiyle kendisine sat yapmak zorunda kaldklar ynndeki ak-lamalarna atfta bulunmakta ve ky elinden alndktan sonra bu ger-ek sebebiyle zerindeki kalc yatrmlarnn tazminini talep edemedi-ini vurgulamaktadr.76 Dahas ona gre, bir yeri gasp eden kimse da-hi orada kurduu tesis ve meyvelik gibi eylerin mlkiyetine sahiptir;ancak bu hkm onu gsp konumundan karmaz. Ayrca ilgili ah-sn sz konusu yatrmlarn satma yetkisinin imamn mevcudiyetiylebir alkas da yoktur; nk bunlar onun mlkiyetinden ancak merilemlerle kar.77

Katf silah zoruyla ele geirilen topraklarn btn mslmanlaraait olduunu ileri srm ve haberlerin zhirine gre a iin bu top-raklarn haracnn gaybet zamannda dtn savunarak Usllerinistishb ilkesine kar kmtr; nk sz konusu kideye gre imamhayatta iken geerli olan bir eyin onun gaybetinde de geerliliinisrdrmesi gerekir. ilerin gaybet boyunca harala mkellef olma-malar seleften takv sahibi hibir ztn kendilerinden hara isten-medike rnlerinin bu vergiyi karlayacak miktarn byle bir mak-satla ayrmadklar gereiyle de ortaya serilmektedir. Baz hadislerinzhirine gre imamn gaybeti sresince hara btn mslmanlardander.78 Kereknin silahla elde edilen topraklarn imam tarafndankableye verilebilecei ve kamu yarar gerei sresinin bitimindennce dahi bir mtekabbilden alnp bakasna devredilebilecei y-nndeki tesbitine de kar kmaktadr. Gerekesi ise imamn akidle-rine vefa ykmlldr.79

Yazar haracn, cir sultandan hediye olarak kabul edilmesinin cizolmadn ve bunun nceki Usl ulem tarafndan da benimsenme-diini syleyerek, Kereknin grlerini Kitb, ahbr, icm ve akldandestekleyebilecek herhangi bir delilin bulunmadn belirtmektedir.dil imamn gaybeti srasnda haracn merluunu reddetmektedir.Ona gre Irak Sevd ve Alinin hilfeti srasnda alnanlar dnda Hz.Peygamberin irtihlinden sonra fethedilen topraklar asl mslman-larn ortak mlk olmamtr; nk dil imamn emri bulunmaksznzaptedildii iin sadece onun enfli stats kazanmtr. Alinin bu fe-tihlerden her hangi birisi iin izin verdiine dair hibir delil yoktur. DVN

2001/2

45


76 Katf, s. 32.77 Katf, s. 44-46, 52.78 Katf, s. 30-31.79 Katf, s. 38.

Bu nedenle imamlarn Sevdn mslmanlarn ortak mlk olduuynndeki ifadeleri takyye eklinde deerlendirilmelidir.80

Enfl topraklar imamlarn verdikleri ak ruhsata binaen gaybeti sra-snda iler tarafndan serbeste kullanlmal ve tbi klndklar btnvergiler kaldrlmaldr. Kereknin Snnleri dlayan iddiasnn aksineruhsatn umumilii bakmndan l enfl topraklarn imamn gaybe-ti dneminde btn mslmanlarca ihyas mubahtr. Ne var ki Snn-ler bu arazilerden elde ettikleri gelirlerin vergilerinden imama karmesuldrler.81 Ancak Katf onun zuhuruna kadar bu vergilerin talepedilebilmesi iin hibir yol brakmamtr.

Ayrca anveten fethedilmi mevt yerlerin imama, mmur olanlarnise mslmanlara aidiyeti hususunda hibir kuku yoktur. Baka bir ifa-deyle fetih srasnda mmur olduu bilinen topraklar mslmanlarn,mevt olduu bilinenler imamndr.

Irakn silah zoruyla fethedilmediini savunan Katf, anveten alnd- ve mslmanlarn ortak mlkiyetine getii kabul edilse bile Se-vda hukuken hara yklenemeyeceini ileri srmektedir. Ona gre,zhiren Irak fetih esnasnda mmurdu; nk aalk ve hurmalklar-nn skl sebebiyle sevd (kara) eklinde nitelenmitir ve bu toprak-lar zerine bina yapmak cizdir, denemez. slm hukukuna gre birmslmann zilyedliindeki eyden el ektirilmesi sahih deildir. n-k onun maldaki zilyedlii mlumken orasnn hara arazisi olduu vedolaysyla zerinde tasarrufta bulunamayaca hususu sbut bulma-mtr. Kanun koyucu mlkten el ektirilmesini iki dil hidin ahade-ti veya bir baka gre gre yeminden kanma gibi kesin hkmartna balamtr (yani aksi kantlanmadka hukuk bireysel mlkiyetiddialarn onaylar). Her bir muayyen toprak parasnn fetih srasndammur olduunu, ondan sonra da mtemadiyen ilendiini, haracnnaralksz ve dil idareciler tarafndan alnageldiini ispatlamann fiilimknszl sebebiyle mslmann zilyedliindeki byle bir arazi ha-raca tbi tutulamaz.82

