1

УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“ - БИТОЛА

ПРАВЕН ФАКУЛТЕТ – КИЧЕВО

Дијана Спироска

СОВРЕМЕНИ АСПЕКТИ НА БИЗНИС ПРАВОТО ВО РЕГУЛИРАЊЕ НА

ДЕФИЦИТОТ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА БУЏЕТОТ

(магистерски труд)

КИЧЕВО, 2017

2

ИЗЈАВА

Oд кандидатот Дијана Спироска

Изјавувамдекаприизработкатанамагистерскиоттрудгипочитувавпозитивните законски

прописи на Република Македонија од областа на заштитатана интелектуалната сопственост

и не користевреченици или делови од трудови на други автори без да ги почитувам

методолошките стандарди и соодветниот стил на цитирање. Изјавата ја давам под полна

морална, материјална и кривична одговорност.

Изјавил:

3

СОВРЕМЕНИ АСЕКТИ НА БИЗНИС ПРАВОТО ВО РЕГУЛИРАЊЕ НА

ДЕФИЦИТОТ НА ФИНАНСИРАЊЕ НА БУЏЕТОТ

АПСТРАКТ

Поимот економија потекнува од грчките зборови „оикос―и „номос―и

претставува општествена наука што се занимава со изучување на прераспределбата на

недостасаните ресурси со помош на мерливи менливи.

Економијата, всушност се занимава со општимална алокација на ретките и

ограничени ресурси со цел што поефикасно да се задоволат неограничените човекови

потреби. Основна задача на економијата, во крајна истанца е да даде одговор на трите

фундаментални прашања со кои се соочува секое општество, а тоа се: што?, како?, и за кого?,

да се произведува.

Еден од основните аспекти на секоја економија се јавните финансии. Тие ги опфаќаат

финансиските односи и процеси што настануваат од активност на државата за извршување

на државните функции и извршувањето на јавните служби. Основни елементи на јавните

финансии се јавните приходи и расходи. Тие меѓусебно се условени и поврзани во единствен

систем преку БУЏЕТ, како основен инструмент на јавно финансирање.

Едно од динамичките начела на буџетот е начелото на рамнотежа кое наметнува

потреба од урамнотеженост на јавните приходи и расходи во буџетот, т.е. колку пари ќе

дојдат во буџетот, толку мора и да се потрошат. Ако буџетот не е во рамнотежа, тогаш е или

во суфицит или во дефицит, но најчесто тоа е дефицит.

Буџетот мора да се финансира, а тоа се прави преку надворешното финансирање

буџетскиот дефицит преку: грантови, концесионерски заеми, комерцијално позајмување и

акумулирање на долг, како и околку преку домашни извори и тоа преу официјално

позајмување од небанкарската публика и позајмување од банкарскиот сектор.

Преку овој магистеррски труд ќе се обидам да ставам акцент на дефицитот како

сериозен проблем на една економија, изворите на негово финансирање како и мерките кои

треба да се преземат за да се сузбие или барем, да се намали дефицитот во една земја.

КЛУЧНИ ЗБОРОВИ: економија, буџет, дефицит;

4

ABSTRACT

The term economy comes from the Greek words "OIKOS" and "Nomos" and a social

science that deals with the study of the reallocation of resources unmatured using measurable

variables.

The economy actually deals with optimal allocation of scarce and limited resources in order

to effectively satisfy unlimited human needs. The main task of the economy, the bottom instance to

answer three fundamental questions facing every society, such as: what ?, how ?, for whom ?, to be

produced.

One of the fundamental aspects of any economy are the public finances. They include

financial relations and processes, resulting from activity of the state to carry out state functions and

performance of public services. Basic elements of public finances public revenues and expenditures.

They are mutually conditioned and linked into a single system through the budget, as the primary

instrument of public funding.

One of the dynamic principles of the budget is the principle of balance which requires

balance of public revenues and expenditures in the budget, i.e. how much money will come in the

budget, and so have to spend. If the budget is not in balance, it is either in surplus or in deficit, but

mostly it's deficit.

The budget must be financed, and this is done through external financing budget deficit

through grants, concession loans, commercial borrowing and accumulation of debt, and around

through domestic sources Susp officially non-bank public borrowing and lending from the banking

sector.

Through this Master work I will try to put emphasis on the deficit as a serious problem for

an economy, the sources of its funding and the measures to be taken to curb or at least to reduce the

deficit in a country.

KEY WORDS: economy, budget deficits;

5

Содржина: ВПВЕД.............................................................................................................................................................7

ДРЖАВАТА И ФИНАНСИИТЕ .............................................................................................................................9

Ппјавата на државата ...................................................................................................................................9

Државата и екпнпмијата ........................................................................................................................... 11

Штп претставува екпнпмијата?................................................................................................................. 12

Ппимпт екпнпмија ................................................................................................................................. 12

Екпнпмска пплитика .............................................................................................................................. 13

Екпнпмски систем .................................................................................................................................. 16

Ппщтествена-екпнпмска услпвенпст на финансиите, заеднишки белези и разлики на финансиите вп

спцијалистишките и капиталистишките држави ....................................................................................... 18

Екпнпмијата вп Македпнија ......................................................................................................................... 20

Екпнпмски систем ма Република Македпнија вп спстав на СФРЈ ......................................................... 20

Пснпвни карактеристики и успврщуваое на сампуправнипт екпнпмски систем пд 1950 дп 1990

гпдина; .................................................................................................................................................... 22

Впведуваое на нпв екпнпмски систем на крајпт на 80-тите и на ппшетпкпт на 90-тите гпдини. ... 24

Пснпвни карактеристики на сегащнипт екпнпмски систем на Рещублика Македпнија ..................... 25

Функципнираое на екпнпмскипт систем вп Република Македпнија ................................................... 26

Евплуција на приватната сппственпст и спздаваое на сегащнипт приватен сектпр ....................... 27

Улпгата и карактерпт на државнипт и јавнипт сектпр на екпнпмијата вп Република Македпнија ... 28

Македпнија сп пазарен екпнпмски систем ......................................................................................... 28

ЈАВНИТЕ ФИНАНСИИ ВП РЕПУБЛИКА МАКЕДПНИЈА .................................................................................. 31

Ппщтп за јавни финансии .......................................................................................................................... 31

Бучет ........................................................................................................................................................... 31

Функципнална структура на бучетскипт систем ..................................................................................... 33

Централен бучет .................................................................................................................................... 34

Бучет на ппщтините ............................................................................................................................... 37

Бучетски класификации ............................................................................................................................ 38

Бучетски прпцес ......................................................................................................................................... 41

Спставуваое на бучетпт ........................................................................................................................ 41

Дпнесуваое (изгласуваое) на бучетпт ................................................................................................ 43

Буџетски кредити ........................................................................................................................... 44

Прихпди и расхпди на бучетпт ............................................................................................................. 45

Изврщуваое на бучетпт ........................................................................................................................ 48

Управуваое сп бучетските средства .................................................................................................... 49

Екпнпмски аспекти на бучетската пплитика ....................................................................................... 51

6

Ппјава на бучетски дефицит и пбезбедуваое средства за негпвп ппкриваое ............................... 52

Нарпдна банка на РМ и нејзината улпга вп пднпс на бучетпт .............................................................. 54

ФИСКАЛЕН СИСТЕМ ....................................................................................................................................... 57

Јавни прихпди ............................................................................................................................................ 57

Екпнпмски извпри на јавните прихпди .................................................................................................... 58

Екпнпмскп дејствп на јавните прихпди ............................................................................................... 60

Јавни расхпди ............................................................................................................................................. 61

Бучетпт какп пснпвен инструмент на јавните расхпди и фискалната пплитика .................................. 62

Јавен дплг ................................................................................................................................................... 64

БУЏЕТСКИ ДЕФИЦИТ ...................................................................................................................................... 69

Намалуваое на данпците какп пришина за ппјава на бучетски дефицит ............................................ 69

Спвремени аспекти за финансираое на бучетскипт дефицит .............................................................. 71

Јавни заеми ................................................................................................................................................ 73

Ппзитивни и негативни страни на јавните заеми: .............................................................................. 74

ИЗВПРИ ЗА ФИНАНСИРАОЕ НА БУЏЕТСКИПТ ДЕФИЦИТ ......................................................................... 76

Надвпрещнптп финансираое за ппкриваое на државнипт дефицит: ................................................. 76

Грантпви: ................................................................................................................................................ 76

Кпнцесипнерски заеми. ........................................................................................................................ 77

Кпмерцијални заеми ............................................................................................................................. 77

Надвпрещна акумулација на дплг. ....................................................................................................... 78

Еврппбврзница ....................................................................................................................................... 79

Пфицијалнп ппзајмуваое. .................................................................................................................... 80

Дпмащнп финансираое ............................................................................................................................ 81

Ппзајмуваое пд небанкарската публика: ........................................................................................... 81

Ппзајмуваое пд банкарскипт сектпр. .................................................................................................. 86

ПРПЕКЦИИ ЗА БУЏЕТСКИПТ ДЕФИЦИТ ВП РЕПУБЛИКА МАКЕДПНИЈА 2016-2018 ГПДИНА ................... 87

АНАЛИЗА НА ЗАКПН ....................................................................................................................................... 89

Парцијална анализа на Закпнпт за хартии пд вредпст и Закпнпт за нарпдна банка .......................... 89

ИСТРАЖУВАОЕ НА ТЕМА СПВРЕМЕНИ АСПЕКТИ НА БИЗНИС ПРАВПТП ВП РЕГУЛИРАОЕ НА

ДЕФИЦИТПТ НА ФИНАНСИРАОЕ НА БУЏЕТПТ ............................................................................................ 92

Анкета: ........................................................................................................................................................ 92

Резиме на резултатите пд анкетата ......................................................................................................... 95

ЗАКЛУЧПК ....................................................................................................................................................... 97

ЛИТЕРАТУРА: .................................................................................................................................................. 99

7

1.ВОВЕД

Економијата во една земја е една од најважите области на општествениот живот. Не за

џабе економските научници сакаат да ја нарекуваат кралица на науките. Една добра

економка политика значи добар живот за граѓаните во таа држава, живот без многу

неизвесности.

Но, во пракса состојбата со економијата е малку поразлична. Често, економијата во

една земја, знае да биде нестабилна и да не може да ги задоволи основните потреби на

државата, пазарот, граѓаните. Причини за тоа има многу. Не ретко на неа влијае и

политичката состојба во државата, како и многу руги внатрешни и надворешни фактори.

Професорот Самјуелсон го дефинира централниот економски проблем, со кој се

соочува секое општество, без оглед на достигнатиот степен на економска развиеност, низ

прашањата: што да се произведува, како да се произведува и за кого да се произведува?

Централниот економски проблем практично се сведува на начинот на алокација, насочување,

на ретките и ограничени ресурси со кои располагаат економиите кон точките на нивната

најрационална употреба. Економската наука и практика недвосмислено потврдиле дека

доминантно пазарната алокација на ресурсите е најсигурниот начин за економски прогрес.

Семјуелсон, како економист од неокејнзијанска провениенција, секогаш укажуваше дека

современите економии се „мешани―, со доминантно пазарно алоцирање на ресурсите, но и со

државна регулација во домените во кои пазарот не може ефикасно да ги разреши

проблемите.

Кога економијата во една земја ќе почне да оди во надолна линија, тогаш и приходите

на таа земја се намалуваат. Тоа, се всушност, средствата до кои се покривале трошоците,

односно расходите на државата. Од друга страна, во тој период се зголемува невработеноста,

па со тоа растат и социјалните трансфери. Глобално земено, со опаѓањето на растот на

економијата се намалуваат приходите на државата, а се зголемуваат нејзините расходи.

Тогаш се појавува дефицит на буџетот на државата или веќе постоечкиот се продлабочува.

При појава и постоење на дефицит во една земја, таа мора да води активна политика во

однос на негово покривање и доколку е можно, негово сузбивање. За таа цел државата

позајмува средства од домашни и странски институции.

Во пракса, постојат повеќе опции на кои државата би го решила проблемот со

дефицитот односно би дошла со потребните финансиски средства за негово покривање. Но

8

сите извори на средства не се секогаш достапни за една држава. Тоа е така, бидејќи за една

држава да добие средства, најчесто кога станува збор за средства од надворешен извор, мора

да исполнува одредени критериуми.

Темата на овој магистерски труд е токму таа. Како една современа држава, денес, се

справува со дефицитот. Кои се најповолни извори на средства во тој период и сл. Најпрво ќе

се обидам да ја доловам суштината на економијата во една земја со нејзините

карактеристики, а потоа ќе зборувам за буџетот, како еден од најважните точки на

економијата на една земја, слика за состојбата во која таа се наоѓа. Потоа ќе посветам

внимание на современите аспекти на регулирање на дефицитот на буџетот, анализирајќи ги

надворешните и внатрешните извори на финансиски средства за таа потреба, и ќе дадам

кратка анализа на закони кои постојат во нашата држава од таа област. На крај, преку

методолошко истражување – анкета, ќе се обидам да го доловам мислењето и ставовите на

граѓаните на нашата земја во однос на оваа тема, па според добиените резултати ќе се обидам

да дадам решение за намалување на дефицитот или ако е можно негово сузбивање во краен

случај.

9

2.ДРЖАВАТА И ФИНАНСИИТЕ

2.1,Појавата на државата

Луѓето од секогаш биле упатени на живот во заедница. Тоа е основна карактеристика

на нивната природа. Човекот неможе да живее во изолација. Тој е општествено суштество.

Неговиот живот се заснова на цврста подлога на меѓузависност, па оттука и нужноста од

едно организирано општество.

Општеството е група на индивидуи кои живеат во специфична област, меѓусебно се

организирани, доволни на самите себе си и споделуваат заедничка култура. Живеењето на

иста територија на една група на луѓе само по себе не е доволно за да се заснова едно

општество. Постојат неколку фактори кои ги обединуваат луѓето во општеството, кои често

можат да се препознаат во вид на заеднички карактеристики меѓу нив. На пример: тие следат

одредени обичаи, навики на исхрана, облекување, верување и сл. Тие имаат заедничка

историска подлога, културно наследство и традиционални верување. Овие заеднички

фактори ги интегрираат индивидуите во едно општество.

Опстанокот на едно општество е невозможен доколку тоа не е посебно организирано

со одредени правила и насоки на поведение, кон кои сите мора да се придржуваат. Станува

збор за општествени норми со кои општеството го определува општественото оправдано и

посакувано однесување на човекот кон другите луѓе. Етимолошки, зборот норма потекнува

од латинскиот збор “norma” што значи столарски агломер, шаблон, правило, стандард, или

“normalis“ што значи под прав агол, точно, регуларно. Според тоа, општествената норма е

всушност правило кое го регулира однесувањето на луѓето во општеството, особено нивните

меѓусебни односи.

Oпштеството, може да се најде во одредени развојни фази, како првобитна заедница,

робовладателско општество, феудализам,капитализам, социјализам. Првобитната заедница и

робовладетелското општество како рани фази во развојот на општеството не биле многу

организирани. Не постоела држава, а можеме да кажеме дека, до одреден степен, не постоеле

ни институции или органи за водење на заедницата, како правно така и финансиско. Сето

тоаво тој период било оставено, односно земено како привилегија на материјално

најбогатите луѓе.

10

Како што човештвото поминувало ни историските општествено-економски формации

така се повеќе се изразува потребата, а и постоењето на економијата во општеството.

Мошне рано, човекот почувствувал потреба да се организира и да го уреди своето

живеење. Тој сфатил дека заедницата, ако е организирана, полесно може да преживее, да се

бори против природните непогоди, да се одбрани од непријателите и да ја менува природата

според своите потреби. Со текот на времето, родовските заедници се распаднале на помали

семејства, кои се обединувале во нови заедници – општини. Во нив луѓето биле соседи и не

биле крвно поврзани. Најголеми заедници и понатаму останале племињата.

Племенските водачи со своите дружини почнале да водат војни и да освојуваат нови

територии. Така стекнувале богатства, но и заробеници, кои ги употребувале како робови за

работа. Во овој период се појавуваат и првите договори во однос на работните односи

наречени: location condition operarym кој служел за уредување на односите помегу

рпбовладетелите и слободните граѓани кога тие ја давале својата работна сила под наем за

некоја награда. 1

На освоените територии тие почнале да поставуваат управители, судии, свештеници и

службеници. Така, постепено, на одредена територија била создадена уште поголема

организирана заедница, наречена држава. Начело на државата стоел владетел. Првите држави

биле создадени во четвртиот милениум пред н.е., во долините на големите реки во Египет,

Месопотамија, Индија и Кина.2Во почетокот, а пред се во периодот на економскиот

либерализам, кој се појавил во капитализмот како општествено економска формација, се

уште се чуствувала онаа либералност и привилегираност на капиталистите, а многу била

мала улогата на државата. Индустриската револуција и либерализмот се одвивале без

никаква правнна контрола. Запчнало да се чусвува се повеќе и повеќе незадоволството на

гражаните во периодот на појавата на машинското призводство, се појавила индустрискат

револуција и сл. Тоа довело до изнудена интервенција на државата во економијата, пред се

во работните односи во ена организирана и солидарна акција на работниците за подобрување

на условите на работа, за остварување на нивните оправа и статус на работен однос. 3

Како и да е, без оглед на тоа за кој период станува збор и дали во тој период

општетвото било организирано во држава или не, секое општество имало одредени предмети

или средства кои ги користело како предмет за размена. Иако, за раните периоди не можеме

да зборуваме за финансии во смисла на буџетво вистинаска смисла на зборот, сепак постои

1 Гзиме Старпва, Трудово право и работни односи“, Скппје 2003г., стр. 44;

2Internet:https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA, Чпвек;14:46ш. 11.01.2017;

3 Гзиме Старпва, Трудово право и работни односи“, Скппје 2003г., стр. 47-48;

11

трговска размена, која, иако некогаш се состоела во размена на луѓе (робови), предмети,

храна или слично, сето тоа било однапред испланирано и организирано.

