tinde Meclisü'l-maarif üyeliği de yapan Mahmüd Şükrf ei-Aiüsf 4 Şewal 1342'de (9 Mayıs 1924) vefat etti.

Edebiyat alanındaki dirayeti yanında aklf ve nakli ilimlerdeki yetişmişliği ile Irak'ın en güçlü ilmi şahsiyetlerinden bi­ri olan Mahmüd Şükrf hür düşünceli, Se­lefıyye'ye bağlı ıslahatçı bir alim olup ibn Teymiyye'nin ateşli savunucuları ara­sında yer almıştır. O. Muhammed Ab­duh'un Mısır'da yaymaya çalıştığı Sele­fıyye hareketinin bir benzerini Irak'ta gerçekleştirmeyi başarmıştır. Fikirlerini i~tihadın lüzumu, taklitle savaş, bid'at ve hurafeleri terketme gibi esaslara dayan­dırmıştır. İslam dünyasında dini düşün­cenin yeniden canlandırılmasında önemli bir yeri bulunan Mahmüd Şükrf'nin gö­rüşlerini. özellikle edebi cephesini, tale­besi Muhammed Behcet el-Eseri Mah­mud Şükrf ve ara' ühü'J-lugaviyye (K~­hire ı 958) adlı eserinde incelemi ştir.

Eserleri. Hayatını eser yazmak ve ders okutmakla geçiren Mahmüd Şükrfnin

velüd bir müellif olmasında dedesi, ba­bası ve amcasından intikal eden zengin kütüphanenin büyük rolü olmuştur. Ge­ride elli yedi eser ile Sebilürreşad, el­Mu~tebes, el-Meşrı~ ve Mecelletü'l­Mecma 'i'J- 'ilmiyyi'l- 'Arabi dergilerin­de yayımlanan birçok makale bırakmış­tır. Tarih, edebiyat. biyografı, Kur'an ilimleri, fıkıh, akaid ve Selefıyye hareke­tine davetle ilgili olan eserlerinin baş­lıcaları şunlardır: 1. Bülı1gu'J-ereb ii ma' rifeti aJ:ıvali'l- 'Arab. Stockholm'de­ki Doğu Dilleri Konseyi'nin teklifi üzerine kaleme alınan ve Cahiliye dönemi Arap tarihi ile ilgili olan eser, isveç Kralı 11. Os­car tarafından ödüllendirilmiştir. Üç cilt halinde yayımlanan (Bağdat ı 3 ı4) ese­rin Müntehe't-taleb adıyla Türkçe'ye de çevrildiği kaydedilmektedir (bk. Al].ba­rü't-türaşi'l-İsltimf, V, 31). z. Taril]u Necd. Arap tarihine dair olan bu eser 1343'­te Kahire'de yayımlanmıştır. 3. A{ıbôru

Bagdad ve ma cavereha mine'l-~ura ve'l-bilad. Bağdat tarihine dair olan bu eser dört cilt halinde basılmıştır (Bağ­dat, ts.) . 4. Tari{ıu mesacidi Bagdad. Müellifın yaşadığı dönemde Bağdat 'ta

bulunan camileri, mektepleri ve diğer bazı mimari değeri olan eserleri incele­yen kitap, Mühe??ebü Tari{ıi mesaci­di Bagdad ve aşaruhQ adıyla Muham­med Behcet el-Eseri tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Bağdat ı 336/ ı927) . S. el-Miskü'J-ezfer ii teracimi 'ulema 'i'l-~ami'ş-şani -ve'ş-şaliş 'aşer.

Hicrf XII ve XIII. asır ulemasının hal ter­cümelerini ihtiva eden kitap Abdullah ei-Cübürfnin tahkiki ile Bağdat'ta neş­redilmiştir (ı 348). 6. İtJ:ıaiü '1- emcad ii­ma yeşiJ:ıJ:ıu bihi'l-istişhôd. Arap ede­biyatma dair olan eser Adnan Abdur­rahman ed-Dürf tarafından tahkik edi­lerek Bağdat'ta yayımlanmıştır (ı 982 ı .

7. el-Esrarü'l-ilahiyye şerJ:ıu'l-~aşide­ti'r-Riia 'iyye. Dedesi Şehabeddin Mah­müd ei-Aiüsfnin el-~aşidetü'r-Riia 'iy­ye'sinin şerhi olan bu eser de yayımlan­mıştır (Kahire ı 305). 8. ecJ.-para 'ir ve ma yesugu li'ş -şii 'ir. Edebiyata dair olan bu kitap Kahire'de basılmıştır (ı 925). 9.