Katf muhatabnn zalim sultann imamn yetki alanna tecavz ede-rek dilediince hara devirmesi durumunda bunun gnahnn kendiboynuna yklenecei, gaybet srasnda bu gelirlerden istifadenin ayaharam klnmad, nk sz konusu verginin ifti zerine vcip veistihkak sahipleri belli er bir hak olduu hususunda icm bulundu-u ynndeki grn de eletirir. Argman ise udur: Hara kii-

DVN2001/2

46

Cengiz KALLEK

80 Katf, s. 78-89.81 Katf, s. 60, 72-77.82 Katf, s. 97-100, 116.

nin zimmetindeki er bir haksa da topran rn cinsinden belir-lenmemise bizzat mkellef tarafndan gnl rzasyla tayin edilmedenalnmas ciz deildir; nk borlu deme eklinde muhayyerdir.Haracn ehliyetsiz kiilerce mkellefin rzas hilfna tahsili sahih ol-mayaca gibi rn zerindeki istihkak da ed edilmi saylmaz. Eercebren alnan gayr-i ayn bir vergi olduu benimsenirse ki phesizbunun kantlanmas gerekir o zaman msumun malnn ayn zerin-de hisseli bir hak saylr ve ilgili mal zerinde bizzat ehli tarafndantaksim edilmeksizin tasallut ciz deildir. Dolaysyla zalimin tahsil-t mkellefin zimmetindeki borcu drmez; nk o sz konusumalda ortaklk veya baka bir yolla ferd istihkaka sahip olmad gibitaksime yetkili de deildir.83

Mellif szne u argmanlarla devam etmektedir: phesiz mez-hebdalarmz zorba sultann tarm rnleri ve hayvanlardan mukse-me veya zekt ad altnda toplad eyleri satn almann cevaznahkmetmilerdir. Ne var ki zorbalkla zekt toplama eyleminin ken-disini zulm ve gasp saymlardr. Ancak bu onun toplad eyin ay-nnda istihkak bulunduu ve tahsiltnn ciz olduu anlamna gel-mez; aksine yapt zulmdr. Ayrca tarmsal rn ve hayvan zek-tnn haracn hellliiyle hibir ilikisi yoktur. Eer verdikleri hkmnilleti haracn helllii olsayd hkm ona tahsis ederlerdi. Halbuki hibirisi bunu yapmamtr. Dolaysyla zalimin araziden mukseme adaltnda vergi almas zulm, dmanlk ve gasptr. Mslmanlarn ha-raca istihkak, onun imamn valilerinden bakasnca devirilmesini ge-rektirmedii gibi datlmasn da tecviz etmez. stelik ulem zali-min zekt ad altnda toplad eyleri satn almaya cevaz verirlerken,ilgili tahsiltn mkellefin zekt sorumluluunu drmediine yanikalan mallarndan ve ilk toplam esas alnarak (bakiye zerinden deil)yeniden denmesi gerektiine hkmetmiler, mmknse o zorbayaverilmesini haram klmlardr. Aralarndaki illet ortakl sebebiylezekt mallarn satn alabilme ruhsatn haraca temil etmek mm-kndr. nk zekta istihkak yetle sabit sekiz snfa mahsusken za-limin devirdii zekt rnlerini satn alma cevaz onlarla snrl olma-yp mutlaktr; istihkak illeti aranmaz. Zalimin zekt toplamas buhakk sekiz snfa tahsis eden Tevbe sresinin 60. yeti ile dierlerininve Sadakay zenginlerinden alp fakirlerine ver! hadisinin umumu-na gre zulm ve dmanlktr. Onun taksiminden sorumlu vali d-nda birisi tarafndan toplanp zerinde tasarrufta bulunulmas gayrimer ve hak sahiplerine zulmdr. nk o fakirlerin skntsn gi-dermek iin ter klnm olup baka yerlere harcanmak zere aln-

DVN2001/2

47


83 Katf, s. 102.

mas hikmete aykr ve dolaysyla haramdr. Zekt maln ayn zerin-deki bir haktr ve eriat mal sahibine ister onun aynn isterse kyme-tini ya imamn valisine ya da hak sahibine deme ruhsat vermitir.Ed edilmemesi durumunda bor kiinin zimmetinden dmez; ed-s gerekleene kadar istishb kural iletilerek maln ayn zerinde-ki hakkn beksna hkmedilir.84

