زاوها رهش یدبلاک یاضف رب یلیلحت · 26 25-38 زاوها رهش...

.................................................................................مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر معماری و شهرسازی نظر

25

شماره 39 /سال سیزدهم/خرداد و تیر 1395

چکیده یکی از عواملی که شهر را از سایر سکونتگاه های بشری متمایز می کند ویژگی های کالبدی آن است که همواره توجه زیادی از سوی مدیران، برنامه ریزان شهری، ساکنان و بازدیدکنندگان به آن معطوف شده و کیفیت آن بر زیست ساکنان تأثیر به سزایی دارد. بی برنامگی و توسعه بی رویه به ویژه در شهرهای بزرگ موجب شده کیفیت کالبدی موجود نیازهای ساکنان را برآورده نکند و انتقادات مختلفی به آن وارد باشد که نمونه آن شهر اهواز است. این مقاله با هدف بررسی و تحلیل فضای کالبدی شهر اهواز و نقاط ضعف و قوت آن در برآوردن نیاز ساکنان نوشته شده است. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و با رویکرد کیفی است. مقاله در مقیاس کل نگر و با تکیه بر نظریه ساخت اصلی شهر نوشته شده است. در راستای دستیابی به اهداف تحقیق در بررسی اولیه سه فرضیه مبتنی بر پذیرش تنوع به عنوان مهم ترین توانمندی و فقدان انسجام به عنوان مهم ترین ناکارآمدی فضای کالبدی و نیز انطباق این فضا با مکتب مدرنیسم تدوین شد. سپس اطالعات مورد نیاز در مورد ادبیات موضوع از طریق مطالعات کتابخانه ای، گردآوری، با گزینش مجموعه ای از شاخص ها از بین شاخص های تشریح شده، با استفاده از شناخت حاصل از مشاهدات میدانی و داده های اسنادی به بررسی نمونه هایی از توانمندی ها و کاستی های فضای کالبدی شهر اهواز پرداخته شد. نتایج نشان می دهد تنوع مهم ترین توانمندی در کالبد شهر اهواز بوده و مؤلفه های زیست محیطی و نیز فقدان انسجام و کلیت در شهر مهم ترین ناکارآمدی آن است. در مجموع شهر در معیار هویت قوی بوده و در نظم به ویژه محیط زیست ضعف نشان می دهد، مؤلفه های کالبدی شهر با مکتب مدرنیسم مشابهت بیشتری نشان می دهد.

واژگان کلیدی کالبد، فضای شهری، فضای کالبدی، شهرنشینی، اهواز.

تحلیلی بر فضای کالبدی شهر اهواز

احمد پوراحمد*بهار حبیبیان**

محمدرضا احمد نیا***

[email protected] دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری.. استاد دانشگاه تهران .*[email protected] 09166001104 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تهران. نویسنده مسئول .**

[email protected] کارشناس ارشد شهرسازی، دانشگاه تهران.***

تاریخ دریافت : 93/11/19تاریخ پذیرش : 94/04/30

.........................................................................................................................................

26

تحلیلی بر فضای کالبدی شهر اهواز/25-38

مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر معماری و شهرسازی نظر

مقدمه بحث های از همواره آن کیفیت و شهری فضای موضوع شهری ریزان برنامه و شهرسازی و معماری علمی مهم بوده است. خلق فضای شهری پویا که با نیازهای اجتماعی، اقتصادی و روان شناسانه فیزیکی، زیست محیطی، فرهنگی، از بسیاری کار دغدغه همواره باشد هماهنگ جامعه مردم دست اندرکاران امر طراحی فضای شهری بوده است. »اشغال به مربوط سازهای و ساخت فیزیکی نمادهای و فضایی می دهد ارایه را خاصی کالبد شهر در حیاتی شاخص های از دیگر جوامع، مانند روستایی و کوچنده متمایز که آن را می سازد« )رهنمایی و شاه حسینی، 1387 : 10(. اساساً شهر پدیده ای است پویا که در تبعیت از تحوالت تاریخی، سیاسی، ... در یک قلمرو جغرافیایی و اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی به با شهرهای دیگر ارتباط داده، در کالبدی به خود شکل خود شکل فضایی بخشیده و نظامی پویا و در حال دگرگونی .)18 : 1388 )نظریان، می آورد وجود به زمان گذر در را کارشناسان بر عالوه شهری، فضاهای ابعاد پیچیده شدن با علوم اجتماعی و انسانی و نیز معماران که وظیفه اصلی ایجاد دریچه های از داشتند، عهده بر را شهرها کالبد پردازش و دلیل به که شد پرداخته شهر کالبدی فضای به جدیدی ظهور آن در جلوه های بصری و چشم اندازهای متنوع شهری در صدر توجه به عنوان نمادی از زندگی شهری قرار گرفت. کالبد شهر میانجی انسان و محیط برای شکل دادن به زندگی کیفیت بر آن کیفیت و است شهرنشینی شیوه به بشری رابطه کیفیت »رابطه دارد. مستقیم تأثیر ساکنان زیست ساکنین زندگی کیفیت و شهری طراحی کیفیت متقابل شهرها توسط کوین لیچ مورد تأکید واقع شده و می گوید : اگر بناست طراحی شهری مفید واقع شود باید قادر باشد تا از راه اعتالء کیفیت محیط کالبدی به اعتالء کیفیت زندگی

انسان یاری رساند« )گلکار، 1378 :43(.شرایط پیچیده زندگی امروز سبب پیچیدگی مسایل شهری شده و مفهوم بسیاری از فضاهای شهری را دگرگون ساخته است )راست بین و همکاران،1391: 35(. فضاهای شهری عصر مدرن نیز مانند فضاهای شهری پیش مدرن نشانگر زندگی نیروهای تسلط ماشین، و سرعت دوره یعنی دوره همان اقتصادی بر امور و نشان دهنده استثمار طبیعت و بحران های نامداریان، 1390: 83(. در حال و اجتماعی است )سلطانی گسستی در کشورمان در شهری توسعه برنامه های حاضر، فضاهای به باید آن چنانکه خود، گذشته سنت با عمیق و پویایی شهری و ایجاد سرزندگی در آنها اهمیت شهری، نشده توجه شهری فضاهای در محیطی کیفیت های ارتقاء عرصه های کشورمان، شهرهای از بسیاری در امروزه است. عمومی غالباً به نیاز انسان به عنوان یک موجود اجتماعی به

درستی پاسخ گو نیست )راست بین و همکاران، 1391: 36(. و بزرگ مادرشهرهای از یکی به عنوان نیز اهواز کالن شهر کشور غربی جنوب خدماتی حوزه مرکز که کشور صنعتی چندپاره، کالبدی دارای نخست نگاه در می آید حساب به ناهمگون و بدون برنامه است که علیرغم داشتن توانمندی ها و نقاط قوت به درستی پردازش نشده و رفع نیازهای شهروندان تازه وارد ناظر یک دید از »اهواز است. شده اختالل دچار زیادی شمار بی ارتباط اجتماع صورت به احتماالً ناآشنا یا ساختمان های کوچک و بزرگ بدون هیچ پیوستگی منطقی و فاقد مراکز شهری تعریف شده به نظر می رسد. عدم وجود کالبد مناسب جهت برخوردهای اجتماعی، حضور شهروندی و روابط انسانی نظام مند، شهر را به مکانی فاقد روح شهرنشینی مبدل کرده است« )مجتهدزاده و نام آور، 1385: 233(. مسایل و مشکالتی نظیر اختالل در خدمات رسانی، آشفتگی کالبدی، گسترش بدون برنامه، فقدان پیوند منطقی بین اجزاء کالبدی شهر و ناکارآمدی نمادها و نشانه ها نگارندگان را بر آن داشت تا با استفاده از معیارهای بررسی کیفیت کالبدی، به بررسی این موارد بپردازند. لذا جهت بررسی عینی مصادیق موضوع، این تحقیق با هدف بررسی فضای کالبدی شهر اهواز و تعیین نقاط ضعف و قوت آن در جهت برآوردن نیازهای شهروندان

انجام شده است.

سؤاالت و فرضیه هانظری بررسی های در تحقیق، ذکر شده اهداف به توجه با تحقیق در پی دستیابی به آن است که فضای کالبدی شهر با چه کیفیت ها و معیارهایی باید پاسخگوی نیاز ساکنان خود باشد؟ در همین راستا، بخش تجربی و مطالعه موردی انجام

شده، تحقیق در پی پاسخ به این سؤال هاست که : - مهم ترین ویژگی های توانمندی ها و ضعف های کالبدی شهر

اهواز کدامند؟ با کلی طور به اهواز شهر کالبدی ساختار ویژگی های -نشان بیشتری مشابهت شهرسازی مکاتب از کدام یک

می دهد؟در این راستا فرضیه های تحقیق به صورت زیر تدوین شد :

به نظر می رسد تنوع، مهم ترین توانمندی فضای کالبدی شهر اهواز است.