Како, што напоменавме погоре, со текот на годините се развивало општеството, а со

тоа се развивале и усовршувале и процесот и средствата на размена. Така се појавила

дражавата, со неа, покрај другото, и економијата и буџетот.

За државата постојат многу дефиниции на разни автори, Такаспоред една од нив

државата претставува множество на институции кои ја имаат моќта да ги создаваат

правилата кои владеат со луѓето во едно или повеќе општества, имајќи притоа внатрешен и

надворешен суверенитет врз дефинирана територија.

Следејќи ја дефиницијата на Макс Вебер за поимот држава, таа како инстутуција

држи монопол врз концептот на сила. Оттука, државата вбројува разни институции низ кои ја

практикува силата, како што се на

пример: Армијата, Бирократијата, Судовите и Полицијата.4

„Државата, — вели Енгелс, резимирајќи ја својата историска анализа — во никој

случај не претставува сила што му е наметната на општеството однадвор. Исто така,

државата не е „стварност на моралната идеја", „слика и стварност на разумот", како што

тврди Хегел. 5

Во доцниот 20 век, глобализацијата на светската економија, мобилноста на луѓето и

капиталот, и порастот на меѓународни институции, придонесоа да се намали зависноста од

државата. Сепак државата како поим останува фундаменталена политичка единица во светот,

од нејзиното појавување во 16 век. Оттука, државата останува централен концепт во

изучувањето на политиката, а нејзината дефиниција сѐ уште преставува контраверзија во

научните кругови.6

2.2. Државата и економијата

Постојат различни дефиниции од различни автори со кои е објаснет поимот држава.

Јас, во мојава магистерска теза ќе приложам дефиниција за поимот држава дадена според

биолошките теории. Зошто? – Во неа најдобро е истакнато тоа дека државата е една целина

4 Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D0%B0, Држава; 15:03;

11.01.2017; 5 Интренет:https://www.marxists.org/makedonski/lenin/1917/drzava_revolucija/gl01.htm, Владимир Илиш Ленин,

!Државата и ревплуцијата“, 15:10; 11.01.2017; 6 Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D0%B0, Држава; 15:03;

11.01.2017;

12

која, всушност, е составена од повеќе поголеми или помали делови. Па така, според

биолошката теорија за државата државата е споредена со човековиот организам. Произлегува

дека како што човечкиот организам е составен од различни делови, така и државата е

составена од делови, кои, секој за себе, извршува слични фунскции како оние во човечкиот

организам. 7

Оваа дефиниција за државата е дадена како последицва на органската еволуција на

општеството, односно претставниците на овие теории, некои законитости на биолошкиот

свет ги пренесуваат во областа на општествениот живот.

Сега, да спомнеме за структурата на една држава. Како што кажавме, таа е составена

од различни делови, сите со свои функции. Некои поголеми, некои помали и тоа сите

распоредени во различни области на човековиот живот во таа држава.

Еден од тие делови на државата е и економијата. Таа е еден од основните елементи на

државата бидејќи е поврзана со финансиските средства на таа држава. Без финансии не би

постоела државата како единка, а доколку нема економија во финансиите, тогаш нема да

можат да се распределат правилно, па, сигурно би настанал недостиг на финансиски средства

за извршување на одредени функции на државата, односно би настанал буџетски дефицит.

Ова, во никој случај, не значи дека доколку постои економијата во една држава нема да

настане дефицит на буџетот, но во овој случај ќе се преземат сите напори од страна на

органите и телата задолжени за распределба на финансиските средства да не дојде до тоа, а

доколку веќе се случи буџетски дефицит, тогаш надлежните органи и тела ќе преземат

чекори, преку соодветни акции, за покривање на тој буџетски дефицит. Не за џабе

професорите често ја нарекуваат економијата кралица на науките.

2.3. Што претставува економијата?

2.3.1 Поимот економија

Како и да е, за да дојдеме до поимот „буџетски дефицит― најпрво треба да го

дефинираме поимот „економија―.

Така, поимот економија (на грчки Οικονομικά) потекнува од грчките зборови „оикос―

(οίκω=домаќинство) и „номос― (νέμω=закон) и претставува општествена наука што се

занимава со изучување на прераспределбата на недостатните ресурси со помош на мерливи

менливи.

7 Прпф. Д-р. Димитар Бајалчиев, ;ас. М-р. Дпбринка Тасккпвска, Вовед во правото-Држава“, стр.118;

13

Овие изучувања вклучуваат анализа

на производство, дистрибуција, трговија и потрошувачка на добра и услуги. Економијата се

смета за позитивна кога се обидува да ги објасни последиците на различните избори во даден

сет претпоставки и набљудувања, и нормативна кога препорачува одредена постапка што

треба да се преземе.

Економијата, всушност се занимава со општимална алокација на ретките и

ограничени ресурси со цел што поефикасно да се задоволат неограничените човекови

потреби. Основна задача на економијата, во крајна истанца е да даде одговор на трите

фундаментални прашања со кои се соочува секое општество, а тоа се: што?, како?, и за кого?,

да се произведува. 8

Доколку дадеме „соодветен одговор―’ на овие три шрашања тогаш економијата во

државата би била таква што не би дозволила појава на буџетски дефицит. Но, економијата во

државата не зависи само од интерни, туку и од екстерни фактори, од кои некои можат лесно

да се предвидат, а некои потешко, па така, во краен случај не можеме апсолуно се да земеме

во предвид и заради тоа не постои совршена економија каде понудата и побарувачката би

биле еднакви. Условите за една ваква совршена економија како и шансите за нејзиото

постоење се многу мали.

Тоа е така порадитоа што и пазарот си има многу свои слабости и ограничувања кои,

ако не се отстранат со мерките на економската политика, можат да доведат до многу

негативнипоследици. Притоа, државната регулација не треба да ги замени пазарните

принциипи, туку да ги коригира и дополни пазарните движења, односно тие да се насочат во

саканиот правец. Проблемот е во прашањето до каде треба да оди државата со нејзиното

влијание, а притоа да не се загрозат позитивните ефекти од пазарните движења. Токму

поради ова, денес можеме да кажеме, дека речиси во сите земји постои „мешана економија―.

Во овој дел, најголема улога одигрува економската политика на една земја.

2.3.2. Економска политика

Економската политика најопшто и најчесто се дефинира како збир на мерки со кои

државните органи влијаат врз економската активност на стопанските субјекти, настојувајќи

притоа (што не значи дека успеваат) да ги регулираат и насочат економските движења во

саканиот правец и со тоа да влијаат врз стопанската практика. Економскта политика,

всушност, е збир на мерки со кои државата настојува да ги регулира процесите на

производството, размената, распределбата и потрошувачката и притоа, сака на директен или

8 Прпф.д-.р. Владимир Кандикјан, Прпф.д-р. Тпдпр Рущкпв, „Економика – прв дел – микроекономија“, стр.16-17;

14

индиректен начи да влијае врз слободните пазарни движења и слободните одлуки на

економските субјекти на фирмите и на луѓето. 9

Според тоа од кој аспект се следи, можат да се разликуваат различни видови на

економска политика. Меѓу нив се и следниве:

1. Од аспект на времето:

Тековна економска политика која се води со ad hoc мерки кои се

преземаат веднаш и на краток рок и со кои државвата директно влијае

врз одлуките на стопанските субјекти, како што се на пример: мерките

во врска со политиката на цените, на каматите, увозот и извозот и сл.

Оваа политика се води, главно, под влијание на нормативната економија

и субјективната оценка на носителите на економската политика;

Долгорочна или стратешка економска политика која, главно, се

заснова на препораките и знаењата на позитивната економија, врз

определени долгорочни стратегии и програми на развојот;

2. Според опфатот и карактерот на мерките и инструментите се разликуваат:

Глобална економска политика која ги опфаќа само глобалните,

основните цели и задачи што се остваруваат со глобални мерки и

инструменти, односно со глобалните макроекономски политики како

што се монетарната, фискалната, надворешно-економската и другите

такви политики;

Деталистичка економска политика која е со поконкретно поставени

цели и задачи и со подетални инструменти и мерки, како што се:

девизниот курс, царините, забраните, дозволите, регулирањето на

платите, контролирање на цените на некои производи и слични други

ограничувања;

3. Според јавноста, економската политика може да биде:

Транспарентна (јавна) економска политика која е со јасно дефиниранни

правила на однесување на државните органи врз донесувањето и

спроведувањето на мерките, со можност за нивна контрола и сл.;

9 Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ – петто

изменето и дополнето издание, , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр. 33-34;Ibid, стр. 37;

15

Дискрециона економска политика каде државните органи сами

одлучуваат, според сопственото мислење, без јавна контрола;10

Кога зборуваме за економската, мора да ја споменеме и фискалната политика.

Во економијата и политичката наука, фискалната политика е употреба на збирка на

државни приходи (оданочување) и расходи(потрошувачка) за да влијаат на економијата

Трите главни типови на фискалната политика се:

Неутрална фискална политика обично се презема кога една економија е во

рамнотежа. Државната потрошувачка е целосно финансирана

од даночните приходи и вкупно исходот на буџетот има неутрално влијание

врз нивото на економската активностекономската активност.

Експанзивна фискална политика политика вклучува државна потрошувачка

огромен даночен приход , и обично се презема за време на рецесија.

Контракциона фискална политика политика се случува кога државната

потрошувачка е помала од даночниот приход, и обично се презема за да се

плати државниот долг.

Меѓутоа, овие дефиниции може да се грешни бидејќи иако нема воопшто промени во

потрошувачка или даночни закони, циклични флуктуации на економијата предизвикуваат

циклични флуктуации на даночни приходи и некои типови на државна потрошувачка,

променувајќи ја дефицитната ситуација; овие не се сметаат за политички промени. Затоа, за

намера на горе- споменатите дефиниции, "државна потрошувачка" и "даночен приход"

обично се заменуваат со "цикличка прилагодена државна потрошувачка" и "цикличен

прилагоден даночен приход’". Така, на пример, државниот буџет кој е урамнотежен во текот

на деловниот циклус се смета дека претставува тип на неутрална фискална политика.11

Економската наука се дели на две гранки: микроекономија, што го претставува оној

дел од економската наука кој го испитува однесувањето на поединечната фирма, на

потрошувачите, на одделните економски сектори, во економскиот живот и се фокусира на

индивидуалните субјекти, како што се домаќинствата и претпријатијата, и макроекономија

која го претставува оној дел од економската наука којшто ги изучува најсинтетичките

економски сгрегати на ниво на вкупната економиј: стапките на економскиот раст, односно на

10

Ibid; стр. 37; 11

Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%BD%D0%B0_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0, 06:19, 20.02.2017г;

16

движење на брутодомашниот производ, невработеноста и инфлацијата и нивните меѓусебни

односи, односно, гледа на економијата на една држава или регион во целост, земајќи ги

предвид агрегатните понуда и побарувачказа пари, капитал и стоки.12

Вака поделена економијата, добро ја потенцира потребата од хиерархија во сите

делови од животот, па така и во економијата. Најпрво мора да постои повисоко ниво на

економија во една држава која ќе се грижи, односно, ќе биде надлежно за економијата во

целост во дадената држава, на кое ниво ќе се определат рамките на дејствување на помалите

економски субјекти во државата, ќе се определи начинот на нивното дејствување, нивните

дозволени активности, начинот на организирање и слично.

2.3.3.Економски систем

Во овој дел мора да споменеме и за економскиот систем. Па така, економскиот

систем претставува комбинација од различни агенции, потрошувачи , ентитети (или дури и

сектори, како што некои автори ги нарекуваат) што ја формираат економската структура,

која ja дефинира општествената заедница. Овие агенции се поврзани заедно преку трговија и

размена чии добра, пари итн. постојано се во проток. Економските системи ги опфаќаат

производството, распределбата на економските инпути, дистрибуцијата на економските

аутпути, земјопоседниците и расположливото земјиште, домаќинствата (заработувачка и

трошоци за потрошување на добра и услуги во една економија), капиталистите, банките

(финансиски институции) и владата. Се работи за група на институциии и нивните различни

социјални врски.13

Со ова стана многу појасна фунцијата на економијата во една држава. При тоа, сите

држави не ја организираат економијата на еден ист начин. Има повеќе видови на економски

системи, а државите избираат, според одредени критериуми, кој систем ќе го воведат и

користат.

Поделбата на различните видови економски системи, пред се, е направена во

зависност од доминантниот тип на сопственоста и од тоа во која мера се потпира врз

државна интервенција, наспроти пазарот како механизам за економска координација и

регулација. Па така, вообичаено разликуваме три различни економски системи:

Централна-планска или командна економија;

12

Таки Фити,„ Економија,Основи на економијата“, Втпрп издание, Скппје, 2008г, стр. 17;

13 Интернет:

https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BC, 22:50; 13.01.2017;

17

Слободна пазарна економија;

Мешана економија;

Во првиот, односно системот на централна-планска или командна економија

државата е инволвирана на најдиректен начин во реализација на акокација на ресусрите. На

макро ниво таа го планира и одредува соодносот меѓу тековната понува и побарувачка, а на

микро ниво, таа го планира и определува обемот на производство на секое поединечно

претпријатие и индустриска гранка, техниките кои се користат во процесот на производство,

работната сила и другите потребни ресурси. Според ова, двете основни карактеристики на

ваквиот економски систем се: државната сопственост и централно-планскиот (командниот)

начин на координација и регулација на економските текови.

За разлика од командната економија, двата основни столба на кои се потпира

слободната пазарна економија се приватната сопственост и пазарниот начинна

координација на економските текови. Во земјите на транзиција, приватната сопственост

настанува преку процесот на денационализација, односно на враќање на порано неправедно

одземениот имот на некогаштните сопственици, со приватизација на државните

претпријатија, како и со создавање на соодветни институционални рамки за слободно

пазарно инвестирање.

Во услови на пазарна економија, индивидуите и економските субјекти слободно

одлучуваат што ќе произведуваат, како ќе произведуваат и за кого ќе произведуваат.

Економската координација се одвива спонтано, преку дејствувањето на ценовниот

механизам. Една од најзначајните предности на пазарната економија е нејзината

флексиилност.

Кај мешаната економија пак, како што сугерира и самиот назив, се среќава одредена

комбинација на елементи, како од слободната, така и од командната економија,. Што се

однесува до сопственоста, за мешаната економија е карактеристично постоењето на приватна

и на државна сопственост. Во зависност од тоа кој од двата економски системи доминира во

конкретниот случај, разликуваме мешана планска и мешана пазарна економија. 14

14

Прпф.д-.р. Владимир Кандикјан, Прпф.д-р. Тпдпр Рущкпв, „Економика – прв дел – микроекономија“, стр.49 -51;

18

2.4. Општествена-економска условеност на финансиите,

заеднички белези и разлики на финансиите во социјалистичките и

капиталистичките држави

Организацијата на финансиите, нивните цели и т.н. се условени општествено-

политички и се подложни на еволуција, а тоа зависи, не само од развитокот на производните

сили, туку и од производствените односи. Тоа значи дека карактерот на општествено-

економското уредување влијае врз финансиите. Ова може да се согледа и со споредба на

заедничките особини и разлики на финансиите кај капиталистичките и социјалистичките

земји. Тие, во суштина многу се разликуваат, но имаат и редица исти или слични елементи,

како на пример: стоковото производство, распределба и нераспределба на народниот доход и

сл.

Основните заеднички белези на финансиите во социјалистичките и капиталистичките

земји се:

Прво, во капиталистичката држава постојат парите во нивната вистинка

смисла. Тие како средство постојат и во земјите со социјалистичко

уредување,но нивната функција доаѓа до израз само тогаш кога нема да постои

целосна усогласеност помеѓу производството и потребата, како во

квантитативна, така и во структурна смисла, како и заради некои други

причини;

Второ, во капиталистичкото општество карактеристично е тоа што има

држава. Државата постои и во социјалистичкото општество, но во

капиталистичкото има поизразена улога. Основната улога на државата во секој

случај е да се одржи на власт класата на сопствениците над средствата за

производство.

Трето, обемот на државните приходи начелно треба да е во зависност од моќта

на стопанството и обемот на трошење на националниот доход за државните

расходи треба така да се дозира што не ќе се загрозува развитокот на

производствените сили, производството и опстанокот на луѓето;

Четврто, ни во капитализмот ни во социјализмот распределбата на доходот не

се врши според принципот: секому според потребите,туку врз основа на

принципот на трудот15

;

15

Нашелптп, дпхпдпт да се дели сппред трудпт, а не сппред пптребите, уставнп гп прпкламирале сите спвремени спцијалистишки држави.