Zorbann zekt dndaki tahsiltna gelince; Kitab ve Snnetinumumu, mallar zerindeki haksz tasarrufun haramlna dellet ederki akl da bunun ktln onaylar. Kerek haracn gizlenmesi, ka-rlmas ve demesinden kanlmasnn haramlna hkmederken ho-casnn akl ve naklin yalanlad bir fetvasn msum imamn zalim ida-recinin hara toplamasnn haramlna dair ak retisine yelemitir.Halbuki bunun zorunlu neticesi, haracn gizleme veya karma imk-nna sahip kiilerce onlara gnll olarak denmesinin tecviz edilme-mesidir. nk bu mslmanlarn hakkdr ve imamn valilerine ula-trlmas vciptir; onun gaybeti durumunda ise nibi olan hkim-ere eritirilmelidir ki onun da yokluu halinde bizzat istihkak sahibi-ne iletilmelidir. Tahsildrlarn zorba adna topladklar gelirleri mm-knse gerek hak sahiplerine ulatrlmak zere mkelleflere iade et-meleri gerekir. Hkmn umumilii gerei haram olduu bilinen c-izelerin tesbit edilebilmeleri durumunda mkelleflere iadesinin v-cbiyetine de hkmedilebilir.85 Katfnin iktidarn meruiyetini sor-gulayan bu sert yaklamn ayaklanma hakknn kullanmna teorik ze-min salama gayretinin bir yansmas eklinde deerlendirmek mm-kn grnmemektedir.86

Bir yandan zalimin tahsiltnn hakszlna dier yandan ise sz ko-nusu maln kendisinden satn alnabilirliine hkmetme meselesinegelince; her iki kavlin mutlaklnn imknsz olduunu belirtmek zo-runludur. nk byle bir maln zulmen gasp edilmi olmas onunzerindeki tasarrufun cevazna kesinlikle engeldir; bu durum iadesi-nin vcbu ynndeki kavil gerei zekt iin de geerlidir. Bu iki g-r birden savunanlar i elikiyi nlemek iin cir kavramnn ta-nmna snmlardr. Kereknin aksine eyh Sadk bn Bbeveyhinel- ti dttaki tanmna uyan Katfye gre cir kavram hassatenimmeti pheli kimseleri belirtir ki yahudilerden arap bedelini satnalmann tecviz edilmesi gibi onlarla da kendi mezhepleri uyarnca mu-amelede bulunmak aya ciz klnmtr. Bylece Snn devlet ba-kanlarnn reylarndan aldklar vergi hem kendilerine hem de onla-

DVN2001/2

48

Cengiz KALLEK

84 Katf, s. 117-120.85 Katf, s. 121-124.86 Lambton, s. 273.

rn imamlna inananlara mubahtr. mmiyye nazarnda buna hakla-r yoksa da devirdiklerinin a tarafndan satn alnmas cizdir. Ceva-zn sadece onlarn imamlna inananlardan tahsil edilen eylerin sa-tn alnmasna tahsisinin vcbunda speklasyon vardr. Bu tartmau iki ihtimlden kaynaklanr: 1. Onlarla mezhepleri uyarnca muame-lede bulunmann cevaz, hkm bakmndan umum iktiz eder vetahsiltn mkellefin onayyla olmas art deildir; 2. Umum iktiz et-mez ve izin koulu aranr; onaynn art koulmamas durumundatahsilt i birisinden yaplm olsa bile ilgili maln satn alnmas ciz-dir. zin koulunun koyulmas halinde ise bu ilem ciz grlemez.Zhire gre a ulemsnn tafsilta girmeden verdikleri mutlak cevazgerei onay art aranmamaldr. Halbuki (akla) daha yakn olan iz-nin zorunlu klnmasdr.87

Bu balamda son olarak bir baka gerein daha alt izilmelidir: Ke-rek-Katf atmasnn yazya dklmesi Safev asker-siyas hkimiye-tinin kritik ini-klarna denk dmektedir. Kerek hara ve st kar-deliine ilikin rislelerini Badat, Mehed ve Heratn Safevlerin eli-ne getii ykseli dneminde kaleme alrken muhalifinin ayn konu-lardaki eserleri hanedann aldran yenilgisinden sonraki sorunlu dev-rine rastlamaktadr.88

mmiyye arasndaki tartmaya X./XVI. yzyln ikinci yarsndaAhmed b. Muhammed el-Erdebl ile Mcid b. Felh e-eybn de ka-tlmlardr.

III. Ahmed b. Muhammed el-Erdebl ve Hara Risleleri

A. Erdeblnin Hayat ve Eserleri

mmiyye'nin kelm ve fkh limlerindendir. Kendisine atfedilenkermetler sebebiyle "mukaddes89", geni ve derin bilgisi dolaysylada "muhakkk" unvanlaryla anlr. Doum yeri Erdebil olduu iinErdebl, memleketinden dolay zerbaycn, Necef'te ikamet ettiiiin Necef nisbeleriyle de bilinir.90

DVN2001/2

49


87 Katf, s. 124-126.88 Newman (1993), s. 89.89 ada melekle dorudan irtibata gemek bilgi kaynaklarndan biri olup bu

bilgiye ilham, onu alan kimseye de mfehhem veya mukaddes adverilmitir.