- به نظر می رسد فقدان انسجام مهم ترین ناکارآمدی فضای کالبدی شهر اهواز است.

از اهواز شهر کالبدی فضای مؤلفه های می رسد نظر به -مکتب مدرنیسم پیروی می کند.

روش تحقیق است الزم ابتدا تحقیق سؤاالت و اهداف به دستیابی برای

شماره 39/سال سیزدهم/خرداد و تیر 1395............................................................

..............................................................................27 مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر معماری و شهرسازی نظر

با بررسی مفاهیم و تعاریف مربوط، درکی از فضای کالبدی شهر ایجاد و بر اساس معیارهای مربوطه به سنجش آن اقدام شود. سپس با گزینش گروهی از معیارها متناسب با شرایط و داده های موجود، کارآیی یا ناتوانی این فضا برای پاسخگویی شهری فضای در زیستن برای انسان اهواز مردم نیازهای ویژگی های دوم سؤال بررسی برای شود. تحلیل و بررسی بر و بررسی مختلف شهرسازی مکاتب در کالبدی فضای ویژگی های شهر اهواز تطبیق داده می شود. در مورد تحلیل فضای کالبدی شهر ذکر این نکته الزم است که تحلیل فضای کالبدی شهر با دو روش مخاطب محور )با استفاده از پرسشنامه یا مصاحبه با شهروندان( یا تحلیل پژوهشگر امکان پذیر است، جیکوبز است. شده انجام دوم رویکرد براساس تحقیق این برای دریافت ناشناخته های شهر به روش مذکور، نگاه دقیق و توجه به حس ها، رویدادها و کوشش در جهت درک معنای آنها و دقت به امکان استخراج اصولی از نهاد آنها را پیشنهاد متداول و را مسایل مشترک عمومی آن آنچه وی می کند، عنوان می کند )گروت و وانگ، 1381: 340(. به همین منظور روش تحقیق مورد استفاده توصیفی-تحلیلی با رویکرد کیفی اهواز شهر شهری خدمات محدوده تحقیق گستره و است ساخت نظریه بر تأکید با کل نگر مقیاس در تحقیق است. اصلی شهر انجام شده است. ساخت اصلی شهر نظریه ای است که دیدگاه کالنی نسبت به بافت شهر اتخاذ کرده و به کلیت آن نظر دارد )میرمقتدایی، 1385(. منظور از ساختار اصلی که توسط برخی از صاحبنظران طراحی شهری نظیر دیوید کرین، ادموند بیکن، کریستوفر الکساندر و ماکی در دهه های 1960 و 1970 مطرح شد این است که ساختار اصلی شهر می تواند به دو بخش اصلی و فرعی تقسیم شود؛ بخش اصلی استخوان بندی و ستون فقرات شهر را تشکیل داده و معرف ثبات، تداوم و هویت شهر است. این بخش معنی اصلی شهر را که به مفهوم انتقال پیام است انجام می دهد. سایر قسمت های شهر، بخش غیر اصلی را تشکیل می دهند که نماینده تغییر، تنوع، آزادی و اختیار است. بخش اصلی می تواند از عناصری بناهای عمده، باز فضاهای ارتباطی، محورهای همچون عمومی و نظایر آن تشکیل شود در حالی که محله های شهر و جایی که زندگی روزمره مردم شهر در آن صورت می گیرد، .)1378 )بحرینی، می دهد تشکیل را غیراصلی بخش در بخش تجربی، پس از معرفی وضع موجود و عوامل تأثیرگذار از استفاده با اهواز شهر کالبدی فضای و اصلی ساخت بر براساس موجود، اطالعات و آمار و کتابخانه ای داده های مشاهدات میدانی و اطالعات اسنادی تکمیلی، عناصر کالبدی در قالب معیارهای منتخب مورد تحلیل قرار گرفته و تالش یا توانمندی ها کیفی شکل گیری تحلیل از استفاده با شده شود. بررسی اهواز شهر در شده ذکر مفاهیم ناکارآمدی

ادبیات موضوعمفهوم فضای کالبدی شهر

فضای شهری در قلمرو تخصص های گوناگون مرتبط با شهر با مفاهیم مختلفی تعریف شده که هریک بر ابعاد اجتماعی، کالبدی یا عملکردی این فضا تأکید متفاوتی دارند. بی شک زندگی از ابعاد این نمی تواند از فضای شهری تعریفی هیچ انسان را از یکدیگر تفکیک و تعریف مستقلی از فضای شهری

ارایه دهد. با از آغاز دهه 60 قرن بیستم تاکنون مفهوم فضای شهری رجعت به کامیلوسیته، گدس، مامفورد و سایر فرهنگ گرایان نگه داشتن زنده در که شهر در انسانی آمایش طرفداران و مفهوم و اثر فضای شهری خدمت بزرگی کرده بودند متکی به این استنباط است که فضای شهری جزیی از ساخت شهر است که از کلیت هماهنگ و پیوسته برخوردار بوده، از حیث باید واجد این فضا بدنه محصورکننده است. فیزیکی دارای نظم و زیبایی بوده و برای فعالیت های شهر سازمان پیدا کند. فضای شهر عنصر اساسی ساخت شهر است که با قلب و کانون راهبردهای اجتماعی مربوط می شود )پارسی، 1381 : 43(.

توسلی و بنیادی فضای شهری را یکی از عناصر ساخت فضایی شهر عنوان می کنند که همراه با تاریخ یک ملت در ادوار مختلف ، شکل گرفته و دگرگون می شود )توسلی و بنیادی، 1386 : 17(.

پاکزاد فضای شهری را تبلور فیزیکی فرهنگ جامعه می داند )پاکزاد، 1386(. مدنی پور تأکید می کند که فضای شهری، است مفهومی بلکه نبوده، ساختمان ها بین خالی فضای روابط و رویدادها فعالیت ها، کالبدی، محیط دربرگیرنده فضای تعریف در کریر راب .)1384 )مدنی پور، آنها میان خود در را شهری فضای ادراکی ارزش های تمامی شهری، ساختمان هاست بیرون در موجد کالبد همان که شیء محدود می کند اما خود می افزاید : هر بررسی احتمال دارد عادات ترتیب بدین پس باشد. شخصی سلیقه براساس باعث متفاوت مکان های و زمان در افراد متفاوت حسی گوناگون ارزش های با شهری فضای در حقایق می شود .)103 : 1385 خوشنویس، کوچک )میرزا شوند درک برای درک مفهوم فضای کالبدی شهر الزم است که مفهوم کالبد شهر در حوزه معنایی خاص آن تعریف شود. در ادبیات تعریف فرم شهر یا معادل شکل کالبد واژه طراحی شهری به را لینچ در کتاب سیمای شهر، فرم شهر می شود. کوین تعریف کرده است و رؤیت پذیر شهر صورت مظاهر جسمی )لینچ، 1374 : 90(. در کتاب تئوری شکل خوب شهر لینچ به تشریح بیشتر این مفهوم می پردازد : شکل مجتمع زیستی که معموالً به نام محیط زیست کالبدی خوانده شده ، به طور کلی و بی حرکت بزرگ، کالبدی عناصر فضایی الگوی مفهوم به دائمی در شهر، نظیر ساختمان ها، خیابان ها، تجهیزات، تپه ها،

.........................................................................................................................................

28



.)58 : 1376 )لینچ، است درختان هم شاید و رودخانه ها شهری فعالیت های برای ظرفی را شهر کالبد نیز برخی همه و انسان برای ظرفی عبارتی به یا آنها وقوع امکان و و 57: 1377 )بحرینی، می دانند شهر در او فعالیت های

رهنمایی، 1387 : 19(.

عناصر کالبدی شهر نگرش های در که گرفته شکل عناصری از شهر هر کالبد می شوند. تعریف متفاوتی مفاهیم با مختلف، تخصصی و عناصر این متقابل روابط از گرفته شکل کالبدی، فضای کل شکل یافته حاصل از آن در ارتباط با کنش های انسانی با توجه به و فعالیت های اجتماعی و فرهنگی حاصله است. اهداف این تحقیق، عناصر اصلی زیر را در فضای کالبدی شهر

می توان تفکیک کرد. • عناصر فرم

خط آسمان : فصل مشترک احجام طبیعی و ساختمان های شهر با آسمان است و قضاوت در مورد زیبایی و زشتی پیکر

شهر را میسر می سازد. نیمرخ شهر : آنچه از شهر در زمان غروب آفتاب، زمانی که نور در پشت شهر پیکر شهر قرار می گیرد و به صورت یک سطح

به دید ناظر می آید، نیمرخ شهر را مشخص می کند. لبه ها : مرزها یا شکاف هایی که بین دو قسمت پیوسته شهر وجود دارند نظیر اختالف ارتفاع دو قسمت مجاور، دیوارهای در مشابه ردیفی ساختمان های یا خیابان ها کنار در بلند

حاشیه خیابان ها )ماجدی، 1385: 401(. حجم های پر خالی : قطعات پر شده از فضاهای ساخته شده یا طبیعی و در مقابل آن قطعات خالی از احجام در محدوده شهر که تناوب یا تعدد آنها بر شکل و تراکم کالبد شهر تأثیر

می گذارد. • نمادها و نشانه های شهری

فضای شهری عمدتاً با نمادها و نشانه هایی شناخته می شود که به صورت عام یا خاص شهرها را از سایر انواع سکونتگاه های بشری و هر شهر را از شهر دیگر متمایز کرده و در شکل گیری هویت شهرها و عناصر مفهومی و ارتباطی آنها دخیل است.