Ma delle 'aleyhi'l-~ur'an mimma ya'dudü'l-hey'ete'l-cedide. Yeni ilmi görüşlerin Kur'an'ı teyit ettiğini anla­tan kitap Şam'da yayım lanmıştır (ı 380/

ı960) 10. Faşlü'l-{ıitab ii şerJ:ıi "Me­sa' ili'l- cahiliyye" li- MuJ:ıammed b. 'Abdilvehhab. Muhammed b. Abdül­vehhab'ın Cahiliye inançlarına ait risale­sinin şerhi olup Mesa 'ilü '1- cahili)rye adıyla neşredilmiştir (Kah i re ı 347). 11.

Giiyetü'J-emani ii'r-red 'ale'n-Nebhô­ni. Nebhanfnin Şevahidü'l-J:ıa~ adlı ki­tabında Allah 'tan başkasına sığınarak

yardım dilernenin caiz olduğuna dair ileri sürülen görüşlerin yanlışlığını. riva­yetlerin uydurma olduğunu, delillerin tahrif edildiğini ortaya koymaya çalıştı­ğı bu eserinde İbn Teymiyye'nin fikirle­rini savunmuştur. Eser iki cilt halinde basılmıştır (Kahire ı 327). 1Z. el-MinJ:ıa­tü'l-ilahiyye tel{ıişu Tercemeti't-TuJ:ı­

ieti'l- İşna 'aşeriyye. Abdülazfz ed- Dih­levı~nin aslı Farsça olan TuJ:ıie-i İşna 'a­şeriyye'sini Gulam Muhammed Muh­yiddin b. Ömer Arapça'ya çevirmiş, Alüsi de Arapça tercümeyi ihtisar ederek bu eserini meydana getirmiştir. Eser Mu­hibbüddin ei-Hatfb'in tahkikiyle neşre­dilmiştir (Kahire ı373) . 13. Sa'adetü'd­dareyn ii şerJ:ıi J:ıadişi'ş-şa~aleyn. Ab­dülazfz ed-Dihlevı~nin Şfa'yı red için Fars­ça olarak kaleme aldığı eseri Mahmüd Şükrf Arapça'ya çevirip notlar ve şerhler eklemiştir. 14. FetJ:ıu'l-mennan. Akaide dair olup 1309'da Bombay'da basılmış­tır. 15. Tecrfdü's-sinan ii'?-?ebbi 'an Ebi Hanileti'n-Nu 'man. imam-ı Azam'a yöneltilen tenkitleri cevaplandırdığı bu eser henüz basılmamıştır. Mahmüd Şük­rf ayrıca İbn Kuteybe'nin Te' vilü mu{ı­teliii'l-J:ıadiş (Kahire ı323) ve İbn Tey­miyye'ye ait Teisiru sureti'l-İ{ılaş (Kahi­re 1323) gibi bazı eserleri de tahkik ede­rek yayımlamıştır.

ALOS!, Nu'man b. Mahmüd

BİBLİYOGRAFYA:

Muhibbüddin el- Hatib. Muhtasarü 't- Tuh{e­ti'l-işna'aşeriyye IA!üsil. Kahir~ l373, Mukad· dime; Adnan Abdurrahman ed-DOri. itha{ü 'l· emcad /'ima yeşiiJIJu bihi'l-istişhad ıAıo siJ . Bağdad 1982, Mukaddime, s . 11-14; Ahmed Teymur Paşa, A'lamü'l-{ikri'l-islamr {i'l- 'asri 'l­l]adfş !baskı yeri yokl. 1316; Serkis, Mu'cem, ı, 7; Muhammed Behcet el-Eseri. A'lamü'l- 'Irak, Bağdad 1340; Brockelmann, GAL Suppl., İl , 788; lial]u'l-meknan, ı , 194; Ziriklf, el-A'lam, Yili , 49; Kehhale, Mu'cemü 'l-mü'elli/'fn, XII, 169; VOn us İbrahim es-Samerrai, Tarih u 'ule­ma'i Bagdad, Bağdad 1402/1982, ~- 623-624 ; imad Abdüsselam RaOf, et-Tarih ve'l·mü­' errif)Qne'l· 'lra~ıyyan, Bağ d ad 1983, s. 289-293; "I:.Iizfuıetü's-Seyyid Malımüd Şükrl el­Aıüsl", Af)barü't-türi3.şi'l-İsU1mf, V, Küveyt 1985, s . 31-37; Abbas Azzavi. "Alusi", iTA, ı. 337 ; M. Şerefeddin Yaltkaya, "Alüsi", iA, ı , 391; H. Peres, "Mal_ı.mud Shukri", E/2 (Fr.). ı, 437; a.mlf .. "Mal_ı.mud Şükrl", UDMİ, 1, 225-226.