90 Karl Brockelmannn kaydettii Zencn nisbesinin kaynana rast-lanamamtr (bk. GAL, II, 582). Bu nisbe doru ise onun hi olmazsa birsre Zencan'da kald sylenebilir.

Erdebl'nin ocukluk dnemi hakknda bilgiye rastlanamamtr.Eb Abdillh Cellddin Muhammed b. Esad ed-Devvn'nin ren-cisi Cemlddin Mahmd e-rzden byk ihtimalle rzda ke-lm ve felsefe okumutur. Ali es-Sig b. Hseyin b. Muhammed el-Hseyn el-milden hadis rivayet etmitir. Bir sre Cebelimil'de(Lbnan) fkhla megul olduktan sonra Necef'e dnm ve lmnekadar burada yaamtr. Had at'- a adl eserinde sfahan'da kal-dn ve hac iin Mekke'ye gittiini belirtmekte ancak tarih verme-mektedir. Bu arada birok defa Kerbel, Kzmeyn ve Smerr'da aimamlarnn trbelerini ziyaret ettiini de bildirmektedir. Safev h-kmdarlar I. Tahmasb ile I. Abbas'n ona byk sayg gsterdikleri,ran'a gelmesi iin kendisini ikna etmeye altklarna dair bilgilerdenah I. Tahmasb ile ilgili olanlarn gerekle badaabilecei, ancak Er-debl'nin lmnden sonra tahta kan I. Abbasa ilikin olanlarn isegvenilir bulunmad anlalmaktadr.91 Bu rivayetlerden birine greErdebl, hizmette kusur ettii iin I. Abbasn gazabna urayp Me-hede snan bir devlet adamnn tavassut ricas zerine aha gnder-dii Farsa mektubu riyet mlkn bnsi Abbas bilsin ki... szle-riyle balatp h- velyetin [yani Hz. Alinin] bendesi Ahmed el-Er-debl yazmtr eklinde bitirmitir. ahn ilgili ahsn balandnbildiren cevab yazs ise Alinin eiinin [beki] kpei Abbas yaz-mtr cmlesiyle son bulmaktadr.92 Doruluu halinde bu rivayet,her iki ahsiyetin de Safev iktidarna bakn yanstmas asndannemlidir.

Yetitirdii ok sayda renci arasnda en nlleri Medrikul-ah-km adl tefsirin mellifi Seyyid Muhammed b. Ali el-Msev el-mi-l, Me limd-dn mellifi Cemlddin Eb Mansr Hasan b. ehdiSn Zeynddin el-mil ve Cmi ul-fev,id yazar Molla Abdullah b.Hseyin et-Tster'dir.

eitli ilim dallarnda Arapa ve Farsa mstakil eserler yannda muh-telif erh ve hiyeler kaleme alm olup bunlarn byk bir ksm g-nmze ulamtr. Zhd, takv ve kermet sahibi, cmert ve drst birmmin, aratrmalarnda titiz bir lim olarak nitelendirilen Erdebl Sa-fer 993 (ubat 1585) tarihinde Kerbel-Necef'te vefat etmitir.93

DVN2001/2

50

Cengiz KALLEK

91 Kr. Muhsin el-Emn, III, 81.92 Hansr, I, 85; Tunikbun, s. 343.93 Erdeblinin hayat ve eserlerine ilikin ayrntl bilgi iin bk. Hr el-mil,

II, 23; bn Usfr el-Bahrn, s. 148-151; Mderris-i Tebrz, V, 366-370;Hnsr, I, 79-85; Kumm, Sefnetl-bir, I, 304-305; Tunikbun, s.342-346; M. Ali Terbiyet, Dnimendn- zerbycn, Tahran: Kitb-

B. Hara Risleleri ve Erdeblnin ktisad Grleri

a. Hara Risleleri

1. Risle li'l- arciyye veya er-Rislet'l-Qarciyye (er-Rad iyytve'l- arciyyt iinde, bl. 2, s. 169-173, Tahran 1313; Ahund MollaMuhammed Kzm- Horsnnin Kifyetl-ul ile birlikte,Tahran 1318; Kelimt'l-muha n iinde, Tahran 1315, Kum1402, s. 315-319; el-Qarciyyt iinde, Kum 1413). 2. Risle mu-taara f mes,eleti'l- arc (er-Rad iyyt ve'l- arciyyt iinde, bl.