پارسی معتقد است : نمادها از مهم ترین نشانه ها و عناصر فرم فضا به شمار می آیند. از آنجا که حیات مدنی مجموعه ای از نگرش ها و گرایش هایی مبین باورهای عالی انسان و مشترک جامعه بوده و آنها از طریق نظام نمادین جامعه انتقال می یابند، لذا نمادها با وجه فرمال خود صورت خارجی حیات مدنی به شمار آمده و فرم فضا را هدایت می کنند )پارسی، 1381 : 47(.

که می دانند چیزی همان را نشانه همکاران و بحرینی دیگری مفاهیم به نشانه، دیدن با اگر اما می شود دیده آنگاه کند، خطور ذهن به دیگری معانی و برده پی

برج و ایفل برج مانند است شده تبدیل نماد به نشانه جنبه زمان مرور به اما بوده اند نشانه ابتدا در که آزادی .)198 : همکاران،1393 و )بحرینی پیداکرده اند نمادین

• راه ها و گره های شهری راه عاملی است که با معموالً با استفاده از آن، حرکت بالفعل خطوط جاده، پیاده رو، می تواند که گرفته شکل بالقوه یا زیرزمینی، تراموا یا خطوط آهن باشد )مزینی، 1383: 90(. میدان ها خیابان ها، و جاده ها تقاطع شامل گره های شهری یا نقاط دارای ساختمان های متراکم و عامل اجتماع مردم و

فعالیت های بیشتر، هستند )ماجدی، 1385: 404(. • نماهای شهری

طرح نماها از نظر مقیاس و تناسبات، شیوه، ساختمان سازی، تبحر میزان و رنگ ساختمانی، مصالح ساختمان ها، سازه دارند، مؤثری نقش بصری تأثیر و ایجاد در که ساخت در در بررسی حجم ها در کالبد شهر مورد توجه قرار می گیرند. چهره می تواند نماهای شهری در و خالقیت نوآوری وجود

شهری مناسبی ایجاد کند )ادیبی سعدی نژاد، 1390: 31(.• مبلمان شهری

مبلمان شهری مجموعه ای از تجهیزات و تسهیالتی است که کیفیت و کارآیی زندگی را در شهر و خیابان ارتقاء می بخشد. خیابان، کوچه، میدان، پارک و در کل خود شهر، خاستگاه مبلمان شهری ویژگی مبلمان اند. عمده ترین انواع نخستین کاربرد عام آن است. در این زمینه یکی از نیازهای اساسی که برای همگان مطرح شده، راحتی و آسایش شهروندان است. عامل دوم هویت بخشی در طراحی منظر شهری است که باعث ایجاد یا اصالح فضاهای شهری می شود )درون کالیی، 1385: 386(.

معیارهای بررسی کیفیت فضاهای شهریبا آن تطابق سنجش و جامعه هر وضعیت بررسی برای الگوهای تعریف شده نیاز به تعیین معیار یا شاخص سنجش و اندازه گیری برای که هستند ارقامی شاخص ها است. کار به زمان طول در متغیر عوامل نوسان های سنجش برای مناسب شاخص انتخاب )آسایش،29:1374(. می روند هر جامعه آماری بستگی به وضعیت جامعه، هدف برنامه ریزی و سیاستگذاری و باالخره انتخاب محقق دارد. این شاخص ها می تواند در ابعاد کمی یا کیفی انتخاب شوند. مونت گومری در خصوص کیفیت فضاهای شهری اظهار می کند که اگر چه تفکر راجع به یک مکان موفق، رفتن به آنجا و فهمیدن اینکه فهمیدن اما است، کار ساده ای نه یا است مکان خوب این اینکه چرا این مکان موفق است و اینکه چگونه این موفقیت می تواند با ایجاد و قرار دادن شرایط درست ایجاد شود بسیار مشکل تر است )Montgomery, 1998(. اندیشمندان بسیاری در مورد کیفیت کالبدی و طراحی شهرها اظهارنظر کرده اند



که به برخی از مهم ترین آنها در جدول 1 اشاره شده است. در برخی از موارد معیارهای طرح شده برای کیفیت کالبد شهرها مالحظه قابل تئوریک عمق دارای شهری طراحی نظر از نیست اما به دلیل جامعیت نسبی و سهولت فهم به یکی از مراجع مهم حرفه ای مبدل شده است که از آن جمله می توان مجموعه معیارهای پیشنهادی گروه مطالعاتی مرکز مشترک طراحی شهری پلی تکنیک آکسفورد که توسط یان بنتلی و همکارانش در کتاب محیط های پاسخده ارایه شده است اشاره

کرد )گلکار،1379: 47(؛ )جدول 1(. در طول تاریخ شهرسازی نهضت ها و مکاتب مختلف با تکیه بر معیارها و دیدگاه های متفاوت به پردازش کالبدی شهرها پرداخته اند و هریک عناصر و روش طراحی ویژه ای را مورد و تفکرات مرز دقیقاً نمی توان البته که داده اند قرار تأکید بسیاری نظریات حتی یا کرد تفکیک را آنها زمانی توالی نسبت مکاتب این از یکی به تنها نمی توان را صاحبنظران داد، اما نتایج هر نهضت در عصر رواج آن شاخص و متمایز

بوده است. از بعد دوران به آن سابقه که شهری زیباسازی نهضت در رنسانس یعنی سبک باروک بر می گردد، در مقابل تجددگرایی و جهت حفظ تداوم تاریخی بافت های شهری باقی مانده از گذشته در دهه 1960 میالدی اوج گرفت، تالش می شود تا کیفیت بصری و هنری شهر با استفاده از عناصر و فضاهای یادمانی ارتقاء یابد )بحرینی و همکاران، 1393(. توجه زیاد

شاخص، کیفیت یا معیارنام

فعالیت مناسب، کاربری مختلط، توجه به عنصر خیابان، دسترسی و نفوذپذیری بافت، اختالط اجتماعی و نفوذپذیری فضاهاجین جیکوبز،1961

سرزندگی، معنی، تناسب، دسترسی، نظارت، کارایی، عدالتکوین لینچ، 1981یان بنتلی و همکاران، 1985؛ یان بنتلی 1990

نفوذپذیری، گوناگونی، خوانایی، انعطاف پذیری، تناسبات بصری، غنای حسی، حس تعلقکافی بودن منابع، پاکیزگی و پشتیبانی حیاتی

آلن جیکوبز و دانلد اپلیارد،1987

قابلیت زندگی، کنترل و هویت، معنا و اصالت، زندگی عمومی و اجتماعی، خوداتکایی شهر، محیطی برای همه

گرین،1992

عملکرد )ارتباط، امنیت، آسایش اقلیمی، تنوع(نظم )انسجام، وضوح، پیوستگی، تعادل(

هویت )شکل دادن به کانون ها، وحدت، شخصیت، خاص بودن(جذابیت )مقیاس، تناوب بصری و عملکردی، سرزندگی، هارمونی(

برایان گودی، 1994سرزندگی، هارمونی با بستر، تنوع، مقیاس انسانی، نفوذپذیری، امکان شخصی سازی، خوانایی، انعطاف پذیری، امکان تحول

سنجیده، غنا.

دسترسی و ارتباطات، فعالیت ها، معاشرت پذیری، راحتی و تصویر ذهنی.کارمونا، 2008

جدول1. معیارهای کیفیت کالبد شهری. مأخذ : نگارنده، بر اساس گلکار، 1379؛ بنتلی، 1985؛ لینچ، 1981، رفیعیان و همکاران، 1391؛ .Carmona,2003 ؛Carmona,2008

انسجام و کلیت )گلکار،1382(، کالبدی و بصری کیفیت بر تأکید و تزیینی عناصر و شکوه، راحتی زیبایی، شهری، از ویژگی های آن است پارک ها و خیابان ها و مراکز شهری

)بحرینی و همکاران، 1393(. دکترین پایه بر بیستم قرن آغاز از که مدرنیسم مکتب پروتستانیسم، اندیشه های اقتصادی کینزی و پیشرفت صنعت گرفت شکل جهانی جنگ از پس نیازهای و تکنولوژی و )بحرینی، 1385(، شعار کارآیی فرم و پیروی فرم از عملکرد را اختیار کرد و سادگی و پرهیز از تزیینات )شوای، 1386(،

پهنه های تفکیک فناوری، بر تکیه زیاد، تراکم نظرات به بی توجهی انبوه سازی، بهداشت، عملکردی، ویژگی های از جامع طرح های بر تکیه و ساکنان همکاران،1393(. و )بحرینی بود نهضت این مدنظر

علوم به بی توجهی آن بر وارده انتقادات مهم ترین از یکی رفتاری و دیدگاه ساکنان است.