19

Наспроти овие сличности кои постојат во земјите со капиталистички поредок и во

земјите со социјалистички поредок, помеѓу нив постојат и големи разлики. Поважни од нив

се:

Прво, вокапитализмот доминира приватната сопственост над средствата за

производство, па затоа во прераспределбата на вишокот на трудоте предоминантна

улогата на капиталистите. Суштествената подлога на социјалистичките финансии

е државата односно, општествената сопственост над најголемиот дел од средствата

за производство со што општественото влијание на државата е многу поголемо

при распределбата и прераспределбата на националниот доход и таа распределба

треба да се врши пред се, во полза на работните луѓе;

Во социјалистичкиот општествен систем општествената сопственост врз

средствата на производство овозможува зголемена улога на државата и над

работните луѓе и во процесот на проширена репродукција. На овој сектор

капиталистичката држава интервенира, но помалку;

Трето, планското упреавување со стопанството, а во тие рамки и со финансиите и

дава поголеми можности на социјалистичката држава за плаанирање на

распределбата на доходот, утврдувањето на темпото и структурата на развојот и

сл. што не е случаај со капиталистичките земји.; 16

16

Прпф. Д-р. Васил Ј. Грившев, Финансии и финансиско право на СФРЈ“, општ дел, стр. 18-21;

20

3. Економијата во Македонија

Економија на Македонија претставува дел од поширокиот општествен систем

на Македонија кој ги опфаќа стопанските односи, дејности, производството, трговијата и

монетарно-финансиските текови. Според типот Македонија денес има отворена пазарна

економија.17

Овој економскисистем Македонија го има добиено извесен период пред

распадот на СФРЈ, кога за Македонија следела долга транзиција во која од планската

командна економија се преобразила во пазарна. Но тоа не е така едноставно како што звучи.

Имено, тоа бил многу долг период на транзиција кој влијаел во сите сфери на општествениот

живот и чии последици и денес се чуствуваат. Во продолжение, во кратки црти ќе обрнеме

внимание на економскиот систем на македонија во состав на СФРЈ и неговото укинување и

преземањето на пазарниот економски систем.

3.1. Економски систем ма Република Македонија во состав на

СФРЈ

Како што ни е познато во СФРЈ владеела командна односно планска економија во која

државата во свои раце ја имала целата економија при што таа била таа која определувала кој,

што и како ќе произведува. Планската економија, всушност, како што и погоре напоменавме,

е состав, организација и управуање каде управувањето и донесувањето на централните

одлуки се во надлежност на централната власт. Владата ги донесува сите одлуки

производството и дистрибуцијата. 18

Со овој економски систем всушност се сакало да се исполни и самата фунцкија на

социјализмот кој владеел во Југославија во тој период. Добро познато е дека социјализмот

како уредување се залага за еднаквост и правда на сите граѓани. Кога ќе се каже

„социјализам― обично се мисли на „збирен поим на идеи и политички струи, кои се, пред се,

од почетокот на XIX век, настојувале да остварат еднаквост и правда така што ќе му служат

на народот. За оваа цел се појавува потреба приватната сопственост на средствата за

17

Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%BD%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0 , Екпнпмија на Македпнија, 22:37; 13.01.2017; 18

Интернет: https://sh.wikipedia.org/wiki/Planska_ekonomijа , 07:30, 25.01.2017г.

21

производство, правно или тактички да се претворат во заедничка односно народна

сопственост.19

Во централно-планската економија вистинска конкуренција не постои, затоа што

државата е сопственик на сите ресурси, освен на трудот. За да се остварат целите на овој

економски систем, не може да постои слободна конкуренција бидејќи за спроведување на

економските планови е потрбно постоење на државен монопол. Проблеми недостаток на

командната економија се одредени структурни состојби што одлучувачки влијае на неговаата

неефикасност.20

Кога ќе се размисли подобро, секој би се согласил со тоа дека правдата не е предмет

на некој исход или резултат, зошто тие не можат да бидат загарантирани и предвидени со

ограничување на слободата, што всушност се случува во општествата со командна

економија. Идејата на правда која ја застапувале социјалистите, а кои и денес е цел на некои

модерни европски држави, претставува општествена или дистрибутивна правда. Таа се

дефинира на исходот и резултатот.

Во ваквата концепција на правда се појавуваат два главни проблеми, прво објективно

е неодредлива поединечната или групна (морална) заслуга, и, второ, секој обид за

прераспределба би имал неопходност од широка државна интервенција, примена на сила и

принуда. Заклучокот е дека општествената правда ја исклучува формалната правда и го

нарушува просторот на индивидуалната слобода. 21

Во досегаштниот развој на економскиот систем на Република Македонија во рамките

на поранешена Југославија (СФРЈ), до почетокот на 90-тите години можат да се разликуваат

два економски системи:

Административно-централистички и

Самоуправно-пазарен систем;

1) Основните карактеристики на административниот економски систем (1945-1950);

По завршуањето на Втората светска војна, со повеќе мерки капиталистичкото

уредување беше заменето со ново, кое наскоро се нарече социјалистичко. Се изгради нов

19

Rolf Hase Herman Snajder, Claus Vajgelt “Leksikon socijalne tr\icne privede”, Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2005, стр: 380; 20

Интернет: https://beleznica.wordpress.com/2011/10/23/centralno-planska-ekonomija-vs-slobodna-ekonomija-zablude-koje-iz-ekonomske-krize-vode-u-globalni-socijalizam/#_edn1 , 07:55; 25.01.2017г.; 21

Ibid, 07:39; 26.01.2017г.;

22

економски систем кој се засноваше на државната сопственост како доминантен облик на

сопственост и врз државното управување со претпријатијата и стопанството во целост.

Претпријатијата во таквиот систем немаа никаква самостојност и не работеа врз пазарни туку

врз административни трошоци. Ваквиот економски систем беше наречен административно-

централистички, но кратко се задржа, до 1950 година. Основните карактеристики на овој

систем беа:

Државна сопственост на средствата на производство;

Административно, државно управување со претпријатијата со целото стопанство,

но и располагање на државата со резултатите од работењето;

Централистичко раководење на стопанството со решавачка улога на централните

државни органи;

Сеопфатно, деталистичко и директно планирање и непочитување на објективните,

економски законитости и принципи;

Овој систем се покажа како многу неефикасен. Основна негативност е

нестимулиранооста односно немотивираноста на работниците и претпријатијата која

произлегува од сите карактеристики на овој сектор, а пред се од непочитувањето на

пазарните приципи и механизми.

Набрзо биле согледани и другите негативности па овој систем во 1950 година се

напушта и се заменува со нов економски систем.22

3.1.1. Основни карактеристики и усовршување на самоуправниот економски

систем од 1950 до 1990 година;

Воведувањето на самоуправниот економскисистем во Југославија, а со тоа и во

Реублика Македонија, започна во средината на 1950 година, а поинтензивно се остваруваше

во периодот од 1950 до 1955 година и предизвика многу широк интерес во светот, но и остри

напади, особено од другите социјалистички земји кои го задржаа административниот систем.

Иако самоуправувањето започна како самоуправување во претпријатијата, набргу

прерасна во концепт на општествено самоуправување и како самоуправување со

целокупниот општествен живот: работниците управуваат со претпријатијата,а граѓаните со

општините (комуните).

Воведувањето на самоуправувањето се одвиваше низ повеќе активности и мерки кои

ги формираа и основните карактеристики на системот. Па така, се започна со:

22

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“, Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, 2003г., стр. 67-68;

23

воведување на самоуправни органи во претпријатијата кои беа избирани од

работниците;

јакнење на самостојноста на претпријатието во планирањето, производството,

цените, пласманот, набавките и слично, меѓутоа државата сепак се мешаше во

нивното работење;

намалување на улогата на државата во стопанството;

децентрализација, односно намалување на улогата на централните органи и

пренесување на нивните права и обврски на пониските, на републичките и

општествените органи;

признавање на пазарот, но во ограничена улога, само како пазар на стоки и услуги

и во комбинација со планирањето кое веќе не било деталистичко и сеопфатно

туку глобално;

самостојна распределба на доходот за акумулација и за лични доходи;

Во почетокот на појавата на овој економски систем во Југославија тој имал

карактеристики и од минатиот, административен, кои се сакало да се отстранат. За таа цел се

преземале разни мерки и активности. Се извршиле и стопански реформи од кои се очекувало

да се поттикне понатамошниот развој на самоуправувањто. Но иако тие мерки имале

одредени позитивни резултати се појавиле и проблеми што произлегуваат од намалената

строгост на државната контрола врз стопанството.

- Слободното формирање на цените во услови на неусогласеност на стоковните и

куповните фондови и во услови на слободно движење на личните доходи доведе

прв пат до пораст на цените, до инфлација и до висок дефицит во билансот на

плаќањата со странство, и општо, прв пат до нестабилност во економијата.

Со цел решавање на овие проблеми се прифати и идејата за афирмавија на концептот

на здружениот труд. Беше утврдена Основна организација на здружен труд (ОЗТ) како

основна клетка во која работниците слободно и доброволно се здружуваати работат со

средствата од општествена сопственост.

Во практичното функционирање на системот на здружен труд во 70-тите и 80-тите

години се јавија многу проблеми што сериозно го загрозија социјалистичкиот развиток. Така,

во 80-тите години дојде до брз пораст на цените и инфлација, до стагнација и опаѓање на

производството, до голем дефицит во билансот на плаќањата и до големо задолжување со

странство, и општо, до кризата во самоуправниот систем.

За целосно решавање на овие проблеми, во 1983 година беше донесенаДолгорочна

програма за економска стабилизација со која, иако целосно беше свртена кон мерките за

24

економска стабилизација, се предлагаа и мерки за усовршување на самоуправниот економски

систем. Иако тоа не доведе до позначајно подобрување на состојбата, се дојде до едно многу

значајно сознание, а тоа: дека нема развој и економска стабилност без доследно почитување

на пазарните принципи и критериуми.

- Тогаш за прв пат започнааа да се применуваат мерки како што се реалните

каматни стапки и реалниот девизен курс.23

3.1.2. Воведување на нов економски систем на крајот на 80-тите и на почетокот

на 90-тите години.

Иако целите и задачите што беа поставени беа прогресивни, сепак состојбата на

стопанството не се подобри што придонесе, во 1988 година, да се започне со нов обид на

излегување од кризата кој беше наречен реформа на економскиот систем. Иако целта на

оваа реформа беше единствено да се подобри економската состојба со цел да се унапреди

социјалистичкото општество, сепак тоа замина во друг правец. Со оваа реформа веќе се

навлезе во нов економски систем. Основна цел на овие реформи беше натамошен развој на

самоуправниот систем во услови на доследно почитување на пазарните принципи,

прифаќање на сопственичкиот концепт на општествената сопственост, трансформирање на

општествената сопственост во општествен капитал, напуштање на принципот на здружен

труд и појава на принципот на претприемништво и менаџмент, ОЗТ се трансформираа во

претпријатија и сл. Овие како и други елементи од реформата подоцна беа сведени во

законски прописи што значеше и зацврстување на новиот економски систем.

Основите на новите општествено економски односи,а со тоа и на економскиот

систем се поставија со новиот Устав. Такви основи се:

правна заштита на сопственоста, правото на сопственост и наследување, и

рамноправност на сите облици на сопственост;

слобода на пазарот и претприемништвото, еднаква правна положба за сите

субјекти на пазарот и преземањето мерки за спречување на монополската

положба и монополското однесување на пазарот;

правото на работа, слободен избор на вработување, заштита при работењето и

материјална обезбеденост за време на привремена невравотеност, право на

социјална сигурност, здравствена заштита, на образование, на здрава животна

средина и др.;

права на странските вложувачи и самостојност на Народната Банка;

23

Ibid, стр. 68-84;

25

сопственоста и трудот се утврдуваат како основа за управување и учество во

одлучувањето, а утврдена е и обврска за секој да плаќа санок и други јавни

давачки и да учествува во намирувањето на јавните расходи и др.;24

3.2. Основни карактеристики на сегашниот економски систем на

Решублика Македонија Основните карактеристики на економскиот систем на Република Македонија се

одредени начелно уште со реформите од 1988/89 година, а подоцна тие се надополнуваат,

доразвиваат и приспособуваат на конкретните услови на Република Македонија.

Една од основните карактеристика која го краси сегашниот економски систем во

нашата земја е признавањето на сите облици на сопственост. Во самоуправниот економски

систем беше доминантна и привилегирана општествената сопственост, а приватната беше

ограничувана со тенденција да се укине и да се приклучи кон општествената сопственост,

што не е случај со состојбата денес, кога сите облици на сопственоста се исто третирани и

ниту еден од нив не е привилегиран.

Друга основна карактеристика е доследната примена на пазарните приципи и

механизми. Пазарноста беше карактеристика на самоуправниот економски систем, но не

доследно и до крај бидејќи без пазарни услови на факторите на производство не може да се

зборува за пазарно стопанство во вистинска смисла.

Врз основа на приватната сопственост и пазарноста, можно е постоење на и работење

на претпријатијата како самостојни деловни субјекти. Сега претпријатијата, трговските

друштва главните сопственици, а не работните колективи се основниот правен субјект во

стопанството.Тие се носители на правата, обврските, но и одговорностите и со својот имот

одговараат за преземените обврски, а раководните органи самостојно ја определуваат и водат

развојната активност, во рамките на дадениот економски систем и никој нема право да се

меша во нивната работа.Притоа, треба да се напомене, дека покрај приватните постојат и

државни, јавни претпријатија во кои системот на управување и нивната положба се поинакви

во однос на приватните. Такви претпријатија се фрмираат во сите дејности и активности кои

се од поширок општествен интерес, како што е инфраструктурата и сл.

Нови карактеристики се претприемништвото и менаџерството кои се спротивни на

самоуправувањето. Претприемништвото ја претстаува слободната волја, односно,

24

Ibidem, стр. 74-78;

26

самоиницијативноста на стопанските субјекти, на поединци или групи кои имаат смелост и

решителност да се зафатат со реализација на некоја своја или туѓа идеја, преземајќи го

ризикот, но и очекуваните позитиви ефекти.

Во новиот економски систем се појавува и нова улога на државата која директно

веќене се меша во работата на претпријатијата. Денешната државна улога е дефинирана како

макроекономска политика, односно улогата на државата е да ги создаде општите услови на

стопанисување, да ги утврдува правилата на однесување во кои потоа економските субјекти

дејствуваат самостојно, според својот економски интерес. Државата само ги поттикнува,

поддржува или стимулира дејноститге и активностите за кои таа е заинтересирана.

Доколку во минатиот економски систем основниот стремеж било да се изгради систем

со свои специфични карактеристики, денес основна насока на еконосмкиот систем е тој да ги

содржи оние елементи, правила на однесување кои се кои се стандардни, кои постојат и во

другите земји и кои дале позитивен резултат во практиката на земјите со пазарно стопанство.

Притоа, се има предвид искуството на земјите со развиена пазарна економија, а пред се

искуствата на земјите членки на Европската Унија.25

3.3. Функционирање на економскиот систем во Република

Македонија

За да видиме како функционира економскиот систем во Република Македонија прво

ќе го разгледаме карактерот на сопственоста, а потоа и институционаланта структура на

економскиот систем, односно носителите на економската активност и на економската

политика и нивните интеракции.

Во почетокот на 90-тите години основен и доминантен облик на сопстевеност во

Македонија беше општествената сопственост, и тоа во сите стопански и нестопански

дејности, освен во земјоделството.

Во самоуправниот пазарен систем, сите претпријатија работеа со општествени

средства. Општествениот сектор беше составен од крупни општествени претпријатија во кои

се наоѓаа над 90% од средствата за работа и каде се создаваше и најголемиот дел на

општествениот производ – над 80%. Меѓутоа, иако општествениот сектор беше форсиран и

многу подобро опремен од индивидуалниот, многу заостануваше во продуктивноста и

ефикасноста во однос на поразвиените капиталистички земји.

25

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ – петто изменето и дополнето издание, , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр. 33-34;Ibid, стр. 79-81;

27

Во самоуправниот период постоеше и приватен сектор кој се состоеше од голем број

ситни индивидуални производители кои имаа мала стопанска сила и кои произведуваа со

сопствени средства. Според законските прописи, индивидуалниот сектор можеше да постои

само во земјоделството и занаетчиството, а потоа и во сообраќајот и угостителството. Освен

ова ограничување, имало и други ограничувања во однос на работењето на овој сектор, како

што се: ограничено користење на туѓа работна сикла и тоа на 5-10 работници, ограничување

и во поглед на средствата за работа, како и аграрен максимум до 10 хектари. Бидејќи

државата настојуваше со сите мерки да го ограничува приватниот сектор, тој не можеше

нормално да се развива и целта беше што поскоро да се укине и да се приклучи кон

општествениот сектор.