2, s. 174-176, Tahran 1313; Ahund Mollann Kifyetl-ul ilebirlikte, Tahran 1318; Kelimt'l-muha n iinde, Tahran1315, Kum 1402, s. 320-322; el-Qarciyyt iinde, Kum 1413). Ke-rek'nin aksine, zamanndaki dier a ulems gibi devlete hara ver-menin aleyhinde bulunan Katf'yi desteklemek amacyla yazd ikirisleden ibarettir.

Zhd ve takvasyla tannan Erdeblnin Kerekyi tenkidi Safev ida-resine yaknlaarak dnyev kar elde etmek iin olmamaldr. AksineZbdetl-beynnda, ll-emre itaatle ilgili yetin tefsirinde gerekemir sahiplerinin Hz. Ftma ile Alinin soyundan gelen msumimamlar olduunu savunduu gibi zlim idarecilere itaatin vcbiye-tini de reddetmektedir.

DVN2001/2

51


fur-yi slmiyye, 1314 h., s. 31 vd.; Browne, IV, 369, 406; Brockel-mann, GAL, Suppl., II, 207, 582; Hediyyetl-rifn, I, 149; Dnipejh,Fihrist-i Kitb ne-i merkez-yi Dnigh- Tahrn, Tahran: Dnigh-Tahrn, 1340 h., IX, 821; Hnbb, Fihrist-i Kitbh-yi p-yi Arab,s. 6, 352, 432, 749, 750; a.mlf., Fihrist-i Kitbh-yi p-yi Frs, I,1299-1300; Seyyid Ali Erdeln-i Cevn, Fihrist-i Ktb-i Qa-yi Kitb-

nei merkez-yi stn-i Kuds-i Ra av, Ts: Kitbhne-i Merkez-yistn-i Kuds-i Razav, 1986, I, 43-44; Abdullah el-sfahn, I, 56-57;Muhsin el-Emn, III, 80-83; Hakm, s. 33-39; Kays l-i Kays, el-rniy-yn vel-edebl-Arab, Tahran: Messesetl-buhs vet-tahkktis-sekfiyye, 1984-1986, III, 350-362; Muhammed el-Erdebl, I, 61; Kum-m, el-Kn, III, 200-202; Tahrn, e-era, I, 103; II, 37, 183; III,48, 396; IV, 73, 117; VI, 9, 103, 113-114, 385-387; VII, 144; X, 205;XI, 179; XII, 21; XV, 281; XX, 35-36; XXI, 397-398; XXII, 255; XXIV,172; XXV, 183; a.mlf., Caba t, s. 8-9; Tabtabi, An Introduction, s.51-52; 83-84, 95, 115, 164, 177, 199-200; Necef, s. 17; Hseyn, XIII,360; Mach-Ormsby, s. 144, 328, 364; H, II, 225; Fud brhim, s.158-159; Pr Him, "Molla Ahmed Mukaddes Erdebl", Varlk, X, Tah-ran 1980, s. 53-55; Seyyid Ahmed Tyserkn, Muarrif d nsa-inefs, Dnikede-i edebiyyt ve ulm-i insn, sy. 9 (1376/1997), s. 35-39; Madelung, "Ardab l ", Encyclopaedia Iranica, II, 368-370; TahsinYazc, Erdebl, Ahmed b. Muhammed, DA, XI, 278.

Mcid b. Felh e-eybnnin bildirdiine gre Erdeblnin haracnharamlna dair grleri ilim muhitlerinde yaygnlk kazanmt. Er-deblnin evresinden bir grup eybnye bu husustaki kanatini so-runca statlarnn sz konusu meseledeki grlerini yazya dkmesi-ni istemiti. Bylece onun haracn pheli olduu hususundaki ilk ri-slesi gn na kmt.94 Bu bilgiden de anlald zere Kerek ta-rafndan atelenen ve Katfnin ona reddiyesiyle alevlenen hara tart-masnn ncekinin zaferi sonucunda den harareti Erdebl tarafndantekrar ykseltilmitir. Sonuncunun hzla yaylarak szl tartmalarazemin hazrlad anlalan dncelerinin eybn gibi limler vemuhtemelen halk tarafndan yazya geirilmesi istenmitir. Erdeblsylentilerin aksine daha yumuak bir tutum veya belki takyye ser-gileyerek haracn pheli olduunu savunan ilk rislesini kaleme alm-tr. Aslnda Katfnin savunduu bu yaklam Kereknin Ki atl-le-ccnda vard Kesinlikle hara pheli konulardan deildir95 ek-lindeki mutlak hkm nakzetmeyi amalyor olmaldr. Ancak eyb-nnin buna yazd reddiye zerine tutumunu netletirerek kendi d-neminde imamdan izinsiz toplanan haracn haramln savunan ve as-lnda ierik bakmndan birinciden ok farkl olmayan ikinci rislesinitartmaya amtr. eybnnin buna cevab mahiyette bir baka eserhazrlayp hazrlamad belirlenememitir.96