1880 دهه های که نشانه شناسی و نمادگرایی جنبش جدا محیط از را معنا گرفت شکل 1890میالدی و معماری که است این بر اعتقاد مکتب این در نمی داند. فرم راه از ارتباطی وسیله یا زبان یک عنوان به همکاران،1393(. و )بحرینی می کند منتقل را معنی

از دیدگاه شهرسازی، معنی شناسی شهری به بررسی مفاهیم اجتماعی اشکال موجود در شهر یا فضای هر آبادی می پردازد )امیریاراحمدی، 1378(. در حوزه مطالعات شهری مطالعات

.........................................................................................................................................

30



لینچ یکی از نقاط عطف توجه به کاربرد نشانه در شهر بود. وی پنج عامل راه، لبه، گره، محله و نشانه را به عنوان عوامل تشکیل دهنده سیمای شهر معرفی می کند )لینچ،1376(. وی فضایی، تسلط تقاطع، در قرارگرفتن بودن، فرد به منحصر ویژگی های داشتن ویژه، عملکرد داشتن تاریخی، قدمت فرعی، تسلسل نشانه ها، مقیاس، مکان یابی، زمینه، و خودداری از تعدد را برخی اصول به کارگیری نماد و نشانه در شهرسازی و انسجام دارای هویت، را عنوان می کند و شهر واجد معنا همکاران و بحرینی )همان(. می کند قلمداد بهتر عملکرد ساختار و شکل کلی شهر و نیز توپوگرافی و وضعیت ارتفاعی شهر را نیز از جمله سایر عناصر واجد معنا و مؤثر در شکل شهر عنوان کرده اند )بحرینی و همکاران،1393: 216-217(، تعبیه نماد و نشانه در شهر را در جهت کمک به تنوع و غنای

شهر می دانند )همان : 229(. حفظ بر زمینه گرایی، و بوم گرایی سنت گرایی، نهضت های بر تکیه با انسان مدار شهرسازی محیط، و انسان رابطه فضاهای عمومی، قلمرو و حریم )بحرینی و همکاران، 1393(،

وحدت و کثرت تنوع، ،)1385 )تیبالدز، مرکزگرایی )شوماخر،1360؛ توسلی، 1381(، الگوی مشترک وحدت بخش، نماد و نشانه، دوگانگی و تضاد، هماهنگی و توازن و سلسله همکاران،1393( و )بحرینی کالبدی و عملکردی مراتب

تأکید می کنند. زمینه ریختن دنبال درهم به شهرسازی پست مدرنیسم که شهرسازی یعنی محیط مصنوع، نظریه و عمل شهرسازی و برای جدید روایتی تا است آن در بنیادین تغییرات ایجاد شهرسازی در یک فرهنگ جهانی و با تعریفی جدید حاصل شود و در این مکتب بر کثرت گرایی، مشارکت، قانون مندی، توجه به امور اجتماعی، گفتمان، عدم تمرکز، عدم تداوم، انقطاع و انفصال و تعدد مراکز شهری تأکید می شود )بحرینی، 1385(.

در نتیجه با بررسی ویژگی های کالبدی هر شهر می توان نتیجه گرفت که آیا به هریک از مکاتب شهرسازی مذکور گرایش دارد و در صورت ضعف از تقویت کدام یک از شاخص های ذکر

جدول 2. شاخص های برگزیده تحقیق براساس تطبیق بنتلی، 1382 و گرین، 1992.

شده می توان برای پاسخگویی به نیاز ساکنان استفاده کرد. فضای بر تأثیرگذار تعریف شده شاخص های به توجه با کالبدی شهر و روابط متقابل این عناصر، معیارهای برگزیده این تحقیق از تطبیق دو گروه معیار بنتلی و گرین انتخاب و براساس مدل زیر فضای کالبدی شهر اهواز مورد بررسی و

تحلیل قرار گرفت )جدول 2(.

یافته ها معرفی محدوده مورد مطالعه

غربی بزرگترین شهر جنوب و استان خوزستان مرکز اهواز کشور ایران است. جمعیت شهر اهواز مطابق آخرین سرشماری است شده اعالم نفر 1064177 ،1390 سال در کشور )معاونت برنامه ریزی استانداری خوزستان، 1391(؛)نقشه 1(. این شهر قطب تجاری، خدماتی و درمانی جنوب غرب کشور استقرار محل جنوب، نفت خیز مناطق مرکز همچنین و صنایعی نظیر فوالدسازی، لوله سازی و صنایع نیشکر و مسیر و است کشور غربی جنوب بنادر و مبادی به کاال ترانزیت خدمات رسانی نیز غیربومی بهره برداران به لحاظ همین به می کند. جمعیت شناور روزانه اهواز در حدود یک میلیون و

ششصد هزار نفر تخمین زده می شود. شهرهای وسیع ترین از یکی اهواز کالبدی گسترش نظر از کشور است و با حدود 22 هکتار وسعت پس از تهران، مشهد و تبریز چهارمین شهر وسیع کشور است؛ این درحالی است

که از نظر جمعیت در رده هفتم شهرهای کشور قرار دارد. شمالی- جهت در کارون رودخانه عبور با اهواز شهر پهنه

جنوبی به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شده است که هسته اولیه شهر در بخش شرقی کارون قرار داشته است. نقشه 1

شهر اهواز و گسترش کالبدی آن را نشان می دهد.

عوامل مؤثر بر فضای کالبدی شهر اهواز فضای کالبدی شهر حاصل مجموعه ای از عوامل و شرایط و برهم کنش آنهاست که در طول زمان تحول یافته و نمایش



نقشه 1. گستره کالبدی شهر اهواز. مأخذ : مدیریت نقشه برداری خوزستان.

منحصربه فردی را از پدیده پویایی به نام شهر پدید می آورد. با بررسی شرایط عمومی شهر اهواز، مهم ترین عوامل مؤثر بر فضای کالبدی شهر اهواز را می توان شامل موارد ذیل دانست : عوامل طبیعی )رودخانه کارون، اقلیم گرم و مرطوب، فقدان

شیب، جنس خاک و سطح ایستایی باال(و تحمیلی جنگ از ناشی )تحوالت جمعیتی عوامل .1و روستاها از مهاجرت تداوم آن، از ناشی مهاجرت های پدیده شدت مجاور، استان های و استان کوچک شهرهای

نخست شهری به عنوان مرکز استان(2. عوامل فرهنگی )تنوع قومیتی و اختالط خرده فرهنگ های متنوع درون استانی و برون استانی، گرایش به عناصر مدرن به لحاظ اختالط فرهنگی با عناصر غربی در دوره استخراج نفت، فرهنگ روستایی در نقاط پیرامونی الحاق شده به شهر(

بررسی روند افزایش جمعیت و وسعت شهر اهواز در طول زمان نشان می دهد با وجود اینکه جمعیت از سال 1355 تا 1385، 8/2 برابر شده ولی وسعت شهر 357/7 برابر شده که نشان از توسعه فیزیکی بی رویه این شهر دارد. وضعیت توپوگرافی شهر یعنی نداشتن شیب و ناهمواری قابل توجه و نبودن موانع بودن سرعت باال عمده علل از فیزیکی، در مسیر گسترش مذکور سال های طی شهر جمعیت به نسبت وسعت رشد .)1388 اهواز، شهرداری و پور،1386 )صفایی است بوده

زمین های واگذاری فیزیکی گسترش این دیگر دالیل از پیرامون شهر به صورت دولتی در دهه های 60 و 70 جهت بوده است تعاونی های مسکن به احداث واحدهای مسکونی

که توسعه افقی شهر را دامن زده است. از مهم ترین ویژگی های کالبدی شهر اهواز پس از گستردگی، مطالعاتی طرح بر اساس است. شهر حاشیه نشین مناطق توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی این شهر، 17 منطقه

حاشیه نشین شناسایی شده است در سال مطالعه حدود 400 از اهواز پس لحاظ شهر این از داشته اند. نفر جمعیت هزار از لحاظ گستردگی حاشیه نشینی است. مشهد دومین شهر نه تأثیرات کالبدی و فضایی بسیار گسترده ای این وضعیت است داشته شهر تمام در بلکه شده ذکر مناطق در تنها زیرساخت های شهری، گسترش فاقد و نابهنجار که مسکن پیدایش اجتماعی، و فرهنگی مشکالت فرسوده، بافت های محالت نازیبا و حادثه خیز و گسترش قانون گریزی در ساخت پراکندگی مناطق نقشه 2 از آن جمله است. و ساز شهری

حاشیه نشین اهواز را نشان می دهد.