По извесен период, со оглед на ограниченоста на општествениот економски систем во

Македонија, а и земајќи ги предвид и другите последици кои тој ги носи, државата, под

притисок на меѓународните финансиски институции, прави усилби што побрзо за

приватизација, за понатаму да нема државен или општествен капитал. За остварување на

оваа задача се преземало различни мерки, се поттикнувало основање на инвестициски

фондови, а била предвидена и ревизија на некои веќе завршени приваитзации за кои се

оценувало дека има неправилности. Спроведувањето на ревизијата било тешко имајќи ја

предвид тогашната партиска инволвираност во приватизацијата и настојувањето по секоја

цена да се заштитат личните за сметка на пошироките општествени интереси. Особено е

неповолно тоа што виталните инфраструктурни капацитети се продаваа над 51% со што се

загрозуваат виталните интереси на државата. Затоа, посебно внимание се обранувало на

приватизацијата на значајни индустриски капацитети, државни монополи, како и на

природните богатства.26

3.3.1. Еволуција на приватната сопственост и создавање на сегашниот приватен

сектор

Денес, во речиси сите земји е прифатено мислењето де приватната сопстефвност

претставува објективен нужен облик на оспственост во кој може најефикасно и

најрационално да се оств ари економскиот развиток. Тоа е основната претпоставка вз основа

на кој е изграден и целиот економски систем на Македонија. Денес проватната сопственост

во Република Македонија може да постои и постои не само како ситна индивидуална, туку и

како крупна приватна сопственост составена од мали, средни и големи претпријатија, без

никакви ограничувања. Приватната сопственост веќе е основен и доминантен облик на

26

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ – петто изменето и дополнето издание, , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр. 33-34;Ibid, стр. 83-107;

28

сопственост исто како што општествената сопственост беше доминација во самоуправниот

економски систем.

3.4. Улогата и карактерот на државниот и јавниот сектор на

економијата во Република Македонија

Најпрво во овој дел би сакала да дадам дефиниции за поимите државен и јавен сектор

со цел нивно раграничување, а поттпикнати од секојдненото нивно поистоветување. Оваа

разлика се прави од аспект на тоа во чија сопственост се средствата за производство и кој ја

организира и остварува дејноста. Па така, кога тоа го прават државните органи директно или

преку државни претпријатија, установи, служби, бироа, агенции и сл. и кога тоа го прават со

средства во државна сопственост се зборува за државен сектор.

Кога пак, активостите се организираат и остваруваат преку јавни претпријатиа и

служби со кои се задоволуваат некои пошироки јавни потреби тогаш се зборува за јавен

сектор.

Денес во Македонија, како државна сопственост и државен сектор може да се смета:

имотот на државата, односно имотот на органите на државната управа, на министерствата, на

управите, агенциите и сл. Како и имотот на јавните, односно денес државните установи, како

што се: училиштата, факултетите, универзитетите,здравствените и културните институтции и

сл. кои се регистрираат службено како државни институции.

Како јавна сопственост, односно како јавен сектор во вистинска смисла може да се

смета имотот на органите на локалната самоуправа како и јавните претпријатија што ги

основале органите на локалната самоуправа. Тука законски спаѓаат и јавните прептријатија

претпријатијата што ги основа Република Македонија, а кои се всишност државна

сопственост. 27

3.4.1. Македонија со пазарен економски систем

Кога ќе се погледнат и анализираат економските показатели на СФРЈ и се

компарираат со она што се случува денес очигледна е дистинкцијата тогаш и денес. Сите

држави (републики) кои сега функционираат независно и самостојно повеќе од јасно е дека

во економска смисла изгубија многу. Македонија по Втората светска војна во

Југославија, според расположливите информации влегла како економски најнеразвиена.

27

Ibid, стр: 107-113;

29

Сепaк, во годините подоцна македонската економија и стопанство почнале коренито да се

изменуваат и градат во социјалистички тип на планирано стопанство. Во исто време

започнува и засилена индустријализација на градовите. Македонија почнува да се гради и да

напредува со незапирлив подем. Земјава главно го снабдувала југословенскиот пазар со

земјоделски производи, градинарски култури и ран зеленчук, овошје, тутун и цигари, челик

за бродоградба, текстилни производи и полуфабрикати кои најчесто биле дофабрикувани во

Словенија и Хрватска, а подоцна се извезувале и во странство и се пласирале како

словенечки и хрватски производи.

Википедија хронолошки за распадот на еконмска СФРЈ

Сепак, Македонија поради разни околности, била во подредена економска положба во

однос на поголемите републики особено во однос на Србија. Поради тоа, економскиот развој

во Македонија се задржал само во педесетите и шеесетите години на минатиот век, додека во

седумдесетите и осумдесетите се забележувале знаци на економска стагнација, додека

републики како Словенија, Хрватска и Србија, економски напредувале во однос на

останатите. Договорното стопанство во Македонија, доаѓа во целосен колапс и пропаст кон

крајот на 1980 година, за целосно да крахира со распадот на СФРЈ кога се губат тогашните

сигурни пласмани на производите на македонските претпријатија на пазарот во Југославија.

30

Македонија денес со најниски примања во споредба со поранешните СФРЈ

држави. Граѓаните на Македонија примаат најмали месечни плати од сите земји на

поранешна Југославија и се најсиромашни, а земјава во однос на Бруто домашниот производ

е убедливо на дното.28

28

Интернет: http://faktor.mk/zhivotot-vo-sfrj-dali-makedonija-imashe/raspartalen-pazaren-sistem 07:44;

26.01.2017г.;

31

4.ЈАВНИТЕ ФИНАНСИИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

4.1. Општо за јавни финансии

Како што ни е познато и во пазарниот економски систем државата има одредена улога

и надлежности кои, во споредба, со оние на државата со планска економија се многу помали.

Имено, овие надлежности на државата се сведени на минимум. Потребата од постоење на

државна интервенција во економијата е неминовна со оглед на значењето на јавните

финансии во една држава. Освен тоа што би настанал хаос на микро ниво, државата не би

можела ни да ги извршува своите основни и споредни функции, бидејќи за тоа и се потребни

финансиски средства. Поради овие, а и поради други причини, со управувањето и

распределбата на финансиските средства до одреден степен, мора да управува државата.

Јавните финансии во една држава ги опфаќаат финансиските односи и процеси што

настануваат од активност на државата за извршување на државните функции и

извршувањето на јавните служби. Јавните финансии се однесуваат на прибирање на јавните

приходи и извршување на јавните расходи за финансирање на јавните функции на државата.

Да се надополниме на претходно споменатото и да дообјасниме за потребата на

државно управување со јавните финансии. Така:

Јавните финансии се клучниот сегмент на секоја национална економија и на

благосостојбата на нејзиното население,

Фискалната стабилност и оддржливост се неопходни фактори за ефикасен развој,

како на националната, така и на глобалната економија,

Транспарентност во донесувањето и извршувањето на буџетите е фактор на

меѓусебна доверба и сигурност.29

4.2. Буџет

Основни елементи на јавните финансии се јавните приходи и расходи. Тие меѓусебно

се условени и поврзани во единствен систем преку БУЏЕТ, како основен инструмент на

јавно финансирање.

Терминот „буџет― има англиско потекло (budget), а настанал од латинскиот збор

булга, кој означува кожна торба во која министерот за финансии го носел предлогот за

буџетот на парламентот на усвојување.30

29

Интернет: http://administracija.mk/media/1208/javni_finansii_vo_rm.pdf 08:07; 25.01.2017г;

32

Буџетот на Република Македонија е акт на законодавното тело (парламентот) со кој се

планираат и однапред се одобрувааатгодишните приходи и расходи на државата или на некое

друго јавно-правно тело, што ќе се извршуваат во определен иден период, по правило од

една година.

Секој буџет се создава врз основа на одредени принципи кои се универзално

привфатени во сите земји. Тие можат да се разграничат на:

А) Статички принципи кои се однесуваат на материјалната содржина на буџетот и и ги

опфаќаат следниве принципи:

Принцип на буџетска потполност или универзалност. Тоа означува дека, прво,

сите проходи кои се определени како буџетски и сите расходи кои се

извршуваат преку буџетоттреба задолжително да се внесуваат и да се искажат

во буџетото, и второ, приходите и расходите треба да се искажуваат во бруто

износи, што значи, без некакви одбивања или намалувања и без заемноно

пребивање на приходите и расходите;

Принцип на единство на буџетот кој поставува барање, сите приходи кои му

припаѓаат на едно нивона власта (на пример на централната власт) да се

внесуваат во единствениот буџет и од него да се финансираат сите расходи

што треба да ги извршува соодветносто ниво на власта;31

Преку овој принцип

се добива поголема прегледност на буџетот, се овозможува целосна и успешна

клонтрола и се подмируваат сите потреби според принципот на приоритет;

Начело на неефектација кое се изразува преку правилото дека сите јавни

приходи влегуваат во буџетот и истите служат за подмирување на сите јавни

потреби. Ова начело не дозволува одредени приходи за се врзувваат за

одредени расходи;32

Принцип на реалност или точност на буџетот подразбира приходите и

расходите на буџетот да се предвидуваат во реални изности;

Б) Динамични принципикои се однесуваат на фазите на составување, донесување и

извршување на буџетот, што значи дека тие ја одедуваат формалната смисла на буџетот. Во

оваа група влегуваат:

30

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр. 485; 31

Ibidem, стр.487-489; 32

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.168-169;

33

Принципот на спецификација или класификацијакој бара обемниот цифрен

материјал за приходите и расходите на буџетот да биде искажан по извесен

ред и систем за да се обезбеди прегледност и контроланад приходите и

расходите во однос на нивните видови (приходите), односно нивните намени и

износи (расходите;

Принцип на едногодишност (на рокови) кој се однесува на времетраењето на

буџетот. Вообичаено, буџетот се донесува за една година и важи закодината за

која е донесен. Тој едногодишен период за кој буџетот е донесен и во кој се

извршува се нарекува буџетска или фискална година;

Принцип на јавност кој кажува дека буџетот не смее да биде тајна на никого.

Па така: претресот на буџетот во парламентот треба да биде јавен, односно

достапен за сите, предлог-буџетот треба слободно да може да се презентира,

коментира и критикува во време на неговото разгледување во парламентот,

буџетот треба да биде публикуван откако ќе биде изгласан во парламентот и

треба да се објавуваат повремени податоци и извештаи за извршување на

буџетот;

Принцип на буџетска рамнотежа кој е клучен принцип во секој буџетски

систем, а се сведува на барањето расходите да бидат урамнотежени со

приходите. Овој принцип се противи на постоењето на буџетски дефицит

(состојба кога буџетот има непокриен вишок расходи над приходите) и на

буџетски суфицит (односно, состојба кога во буџетот се предвидуваат повеќе

приходи од износот на расходите);33

Принцип на претходно одобрување со кое се бара во сите фази на предлагање,

утврдување, извршување и контрола, буџетот да биде предмет на јавна

расправа пред сите претставнички тела на државата (комисиите, парламентот

и тн.);34

4.3. Функционална структура на буџетскиот систем

Функционалната структура на буџетскиот систем ја сочинуваат три сегменти, и тоа:

Централниот Буџет, Буџетот на фондовите и Буџетите на единиците на локална самоуправа.

33

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр. 489-491; 34

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.171;

34

Централен буџет е годишен план на приходи, други приливи и одобрени

средства, а се однесува на буџетските корисници на централната власт, поточно на

законодавната, извршната и судската власт и буџетите на Фондот за пензиско и

инвалидско осигурување, Фондот за здравствено осигурување, Фондот за патишта,

Фондот за води, Фондот за заштита и унапредување на животната средина и

природата, Агенцијата за вработување на Република Македонија. Буџетот на

централната власт и буџетите на фондовите го сочинуваат консолидираниот буџет на

централната држава, а консолидираниот буџет на централната држава заедно со

буџетите на единиците на локалната самоуправа го сочинуваат консолидираниот

буџет на општата држава.35

Буџетот на централната власт во себе ги вклучува: основниот буџет, буџетот

на донации, буџетот на заеми и буџетот на самофинансирачки активности.36

Централниот буџет има неколку делови, и тоа:

1. Биланс на приходниот и расходниот дел со ставки за приходи и ставки за

расходи;

2. Функционална класификација расходите;

3. Трошоци по раздели;

4. Посебен дел на буџетот по корисници со:

Остварени расходи по претходната буџетска година;

Одобрени и ревидирани расходи за тековната буџетска година;

Проценки за наредната буџетска година искажани според економската и

програмската класификација на ниво на поставки; и

Проценка на обврските за наредните две години на ниво на

поткатегории;

5. Проценака на максималниот износна задолжување и гаранции во тековната

буџетска година;

6. Предлози за можните начини на финансирање на дефицитот на буџетот на

Републиката;37

35

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.491; 36

Интернет: http://www.finance.gov.mk/files/u12/budget_30_04_2013.pdf , 14:20, 08.02.2017г; 37

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.496;

35

Буџет на Република Македонија38

( Централен Буџет и Буџети на Фондови )

Во милиони денари

Буџет 2013 Јануари Февруари Март Април

ВКУПНИ ПРИХОДИ 147,958 10,662 8,281 11,001 14,657

Даночни приходи и придонеси 125,555 9,246 7,153 10,077 11,083

Даночнни приходи (ССП) 1,028 89 91 69 77

Даноци 81,685 6,346 3,617 6,544 7,092

Персонален данок на доход 10,350 702 831 903 959

Данок на добивка 4,003 213 925 479 755

ДДВ 45,184 3,546 382 3,513 3,419

Акцизи 14,678 1,168 971 1,029 1,195

Увозни давачки 3,942 360 297 358 424

Други даноци 3,528 357 211 262 340

Придонеси 42,842 2,811 3,445 3,464 3,914

Фонд за ПИОМ 28,747 1,898 2,322 2,317 2,626

Агенција за вработување 1,926 119 147 147 168

Фонд за здравствено осигурување 12,169 794 976 1,000 1,120

Неданочни приходи 13,836 929 954 730 773

Неданочни приходи(ССП) 7,568 429 663 394 437

Профит од јавни финансиски институции 400 55 13 22 20

Административни такси и глоби 1,836 150 141 139 153

Партиципација за здравствени услуги 300 28 28 29 28

Други административни такси 800 58 64 68 68

Други неданочни приходи 2,932 209 45 78 67

Капитални приходи 4,432 172 65 62 2, 327

Странски донации б3,535 278 89 89 456

Приходи од наплатени заеми 600 37 20 43 18

ВКУПНИ РАСХОДИ 165,653 13,522 11,997 15,829 14,485

Тековни трошоци 146,941 11,771 11,193 14,339 12,656

Плати и надоместоци 23,132 1,860 1,873 1,885 1,863

Стоки и услуги 17,441 1,463 1,341 1,305 1,704

Трансфери 102,254 7,598 7,773 11,042 8,869

Трансфери (ССП) 863 47 101 71 66

Социјални трансфери 74,249 5,902 5,851 6,180 6,304

Фонд за ПИОМ 44,015 3,755 3,516 3,687 3,814

Агенција за вработување 2,334 172 144 163 139

Социјална помош 6,032 444 398 454 507

Здравствена заштита 21,868 1,531 1,793 1,876 1,844

Други трансфери 27,142 1,649 1,821 4,791 2,499

Каматни плаќања 4,114 850 206 107 220

Камати по домашен долг 1,604 92 139 80 151

Камати по надворешен долг 2,510 758 67 27 69

Капитални трошоци 18,712 1,751 804 1,490 1,829

38

Интернет: http://www.finance.gov.mk/files/u12/budget_30_04_2013.pdf 06:44; 28.01.2017г.;

36

БУЏЕТСКИ ДЕФИЦИТ/СУФИЦИТ -17,695 -2,860 -3,716 -4,828 172

Финансирање 17,695 2,860 3,716 4,828 -172

Прилив 33,464 14,218 4,051 4,922 151

Приходи од приватизиција 0 0 0 0 0

Странски заеми 17,758 16,594 0 132 301

Депозити 12,022 -6,639 2,057 4,868 -461

Државни записи 3,589 4,197 1,992 -78

1,149

Банкарски институции 0 1,201 1,979 46 262

Небанкарски институции 0 2,996 13 -124 887

Продажба на акции 95 66 2 0 162

Одлив 15,769 11,358 335 94 323

Отплата на главница 15,769 11,358 335 94 323

Надворешен долг 13,896 11,226 335 94 191

Домашен долг 1,873 132 0 0 1

Буџетот се однесува за период од 12 месеци. Фискалната година започнува на 1

јануари, а завршува на 31 декември.

Приказот погоре е планираниот буџет на Република Македонија за првиот квартал на

2013 година.

Косолидиран буџет на Републиката:

Досега ги разгледавме Централниот буџет на Република Македонија и

буџетите на вонбуџетските фондови. Значи ни остана да го разгледаме уште буџетот

на едниците на локалната самоуправа. Меѓутоа, пред да поминеме на негово

разгледување, пожелно е да разгледаме уште една категорија поврзана со

Централниот буџет и вонбуџетските фондови, т.е. да го разгледаме нивниот

консолидиран буџет. Консолидиран буџет на Централната власт и вонбуџетските

фондови не е ништо друго туку збир на приходите и трошоците на Централниот

буџет и вонбуџетските фондови, не земајќи ги предвид буџетите на единиците на

локална самоуправа, при што се занемаруваат меѓусебните трансфери на пари од

Централниот буџет во вонбуџетските фондови и трансферите меѓу самите

вонбуџетски фондови.

Целта е да се види колку средства се собрани во двата дела на буџетот и колку

од тие средства се потрошени, односно каква е реалната финансиска состојба по

одделните вонбуџетски фондови и каква е реалната состојба во финансиските односи

помеѓу Централниот буџет и вонбуџетските фондови.

Значи, за да се консолидира буџетот неопходно е:

37

да се поништат трансферите на пари помеѓу вонбуџетските фондови

(пр. во Фондот за здравство се поништуваат трансферите од Фондот за

пензиско и инвалидско осигурување и од Агенцијата за вработување) и

да се поништат трансферите на пари од Централниот буџет во

вонбуџетските фондови

Откако овие трансфери ќе се поништат се добива реална слика за собраните,

односно потрошените пари во Централниот буџет и во вонбуџетските фондови.