L

ı.! YusuF ŞEvKi YAvuz

ALOst, Nu'man b. Mahmud ( c..r')"il\ J__,..,... rY. .:ıl...i )

Ebü'l- Berekat Hayrüddln Nu'man b. Mahmud el- Aıusl

(ö. 1317 /1899)

Aıosi ailesinden ketArn ve fıkıh alimi.

_j

Meşhur müfessir Şehabeddin Mahmüd · ei -Aiüsfnin beş oğlundan biridir. 12 Mu­harrem 1252'de (29 Nisan 1836) Bağdat' ­

ta doğdu ve orada yetişti. İslami ilimleri önce babasından, daha sonra Bağdat'ın ileri gelen alimlerinden tahsil etti. Dini ilimler yanında edebiyatta da ileri bir seviyeye ulaştı. Çeşitli yerlerde kadılık

yaptıktan sonra 1295'te (1878) çıktığı

hac yolculuğu sırasında Mısır'ı da ziya­ret etti. 1300'de (1883) istanbul'a git­mek üzere tekrar Bağdat'tan ayrıldı, Su­riye ve Anadolu'nun çeşitli şehirlerini do­laştı; buralardaki ilim adamlarıyla yap­tığı görüşmelerde büyük ilgi gördü. İki yıl kadar süren istanbul seyahatinden sonra Bağdat'a döndü. Bu arada kendi­sine • reisülmüderrisfn" unvanı verildi. Ömrünün sonuna kadar kitap yazmak­la, ayrıca eğitim ve öğretirole meşgul

oldu. Kitaplara olan merakı ve araştır­maya düşkünlüğü sayesinde, nadir eser­lerin yer aldığı ve bugün de Bağdat'ın en zengin kütüphanelerinden sayılan

özel bir kütüphane kurdu. Akaidde se­ten, fıkıhta Hanefi olan ve devrindeki il­mi faaliyetlere öncülük etmiş bulunan Nu'man b. Mahmüd ei-Alüsf. 7 Muhar­rem 1317'de ( 18 Mayıs 1899) vefat etti.

Eserleri. Alüsf. eserlerinin çoğunda, müslümanların içtimar problemlerinin

549

ALOsl. Nu'man b. Mahmud

çözümü için Kitap ve Sünnet'e bağlı kal­mak kaydıyla , aklın rehberliğini benim­serneyi hedef almıştır. Eserlerinin başlı­caları şunlardır: 1. CiW 'ü'l - cayneyn ii muJıakemeti'l-AJımedeyn. İbn Teymiy­ye'yi tenkit eden İbn Hacer el-Heytemfye reddiye olarak kaleme alınan , Kitap ve Sünnet'e bağlı kalmanın gerekliliğini vur­gulayan bu eser birkaç defa basıl mıştir

(Kahire 1278, 1961) Cila 'ü'l- cayneyn Sa­fıyyüddin el-Hanefi el-Buharı~nin el-~av­

lü 'l-celi ii tercemeti Şeyl]i1-İs]{im İbn Teymiyye el-lfanbeli'si ve Muhammed Sıddık Han'ın el-İnti~iidü 'r-raciJı ii şer­ip'l-i cti~iidi 'ş- şaJıiJı 'i ile birlikte de ya­yımlanmıştır (Kahire 1292). z. el- Ecvibe­tü 'l- ca~liyye li - eşreiiyyeti 'ş - şericati'l­MuJıammediyye. İslam dininin üstünlü­ğünü akli delillerle ispatlamaya çalışan bir eserdir (Bombay 1314) 3. el-Cevabü'l­fesih • ii reddi cAbdi1-MesiJı. Hıristiyan Abdülmesih b. İshak el-Kindi'nin (h . lV. yüzyıl). Abbasi emirlerinden Abdullah b. İsmail el- Haşimfyi hıristiyan olmaya da­vet eden ve Hıristiyanlığın İslamiyet ' ten üstün olduğunu iddia eden mektubuna reddiye olarak yazılmıştır (Lahor 1306). 4.