بررسی فضای کالبدی شهر اهواز • عملکرد

- دسترسی و نفوذپذیری بافت این که گفت می توان اهواز شهری بافت مورد در طبیعی عوامل وجود عدم است. شطرنجی نظام یک واجد زمین های کشاورزی محدود کننده مثل پوشش های گیاهی، بناها و بلندی ها سبب شده که شبکه دسترسی و و پستی گسترش ساده و بالمانع به گونه ای شهری ساختمان های و یابند. چنانچه رودخانه کارون از درون شهر عبور نمی کرد چه بسا خطوط شطرنجی بافت در نواحی مختلف شهری بیشتری بر روی هم منطبق می شد. وجود پیچ و خم در مسیر رودخانه در بافت شهر برهم و عمود متقاطع باعث شده که خطوط برخورد با امتداد کارون قطع شده و در سمتی دیگر به نحوی

دیگر آغاز شود. پس موجود شهری سازهای و ساخت بیشتر که آنجا از به ساختمانی بافت های گرفته اند شکل سال1340 از واقع سواره دسترسی شبکه های حاشیه خطی، صورت

نقشه 2. محدوده مناطق حاشیه نشین شهر اهواز. مأخذ : معاونت پژوهشی دانشگاه شهید چمران اهواز.

.........................................................................................................................................

32



توسعه از انتقالی حالت دریک 60 دهه به ویژه گذشته تک هسته ای به توسعه چندهسته ای به مفهوم کامل آن بوده است اما عدم اتخاذ تدابیر و سیاست های مناسب این حرکت را به صورت نظام یافته و به عنوان یک الگوی مناسب توسعه شهری مورد توجه قرار نداده و موجب رشد بی رویه افقی شهر

فارغ از خدمات رسانی مناسب شده است. رسان خدمات مستقل هسته های شکل گیری این وجود با و گلستان کارمندی، زیتون حصیرآباد، انقالب، کوی نظیر کیانپارس که عمده خدمات مورد نیاز ساکنان خود را تأمین و در برخی از موارد به سایر مناطق نیز خدمات رسانی می کنند اما را کاهش داده است از فشار بخش مرکزی شهر بخشی که خودانگیخته شکل گیری دلیل به نیز مناطق همین در براساس طراحی اولیه کالبدی نبوده است مشکالتی را نظیر کاربری ها برخی سرانه کمبود فعالیت ها، گروه بندی عدم نظیر فرهنگی، ورزشی و فضای سبز )که در صورت پیش بینی شده اند(، تبدیل دیگری کاربری های به نیز جامع طرح در دسترسی های ناهمگون و ترافیک شدید در بخش های مرکز هسته و در نهایت سیمای نامتوازن و آشفته رقم زده است که به چهره کالبدی شهر آسیب می رساند. در نتیجه اصل سلسله مراتب فضاهای کالبدی به صورت نظام یافته در شهر مشاهده نمی شود هرچند بارقه هایی در حال شکل گیری است که نیاز

مبرم به برنامه ریزی و سازمان دهی آگاهانه دارد. - تنوع

یک در است. اهواز شهر در مثبت وجوه از یکی نیز تنوع نگاه کلی می توان دریافت که کمتر منظره یا فضایی در شهر یکنواختی نیز سازمانی کوی های در حتی است. تکراری می شود. مشاهده مالل آور صورت به ساختمان ها و مناظر تا نیز بسیار متفاوت است بافت های مناطق مختلف شهری آنجا که در برخی موارد حتی به گسستگی و تناقض در مناظر

شهری انجامیده است. وجود شهری مناظر در تنوع ایجاد مهم عوامل از یکی مختلف بخش های در آن متفاوت عرض و کارون رودخانه است که کالبد شهر را که فاقد شیب و چشم اندازه ای حاصل از آن است، از یکنواختی خارج کرده است. عامل دیگر مربوط آن به مربوط سازهای و ساخت و نفتی استعمار دوران به از معموالً زده استعمار همه شهرهای داخلی است. ساخت آغاز به دوگانگی کشیده می شود. بخش جدید شهر به وسیله اروپایی و لوکس ساخته می شود. به صورت استعمارگران و عریض خیابان های شهری، منظم طرح یک از بخش این و ورزشی مجهز میدان های شبانه، باشگاه های پردرخت، و تفریحی از سایر بخش های شهری جدا می شود. در داخل این بخش خانه معموالً یک طبقه زیبا و پرگل با تأسیسات مجهز است )شکویی، 1369: 131(. نمونه این مسئله تقابل بافت دو

.)111 :1384 اهواز، چمران شهید )دانشگاه شدند بنابراین دسترسی پذیری و شبکه شطرنجی به ویژه در غرب از بوده است نقشه قبلی با و شهر که ساخت وساز آگاهانه پل های ساخت با که است شهر کالبدی فضای مزیت های متعدد بر روی رودخانه کارون و جاده ساحلی شرقی و غربی

تالش شده این ویژگی تقویت شود. - سلسله مراتب در شبکه ارتباطی

شبکه در مطلوبی نسبتاً مراتب سلسله ذکر شده دالیل به افزایش دلیل به هرچند است حاکم شهر راه های ارتباطی جمعیت و افزایش شدید حجم خودروهای عبوری و به ویژه مکان های خاص در پرتردد مراکز اجتماع در مدیریت عدم برخی از شریان های اصلی پاسخگوی حجم تردد نبوده و در ساعات پرتردد گره های ترافیکی ایجاد می شود که عمده ترین بخش مشکل در مرکز شهر است. افتتاح جاده کمربندی شرق و در دست احداث بودن جاده کمربندی غرب کمک شایانی که تقویت سلسله مراتب در شبکه ارتباطی راه های شهر اهواز

کرده است. - ارتباط

همان گونه گه گفته شد شبکه ارتباطی شهر اهواز در اغلب مناطق به صورت شطرنجی و فاقد پیچیدگی های شبکه های ارگانیک است، اما به دالیلی که برشمرده خواهد شد شهر اهواز به طور روزافزون با مشکل ترافیک معابر اصلی روبروست که ارتباطات و حمل و نقل را در شهر با مشکل مواجه می سازد.

از عوامل اصلی بروز مشکالت ترافیکی و آمد و شد در شهر تراکم نقلیه، وسایل و جمعیت گسترش به می توان اهواز روزافزون و ازدحام به ویژه در مرکز شهر، گسست کالبد شهر به وسیله رود کارون و خطوط راه آهن، موارد متعدد سّد معبر، شدید کمبود جاده ها، حواشی فروشندگان و دستفروشی نامناسب عملکرد و شهر مرکز در به ویژه پارکینگ فضای شهرداری در ارتباط با قوانین شهری )نظیر صدور پروانه برای ساختمان هایی که با کمبود یا فقدان پارکینگ مواجه اند در ازای اخذ جریمه در کمیسیون ماده 100( )بیت سیاح، 1392(

عنوان کرد. شامل پرتردد ساعات در شهر اصلی ترافیکی گره های زیتون شهیدچمران(، )بلوار کیانپارس شهر، مرکزی هستة پادادشهر، فلکه )چهارشیر(، بندر شهید میدان کارمندی، میدان دانشگاه شهید چمران و امانیه است که در این مناطق طرح های هندسی یا معابر با نقش خود )عبوری، دسترسی، ...(

و حجم عبور و مرور متناسب نیستند. - سلسله مراتب

با وجود اینکه شهر به علت تراکم بیش از حد بخش مرکزی و مهاجرت های گسترده روستاییان و ساکنان سایر شهرهای سال های از آن، از پس و تحمیلی جنگ مقطع در استان



است. کیانپارس و سیدخلف هم جوار مناطق آن نمونه های هرچند این عامل می تواند خود مزیتی جهت ایجاد فضاهای متنوع در شهر باشد اما به دلیل تفاوت های فاحش، عدم تطابق فرهنگی، بروز پدیده وندالیسم و تضعیف عملکرد بخش هایی که ارایه دهنده خدمات فرامنطقه ای و حتی فراشهری هستند

به یک چالش مبدل شده است )تصویر 2(.- تناسبات بصری

کوت عبداهلل، نظیر شهر به روستایی پیرامونی نقاط الحاق عین دو و مالشیه و مهاجرت گسترده روستاییان و گسترش پدیده حاشیه نشینی در شهر تبعات فراوانی برای شهر اهواز داشته است که منظر ناهمگون و سیمای چندپاره و نامتوازن

از دیگر نتایج این موضوع است. - خوانایی و نشانه ها

با اینکه شهر اهواز از نظر جغرافیایی و فرهنگی غنای مناسبی دارد، نمادهای شهری به آنها تبدیل و نشانه ها ایجاد برای

محله نیوساید و اهواز قدیم در کنار یکدیگر است )تصویر 1(. تنوع قومیتی و فرهنگی عامل دیگری است که موجب تنوع گذاشته تأثیر نیز شهر سیمای بر و شده ساکنین سالیق )مثل خاص بناهای در ظرفیت این از می توان و است، مساجد یا حسینیه های اهالی مناطق خاص نظیر قشقایی ها،