Консолидираниот буџет, исто така, најчесто завршува со суфицит или дефицит, при

што нерамнотежата се финансира на ист начин како и нерамнотежата кај Централниот

буџет, што ќе објасниме подолу во магистерскиот труд.39

4.3.2. Буџет на општините

Општините ако единици на локалната самоуправа самостојно ги донесуваат своите

буџети. Нивното изготвување се базира на податоците за основните макроекономски

агрегати. 40

Буџет на општините е годишен план за финансирање на надлежностите на општината,

кој се состои од годишна процена на приходите по извори и на расходите по намени. Буџетот

на општините е годишен план на приходи, други приливи и одобрени средства и ги вклучува

основниот буџет, буџет дотации, буџет на донации, буџет на заеми и буџет на

самофинансирачки активности.

Основен буџет е годишен план на приходи, други приливи и одобрени средства со

буџетот за финансирање на основните надлежности на буџетските корисници;

Буџет на донации е годишен план на приходите од донации и одобрените

средства кои се користат строго наменски и согласно со договор склучен со

донаторот;

Буџет на дотации е годишен план на приходите од дотации и одобрените

средства кои се користат за финансирање на надлежностите на општината, за

финансирање конкретна намена, надлежност, програми и инвестициони проекти;

Буџет на заеми е годишен план на приливи од заеми и одобрените средства кои се

користат за финансирање на надлежност, програми и проекти;

39

Д-р. Жидас Даскалпвски, М-р. Ана Никплпвска, М-р. Марија Ристеска, „Водич во буџети“, Скппје 2006, стр. 49; 40

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.500;

38

Буџет на самофинансирачки активности е годишен план на приходите од

активностите на буџетските корисници, односно единките корисници кои се

дополнителни на основните активности дефинирани со закон и на одобрените

средства;41

Составни делови на локалниот буџет се општиот и посебниот дел.

Општиот дел на буџетот содржи:

Консолидиран биланс на приоди и расходи;

Функционална класификација на расходите;

Биланс на тековно-оперативни приходи и расходи;

Биланс на капитални приходи и расходи;

Посебниот дел на Буџетот го сочинуваатприходите и расходите систематски (според

пропишана класификација) и регледно искажани. Посебниот дел содржи и анексикои се

однесуваат на финансиските планови (биланс на приходи и расходи) на јавните служби

основани од општината и образложение на буџетот. 42

4.4. Буџетски класификации

Буџетска класификација е хиерархиски приказ на шифрите наменети за

класифицирање на функциите, организационите единици, активностите и економските

трансакции на единствен и конзистентен начин;

Како такви буџетски класификации Законот за буџети ги одредува следните:

1. Организациона класификација која претставува структура на шифри за

класифицирање на буџетските корисници и нивните структурно подредени

единици во хиерархиската организациона структура на државата;

41

Интернет: http://sledigiparite.mk/pages/terms06:51; 28.01.2017г.; 42

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.501;

39

Приказ на организациона класификација на буџетот:

Шема бр. 1;

2. Економска класификација која претставува структура на шифри за класифицирање

на планирани и реализирани приходи и приливи, одобрени средства со буџетот,

права за трошење, преземени обврски и реализирани расходи и одливи;

Приказ на економска класификација:

ПРИХОДИ РАСХОДИ

• Даночни приходи• Плати и надоместоци

• Социјални придонеси • Стоки и услуги

• Неданочни приходи • Трансфери

• Капитални приходи • Камати

• ДонацииКАПИТАЛНИ РАСХОДИ

Табела бр. 1.

Јавни финансии

Ппщт владин бучет

Пп

Бучет на Република

Македпнија

Бучет на Ппщтини

Централен Бучет Бучет на Фпндпви

Пснпвен бучет

Сампфинансирашки

акттивнпсти

Бучет на дпнации

Бучет на заеми

Фпнд за пензискп и

инвалидскп псигуруваое

Фпнд за здравственп

псигуруваое

Агенција за врабптуваое

40

Буџет на општините

Економска класификација- Приходи

Сопствени извори: Дотации од Буџет

- локални даноци, - приходи од ДДВ,

- локални такси, - наменска дотација,

- локални надоместоци, - блок дотација,

- приходи од сопственост, - капитална дотација,

- приходи од донации, - дотација за делегирана

- приходи од парични казни, надлежност

- приходи од самопридонес,

-приходи од персонален данок на доход

-Задолжување:

Табела бр. 2.

3. Функционална класификација која претставува класификација на функциите на

централната власт и општините согласно со прифатената меѓународна

класификација пропишана од страна на Обединетите Нации. Таа класификација е

следнава:

1) Општи јавни служби;

2) Одбрана;

3) Јавен ред и мир;

4) Економски работи;

5) Заштита на животната средина;

6) Живеалишта и развој на заедницата;

7) Здравство;

8) Рекреација, култура и религија;

9) Образование;

10) Социјална заштита;

4. Програмска класификација која претставува структура на шифри за

класифицирање на програмите и потпрограмите утврдени со

буџетот;43

Програмите, всушнот претставуваат збир од поврзани сродни

активности и проекти насочени кон остварување на заедничка цел или цели

поделени во:

43

Закпн за бучетите, Службен весник на РМ:07-2919/1 пд 22 јули 2005 г.;

41

1) владини- активности за остварување на тековни владини приоритети за

постигнување на секторски реформи определени од Владата кои се

имплементираат преку два или повеќе буџетски корисници;

2) буџетски – главни активности/група активности кои буџетските

корисници ги извршуваат согласно законската регулатива која ја

регулира работата на буџетскиот корисник;

Потпрограмите претставуваат активности или проекти кои се составен дел на

програмата.44

4.4. Буџетски процес

4.4.1.Составување на буџетот

Во согласност со буџетското право, составувањето на буџетот треба да биде задача на

парламентот (собранието). Но за да се донесе еден буџет, потребни се обемни подготвителни

работи и користење соодветна документација кои најдобро и најстручно може да ги направи

еден стручен апарат кој дејствува и работи во рамките на извршната власт, па поради тоа е и

општоприфатено правилото буџетот да го составува извршната власт. Составувањето на

буџетот од страна на органите на државната управа се нарекува буџетска иницијатива. Во

позитивна смисла, во нашето право, буџетската иницијатива му припаѓа на министерството

за финансии.

Така, министерот за финансии, врз основа на макроекономската политика и

проекцијата на макроекономските агрегати за соодветната буџетска (фискална) година

изготвува извештај во тековната, за наредната година, и и ги предлага на Владата

директивите и целите на фискалната политика, со процена на приходите и расходите за

наредната буџетска година. Врз основа на ставовите од Владата, Министерот за финансии

изготвува циркулар, кој претставува општо упатство за корисниците на буџетските средстваи

за општините и фондовите за составување на буџетот.

Врз основа на циркуларот започнува процесот на составување на буџетот, така што

единките корисници на буџетските средства, изготвуваат предлози за средствата што бараат

да им бидат обезбедени за вршење на нивната дејност. Со предлозите доставуваат и

документација со задачите, работите и активностите што треба да ги вршат во годината за

која се донесува буџетот. Со ова завршува првата, елементарна, фазаод составувањето на

буџетот.

44

Интернет: http://administracija.mk/media/1208/javni_finansii_vo_rm.pdf 07:44;28.01.2017г.;

42

Втората фаза се одвива кај корисниците на средствата од буџетот од областа на

законодавната, извршната и судската власт, односно во рамките на органите од овие области,

како што се парламентот и ресорните министерства, во чиј состав влегуваат одделните

единки корисници. Надлежните ресорни органи, односно корисниците, ги разгледуваат

предвозите од единките корисници и ги усогласуваат со политиките и задачите на

корисникот. Врз основа на тоа се изработува предлог за средства на корисникот во

целина. Кон овој предлог се причожуваат и соодветни документи кои се однесуваат на

активностите и работните задачи на корисникот, процена на приходите, преглед на

расходите, предлози за идни обврски и инвестициони проекти за соодветната фискална

(буџетска) година за која се изработува буџетот.

Овие предлози треба да се достават до Министерството за финансии најдоцна до 15

јули тековната година, а со ова завршува и втората фаза во составувањето на буџетот, која во

буџетската теорија се нарекува ресорна или материјална фаза (затоа што работите се

одвиваат главно во министерствата).

Со доставувањето на предлозите во Министерството за финансии започнува третата

фаза од составувањето на буџетот, а тоа е фазата на изготвување на предлогот на буџетот.

Во оваа фаза, Министерството за финансии ги разгледува добиените предлози, ги

оценува од аспект на нивната ефикасност, приоритет, оправданост и слично, и доколку има

потреба врши дополнителоно усогласување на предлозите на корисниците. Потоа,

министерството за финансии го изготвува предлогот на буџетот и образложението кон

буџетот. Во него се презентираат макроекономските параметри во годината вокоја се

донесува буџетот, лимитот на проценетите пиходи и расходи во наредната буџетска година,

податоци за поднесените барања на корисниците и предлог-мерки за начините на

финансирање на буџетскиот дефицит.

Со ова се финализира третата фаза, и започнува четвртата фаза од составувањето на

буџетот која се однесува на утврдување на предлогот на буџетот. Министерството за

финансии го доставува предлогот на буџетот до Владата на почетокот на октомври на

разгледување. По разгледувањето на предлогот на буџетот и по усогласувањето по спорните

прашања со корисниците на буџетските средства, врз основа на извештајот што министерот

го поднесува за неусогласени предлози, Владата го утврдува предлогот на буџетот и го

доставува до парламентот (Собранието) на одобрување. 45

45

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.501-504;

43

4.4.2. Донесување (изгласување) на буџетот

Владата го доставува буџетот до Собранието најдоцна до средината на ноември

тековната година. Донесувањето на буџетот се одвива во две фази, и тоа:

претрес на предлогот на буџетот во комисијата (или одборот) за буџет; и

претрес на предлогот на буџетот на пленарна седница на Собранието;46

Имено, пред да дојде буџетот на расправа во Парламентот, за него расправаат

собраниските комисии. Суштината на претходните расправи во одделни комисии е во тоа

што тие комисии се составени од стручни лица кои можат доста компетентно да се

произнесат по оддделни ставки, како од приходниот, така и од расходниот дел на буџетот.

Тука има можност да се направат и одделни корекции на предлог-буџетот. Доколку овие

комисии постигнат согласност по предлог-буџетот, тој оди на расправа пред пратениците и

на тој начин се отвара собраниска расправа за приходите, за расходите, за оправданоста на

расходите и слично. Доколку пратениците не се согласуваат со приходниот или раскодниот

дел на буџетот, тогаш можат да поднесат амандман. 47

По завршувањето на расправата, се пристапува кон гласање или буџетски вотум.

По постигнатата согласност во врска со предлогот на буџетот, се донесува одлука која

се нарекува одлука за донесување на буџетот.

Изгласаниот буџет, по објавувањето во службен весник, стапува во сила и станува

полноважен акт врз основа на кој може да се врши јавното финансирање.

Буџетот на локалните единици, го донесува советот на општината, по истите рокови

што важат за буџетот на Републиката.

Доколку буџетот на централната или локалната власт не е донесен навреме, односно

до крајот на тековната година, се преминува кон привремено финансирање, кое може да

трае ограничено, односно, од 1 јануари до 31 март тековната година. Ова е условна постапка,

во однос на другите постапки, доносно фази од донесувањето на буџетот.48

За вакви ситуации во пракса постојат две решенија:

1. Или да остане по старо т.е. да се продолжи финансирањето, односно буџетска

даванестина. Кога ке се случи Владата да го поднесе предлогот на буџетот во

46

Ibidem, стр. 505; 47

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.173-174; 48

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.505;

44

Собранието (општината), но претставничкото тело од било кои причини не го

усвои на време, а од друга страна за прибирање на приходите и нивно трошење

мора да постои претходно одобрение, тогаш се користи т.н буџетска дванаестина.

Дванаестината ги содржи сите расходи и приходи кои се содржале во изминатиот

буџет.

2. Во преодниот период кој трае сè додека не се изгласа нов буџет, финансирањето ќе

го помогне авансирањето од идниот буџет, односно аконтација. Овој метод е

карактеристичен за Англија, која не го применува т.н. метод дванаестина иако

нивниот буџет не е никогаш донесен до месец Април. Англија се служи со

системот на авансирање кој се состои во тоа што не се продолжува стариот буџет

туку се авансира од новиот.49

Кога во Република Македонија ќе се појави потребата од привремено финансирање,

тоа се врши врз основа на буџетот од претходната година, при што висината на расходите

што можат да се извршуваат се ограничува во рамките на една третина од извршените

расходи во четвртиот квартал во преходната буџетска година.50

Буџетски кредити

Под поимот буџетски кредити се подразбира овластување на извршителите на буџетот

во текот на годината да можат да вршат трошење за одредена намена до одредена висина.

Постојат два вида на буџетски кредити, и тоа: лимитативни и евентуални.

Лимитативни кредити се оние редовни кредити во буџетот кои одговараат на

принципот кредитот да значи дека извршителите на буџетот немаат право да го поминат

максимумот во трошењето. На пр. Кредити кои се претходно утврдени со јавни договори

(државен заем, плата на функционерите)

Евентуалните кредити се наменети за потребите во тековниот буџетски период да се

извршат, а чија висина не може однапред точно да се предвиди. Тие можат да бидат помали

или поголеми во зависност од ситуацијата. Кај овие кредити не може да се утврди

максималната цифра како кај претходните. На пр. Расходи за пензиите, за функции на

судовите, обесштетување на поединци од буџетот и воопшто расходи кои неможат да се

49

Интернет:https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%9F%D0%B5%D1%82_%D0%BD%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0, 14:07, 14.02.2017г.; 50

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.505;

45

антиципираат. Овие кредити владата може слободно да ги употребува, но во завршната

пресметка треба да ја докаже исправноста на таквото трошење.

Кога буџетот ке се донесе на собранието и биде одобрен може да настанат две

ситуации: Одредени кредити да не се доволни или дополнително да се појави потреба која

сосема неможела однапред да се предвиди и за неа се потребни средства од буџетот за да

може да се оствари. Во таквите ситуации се јавува потреба од дополнителен кредит за кој

решава парламентот.51

4.4.3.Приходи и расходи на буџетот

Приходи на буџетот:

Приходите на буџетите е утврдено да се обезбедуваат на три нивоа:

1) Приходи на Републиката

2) Приходи на локалната самоуправа

3) Приходи на фондовите

o Во приходи на Републиката спаѓаат:

1) Даноците

- данокот на добивка

- персонален данок на доход

- данок на промет на производи и услуги

- данок на акцизи

- други даноци утврдени со закон;

2) Таксите

- административни

- судски такси;

3) Приходи што не потекнуваат од даноци:

- приходи од дивиденди на акции

- приходи од париччни казни

- приходи од камати по основ на дадени заеми

- приходи од камати по основ на депонирани средства

- приходи по основ на вишоци на расходите

51

Интернет:https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%9F%D0%B5%D1%82_%D0%BD%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0, 14:23, 14.02.2017г.;

46

- други приходи од други јавни давачки утврдени по закон;

4) Други приходи отстапени од буџетот на Република Македонија по

разни основи;

Покрај овие, во буџетот на Република Македонија, како приходи се и заемите од

странство за покривање на буџетскиот дефицит.

o Во приходи на локалната самоуправа спаѓаат:

1) Даноците:

- данок на имот;

- данок на наследство и подарок;

- данок на промет на недвижности и права;

2) Таксите:

-комунални такси;

3) Дополнителните приходи на буџетот на локалната самоуправа се

утврдени со закон, како и приходите коишто се отстапени од буџетот

на Република Македонија, како дел од заемите.52

o Во приходи на фондовите спаѓаат:

1) Приходи од придонеси (здравствено и пензиско осигурување);

2) Разни надоместоци – дополнителни приходи од буџетот;

Покрај овие приходи можат да се остваруваат приходи и од заемите што ги зема

државата за покривање на државниот дефицит.

Трошоци на буџетот (расходи):

Трошоците на буџетот се прават на три нивоа, и тоа:

1) Расходи на Републиката:

Тековни трошоциза сите државни органи (трошоци за плати,

надоместоци за сметки, извршени услуги, тековни трансфери,

плаќање на камати);

Капитални трошоци(инвестициони трошоци за купување

основни средства, опрема, давање заеми);

Отплата на главницата за заемиво земјата и странство;

2) Расходи на единиците на локалната самоуправа:

52

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“, Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, 2003г., стр `. 304-305;

47

Тековни трошоци (за плати, надоместоци, за усклуги, тековни

трансфери и камати);

Капитални трошоци ( Купување основни средства, опрема);

Отплатите на главниците на заемите што ги земаат општините на

Република Македонија);

3) Расходи на фондовите:

Тековните

Капиталните; и

Отплата на заеми од буџетот на Република Македонија;

Во извршувањето на Буџетот можат да се јават буџетски суфицит и буџетски

дефицит на сите три нивоа. Користењето на дефицитот и покривањето ан суфицитот се

врши преку соодветни буџетски документи. Такви документи се: билансот на приходите и

расходите, односно, посебниот дел на буџетскиот предлогза користење на буџетскиот

суфицит и предлогот за изворите за покривање на буџетскиот дефицит или кусок.