Selisü 'l-giiniyat ii ?evati't-taraieyn mi­ne'l-kelimat. Sağdan sola ve soldan sağa aynı şekilde okunan ("~ale~a" J1i gibi) kelimeleri içine alan bir lugattır (Beyrut l 319l s. Galiyetü'l-meva ci? ve mişbd­Jıu'I-müttaci?. Müellifın yazımını 1300'de ( 1883) tamamladığı, vaaz verme ve din­lemenin adabını anlatan, Bağdat ve çev­resinde büyük ilgi uyandıran bu eser iki cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire. ı.

1301 , ll. 1329). 6. lfadi~atü'l-vün1d ii al]bdri Ebi'ş-Şena Şihdbiddin MaJımud.

İki cilt halindeki bu eser, Alüsfnin baba­sı Şehabeddin Mahmüd'un hayatını ko­nu edinmektedir. İlk cildi Abdülfettah eş- Şewaf tarafından kaleme alınan ese­ri Nu'man b. Mahmüd el-Alüsi tamam­lamıştır (eserin çeş itli yazmaları için bk. imad Abdüsselam Raüf. s. 248). Ayrıca el­Ayatü'l - beyyinat ii cademi semaci'l­emvat c inde '1- Haneiiyye ve 's- sadat adlı bir eseri daha vardır (b k. liaJ:ıu '1· meknun, ı. 6).

BİBLIYOGRAFYA:

Nu'man eı-Aıüsi. C ila' ü '[.'ay ney n, Kah i re · 1278 ; Serkls. Mu'cem, ı , 8; Brockeımann, GAL Suppl., ll , 789 ; liaJ:ıu 'l·meknQn, ı , 6, 29, 89, 363, 372, 391 ; ll, 53, 135 ; Kehhaıe. Mu'cemü'l· mü' elli{'in, XIII, ı 07 ; Yü n us İbrahim es-Samerrai, Tarf!Ju 'utema'i Bagdad, Bağdad 1402/ 1982, s. 695·696 ; imad Abdüsseıam Raüf. et·Tarfh ue 'l · mü'errii]Qne 'l-'lra~ıyyan, Bağdad 1983, s~ 245-246, 248 ; Abbas ei-Azzavi. "Alusl", iTA, ı , 337 ; H. Peres, "Nu'man J;Iayrüdd!n Ebü'l-Berekat", UDMi, ı, 225. ~

llll YusuF ŞEvKi YAvuz

550

ı ALOsl, Şehabeddin Mahmud ı

( r.r'Y~I )..,..,.... ~.ıli Y\? ) Ebü's-Sem'i Şih~büddln

Mahmud b. Abdill~h b. Mahmud el- Hüseynl el- Alusl

(ö. 1270/ 1854)

Aıusi ailesinden

L müfessir, fakih, edip ve şair.

.J

1217'de (1802) Bağdat'ta doğdu. Ne­sebi baba tarafından Hz. Hüseyin'e, ana tarafından Hz. Hasan· a ulaşmaktadır. Hülagü'nun Bağdat' ı istilası üzerine ora­dan göç edip Fırat nehri üzerindeki Alüs adasına yerleşmiş olduğu için Alüsi nis­besiyle anılan ve birçok alim ve edip ye­tiştiren bir aileye mensuptur. Tahsil ha­yatına reisülmüderrisin olan babasının

yanında başlayarak ondan Arap dili, Ha­neff ve Şafii fı khı ile hadis okudu. Ayrı­ca devrin meşhur alimlerinden de ders

aldı. Ali es-Süveydi, Alaeddin Ali el-Mev­sıli ve Halidiyye tarikatının kurucusu Mevlana Halid en-Nakşibendi onun ho­calan arasında yer alır. On üç yaşında kitap yazmaya ve ders okutınaya başla­dı. Aralarında Abdülfettah eş-Şewaf ve Ahmed b. Mahmüd Salih (Kaymakçı) gibi alimierin de bulunduğu pek çok öğrenci yetiştirdi. Birçok medresede ders ver­dikten sonra Saltanat-ı Dar-ı Aliyye mü­derrisi unvanını aldı. Diğer taraftan Bağ­dat'ın en büyük alimi olmasından dola­yı, vakfıyesinde bu hususun şart olarak zikredildiği Mercaniye Medresesi vakıf­larına mütevelli tayin edildi. Otuz yaşın­da Bağdat'ın Hanefi müftüsü oldu. Yak­laşık on beş yıl kadar kaldığı bu vazife­den hakkındaki dedikodular yüzünden aziedildi (184 7) Bunun üzerine Alüsi, da­ha önce başlayıp yedi cildini yazdığı meş­hur tefsiri Rı1Jıu '1- me c ani'yi tamamla­mak için köşesine çekildi. 1851 yılına