آذربایجانی ها، بوشهری ها،....( بهره گرفت. • نظم

- انسجام، کلیت و پیوستگینخستین مشکل کالبد شهر اهواز وسعت بسیار زیاد آن است. وسعت شهر اهواز بالغ بر 220 کیلومتر مربع است که حدود 140 هکتار آن محدوده پر و مابقی خالی محسوب می شود. اساسی یعنی وجود رودخانه کارون، به طور کلی سه عامل سرمایه گذاری های نتیجه در و نفت درآمد ناگهانی افزایش سیاسی مرکز عنوان به شهر انتخاب و خدماتی و صنعتی نقش آن فیزیکی توسعه و شهر این به مهاجرت روند در فیزیکی، سریع توسعه دلیل به که طوری به است؛ داشته و تضعیف شهر بافت انسجام و کالبدی فضاهای هویت زیربنایی ساختارهای موازی توسعه امکان عدم علت به به زمینه ها، کلیه در فیزیکی توسعه و جمعیت افزایش با گسترش کمبودها و تنگناها فضایی، نیازمندی های ویژه .)106 :1384 اهواز، چمران شهید )دانشگاه است یافته

صنایع همچون شهر حواشی و اهواز شهر در صنایع رشد مجتمع های مسکونی و ساخت ارتش و نفت فوالد، صنعت و اداری توسط واحدهای یاد شده خود نیز در طی زمان به

نابسامانی و گسستگی کالبد فیزیکی شهر انجامیده است.این موارد عالوه بر مشکالتی نظیر خدمات رسانی و ارتباطات، به گسستگی در فضاهای کالبدی انجامیده و ساختار کلی و جامعی در شهر به چشم نمی خورد. در واقع اصل کلیت در

سیما و فضای کالبدی شهر حاکم نیست. عالوه بر این، پراکنش طبقات اجتماعی در بافت های شهری در اهواز نظیر شهرهایی مثل تهران به صورت طیفی نیست، محالت هم جوار با تناقض فضاهای کالبدی و فرهنگی فاحش با حالت این معموالً که می شوند دیده کرات به شهر در از دارد، مستقیمی ارتباط حاشیه نشین مناطق پراکنش

تصویر 1. نمونه هایی از تنوع بافت شهری در اهواز. مأخذ : استانداری خوزستان، 1392، خبرگزاری ایرنا.

تصویر 2. تقابل بافت های شهری در اهواز. مأخذ : استانداری خوزستان، 1392.

.........................................................................................................................................

34



و نشانه ها اغلب نشده، استفاده شهر در ظرفیت این از اما تندیس ها مفهومی نامتناسب با محیط داشته یا مفهوم خاصی

را در ذهن بیننده تداعی نمی کند. و اندیمشک از شهر ورودی میدان در تناسب عدم نمونه خرمشهر )میدان انقالب( است که طراحی سازه هیچ تناسبی که میدان بنای نمای و نداشته میدان کارکرد و مکان با تنها از نمای باالیی دارای نظم هندسی است از طرفین برای

بازدیدکنندگان بی مفهوم است )تصویر 3(. توجه با است که دانشگاه شهید چمران میدان نمونه دیگر جایگاه قابل توجه این دانشگاه در شهر و منطقه، از ظرفیت آن در طراحی میدان دانشگاه استفاده نشده است )تصویر 4(.

• هویت - نمادها

و تاریخی مدارک در اهواز شهر تاریخی قدمت گرچه آنچه اما می رسد تاریخی کهن بسیار دوران به سفرنامه ها در آن دوران بر شهر گذشته امروزه تحت تأثیر عواملی چون

جنگ، سیل، هرج و مرج و امثال آنها بر روی زمین موجود نبوده و چون شهرهای کهنی همچون اصفهان، یزد، شیراز و تبریز از عناصر کالبدی دوران های تاریخی اثری بر جا نیست، دستخوش زمان از مقاطعی در شهر تاریخی هویت گویی تغییراتی گاه در حد نابودی کامل شده و سپس رشد مجدد ارزشمند اغلب فرسوده و غیر بافت های قدیمی یافته است. بوده و با مشکالت زیرساختی نظیر جوی های روباز و ... روبرو انگشت شمار و مربوط به تاریخی شهر آثار بنابراین هستند. دوران قاجار است. به جز دانشکده ادبیات سابق )سه گوش( هیچ کدام به عنوان نماد و بنای شاخص شناخته شده نیست. مهم ترین نمادهای شناخته شده شهر پل معلق )پل سفید( تصاویر عنوان به همواره که هستند نخل پنج میدان و خاطره انگیز شهر به کار می روند. دیگر بناهای شناخته شده می شوند شناخته شهری مناطق از نمادی عنوان به که دانشکده ادبیات سابق )میدان مولوی(، حرم علی بن مهزیار

اهوازی و سیلوی بزرگ اهواز است )تصویر 5(.

تصویر 3. نامفهومی و عدم تناسب سازه، میدان انقالب. مأخذ: استانداری خوزستان، 1392؛ نگارندگان،1393.

تصویر 4. میدان دانشگاه چمران، عدم تناسب نماد با

مکان . مأخذ : نگارندگان، 1393.



مصنوع و طبیعی جلوه های نیز و مقدس دفاع یادمان های با بهره گیری از رودخانه کارون ظرفیت مناسبی برای ایجاد نمادهای جدیدی از شهر فراهم می کند که افتتاح بزرگ ترین آب نمای مصنوعی کشور در اطراف پل هفتم و همچنین پل هشتم به عنوان بزرگترین پل کابلی خاورمیانه با استفاده از

همین امکان صورت گرفته است )تصویر 6(. از دیگر عوامل ایجاد تنوع در شهر استفاده بیشتر مردم آن در خصوصاً شب ساعات از کشور- نقاط سایر به -نسبت استفاده امر این است. اقلیمی به دالیل و فصول گرم سال

تصویر 5. پل سفید و دانشکده ادبیات سابق )سه گوش( به عنوان نمادهای شهر اهواز.

مأخذ: استانداری خوزستان، 1392.

را بدیع و متنوع فضاهای خلق در نورپردازی جلوه های از امکان پذیر می کند.

- وحدت و خاص بودنعامل مهم ترین کارون رودخانه شهر اصلی ساخت در وحدت بخش در شهر است که به همراه ساحل سازی شرقی و غربی پیرامون آن و هشت پل فعال بر روی آن به شهر چهره ای متمایز و خاص می دهند. بافت متنوع و معماری ویژه در مرکز شهر نیز از عوامل متمایزکننده کالبد آن است. نمادهای ذکر شده نظیر پل ها و میدان پنج نخل و نورپردازی های شهر در

تصویر 6. بزرگ ترین آب نمای مصنوعی کشور در اطراف پل هفتم اهواز.

مأخذ : خبرگزاری ایسنا.

.........................................................................................................................................

36



شب و فضای فعال شبانه عوامل دیگر متمایزکننده شهر اهواز از سایر شهرهاست.

• جذابیت - توازن و تناوب بصری

به دلیل فقدان رویکرد جامع طراحی شهری، اجزاء کالبدی شهر فاقد تناوب و توازن هستند. به طور مثال ساختمان های حاشیه محور ساحلی فاقد وحدت یا توازن در معماری هستند و نقاشی های بعضاً سورئال بر روی آنها که به منظور زیباسازی آنها مجاور رودخانه و شهر هویتی عناصر با گرفته صورت و سیلو ملی، بانک نظیر خاص بناهای است. نامتناسب بناهای و رفاه فروشگاه و غربی محور در مرکزی کتابخانه تاریخی محور شرقی به صورت انفرادی و بدون اتصال به بدنه محورهای در تفرجی تسهیالت تجمع می کنند. خودنمایی ساحلی نامتوازن است و باعث تراکم مراجعان در برخی نقاط و عدم استفاده از نقاط دیگر می شود. کاربری های خدماتی، فضاهای سبز مقیاس شهری و محله ای، فضاهای عمومی و تفرجگاهی به صورت متوازن در شهر توزیع نشده اند و به طور کلی نبود الگوی واحد در طراحی و فقدان رویه الزام آور برای

ایجاد توازن در اجزاء مشهود است. - مقیاس

مقیاس اهواز عموماً کالبدی شهر در فضای مقیاس موجود انسانی است. همان گونه که گفته شد شهر اهواز فاقد بناهای بناها بنابراین و است ویژه سنتی معماری و سبک تاریخی عموماً با رویکرد مدرنیستی و در مقیاس انسانی ساخته شده اند.