Дефицитот на државата се покрива со земање заеми од земјата и странство, а

дефицитот на буџетот на единиците на локалната самоуправа и на фондовите се покрива со

заем од буџетот на државата. 53

БУЏЕТ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

- - - - - - 2017 - - - - - -54

Податок вредност

ПЛАТИ И

НАДОМЕСТОЦИ 25.963.781.000

РЕЗЕРВИ И

НЕДЕФИНИРАНИ РАСХОДИ 150.000.000

СТОКИ И

УСЛУГИ 19.044.417.000

ТЕКОВНИ

ТРАНСФЕРИ ДО

ВОНБУЏЕТСКИ ФОНДОВИ 32.716.126.000

53

Ibid, стр. 305-306; 54

http://www.mkbudget.org/, 07:09, 20.02.2017г;

48

ТЕКОВНИ

ТРАНСФЕРИ ДО

ЕДИНИЦИТЕ НА

ЛОКАЛНАТА САМОУПРАВА 17.117.035.000

КАМАТНИ

ПЛАЌАЊА 8.214.454.000

СУБВЕНЦИИ И

ТРАНСФЕРИ 14.811.741.000

СОЦИЈАЛНИ БЕНЕФИЦИИ 7.872.202.000

КАПИТАЛНИ РАСХОДИ 26.871.195.000

ОТПЛАТА НА

ГЛАВНИНА 18.526.354.000

ВКУПНО 171.287.305.000

ЦЕНАТА НА ДРЖАВАТА

4.4.4. Извршување на буџетот

Извршувањето на буџетот се врши во неколку потфази, и тоа:

наплата на приходите;

распределба на расходите;

трошење на средствата од страна на државните органи;

Надлежна за извршувањето на буџетот е извршната власт, односно, надлежните

органи на државната управа. Тие се нарекуваат наредбодавец и сметкополагач.55

Наредбодавците, главно, се највисоките функционери на државата, а тука спаѓаат:

министерот за финансии, неговите заменици, началници на органите на управата и други

лица. Тие, извршувањето на буџетот го вршат на тој начин што се грижат за редовната

55

Ibidem, стр. 506;

49

наплата на приходите, и тоа, приходите од даноци, такси, царини и сл. Потоа, тие вршат

распоред на средствата од приходите за потребите на некои јавни расходи. Се викаат

наредбодавачи, бидејќи овие работи ги вршат давајќи им налози на сметкополагачите.

За разлика од наредбодавците, сметкополагачи, односно извршители се оние лица на

кои непосредно им е доверено да раководат со државниот имот, т.е. да го извршуваат

буџетот. Тие во извршувањето на буџетот се вклучуваат на тој начин што ги извршуваат

налозите на корисниците на средствата што им ги доставиле наредбодавците.56

4.4.5. Управување со буџетските средства

За управување со финансиските средства на Буџетот на Републиката во

Министерството за финансии се основа трезор кој ги врши следниве работи:

управува со трошоците на Буџетот на Републиката;

води евиденција за наплатата на приходите во Буџетот на Републиката;

води евиденција за наплата на приходите на единиците на локалната

самоуправа и нивна дистрибуција и контрола;

ги евидентира сите трансанкции на приходите и трошоците на Буџетот на

Републиката, на фондовите и на единиците на локалната самоуправа, во

Главната книга на трезорот, односно во единствената база на податоци во

трезорот;

води евиденција за преземените обврски од страна на корисниците и на

единките корисници на средства од Буџетот, во единствена база на податоци

во трезорот;

ги известува корисниците и единките корисници на средства од Буџетот,

фондовите и единиците на локалната самоуправа, за прометот и состојбата на

нивните сметки;

води буџетско сметководство за приходите и трошоците на Буџетот на

Републиката;

водење на евиденција за отплата на долгот и за гаранциите на Република

Македонија;

води регистар на корисниците и единките корисници на средства од Буџетот;

води евиденција за ненамирените обврски на корисниците и единките

корисници на средства од Буџетот;

56

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.175-176

50

подготвува тековни проекции на приходите и трошоците на Буџетот на

Републиката;

изготвува извештај за наплата на приходите и извршување на трошоците;

Додека за управување со финансиските средства на Буџетот на Републиката се основа

трезор во Министерството за финансии, за самото реализирање на финансиските средства

на Буџетот, Министерството за финансии, пак, отвора и води трезорска сметка кај

носителот на платниот промет во Републиката– кај нас тоа е Народната банка. Преку

трезорската сметка, централизирано, се наплатуваат сите јавни приходи, како и

централизирано се извршуваат сите расходи на Буџетот на Република Македонија. Тоа значи

дека во рамките на трезорската сметка сите буџетски корисници имаат свои сметки и тоа

неколку типа (буџетска сметка, сметка за приходи собрани од органи, сметка за сопствени

приходи, сметка за донации, сметка за заеми), преку кои се извршуваат трансакциите.

Трезорската сметка е управувана од страна на Министерството за финансии-трезорот.

Трезорот практично претставува „квази банка― за буџетските корисници, со повеќе од 3.000

сметки на буџетските корисници, сметки за наплата на јавните приходи и други наменски

сметки на државата, што подразбира директна наплата на јавните приходи и централизирано

извршување на расходите. Во рамките на трезорската сметка се наоѓаат и сметките на

вонбуџетските фондови (Фондот за пензиско и инвалидско осигурување, Фондот за

здравствено осигурување, Фондот за магистрални и регионални патишта и Агенцијата за

вработување). Ваквиот начин на организирање на трезорското работење во меѓународни

рамки и во литературата е познат како концепт на „Единствена трезорска сметка―.57

Буџетска каса и буџетски надлежности

o Во поглед на буџетската каса, која се вика и буџетска година, сите фискални

и други приходи кои се наплаќаат од почетокот до истекот на буџетската

година и сите расходи кои се исплаќаат во тој период припаѓаат на буџетот

од таа година. Во буџетската каса, слично како и во сметководството се

бележат сите приходи и расходи, независно од денот на настанувањето и

нивната правна основа. Ако, на пример, одреден данок се наплати на 31.12.

во одредена година тоа е приход за таа буџетска година.

Системот сметковна година ги зема во една целина сите приходи и расходи

засновани на овластувањата на еден буџет, но кои можат да бидат извршени

во текот, но и по истекот на тој буџет. Додека буџетската година трае една

година и го зема предвид само она што е поврзано со тој рок, сметковната

57

Д-р. Жидас Даскалпвски, М-р. Ана Никплпвска, М-р. Марија Ристеска, „Водич во буџети“, Скппје 2006, стр. 17-18;

51

година содржи се она што настанало во врска со буџетот на таа година и таа

може да трае повеќе од една година. Тој додаток на буџетската година може

да биде 1,2 или 3 месеци.58

Буџетска резерва и вирмани:

o Секое ниво на власта, и централната и локалната, во својот буџет обезбедува

средтва за буџетска резерва. Тие средства не се однапред определени за која

намена ке се користат, бидејќи тие вообичаено служат за непредвидени или

недоволно предвидени потреби.

o Во текот на извршувањето на буџетот, може да се појави потреба од

прераспределба на средствата од една за друга намена, со цел да се овозможи

поправилно и поеластично извршување на буџетот. Тој процес се нарекува

буџетско вирманирање.

Ребаланс на буџетот:

o Во текот на буџетската година може да се појави неусогласеност на

приходите и расходите поради преземање на некои мерки кои не биле

предвидени во донесувањето на буџетот, па поради тоа е потребно да се

изврши промена на висината и структурата на буџетските приходи и расходи

заради што се пристапува кон ребаланс на буџетот. Ребалансот, всушност,

претставува постапка за повторно урамнотежување на буџетот.59

4.4.6. Економски аспекти на буџетската политика

Во буџетската политика доаѓа до синтеза на користење на јавните приходи и расходи

како инструменти кои во одредени комбинации може ефикасно да служат за остварување на

целите на економската политика на државата. Да се поттикне претприемништвото или да се

стимулира економскиот раст; дел од приходите да се насочат кон социјалните фондови или

да се инвестира во инфраструктурата.

Целите на буџетската политика може да бидат:

алокација на ресурси;

редистрибуција;

економска стабилизиција;

58

Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%9F%D0%B5%D1%82_%D0%BD%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0, 14:32, 15.02.2017г.; 59

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.508-509;

52

Алокација на ресурси: Иако алокационата функција на ресурсите во општеството се

настојува да се остави на пазарните механизми, се наметнува потреба во одредени ситуации,

поради несовршеност на слободната конкуренција и пазарот, влијанието на монополите и

другите државни интереси, пр. Стимулирање на странските инвестиции, државата да преземе

корективна акција во правец на отклонување на непожелните последици од несовршеноста

на пазарот. Тоа го прави токму со политиката на приходи и расходи. Пример, државата дава

даночни олеснувања на одредени сектори со цел да го стимулира нивниот развој, бидејќи тоа

е од општ интерес на општеството. Или пак, преку политиката на трошоците, државата

инвестира во сектори кои се неатрактивни за приватниот сектор, а се од многу големо општо

значење, бидејќи или нудат услуги од јавен интерес или се инфраструктура.

Редистрибуција: Со буџетските приходи и расходи се врши и редистрибуција заради

задоволување на општествените цели, при што средствата од една категорија преминуваат во

сопственост на друга категорија правни или физички лица. Со редистрибуцијата, de facto, се

врши прераспределба во корист на одредени категории граѓани или претпријатија (разни

облици на социјална помош, субвенции итн.).

Економска стабилизација: Јавните расходи претставуваат дел од општествениот

бруто домашен производ, односно:

Y = C + I + G

при што: Y е бруто домашен производ, C лична потрошувачка, I инвестициона

потрошувачка и G потрошувачка на државата, односно јавните расходи. Тоа значи дека

секоја промена во јавните расходи влијае на вкупната агрегатна потрошувачка во државата.

Од друга страна, пак, со оданочувањето се влијае на расположливоста со добивката кај

претпријатијата и поединците. Оттука, преку правилно комбинирање на оданочувањето и

јавните трошоци може да се влијае на нивото на користење на ресурсите во економијата и на

односот помеѓу глобалната понуда и побарувачка во економијата, односно на економската

стабилизација во земјата.60

4.4.7. Појава на буџетски дефицит и обезбедување средства за негово покривање

Едно од динамичките начела на буџетот е начелото на рамнотежа кое наметнува

потреба од урамнотеженост на јавните приходи и расходи во буџетот, т.е. колку пари ќе

дојдат во буџетот, толку мора и да се потрошат. Ако буџетот не е во рамнотежа, тогаш е или

во суфицит или во дефицит, но најчесто тоа е дефицит.

60

Д-р. Жидас Даскалпвски, М-р. Ана Никплпвска, М-р. Марија Ристеска, „Водич во буџети“, Скппје 2006, стр. 15-16;

53

Буџетски суфицит се појавува кога разликата меѓу планираните приходи (освен

земените заеми) и планираните трошоци е позитивна, т.е. приходите се поголеми од

трошоците, а буџетски дефицит се појавува кога разликата меѓу планираните приходи

(освен земените заеми) и планираните трошоци е негативна, т.е. трошоците се поголеми од

приходите.

Во Република Македонија, Буџетот на Републиката, во текот на сите години од

нејзиното осамостојување (од 1991 година), претежно се карактеризира со буџетски дефицит

со исклучоци во одредени години кога е забележан суфицит. Дефицитот на Буџетот на

Републиката се финансира со земање заеми од земјата или странство, односно преку

издавање државни записи или обврзници. 61

Кога се работи за обезбедување средства за покривање на дефицитот на

централниот буџет, правото на склучување заеми од правни и физички лица од земјата или

странство, и припаѓа на Владата. Владата, исто така дава гаранции за отплата на обврските

по основ на склучени заеми за покривање на дефицитот.

За дефицитот, пак, во буџетот на фондовите, фондовите не може да се задолжуваат

во земјата или во странство. Тие за своите буџети можат единствено да обезбедуваат

краткорочни заеми од буџетот на централната власт доколку за таа намена се предвидени

средства во буџетот. Заемот се враќа до крајот на пресметковната година.

Општините, како единици на локалната самоуправа, во доменот на покривањето на

дефицитот во локалниот буџет може да се задолжуваат и во земјата и во странство, но

задолжувањето во странство може да се врши само со претходна согласност на Владата на

Република Македонија.

За обврските на јавните претпријатија и на трговските друштва со доминантен

капитал на државата по основ на склучени заеми во земјата и во странство, гаранции дава

Собранието на Република Македонија, а во негово име Владата ги склучува договорите за

задолжување на претпријатијата и на друштвата.

Задолжувањето во земјата или во странство за покривање на буџетскиот дефицит се

врши врз основа на одлука на Владата, а договорите за заеми и гаранции ги склучува

министерот за финансии. Кога заемите имаат влијание врз монетарната политика, тогаш

министерот за финансии врши консултации со Народната Банка на Република Македонија.

61

Ibid, стр. 18;

54

Долгот на централната власт може да биде во форма на заем, обврзници или

благајнички записи.

Благајничките записи се водат од страна на НБРМ или од други финансиски

институции овластени од Владата. Техничките работи во врска со долгот на централната

власт ги врши НБРМ.62

Притоа, може да се појави и состојба на временската неусогласеност меѓу приливот

на приходите и извршувањето на расходите на Буџетот на Републиката, Во тој случај

премостувањето се врши преку емисија на државни записи кои ги издава Република

Македонија.63

4.5.Народна банка на РМ и нејзината улога во однос на буџетот

Најпозната реченица, односна дефинија која ја слушаме за дефинирање на НБРМ е

дека таа е централна и емисиона банка на РМ.

НБРМ заедно со банките и штедилниците, како банкарси институции и небанкарските

институции, како што се: Пазарот на пари и на краткорочмни хартии од вредност,

Македонската берза на долгорочни хартии од вредност, осигурителните друштва, Фондот за

осигурување на штедните влогови, Клириншката куќа, Централниот депозитар за хартии од

вредност и други субјекти го сочинуваат финансискиот систем на Република Македонија. 64

Народната банка била основана на 19 октомври 1946 г. Со спојување на Македонска

стопанска банка со Народна банка – филијала Скопје. Прв главен директор на банката бил д-

р Тодор Мировски. Од почетокот на 1947 г. Го носела називот НБ ФНРЈ – Централа за

Народна Република Македонија со Александар Богоев како главен директор.

Меѓу 1947 и 1953 г., НБ ФНРЈ – Централа за НРМ била единствена банка во Македонија и

истовремено работела како емисиона и деловна банка, т.е. извршувала централно банкарски

работи, работи за републичкиот буџет, како и универзални банкарски работи. Во

периодот 1954-1965 г., таа постепено ги напуштила универзалните банкарски работи и се

насочила кон централно-банкарските активности и регулирањето и контролата на

банкарскиот систем.

62

Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.509-511; 63

Д-р. Жидас Даскалпвски, М-р. Ана Никплпвска, М-р. Марија Ристеска, „Водич во буџети“, Скппје 2006, стр. 15-16 64

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ – петто изменето и дополнето издание, , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр. 161;

55

Најголем пресврт во развојот на НБРМ по монетарното осамостојување на

Македонија бил направен со донесувањето на новиот Закон за НБРМ од јануари 2002 г. Со

кој се зголемени сите аспекти на независноста во нејзиното работење (институционална,

персонална, функционална и финансиска независност). Денес, НБРМ е модерна централна

банка која не работи со нефинансиски правни лица, не го финансира јавниот сектор и

самостојно ја формулира и остварува монетарната политика, при што, како нејзина основна

цел, утврдена со Законот за НБРМ е одржувањето на ценовната стабилност.

Уставот на Република Македонија од 1991 година ја определил НБРМ како емисиона

банка, самостојна и одговорна за стабилноста на домашната валута, водењето на монетарната

политика и општата ликвидност за плаќањето во земјата и странство. 65

Народната банка како централна банка ја изготвува и спроведува утврдената

монетарна политика, односно, преку неа се реализираат основните задачи и цели на

монетарната политика.

За интерната стабилност, за ликвидност во земјата;

За плаќањата во странство; и

За стабилност на девизниот курс, односно екстерна стабилност;

Врз оваа основа се конципирани и основните функции на НБРМ, и тоа:

ги утврдува и спроведува монетарната политика и политиката на девизниот

курс на денарот;

ја регулира општата ликвидност на банкарскиот систем;

ја регулира ликвидноста на плаќањата спрема странство;

ја спроведува политиката на девизниот курс на денарот;

управува и ракува со државните резерви;

го уредува платниот систем во согласност со закон;

ги координира плаќањата и порамнувањата на сметките меѓу банките и врши

дистрибуција на готовина;

врши супервизија на банките, штедилниците и менувачниците;

издава и дистрибуира ковани и книжни пари;

откупува ретки и оригинални монети од тлото на РМ;

65

Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0_%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B0_%D0%BD%D0%B0_%D0%A0%D0%B5%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0, 14:51, 14.02.2017г.;

56

врши работи за сметка на државната власт и органите на државната управа;

управува и ракува со девизните резерви;

издава дозволи за основање и работа на банки, штедилници, менувачници и

вршители на услуги за брз трансфер на пари;

го организира и оперира платниот систем за итни и големи плаќања – Македонски

Интербанкарски Платен Систем (МИПС);

собира, обработува, анализира и објавува информации и публикации од областа на

монетарната, финансиската и платнобилансната статистика;

ја претставува Македонија во меѓународните финансиски институции;

работи како чувар на имотот на приватните пензиски фондови;66

66

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ – петто изменето и дополнето издание, , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр. 162-163;

57

5.ФИСКАЛЕН СИСТЕМ

Под поимот фискален систем се подразбира системот на јавните приходи и јавните

расходи што се применуваат во една земја. Притоа, под јавни приходи се подразбираат

приходите што ги прибира државата од граѓаните и стопанството и кои служат за покривање

на јавните потреби, односно, потребите на државата. Под јавни расходи пак, се подразбира

употребата на средствата прибрани со јавните приходи, односно расходите што ги прави

државата за покривање на јавните потреби, односно потребите на државата. Државата, за да

може да ги извршува своите функции, треба да располага со финансиски средства. 67

5.1.Јавни приходи

Јавните приходи претставуваат финасиски средства кои ги остварува државата и

другите јавни – правни тела заради покривање на јавните расходи, кои прoизлегуваат од

извршувањето на нивните функции.