Erdebl rislelerinde Katfnin Kerekye kar kulland cedelci s-lup yerine eletirel ama saygl bir dil benimsemitir. Sonuncununimamn gaybeti srasnda haracn hellliini onaylayan yorumunu ka-t olarak reddetmedii gibi Katfnin aksi yndeki grn de sahip-lenmemitir.

b. ktisad Grleri

Erdeblnin bu rislelerindeki grleri dar anlamda vergi hukuku,geni anlamda ise maliye hukuku ilkelerine mnhasr kalmaktadr. Gn-cel uygulamaya ilikin gzlemlerine gre devrin zalim sultan a) yanlyerlerden, b) haddinden fazla ve c) mkellefin rzasnn hilfna tahsiltyapmaktadr. Hatta bazan mkellef rn harac karlamasa veya tar-m braksa bile bu vergiden kurtulamamaktadr. Halbuki zalim sultannhara toplamasnn zulm, haram ve gnah olduu tasrih edilmitir.97

Dolaysyla onun zorbalkla toplad vergilerin mmkn mertebe ka-

DVN2001/2

52

Cengiz KALLEK

94 Mcid b. Felh e-eybn, Risle fil- arc (el-Qarciyyt iinde), Kum1413, s. 7.

95 Kerek, s. 88.96 Bundan sonra iki risleye yaplan atflar aralarn tefrik iin Risle fil-

arc I ve Risle fil- arc II eklinde olacaktr.97 Erdebl, Risle fil- arc I, s. 19.

rlmas veya denmesinden kanlmas ciz olmak yle dursun vcip-tir; dememeye muktedirken deyenin zimmetindeki bor dmez,kendisinden yaplan tahsilt hara veya zekt yerine gemez.98

Erdeblye gre Irak dndaki topraklardan hara tahsilinin cevazu hususlarn sbtuna baldr: 1) Topran anveten veya mlkiyeti-nin mslmanlara gemesi artyla fethedilmi olmas; 2) Fetih esna-snda mmur bulunmas; 3) Haraca tbi klnm olmas; 4) zerindekimsenin mlkiyet iddia etmemesi; ve 5) Vakf olmamasdr. Bu hu-suslar vuzuha kavuturacak mtevtir veya ahad haber ya da muteberzannn yokluu sebebiyle haracn hkm phelidir; artk hlihazrdabelli bir topran harc olduunu katiyetle ispatlamak imknszdr.Buna ramen uygulamada arazi zerinde mlkiyet iddiasnda bulu-nanlardan ve hatta vakflardan bile hara alnmaktadr.99

Ona gre, Katfnin de belirttii gibi, insanlarn zilyedliinde olupzerinde mlkiyet tesis veya iddia ettikleri eylere aksi ispatlanmadanel konulmas mer deildir. nk mal zilyedindir ve zerinde ba-kas tarafndan hak talep edilemez; arazisinin imam tarafndan haracatbi klnd ve haracgzrn hlihazrdaki miktara rza gsterdiiak deildir. stelik toprann harc olduunu kabullenirse gsphkmne girer ve ecr-i misil demesi gerekir ki bunun fiilen hara adaltnda tahsil edilen miktara denk dt de bilinmemektedir. Ayr-ca bu onun zimmetinde bir bortur ve rzas hilfna alnamaz. dilimamlar veya vekilleri dndaki otorite tarafndan toplanan vergi demkellefiyetini drmeyip zimmetinde bor olarak kalr; sorumlu-luktan kurtulmas iin hak sahibine ya da mmknse mer otoriteyeulatrlmasn vasiyet etmeli veya hak sahibine bizzat eritirmeli ve ya-hut mslmanlarn maslahatna harcamaldr. Bununla birlikte kendi-si de mslman oluuna gre ihtiya iinde ise borcu der nk ha-ra gelirlerinden faydalanan byle bir kimse sonuta beytlmldekihissesinden almaktadr.100

Yazara gre a ulems zalim sultann hara ad altnda devirdiigelirlerden pay almay mutlak olarak ciz grmemilerdir; bu husustaicm yoktur. Konuya ilikin haberler mmin olsun olmasn her zalimsultann toplad haratan, beytlmlde hakk bulunsun bulunmasnherkesin yararlanmasnn cevazna dellet etmez.101 Hal byle ikenbtn mslmanlarn ortak mal olup imam veya nibi tarafndan ka- DVN

2001/2

53


98 Erdebl, Risle fil- arc I, s. 23.99 Erdebl, Risle fil- arc I, s. 18-19; a.mlf., Risle fil-parc II, s. 25.

100 Erdebl, Risle fil- arc I, s. 19-20; a.mlf., Risle fil-parc II, s. 25.101 Erdebl, Risle fil- arc I, s. 20-23.

mu yararna harcanmas gereken hara gelirlerinden herhangi bir kim-senin mslmanlarn veya mer temsilcilerinin izni bulunmaksznihtiyacnn ok zerinde pay alarak diledii gibi harcamas nasl tecvizedilebilir?102