Sehabeddin Mahmud ei-Aiusi'nin Rahu 'l·me ' anr a dlı tefsirinin lik iki sayfası · IR•g•b P•ı• K tp. , n' ı ss, ve. ı ' ·2"1

i3'ıGvl;r4J I ü .}l\;.I~L~ 41S;o i ':'J:4~-' ~4->Uı i ul.;,_;-l:,._;._, ,ıs.._;,ı..,~.,k>· U~~ ~JJ)I ı·ı w.&;.~L,_, r._,b·~ı t~if.~!J ~f.~ı

p--b iV?ct"1 (u;~('-'. l;,jı~~-' \;;.l~t~,~ ~ıw;ıl5k-' J:..<-t:'t:.'-' .}>_;f;~ ıL<,:.

J.iJ~A;;J_~~ ~~J.o.b..>f 'ı- ~1 t....r-:J) ı .Jl.eJ:.:~iS_, ~wvJSıi.:..Ç ·

~.!.ıı.ı,;ı f.i'c,t;~_, r.uı .:.ıu,u ı.JJ,r~q..:.,a ı; ı . i (:;,ı~~ı... ı{;'.ııf!..:.;,;_,ı.? v~< ı:!'_,.:.ı.!ıUlı . .,_.lo ii ! '.frçr~..:,~jl?-ç.C'~-:;ırfc:9.w1

' ~ ~i~~-h~ io~l-?ii.vıfJ-Jl i . !

1

•! : .i4tJ.;i. ·,...A,/J.S" IDutif..lli.JJ.ı.l);...\5 , 1

1

1 . . .. .. - '. 1 - ... . • 1

1 ~!'.!-'0.L ..!lllt; j "-:';<Yılt:.j_,p;;r.ı::... i

li :~~~_,~~\.;. : ~,&ısı,,~~~ ı . ~ i y_lf_.-,.:-J.b--)_1_, : "::'.\.t;.~(-..~>_,.~.;ı \ : i , .. .J/ ' .;.J . , . • " ı 1

ı J.'-'Ct 't.:A!J'j ;!,W~ i ... ~ .. i{i-;JI....:.,;i i

r~~~~~~ ... rıı;J-1-tJ;;-rıı.ı..~L~ • !i t-'t( -~::!:: __ ~,E~b~ .:..~1fJJw.>~ : iı e"ı.?;.uı, JJ""do..oı,r~~_, <~- ,_>:>(;r::(u-_,W ı~ . .~C)I(;-ı..d.J~ ~ı._,wı..=-;(_, .:;y_:,ı,;~c,t;.ı• j l !.Ü-(~1~~1{ ,.;,~:..:.:.,\._,' ;:.ı_,,(~;:-~~ı..:..:z_ ~ i. ~ J!ı;>SJ .;j_,, 1u;;,~;ı u:,ıJ.;>_, c>l.;. .:. l+-wlhl-1' lj--!..;,;ı,_,._ı.!Y., rU;;.ı ı ..ıJJ;,ı;_, r->L-~~~~ıJ.y .;,ı...-

4r'ti'<rı, .:,l.h.L.Jı~;.:0 ı) \s':'. ...p~ .. ~_,;..;.ı,fo \!..:..ı~~~~~l> ~\.._,,;_:,_, S\!:9~ "" 0ı;!.ıi_; ''l ı ıı . . .J. :; ~rv; ,Yiı:tL.ıı.:.-.ıe,;,. ..... ~ı~y ~~u-·L,'ir fı~'wtJt._, .:r~~~~~ .ı~ır~~ .:J....ıı~~~ ,_;..ıı l . ~. cr if'.Jf-'!'>!_.3-' pu'-:',,ıı~_,:"""cw i ~ ->k~I{-"D~ı J_;j.:i;J.iJ~e: :

.::',~-' <-(...U~l:;ıl~_}:.~~ #.r:~~,u_

..:s"G ~\hL..~ı., ~lıı../4!.. t,;l{.. ı fr.ı•~•e:ı... 1

_