Кога државата не била развиена и кога имала мал број на функции, тогаш и приходите

имале сосема поинакво значење. Така, на пример, во феудалните држави јавните приходи

биле претежно во натура, а додека со развитокот на државата, особено во капиталитичките

земји, тие ги развиле своите функции, како во сферата на одбраната, така и во здравството,

социјалната заштита, стопанството и тн.

Поради зголемувањето на функциите на државата, јавните приходи започнале да ја

менуваат својата структура, така што во нив се повеќе се застапувале давачките (пример:

даноците, таксите, царините и сл.) и тие како приходи на државата се изразиле во пари.68

Во повеќето земји во некои дејности и гранки, посебно во инфраструктурните објекти

постои и државна сопственост. Од тој имот државата прибира приходи, но тие најчесто не се

доволни за да се покријат трошоците шти ги прави државата во вршењето на своите функции

кои се од јавен интерес, односно од интерес на граѓаните и на државата како целост. Овие

приходи таа ги прибира од граѓаните, односно од фирмите.

Од самото тоа е направена поделбата на јавните проходи во две групи врз основа на

нивните носители, па така, јавните приходи се делат на :

приходи од граѓаните;

67

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр. 2003г.; 68

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.59-60;

58

приходи од фирмите (институции, претпријатија и сл.);

Според видот, пак, јавните приходи се делат на:

приходи од јавните-државните претпријатија и институции;

даноци;

придонеси;

царини;

такси;

јавни заеми;

подарена помош и сл.;

Иако се наброени толку различни видови јавни приходи, сепак, освен јавните заеми и

подароците, всушност, сите други видови јавни заеми се проучуваат во составот на

даночниот систем. Од овие причини, честопати, целиот систем на јавни приходи се

изедначува со даночниот систем, што не е ни толку погрешно кога се има предвид дека

околу 80% од вкупните јавни приходи се прибираат токму од различните видови даноци. 69

5.2.Економски извори на јавните приходи

Во финансиската теорија отсекогаш било актуелно прашањето од каде потекнуваат

давачките, односно од каде државата ги прибира финансиските средства потребни за

обавување на нејзините функции и задоволување на потребите. Сето ова со цел да се проучи

суштината на тие извори и истите да се користат како инструменти на фискалната политика.

Овде, под поимот извори се подразбираат сите оние економски категории кои

покажуваат од каде каде потекнуваат давачките и од каде истите се плаќаат.

Така, во финаннсиската теорија, како извори од кои што се плаќаат фискалните

давачки, најчесто, се спомнуваат три:

1. Имотот кој се состои од најразлични материјални добра, како подвижни, така и

неподвижни, како и други определени материјални права, како што се патенти,

лицени и сл.

69

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ – петто изменето и дополнето издание, , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр. 200;

59

2. Доходот, и тоа,прво:личен доход–плати што потекнуват од работењето, односно,

работниот однос на секој работник; второ: личен доход што потекнува од

извршување одделни дејности со средства во сопственост на граѓаните; и трето:

како добивка што ја остваруваат претпријатијата;

3. Потрошувачката каде што позитивно е тоа што државата може да манипулира

соодветно на ситуацијата во која се наоѓа, така: може да ги зголеми давачките на

потрошувачката кога тоа е потребо и секако да ги намали кога смета дека има

услови. Давачките на потрошувачката обично се обилни затоа што преку нив

државата создава поголеми приходи. Недостаток е тоа што преку нејзе во иста

мера се оптоваруваат како правните и физичките лица кои остваруваат помал, така

и оние кои остваруваат поголем доход.70

Овде слободно можеме да воведеме уште една точка на доноци, односно, приходи кои

имаат значаен удел во фискалниот систем на Република Македонија. Тоа се:

Придонеси од задолжително социјално осигурувањекои се јавни давачки кои

обврзникот за пресметка и уплата ги плаќа од остварените бруто-надоместоци од

работен однос на сметките на соодветните социјални фондови и кои

претставуваат основа за остварување на тековни и идни права на осигурениците

– права на здравствена заштита, на користење пензија или надоместок во време

на невработеност.

Интегрирана наплата на персоналниот данок на доход и придонесите од

задолжително социјално осигурување

Од 01.01.2009 година во Република Македонија се воведува принципот на бруто-

пресметка на плата и системот на интегрирана наплата на персоналниот данок и придонесите

од задолжително социјално осигурување.

Во едношалтерскиот систем за администрирање со бруто-платата, Управата за јавни

приходи станува надлежен орган за наплата и контрола на сите давачки од плата, и тоа:

персоналниот данок на доход, придонесот за пензиско и инвалидско осигурување,

придонесот за здравствено осигурување и придонесот за осигурување во случај на

невработеност.

Нов значаен принцип на новиот фискален систем на Република Македонија е

укинувањето на поголемиот број придонеси и нивното заменување со даноци.

70

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.71-73;

60

Задржани се само придонесите за социјалните фондови, односно придонесите за

здравствено, пензиско и инвалидско осигурување. Се афирмира и принципот на префрлање

на даночната оптовареност од директните на индиректните даноци, што значи намалување на

учеството на даноците од доход, а зголемување на даноците на потрошувачка.

Во 1994 година отпочнува првата реформа на даночниот систем на Република

Македонија со новиот Закон за персонален данок на доход (ЗПДД), Законот за данокот на

добивка (ЗДД), Законот за даноците на имот, и кога отпочнува да функционира Управата за

јавни приходи (УЈП) како институција надлежна за утврдување, наплата и контрола на

даноците во Република Македонија за сите даночни обврзници.

Во последните години, преку даноците се собираат околу 26-27% од општествениот

производ.

Даноците се јавен приход кој произлегува од обврската што ја наложува државата кон

граѓаните и на претпријатијата задолжително да издвојуваат дел од својот приход, промет

или имот за задоволување на државните потреби.

Основната функција е фискална, но многу често даноците се користат за постигнување на

определени економски и социјални цели, остварување на стабилизационата политика и за

сузбивање на инфлацијата.71

5.2.1.Економско дејство на јавните приходи

Гледано од аспект на влијанието на давачките на економската состојба на секоја земја,

економското влијание на давачките се јавува во два вида, и тоа:

1. Непосредни дејства, кои најдобро се сфаќаат ако се гледаат преку односот на

давачките и производството, давачките и продуктивноста на трудот, давачките

и цените на крајот, давачките и стопанскиот развој. Пример: правното и

физичкото лице кое плаќа давачки на државата, за да го ослесни товарот,

прибегнува кон зголемување на неговото производство односно, доходот, со

што се амортизита негативното влијание на давачките.

2. Посредни дејства на фискалните давачки е свесно и организирано и е

поставено од државата за остварување на определени економски цели. Збирот

на мерките што државата, преку давачките, ги спроведува во разни области од

71

Интернет: http://www.ujp.gov.mk/m/vodic/category/859, Управа за јавни прихпди на Република Македпнија, 13:40, 16.02.2017;

61

општествениот живот се нарекува фискален интервенционализам (определено

интервенирање). 72

5.3.Јавни расходи

Под јавни расходи се подразбира употребата на средствата прибрани од јавните

приходи, односно расходите што ги прави државата за покривање на јавните потреби,

потребите за функционирање на државата.

Големината на јавните расходи најчесто се прикажува како процентуално учество во

бруто домашниот производ73

. Практиката на многу земји во светот покажува дека

современите држави за своите јавни расходи, односно за потребите што ги задоволуваат,

акгажираат една третина до една половина, односно, од 30% до 50% од бруто домашниот

производ. 74

Јавните расходи се едно од релевантните прашања на финансиите и финансискиот

систем на една земја и секоја држава се обидува да ги сведе на што помала мера и така да

придонесе за развој на националното стопанство.

За тоа во кој обем можат да се движат јавните расходи (која е нивната долна, односно

горна граница), теоретичарите имаат поделено мислење. Така, класиците сметаат дека

јавните расходи имаат горна граница, која, доколку се пречекори, го доведува во опасност

развојот на општеството. Ваквата теорија е застапена, пред се, во периодот на либералниот

капитализам и нејзина основна суштина е тоа дека стопанскиот и економскиот развој можат

да се обезбеди само доколку има поголема економска слобода на економските единици и

доколку држжавата не се меша во регулирањето на стопанските текови. Оваа концепција е

позната како концепција на неутрално влијание, при што јавните расходи не треба да бидат

наменети за интервенција на државата во регулирање на стопанските текови.

Спротивно на ова, постои група на теоретичари кои ја застапуваат концепцијата за

активна улога на јавните расходи. Суштината на оваа концепција е во тоа дека јавните

72

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.74-75; 73

Брутп дпмащнипт прпизвпд (БДП) ја претставува вреднпста на финалните дпбра и услуги прпизведени вп една екпнпмија вп рамките на една гпдина. 74

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ – петто изменето и дополнето издание, , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр. 222;

62

расходи не можат да бидат неутрални и да не бидат наменети за регулирање на стопанството,

особено во услови на криза, инфлација, стагнација, војни, политичка затегнатост, така што

постои правило дека јавните расходи се поголеми доколку состојбата во државата е

неповолна. Оваа, активна улога на јавните расходи, е застапена како во развиените, така и во

другите земји.

Кај нас, јавните расходи се базираат на една т.н. блага или развојна концепција која се

состои во тоа што јавните расходи треба да се движат со една благо зголемена динамика во

однос на порастот на националниот доход.75

Важно за јавните расходи е да се напомене тоа дека, со прибирањето на јавните

расходи и со остварувањето на јавните расходи, всушност, се врши прераспределба на

националниот доход, со што се постигнува определена социјална рамноправност помеѓу

граѓаните, односно, се врши ублажување на социјалните разлики меѓу богатите и

сиромашните слоеви на населението.

Проблемот, во скоро секоја економија, е тоа што, најчесто, јавните расходи не можат

да се покријат со прибраните приходи, односно издатоците на државата се поголеми отколку

нејзините побарувања. Таа разлика која се јавува помеѓу прибраните приходи и направените

расоди што се јавува во буџетот претставува, всушност, буџетски дефицит, што се покрива

од заеми на државата интерно или со странски заеми, односно настанување на јавен долг,

што повторно претставува товар за иднината како дел од вкупниот дефицит на платниот

промет. 76

5.4.Буџетот како основен инструмент на јавните расходи и

фискалната политика

Економската теорија нуди различни наоди во однос на прашањето за влијанието на

фискалната политика врз економската активност. Одговорите се разликуваат не само во

однос на големината на ефектите туку и во однос на насоката на ефектите во одредени

случаи 77

Во економијата и политичката наука, фискалната политика е употреба на збирка на

државни приходи (оданочување) и расходи(потрошувачка) за да влијаат на

економијата [1]

Двете главни инструменти на фискалната политика се:промени во нивото и

75

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.47-48; 76

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр 223-224; 77

Нечати Куртищи, „Фискалната политика и нејзиното влијание во Македонија“, Скппје 2013, стр:9;

63

составот на оданочување и државна потрошувачка во различни сектори. Овие промени може

да влијаат на следните макроекономски промени во една економија :

Агрегатна побарувачка и нивото на економската активност;

Дистрибуција на приход;

Начин на распределба на средства во државниот сектор и поврзан со приватниот

сектор;

Фискалната политика се однесува на употребата на државниот буџет да влијае врз

економската активност.78

Како што напоменавме погоре, буџетот, пак, претставува план на приходите и

расходите на една држава во текот на една година. Во него, од едната страна поединечно се

наведени приоходите, вкупно и по одделни извори, а од друга страна се поединечно се

наведени расходите, односно намената на средствата и нивните корисници.Во сегашниот

фискален систем е изграден и нов буџетски ситем чија основна карактеристика е ширењето

на улогата на буџетот. Пред се, во буџетското финансирање се интегрирани и некои јавни

потреби на граѓаните што порано се финансираа преку самоуправните интересни заедници.

Особено, оптоварување на буџетот претставува финансирањето на социјалните програми. Во

новиот економски систем, наместо претпријатијјата, грижата за социјалната политика ја

презема државата, како една од нејзините функции. Државата од средствата од буџетот, ги

надоместува трошоците на здравствените и социјалните институции за услугите што ги

прават оние граѓани кои сами , од своите приходи, не можат да ги поднесат тие трошоци и

кои не можат за таа намена да уплатуваат придонеси во фондовите.

Улогата на буџетот е проширена и со вклучување во буџетот на поранешното т.н.

вонбуџетско финансирање, односно финансирањето на некои потреби во материјалното

производство, како што се премиите, регресите, стимулациите и др. Со кои државата, на

пример, го поттикнува производствотона одреден производ и го стимулира неговиот извоз и

сл.

Фискалната политика преку своите основни инструменти како што се даноците и

другите видови на јавни приходи, како и особено преку буџетот има значајно влијание врз

економската стабилност и намалуваше на појаватана дефицитот како и негово покривање. 79

78

Интернет:https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%BD%D0%B0_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0, 06:10, 20.02.2017г.;

64

5.5.Јавен долг

Сè до неодамна, дискусиите за улогата на фискалната политика во економските

перформанси на земјите биле фокусирани на фискалните дефицити, наместо на

акумулацијата на обврски од страна на државата. Дефицитите биле осудувани од аспект на

нивниот наводен одраз на тековната економска активност, стапката на инфлација и билансот

на плаќање. Имплицитната претпоставка била дека одразот е привремен, односно тековниот

дефицит влијаел врз тековните перформанси на економијата, но немал импликации врз

неговите идни перформанси. Кумулативниот ефект од верижната алка на фискални

дефицити бил многу често игнориран. Фискалниот дефицит може да оствари бенефит од

тековните економски перформанси (особено кога економијата работи со помалку од полниот

капацитет), но може да биде штетна за идните економски перформанси доколку води кон

прекумерни зголемувања во јавниот долг, доколку негативно влијае на очекувањата и

доколку евентуално ги намали инвестициите.

Различни се ситуациите: 1) кога дефицитите се големи и станале структурни; 2)

стапката на раст на економијата се намалува; и 3) каматните стапки се високи. Во такви

околности, тековните фискални дефицити стануваат кумулативни, водејќи кон раст во

учеството на јавниот долг во БНП/БДП. Како што растат големината на фискалниот дефицит

и нивото на реална каматна стапка, а стапката на раст на економијата забавува, учеството на

долгот во националниот доход расте со забрзана динамика. Оваа ситуација започнала да се

јавува во многу земји во втората половина од 1970-тите и продолжува да преовладува и до

ден денес. Тоа стана важен аспект на јавните финансии, кој сè уште буди огромен интерес.

Сето тоа укажува дека доколку даноците не се променат како учество од националниот

доход и ако останатата потрошувачка, покрај каматните исплати, остане непроменета како

дел од БДП, тогаш фискалните дефицити и финансиските потреби на државите ќе имаат

тенденција на раст. Единствено, доколку даноците се зголемат и/или некаматните трошоци

се намалат за износите што ги надминуваат зголемувањата во каматни расходи, тогаш

должничката експлозија ќе може да биде контаминирана и фискалниот дефицит намален.

Овој проблем е особен релевантен ако се земе предвид дека колку повеќе времето одминува,

односно повеќе долг се акумулира, толку ќе мора да биде поголемо зголемувањето на

79

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр 226-228;

65

даноците или кратењата на потрошувачката со цел да се контролира големината на

дефицитот.80

Утврдувањето и големината и структурата на јавниот долг во една земја, во голема

мера е предодредено од дефинирање на јавниот сектор во стопанството. Јавниот долг го

опфаќа задолжувањто на централната власт и на локалните власти. Ако пак се има предвид

определувањето на јавниот долг како збир на сите задолжувања на државата (односно

кумулираните државни дефицити), во одреден момент, тогаш во јавниот долг треба да се

опфатени и долговите на јавните претпријатија, на фондовите на социјалното осигурување и

на други фондови и институции. Според методологијата на Меѓународниот монетарен фонд,

врз основа на која статистички се следат јавните финансии (Government Finance Statistics),

како и според дефиницијата на општата држава, јавниот долг може да се одреди како сума

на задолжувањата на буџетот на Републуиката, буџетите на фондовите и буџетите на

општините.