Erdebl meselenin fkh inceliklerini bilmeyen adalarnn Kere-knin hara rislesindeki grlerini taklid103 ettiini halbuki onunl mctehidin kavliyle amel ciz deildir, dediini belirtmekte-dir.104

IV. Mcid b. Felh e-eybn ve Risle f hillil- arc

A. eybnnin Hayat ve Eserleri

Hayat hakknda bilgi bulunamamtr. Eserlerinin mahiyetinden f-kh eitimi ald anlalmaktadr. Muhtemelen Necefte yaamtr.Mukaddes el-Erdeblnin adadr; XI. (XVII.) yzyln balarndavefat etmi olmaldr. Hemen hepsi belirli fkh meselelerine ilikinmuhtelif risleler hazrlamtr.105

B. Risle f illil- arc ve eybnnin ktisad grleri

a. Risle f illil- arc ve Mahiyeti

er-Risletl-Qarciyye106 veya Risle fil- arc ismiyle de bilineneser eitli defalar baslmtr (er-Rad iyyt vel- arciyyt iinde,Tahran 1313, bl. 2, s. 176-190; Kelimtl-muha n iindeTahran 1315, Kum 1402, s. 322-336; Ahund Mollann Kifyetl-ul ile birlikte, Tahran 1318; el-Qarciyyt iinde, Kum 1413).107

Daha nce de akland zere Erdeblnin haracn haramlna dair

DVN2001/2

54

Cengiz KALLEK

102 Erdebl, Risle fil- arc II, s. 27.103 Erdeblnin taklidle ilgili grleri iin bk. The Muqaddas al-Ardab l

and Taqld (trc. John Cooper), Authority and Political Culture inShiism (ed. Said Amir Arjomand), Albany: State University of New YorkPress, 1988, s. 263-266.

104 Erdebl, Risle fil- arc I, s. 20; a.mlf., Risle fil- arc II, s. 27.105 Dnipejh, Fihrist-i Kitb ne, VIII, 740-741; Hnbb, Fihrist-i

Kitbh-yi p-yi Arab, s. 317, 432, 749, 750; Tahrn, e-era,VII, 68; XI, 172, 179; XX, 116; XXV, 41; Tabtabi, An Introduction,s. 168, 177, 178, 190, 200; Necef, s. 232; Hseyn, XIII, 358-360;Madelung (1981), s. 202.

106 Tahrn, e-era, XI, 179.107 Hnbb, Fihrist-i Kitbh-yi p-yi Arab, s. 317, 432, 749, 750;

Tabtabi, An Introduction, s. 177.

grleri, ilim evrelerinde yaygnlk kazanm ve haracn pheli ol-duu hususundaki ilk rislesi gn na kmt. eybn de yazdbu reddiyede Erdeblnin rislesindeki grleri pasaj pasaj iktibasederek eletirmitir. Ana fikir hara gelirlerinden faydalanmannmeriyetidir. Ancak eybnnin toprak vergisi meselesine yakla-m ok pragmatik grnmektedir.

b. ktisad grleri

Kereknin grlerinin sradan bir savunucusu konumundaki ey-bnye gre Irak anveten fethedilmitir ve harc statde olduu gnkadar aktr. Dolaysyla oradan tahsil edilen hara helldir.

eybn Irak dndaki topraklardan hara tahsilinin cevz iin Er-deblnin gerekli grd be arta karlk topran msum imamveya nibi tarafndan anveten fethedilmi ve mmur olmasn yeterlisaymaktadr. Fetihten sonra haraca tbi klnm olmamas ve zerin-de mlkiyet iddia edilmesi topraktan harac drmez; nk anve-ten mefth arazi, zerindeki tasarruf eserlerine tbi olarak mlk edi-nilir. Bu durum sz konusu verginin skatn deil aksine topranzerindeki yatrmlar durduka mkellefin zilyedliinde kalmasngerektirir.108

eybnye gre zalimin kayt altna alnamamas ve aleyhinde tanedilmesi onu slmdan karmad gibi elindekinin aynnn haram-l bilinmedike haram olmasn da gerektirmez. Zalim sultan tara-fndan mutasarrfn rzas hilfna tahsil edilmi olmas toprak vergisi-nin tahrmini gerektirmez; nk hara, tanm gerei, mutasarrfnmlknden kan eydir. Mkellefin vergi miktarndan daha az rnkaldrm olmas dahi cret gibi deerlendirildii iin haracn tah-siline engel tekil etmez. Zalim sultann bir eyi haram yolla ele ge-irmi olmas o eyin hak sahibi kiilerce alnmasna mni deildir.109