• محیط زیست - حمایت و پشتیبانی از اکوسیستم های طبیعی

در که است کارون رودخانه شهر طبیعی مؤلفه مهم ترین شرایط مناسبی قرار ندارد. کاهش شدید دبی و ورود آالینده ها در مقاطع مختلف تنوع زیستی آن را به شدت کاهش داده و

حیات این رودخانه در معرض خطر است. - پاکیزگی و پیشگیری از آلودگی

در میان عوامل کالن آالینده، آلوده سازی آب کارون از طریق آالینده های خانگی و صنعتی، آلودگی هوا به دلیل مجاورت و نزدیکی صنایع نظیر شرکت فوالد و صنایع کشت و صنعت نیشکر به شهر، بوی نامطبوع ناشی از صنایع جانبی نیشکر، و فقدان کمربند سبز به دلیل و غبار از گرد نبودن مصون

پوشش گیاهی نواحی محصورکننده قابل ذکر است. عوامل خرد را می توان مشکالت بهداشت و پاکیزگی شهری بافت های در مجاورت به ویژه نخاله و زباله تجمع از ناشی تأسیسات و مجاری پس زدگی و حاشیه نشین نابهنجار فاضالب به دلیل فقدان سیستم دفع آب های سطحی در شهر

ذکر کرد. - مصرف انرژی

به دلیل شرایط اقلیمی گرم و خشک در اغلب مدت زمان ساالنه، مصرف انرژی به ویژه در فصول گرم در شهر بسیار باالست. تدابیر طراحی فضای کالبدی عزمی جهت کاهش مصرف انرژی از طریق طراحی محیطی نظیر پنجره های دوجداره، دیوارهای عایق، بالکن های دارای عمق، سایه گیری درختان، کوچه های

سرپوشیده و جهت گیری بناها نمی شود. تنها در موارد محدودی مانند طاقی ها آجری خیابان های اصلی شهر و بازار سرپوشیده امام خمینی)ره( این موارد لحاظ شده است.

بحث و نتیجه گیریسکونت در شهر برای بسیاری افراد نه به عنوان روندی موروثی برای ادامه حیات، بلکه شیوه ای برای برآورده شدن نیازهایی است که در فضای زیستی جهان امروز در سایر شیوه های سکونتی برآورده نمی شود. بناها، خیابان ها، میدان ها، تأسیسات، فضاهای سبز و باز و سایر اجزاء کالبدی شهر به صورت مجموعه به هم پیوسته فیزیکی و عملکردی برآورنده نیاز انسان به زندگی در فضای شهری است که به دلیل توجه ویژه به عناصر فیزیکی و قابل مشاهده شهر، گروه های بسیاری از کارشناسان شهری به

آن می پردازند. در توانمندی ها ردپای مهم ترین دسترسی پذیری و تنوع آن، کالبدی فضای و اهواز شهر درباره آمده عمل به بررسی در کالبد شهر اهواز است و فقدان کلیت در شهر، ضعف در سلسله مراتب و ناهمگونی، ناکارآمدی نشانه ها و یادمان ها و عوامل

زیست محیطی مهم ترین مشکالت کالبدی این شهر است. گسیختگی بافت شهری به دلیل مقاطع متفاوت ساخته شدن به علل گوناگون در شهری چون اهواز یکی از مسایلی است که در روند نظام بخشی توسعه شهری در طرح های کالبدی عاملی بارز و شاخص است و برنامه ریزی در جهت یکپارچگی عناصر شهری و همسازی و هماهنگی آنها در اسکلت و عملکرد، هویتی کارکردی و کارساز در مکان شهری پدید خواهد آورد. شهر کنونی اهواز در دوران معاصر به مرور با افزایش جمعیت و به دلیل عدم توزیع متناسب آن در ارتباط با توسعه و رشد کالبدی به صورتی پراکنده و گسسته تشکل یافته و عدم انسجام در توسعه کالبدی به پیدایش محله های برنامه ریزی نشده و با سیمای

افسرده چون محالت حصیرآباد و زاغه های انتهای چهارصد دستگاه انجامیده است. انسانی و اجتماعی خود، فضایی هر چند تعلق خاطر ساکنان به شهر اهواز بسیار زیاد است و این شهر به دلیل کنش های خاطره انگیز برای اغلب بازدیدکنندگان می آفریند، اما فضای کالبدی شهر به دلیل گسستگی و ناهماهنگی بخش های مختلف آن، کلیت واحدی را در ذهن ایجاد نمی کند، بلکه واحدهای زیستی منفک با ویژگی های متمایز و بعضاً متضاد چهره ای چندپاره از شهر به نمایش می گذارد. فضای کالبدی شهر در مجموع نشانه های زیادی از ناکارآمدی و نازیبایی به نمایش گذاشته و به نظر می رسد برای زیباسازی شهر برنامه جامعی وجود نداشته، از ظرفیت های فرهنگی استفاده الزم نشده و نمادهای استفاده



شده در معابر شهر اغلب نامتناسب و بی معناست. هماهنگی با محیط طبیعی یکی از مهم ترین نقطه ضعف های شهر اهواز است که در درازمدت آثار جبران ناپذیری به بار خواهد آورد و بی توجهی به آن در طراحی، عالوه بر تشدید استفاده از منابع با توجه

به شرایط اقلیمی شهر، برآسایش ساکنان و پایداری شهر مؤثر خواهد بود )جدول 3(. در نتیجه شهر در معیار هویت قوی، در عملکرد و جذابیت متوسط و در نظم و محیط زیست ضعف نشان می دهد.

ناکارآمدی هاتوانمندی هاشاخص

ارتباط، تنوع عملکردینفوذپذیری و دسترسی، تنوع فرمیعملکرد

وضوحنظمانسجام، پیوستگی، تناسب بصری، خوانایی و

نشانه ها

وحدتخاص بودن، نمادهاهویت

تناوب بصری، توازنمقیاس، سرزندگیجذابیت

-محیط زیستمصرف انرژی، پاکیزگی و حداقل آلودگی، حمایت

و پشتیبانی از اکوسیستم های طبیعی

جدول 3. توانمندی ها و ناکارآمدی های فضای کالبدی شهر اهواز. مأخذ : نگارندگان.

بررسی فضای کالبدی شهر همچنین نشانگر آن است که هرجا ساخت و ساز به صورت آگاهانه و با طرح و برنامه قبلی صورت گرفته است کالبد زیباتر و کارآتری پدیدآمده و ساخت وسازهای خودانگیخته یا پراکنده و همچنین الحاق بافت های غیرشهری

به مشکالت شهر دامن زده است. بررسی فرضیات تحقیق نشان می دهد فرضیه اول مبنی بر وجود تنوع در فضای کالبدی مورد تأیید است. در مورد فرضیه دوم با وجود آنکه کلیت و انسجام یکی از مهم ترین ناکارآمدی های فضای کالبدی شهر اهواز است ولی به معیار محیط زیست و هماهنگی کالبد با محیط طبیعی توجه الزم صورت نگرفته، با شرایط موجود در شهر مهم ترین ناکارآمدی عدم تطابق فضای

کالبدی با شرایط زیست محیطی است و بنابراین فرضیه دوم رد می شود. در مقایسه ویژگی های کالبدی با ویژگی های ذکر شده در مکاتب شهرسازی، فضای کالبدی شهر اهواز با مکتب مدرنیسم تناسب بیشتری نشان می دهد. پیروی فرم از عملکرد در گسترش بی برنامه افقی شهر به دلیل ساخت و سازهای پراکنده مسکن و تأکید بر عنصر خیابان بدون تعریف کارکرد مشهود است، گرایش به انبوه سازی در سال های اخیر به طرز قابل توجهی افزایش یافته است. بی توجهی و بی برنامگی در تزیینات و نشانه ها که نمونه های آن ذکر شد، بی توجهی به نظرات مردم در برنامه ریزی، مقیاس انسانی و تفکیک پهنه های عملکردی )تمرکز ادارات، مراکز درمانی و اصناف شغلی در هسته های خاص( و انقطاع و بی توجهی به معماری سنتی از جمله ویژگی های شهر در تناسب با مکتب مدرنیسم است که با توجه به مختصات فرهنگی و مبانی شهرسازی

نوین برخی از این موارد آسیب تلقی می شود و بنابراین فرضیه سوم نیز تأیید می شود. نکته ای که باید به آن توجه شود این است که درک فضای شهری و خواسته ها و نیازهای جدیدی که انسان ها از فضای شهری طلب دارند از پدیده های ارتباطی و فناوری های جدید نشأت می گیرد که قابل هدایت و بازیابی در فضای شهری هستند. این نیازها منحصر به ساکنان فضای شهری نیست بلکه کلیه بهره برداران از شهر اعم از ساکنین یا جمعیت شناور روزانه شهر از از فضاهای بهره برداری یا آموزش شیوه درک و نیازها این ایجاد نوین در معرض ارتباط جمعی و فناوری های طریق وسایل شهری هستند. بنابراین الزم است در فضای شهری معاصر به دو نکته زیر در خصوص فضای کالبدی شهری توجه بیشتری

صورت پذیرد : 1. لزوم هدایت هوشمندانه ارتباط متقابل انسان و فضای کالبدی شهر.