Hara konusundaki muhalefetiyle tannan Katf dahil hi kimse butr gelirlerden pay almann haramln savunmamtr. Bylece hki-m-erin gaybeti srasnda sz konusu verginin zalim sultan ya dabir bakasndan alnm olmas sonucu deitirmez.110

Msum imam hara arazisi ileticisi kansa dahi vergiyi cebrentahsil edebilir. Ancak hadisler, fetvlar ve icm, zalimin toplayp dat-t toprak vergisinden ann faydalanmasnn cizliine delil olu-turmaktadr ki bu cevaz cebren alnan da kapsayacak kadar umumi-dir. Tahsiltn kendisi bortan farkl olarak tahsil edilen eyin hara

DVN2001/2

55


108 eybn, s. 10-11.109 eybn, s. 13.110 eybn, s. 15.

yerini tutmasn salar. Kald ki bir kimsenin zimmetindeki bor bilealacakls tarafndan cebren tahsil edilebilir ve koparlan mebla borcakarlk gelir. Yetkililer istediinde haracn karlmasnn veya denme-sinden kanlmasnn haraml, bu gelirlerden pay alabilmek iin me-r otorite veya vekilinin izninin gerekliliine, aksi takdirde toprak ile-ticisinin zimmetindeki borcun dmeyeceine delildir. Beytlmlde is-tihkak bulunan kimselerin haklarn mer otoriteden veya vekilindenizinsiz almalar ciz olmad gibi umumi vakflarda hak sahibi her fa-kirin kendi payn datmdan sorumlu mtevelliden izinsiz almas daciz deildir. Tahsil edilen humus (bete bir) ilgili topraklarn kaldra-bilecei cretten azsa sorun yoktur. Zorba otoritenin (cir hkim)hara gelirlerini mer otoriteden izinsiz datmas ciz grlmemisede bu hkm onun tahsis ettii at ve cizelerin alnmasnn cevaznzedelemez; nk imamlar ann onlar tarafndan datlan denek-ten yararlanmasna izin vermilerdir. Zorba otoriteden karlan hara-tan istifade ise ciz deildir.111

Rivayetler ve fakihlerin kavillerinden anlald zere toprak vergisi-nin helllii, mslmanlarn hakk olmasndan kaynaklanmaktadr veimamlar ann ondan faydalanmasna ruhsat vermilerdir. Zalim sul-tan veya nibi tarafndan tahsil edilmi olmas ondan istifadenin hell-lii zerinde tereddt dourmaz. Ancak zalim sultandan izinsiz aln-mas ciz deildir.112 Bununla birlikte haracn helllii ile ondan za-lim sultandan izinsiz pay alnmasnn haraml arasnda eliki de yok-tur. nk buna benzer bir ok rnek vardr: Umumi vakflar, zektgelirleri, vasiyetler ve hatta sahibinin sefihlii gibi bir sebeple hacir al-tna alnm zel mlkler gibi. Kez zalimin istils altndaki zel ml-knden onun izni olmakszn yararlanmaktan korkan bir kimsenin du-rumu da byledir. Bunlar zerinde istihkak bulunan hibir kimseninsz konusu mallardan almas veya karmas ciz deildir.113

zet olarak Kerek hkmetin meruiyetini alenen tanmamakla bir-likte ulemnn itibarn sultanlar ve devlet erknnn koruduunu itirafetmekte, Katf ise idarecilere yaknlaan ve onlardan madd destek alanlimleri sert bir dille knamaktadr. Zhd ve takvsyla tannan Erdeb-l de Katfnin safnda yer almaktadr.

Kerek ve takipisi eybn zalim de olsa sultann hara toplama yet-kisi olduunu savunurken Katf ve Erdebl aksini ileri srmektedir.

DVN2001/2

56

Cengiz KALLEK

111 eybn, s. 16-17.112 eybn, s. 21.113 eybn, s. 25-26.

Kerek ve eybn mkelleflerin hara karmasn veya demektenkanmasn mer grmezken dier ikisi sz konusu verginin zalimidarecilere mmkn mertebe denmemesinin mer ve hatta vcipolduunu dnmektedir.

eybnye gre ise zalim sultann toprak vergisi tahsili mer ve do-laysyla haracn ona denmesi vcip olsun olmasn, mslmanlarnortak mal saylan harc arazileri iletenler beytlmle kar bor y-kmllklerini zorba iktidara ilgili vergiyi vererek yerine getirsin ge-tirmesin, en nemli husus bu devlet gelirlerinden mteekkil fondankaynaklanan cizelerin a mensuplarnca kabul ve sarfnn meruiye-tinin ispatdr.

DVN2001/2

57


[ Şia ulemaları ] Şia kamu maliyesi literatürü

Documents