2. سیالّیت و پویایی این ارتباط متقابل در بستر مکان و زمان. بر مبنای بررسی های انجام شده در این تحقیق می توان موارد ذیل را جهت بهبود فضای کالبدی شهر اهواز و برآورده ساختن

نیاز شهروندان به فضای شهری مطلوب پیشنهاد کرد : و فضاهای تجاری احداث مجتمع های از طریق به ویژه کالبدی شهر تقسیمات مراتب در تنظیم سلسله برنامه ریزی جهت فراغتی منطقه ای، ناحیه ای و محله ای، ایجاد پیاده راه ها و فضاهای مسقف، ایجاد فضاهای فراغتی و چندمنظوره ورزشی تفریحی گردشگری، استفاده بیشتر از ظرفیت های زمانی شب و سحرگاه با توجه به وضعیت اقلیمی منطقه، تدوین برنامه جامع برای ساماندهی سیمای کالبدی شهر اصالح و زیباسازی ورودی ها و استفاده از نمادهای متناسب، خاطره انگیز و تداعی کننده تاریخ فرهنگی اجتماعی شهر، استفاده از نظر شهروندان و سلیقه غالب جهت طرح های زیباسازی شهر، استفاده از عنصر تداعی در

.........................................................................................................................................

38



طراحی فضاهای کالبدی با استفاده از ظرفیت های دوران دفاع مقدس، تدوین برنامه های انعطاف پذیر قابل تطبیق با نیازهای جامعه پویای شهری در بستر زمان، تدقیق در شرایط محیطی و مطابقت طراحی با ویژگی های اقلیمی، توجه ویژه برای حفاظت

از منابع اکوسیستمی از طریق برنامه ریزی شهری و طراحی با تأکید بر شرایط رودخانه کارون.

فهرست منابع • امیریاراحمدی، محمود. 1378. به سوی شهرسازی انسان گرا. تهران : شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.

• آسایش، حسین. 1374. اصول و روش های برنامه ریزی روستایی. تهران : انتشارات دانشگاه پیام نور.• ادیبی سعدی نژاد، فاطمه. 1390. عناصر کالبدی شهر. ماهنامه علمی آموزشی شوراها، )59( : 29-33.

• بحرینی، سیدحسین. 1378. فرآیند طراحی شهری. تهران : دانشگاه تهران. • بحرینی، سیدحسین. 1385. تجدد، فراتجدد و پس از آن در شهرسازی. تهران : دانشگاه تهران.

• بحرینی، سیدحسین و همکاران. 1393. تحلیل مبانی نظری طراحی شهری معاصر. جلد اول : اواخر قرن 19 تا دهه هفتم قرن 20 میالدی. تهران : دانشگاه تهران.

• بنتلی، یان. 1382. محیط های پاسخده. ت : مصطفی بهزادفر. تهران : دانشگاه علم و صنعت. • بیت سیاح، نادر. 1392. بررسی اثرات کالبدی تراکم ساختمانی بر کالن شهر اهواز با تأکید بر توسعه پایدار شهری. پایان نامه کارشناسی

ارشد. دانشگاه شهید چمران اهواز : دانشکده علوم زمین.• پارسی، حمیدرضا. 1381. شناخت محتوای فضای شهری. فصلنامه هنرهای زیبا، )11( : 41-49.

• پاکزاد، جهانشاه. 1386. راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران؛ مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران. چاپ سوم. تهران : شهیدی.

• پاکزاد، جهانشاه. 1386. مبانی نظری و فرآیند طراحی فضاهای شهری؛ دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران. تهران : شهیدی. • توسلی، محمود؛ بنیادی، ناصر. 1386. طراحی فضای شهری، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران. چاپ دوم. تهران : شهیدی. • تیبالدز، فرانسیس. 1385. شهرهای انسان محور، بهبود محیط عمومی در شهرهای بزرگ و کوچک. ت : حسن علی لقایی و فیروزه

جدلی. تهران : دانشگاه تهران. • حسینیون، سولماز. 1385. شهرفشرده، شهر فردا. ماهنامه پژوهشی، آموزشی و اطالع رسانی شهرداری ها، )73( : 12-15.

• رفیعیان، مجتبی و همکاران. 1391. بررسی تطبیقی رویکردهای سنجش کیفیت در طراحی فضاهای عمومی شهری. نشریه علمی- پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، )4( : 35-43.

• راست بین، ساجد و همکاران.1391. رابطه همبستگی بین کیفیت های محیطی و تداوم حیات شهری در عرصه های عمومی )نمونه موردی: جلفای اصفهان(. فصلنامه باغ نظر، 9 )21( : 35-46.

• رهنمایی، محمد تقی.، شاه حسینی، پروانه. 1387. فرآیند برنامه ریزی شهری ایران. چاپ پنجم. تهران : انتشارات سمت. : )کارفرما اهواز. شهر محالت سازی توانمند و رسمی غیر اسکان مطالعات .1385 اهواز. چمران شهید دانشگاه •

سازمان مسکن و شهرسازی خوزستان(. تهران : معاونت پژوهشی. • سلطانی، علی.، نامداریان، احمدعلی. 1390. تحلیل نقش فضاهای شهری در دستیابی به توسعه پایدار شهرها، تبیین پارادایم ارتباط.

فصلنامه باغ نظر، 8 )18( : 3-12. • شوای، فرانسواز. 1386. شهرسازی، تخیالت و واقعیات. ت : سیدمحسن حبیبی. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.

• شوماخر، فریتز. 1360. کوچک زیباست. ت : علی رامین. تهران : سروش. • شهرداری اهواز. 1388. آمارنامه کالن شهر اهواز. اهواز : معاونت برنامه ریزی و توسعه.

• صفایی پور، مسعود. 1386. علل و پیامدهای اجتماعی-فضایی مهاجرت درون شهری اهواز. رساله دکتری. دانشگاه شهید بهشتی. تهران : دانشکده علوم زمین.

• گروت، لیندا.، وانگ، دیوید. 1392. روش های تحقیق در معماری. ت : علیرضا عینی فر. تهران : دانشگاه تهران. • گلکار، کوروش. 1379. مؤلفه های سازنده کیفیت طراحی شهری. نشریه صفه، ) 32( : 38-65.

• گلکار، کوروش. 1382. از تولد تا بلوغ طراحی شهری. نشریه صفه، )36( : 9-23. • لینچ، کوین. 1374. سیمای شهر. ت : منوچهر مزینی. تهران : دانشگاه تهران.

• لینچ، کوین. 1376. تئوری شکل خوب شهر. ت : سیدحسین بحرینی. تهران : دانشگاه تهران. • ماجدی، حمید. 1385. بررسی شهرهای جدید از دیدگاه زیبایی شناسی و هویت شهری. مجموعه مقاالت همایش بین المللی شهرهای

جدید، جلد دوم؛ هویت شهرهای جدید. چاپ اول. تهران : انتشارات شرکت عمران شهرهای جدید. • مجتهدزاده، روح اله.، نام آور، زهرا. 1385. اهواز، میراث ناشناخته؛ معرفی پایان نامه کارشناسی ارشد رشته معماری. مجله اثر، )40 و 41( : 227-239. • مزینی، منوچهر. 1383. مطالعه کالبد شهر تهران از نظر بصری و زیبایی شناسی؛ مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران. تهران : شهرداری تهران.

• معاونت برنامه ریزی استانداری خوزستان. 1390. نتایج اولیه سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390 استان خوزستان. • مهدی زاده، جواد. 1385. زیباشناسی در طراحی شهری. فصلنامه جستارهای شهرسازی، )17 و 18( : 8-27.

• میرزاکوچک خوشنویس، احمد. 1385. دولت شهر آرمانی ایرانی، مفهوم فضای شهری ایران. فصلنامه باغ نظر، 3 )6( : 101-118. • میرمقتدایی، مهتا. 1383. معیارهای شناخت و ارزیابی هویت کالبدی شهرها. نشریه هنرهای زیبا، )19( : 17-26.

تهران. رساله دکتری شهرسازی. نمونه موردی شهر ارزیابی هویت کالبدی شهرها، و میرمقتدایی، مهتا. 1384. معیارهای شناخت •دانشگاه تهران : دانشکده هنرهای زیبا.

• میرمقتدایی، مهتا.، طالبی، ژاله. 1385. هویت کالبدی شهر، مطالعه موردی شهر تهران. تهران : مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.• نظریان، اصغر. 1388. پویایی نظام شهری ایران. چاپ اول. تهران : انتشارات مبتکران.

Reference list• Carmona, M., et al. )2008(. Public space, the management dimension. London & New York: Rutledge Chapman.• Carmona, M., et al. )2003(. Public places, Urban spaces. Oxford: Architectural press.• Montgomery, J. )1998(. Making a city, vitality and urban design. Journal of urban design, 3)1( : 93-116.

زاوها رهش یدبلاک یاضف رب یلیلحت · 26 25-38 زاوها رهش...

Documents