Според тоа дали тие им долгуваат на доверителите во земјата или во странство, се

разликува:внатрешен и надворешен јавен долг. Ж

Внатрешниот јавен долг најчесто се нарекува „државен долг―. Надворешниот долг е

поширок бидејќи го опфаќа задолжувањето на јавниот сектор (односно јавниот долг), но исто

така и задолжувањето на други сектори, како банките, претпријатијата и домаќинствата. 81

Долгови на Република Македонија82

Година Вредност МКД Вредност по

жител МКД

Годишна промена

%

2017 224.754.373.202 112.377,2 0,0

Табела бр.3;

На интернет страната http://javendolg.mk/ може да се следи растењето и опаѓањето на

јавниот долг на Република Македонија, односно неговата промена во одреден период кој

80

Стефан Габер,Улогата на јавниот долг во јавните финансии“, Универзитет Гпце Делшев, Штип, 2013г.,

стр..52-53;

81 Живкп Атанаспвски,Јавни финансии, стр.615;

82http://www.mkbudget.org/, 07:16, 20.02.2017г;

66

најчесто е три месеци. Така, според таа веб страна, на 20.02.2017 година јавниот долг

изнесуваше 4.950.277.286 евра.

Проценката на растот на јавниот долг во реално време е направена на база на

просечното движење на долгот од 2010 година до крајот на третиот вартал на 2016 година.

Јавниот долг во апсолутен износ, на крајот на 2010 година изнесувал 1.936 милијарди евра, а

на крајот на септември 2016 достигнал 4.750 милијарди. Тоа значи дека пораснал за вкупно

2.8 милијарди евра. Кога тоа ќе се подели со бројот на денови во овој период (2380), се

произлегува дека секој ден јавниот долг растел во просек за 1.34 милиони евра. Тоа значи

дека секој час растел просечно за 56 илјади евра, односно 16 евра просечно во секоја

секундда. 83

Година Јавен долг во милиони евра

2010 1936.3

2011 2414.9

2012 2908.8

2013 3281.4

2014 3921.3

2015 4227.2

2016-кв3 4759.3

Табела бр. 4;

Притоа, е прикажан и јавниот долг по жителкој изнесува 2.447 евра по човек.

Проценката за растот на долгот по жител во реално време се прави така што апсолутниот

износ на долгот се дели со бројот на жители во Македонија. Во отсуство на понов попис на

населението, бројот на жители за оваа пресметка е земен од последниот попис од 2002

година (2022547 жители).84

Според оваа пресметка јавниот долг како процент од БДП изнесува 52.68%

Проценката за растот на долгот како процент од БДП во реално време се прави така

што апсолутниот износ на долгот се дели со номиналниот БДП за претходните 4 квартала.

Ова е вообичаениот начин за пресметка на долгот/БДП кога станува збор за квартални

податоци, кој се користи и од Евростат. Начинот на кој Министерството за финансии го

пресметува долгот/БДП е поинаков. Тие користат нивни проценки за БДП. Заради ова,

податокот на оваа страна за долгот/БДП се разликува од оној кој го објавува Министерството

83

Интернет:http://www.finance.gov.mk/mk/node/57, 13:28, 20.02.2017г.; 84

Интернет: http://www.stat.gov.mk/OblastOpsto.aspx?id=31 13:26, 20.02.2017г.;

67

за финансии. Податоците за БДП кои се користени се прикажани во табелата подолу.85

процент од БДП во реално време се прави така што апсолутниот

износоминалниотабелата подолу.

БДП, тековни цени

(милиони денари) Курс денар/евро

БДП, тековни цени

(милиони евра)

2015-кв3 147141 61.6116 2388.222252

2015-кв4 143420 61.6465 2326.471686

2016-кв1 141406 61.6767 2292.697242

2016-кв2 147438 61.6893 2390.009288

Вкупно

9397.400468

Табела бр. 5;

Растот на долгот во 2016 година според оваа страна изнесува 723.088.808 евра.

Проценката за растот на долгот во 2016 година е добиена со одземање на состојбата на

јавниот долг на Република Македонија со состојбата на долгот на крајот на 2016 година кој

изнесува 4.227 милијарди евра.

Според овие проценки, каматата на јавниот долг во 2016 година изнесува 117.321.981

евра. Каматата на долгот во 2016 година е пресметана со аплицирање на просечната каматна

стапка на јавниот долг за периодот 2010-2015 на моменталната состојба на долгот.

Просечната каматна стапка на долгот од 2010 до 2015 е е пресметана со делење на каматата

која е платена на јавниот долг со нивото на долг. Каматата која е платена на долгот е

превземена од Министерството за финансии, од Завршните сметки на буџетот на Република

Македонија.86

М

Година Камата (милиони

денари)

Камата

(милиони

евра)

Јавен долг

(милиони евра)

Каматна

стапка (%)

2010 3177 52 1936.3 2.67

2011 33471 56 2414.9 2.34

2012 4216 69 2908.8 2.36

85

Интерент: http://javendolg.mk, 13:43, 20.02.2017г; 86

Интернет: http://www.finance.gov.mk/mk/node/575, Министерствп за финансии на Република Македпнија, 13:53, 20.02.2017г.;

68

2013 4605 75 3281.4 2.28

2014 5090 83 3921.3 2.11

2015 6457 105 4227.2 2.48

Просек:

2.37%

. Податоците кои се прикажани на бројачите на оваа страна се ПРОЦЕНКИ на база на

последните официјални податоци од Министерството за Финансии и Државниот завод за

статистика. Проценките редовно се ажурираат, вообичаено на секои три месеци, според

најновите објавени податоци на Министерството за финансии. 87

87

Интерент: http://javendolg.mk, 13:57, 20.02.2017г;

69

6.БУЏЕТСКИ ДЕФИЦИТ

Буџетскиот дефицит претстауванегативна разлика меѓу планираните, односно

наплатените приходи и одобрените средства, односно расходи.88

6.1.Намалување на даноците како причина за појава на буџетски

дефицит

Како еден од почесто применуваните начини за стимулирање на економскиот раст

преку фискалната политика е намалувањето на даноците, случајот со Бушовата

администрација во 2001 и 2003 год. и Владата на Македонија во 2006 година. Генерално,

таквото намалување на даноците е корисно за економијата, бидејќи ја зголемува

мотивацијата за работа и води до повисоко ниво на доход. Секако дека таквата мерка за

намалување на даноците била пресретната со големо спротивставување од опозицијата и во

двете економии. Еден од популарните аргументи против намалувањето на даноците е што

таквата мерка без соодветно намалување на расходите во буџетот ќе води кон идни буџетски

дефицити, кои ќе се трансформираат во повисоки долгорочни каматни стапки и пониско

ниво на доход. Една дебата поврзана со одраз на буџетскиот дефицит врз каматните стапки

кренала голема „прашина― во финансиските весници. За илустрација, издавачот на „Wall

Street Journal― изјавил дека: „сознанието дека дефицитите предизвикуваат раст на каматните

стапки е чиста фикција, констатирал Роберт Рубин, секретар на Трезорот на претседателот

Клинтон. Не постоел никаков емпириски доказ за да се поддржи овој аргумент во моментот

кога Рубин го искоментирал и сè уште нема―. Сепак, во едно сведочење пред Конгресот,

Претседателот на федералните резерви - Алан Гринспан изјавил: „Не постои сомневање дека

ако се зголемат дефицитите, наспроти она што некои го кажале претходно, тоа ќе предизвика

ефект врз долгорочните каматни стапки, односно ќе има негативен ефект врз економијата―.

Во економијата постои став за примената на буџетскиот дефицит е оправдан само доколку

тој се применува за излез на економијата од рецесија или во случај на војна. Сепак, таквите

класичарски ставови биле нарушени на почетокот на 1980 - тите години и во поголемиот дел

од 1990 - тите, период кој се карактеризирал со најдолга мировна експанзија во историјата на

САД.

За разлика од САД, во Македонија буџетскиот дефицит бил забележителен при

осамостојувањето, воениот конфликт од 2001 год. и Светската економска криза, која во

нашата земја се почувствува една година по нејзиното настанување, односно во 2009 год.

88

Интернет : http://www.ujp.gov.mk/s/recnik/poim/2, 14:02, 20.02.2017Г.;

70

Според класичната теорија, начинот на кој државата ќе се одлучи да го финансира

одредено ниво на потрошувачка може да има значајни реперкусии за економијата. Да

претпоставиме дека државата одлучува да ги намали даноците и да ја финансира

потрошувачката преку зголемување на средствата што ги позајмува од јавноста (случајот со

Македонија во 2006 - 2008 година). Според овој став, потрошувачите ќе зачуваат само еден

дел од зголемениот доход по оданочување, а остатокот ќе го наменат за потрошувачка. Со

оглед на тоа што намалувањето на државните заштеди не е соодветно проследено со раст на

приватното штедење (бидејќи еден дел од доходот потрошувачите го трошат), очигледно е

дека вкупното штедење во економијата ќе се намали. За економиите без пристап (или кои не

ги користат) до странските извори на средства, нивото на национално штедење, кое е разлика

помеѓу резултатот и потрошувачката, има значајни импликации врз идното ниво на

излезниот резултат. Во денешниот свет на високо развиени финансиски пазари и интензивен

процес на глобализација на стоковните и капиталните текови, често пати, земјите си

зајмуваат и позајмуваат помеѓу себе. На пример, една земја може да одлучи да троши повеќе

од тоа што произведува со увезување на релативно повеќе добра од други земји отколку што

извезува и да плати за тоа со задолжување на финансиските пазари. Според економската

терминологија, тековната сметка ќе биде во дефицит, додека пак капиталната сметка во

суфицит. Сепак, доколку економијата нема пристап на финансиските пазари, тогаш нема да

биде во можност да го финансира трговскиот дефицит преку позајмување од други држави.

Единствен начин да се плати за увозот е со приходите од извозот. Со други зборови, нето-

извозот ќе треба да биде нула. Според националното сметководство, произведениот резултат

т.е. национален производ опфаќа четири економски категории: приватна потрошувачка,

инвестиции, јавна потрошувачка и нето-извоз. Имено, секој произведен резултат во кој било

период може да биде употребен од приватниот сектор или државата, т.е. да биде инвестиран

или истргуван со други земји. Ако обемот на добра произведен во економијата е поголем од

збирот на инвестициите и потрошувачката на приватниот и државниот сектор, тогаш нето-

извозот ќе биде позитивен, бидејќи земјата ќе го извезува остатокот од производот, откако ќе

се одбијат потрошувачката и инвестициите. Поради фактот што разликата меѓу

националниот производ и потрошувачката (од приватниот и државниот сектор) е дефинирана

како национално штедење, националните сметки сугерираат дека секогаш кога нето-извозот

е нула треба да постои еднаквост помеѓу националното штедење и националните

инвестиции. Релевантниот момент за земјата која нема пристап до странските фондови (кога

нето-извозот е нула) е дека ако се намалат националните заштеди, тогаш неизбежно е да

дојде до намалување и на стапката на инвестиции. Тоа се постигнува преку зголемување на

долгорочните каматни стапки, кои ги загушуваат инвестициите и ги доведуваат на нивото на

71

националното штедење. Таквото намалено ниво на инвестиции ќе биде рефлектирано во

идни пониски нивоа на реален БДП. Друга ќе биде состојбата во економија која има пристап

до странски извори на средства. Во овој случај, порастот на износот на позајмените средства

од странство ќе го надомести падот во нивото на националното штедење. Притоа, земјата ќе

може да консумира и инвестира повеќе од што произведува преку увезување на релативно

повеќе добра од странство, отколку што извезува (т.е. тековната сметка ќе биде во дефицит)

и нив да ги финансира преку задолжување од странство (т.е. капиталната сметка ќе биде во

суфицит). Во зависност од кредитниот рејтинг на одредена земја на светските финансиски

пазари, побарувачката за странски средства, сè уште, може да предизвика нагорен тренд во

движењето на каматните стапки. Меѓутоа, инвестициите нема да се намалат како резултат на

тоа. Во економија со пристап до странски извори на средства нема потреба за постоење на

еднаквост помеѓу домашните инвестиции и националните заштеди. Поради можноста на

земјата да се задолжува од странство, домашните инвестиции може да се финансираат преку

националното штедење или странските извори на средства и преку дефицитот на тековната

сметка. 89

6.2.Современи аспекти за финансирање на буџетскиот дефицит

Современата држава со мерките и инструментите на финансиската политика

интервенира во скоро сите области на економскиот, општествениот, социјалниот живот. Со

даноците, придонесите и парафискалните придонеси од една, и јавните инвестиции,

социјалните и економските трансфери од друга страна, се реализираатглавните форми на

државната интервенција во општествената репродукција. Јавниот сектор во сите развиени

земји преку јавните расходи остварува повеќе цели и задачи, најчесто алокативна,

редистрибутивна, стабилизациона и развојна функција на финансиската политика. Притоа,

важно е да се напомене дека државата со тоа не троши, туку ја распределува куповната слила

односно врши трансфер на дел од доходот.

Сето ова државата го прави со цел да има урамнотеженост и стабилност во

економијата. Но, сите знаеме дека, многу е тешко салдото на приходите да биде

урамнотежено со салдото на расходите. Како што и погоре напоменавме, доколку имаме

поголеми приходи отколку расходи, тогаш имаме буџетски суфицит. Но оваа појава е многу

ретка за сметка на буџетскиот дефицит.

Како што беше и погоре споменато дефицитот се финансира, а финансирањето de

facto покажува во колкав износ државата има намера да се задолжи во фискалната година,

89

Стеван Габер, „Улогата на јавниот долг во јавните финансии“, Универзитет „Гпце Делшев“, Штип, стр. 92-97;

72

односно да одвои за отплата на доспеаните долгови. Најчести извори за финансирање на

дефицитот се: приходите од приватизација, странски донации, заеми, емисија на државни

обврзници. Но покрај овие има и други извори на финансирање на дефицитот на буџетот.

Во модерната фискална теорија се разграничуваат два видови на дефицит и тоа:

Структурен буџетски дефицит кој настанува како резултат наекспанзивна

дискрециона фискална политика со цел стабилизирање на економијата (

намалување на даноци, зголемување на потрошувачката

Тоа е случај кога економијата е соочена со рецесија која се заканува да

премине во посериозна депресија. За да ги спречи таквите макроекономски

движења, кои имаат за последица опаѓање на производството, пораст на

невработеноста и нерационално користење на расположливите ресурси во

економијата, Владата спроведува експанзивна фискална политика. Притоа,

Владата се определува за една од опциите: намалуваање на даноците,

зголемување на државната потрошувачка или, пак, комбинација на првата и

втората опција. Со примена на било која опција од арсеналот на експанзионата

дискрециона фискална политика, државата ќе предизвика буџетски дефицит.

Се, разбира, крајна цел е преку зголемената агрегатна побарувачка да се

постигне растот на економијата. 90

Цикличките буџетски дефицити се последица на автоматскитеили

комбинација на овие две мерки); стабилизатори во ситуација кога циклично

фазата на експанзија преминала во фаза на рецесија.91

Ако во економијата владее рецесија, намалената економска активност ги

смалува доходите на даночните обврзници, граѓаните и претпријатијата. Иако

Владата одлучила да не спроведува активна (дискрециона) фискална политика,

автоматските стабилизатори си го прават своето – со непроменети даночни

стапки во буџетот се зафаќаат помалку средства. Со тоа се намалуваат јавните

приходи. Истовремено, поради зголемената невработеност, растат јавните

расходи за социјалните трансфери, односно помошта за невработените,. На тој

налчин се јавува цикличен буџетски дефицит. Цикличниот буџетски дефицит

90

Д-р. Таки Фити, „Вовед во современа та макроекономија“, Скппје, 2002г., стр. 210-211; 91

Таки Фити „Макроекономија“ „Универзитет „Св. Кирил и Метпдиј“, Екпнпмски факултет- Скппје, стр225- 227;

73

се намалува или дури и исчезнува, повторно, под дејство на автоматските

стабилизатори која економијата ќе навлезе во фазата на експанзија.92

Како и да е,разликата помеѓу јавните расходи и остварените фискални приходи треба

да се надомести. Финансирањето на дефицитот во современите економии се остварува од

повеќе извори за кои подолу ќе дискутираме подетално.

6.3.Јавни заеми Во поново време, во современите услови еден од многу важните точки на јавни

приходи се и јавните заеми, односно заемите што државата ги зема било од населението и

деловните банки, било од централната емисиона банка кога се работи за внатрешни заеми

или од странство, а тогаш станува збор за надворешни или странски заеми.

Јвните заеми државата ги зема, односно распишува за повеќе потреби некогаш кога се

изведува некоја значајна стопанска активност, како на пример: зголемување на вработеноста,

изградба на сообраќајници, како и за покривање на дефицитот, за стабилизација на

стопанството ли за санирање на состојбата во билансот на плаќањата со странство и сл. 93

Јавните заеми се јавиле паралелно со појавата на стоковото производство и стоково-

паричните односи. Во современите услови, јавните заеми, односно задолжувањето на

државата се прави најчесто за покривање на буџетскиот дефицит. Работата е во тоа што, ако

не се земе таков јавен заем, државата ќе треба да ги зголеми даноците, што е многу

понепопуларна мерка или со примарна емисија да предизвика инфлација, што е, пак, многу

полошо од заемите. Со јавните заеми државата создрава расход, долг на буџетот, кој треба да

се врати во наредниот период.

Јавните заеми ги реализираат финансиско-правните институции преку коишто

физичките и правните лица и доделуваат на државата која се наоѓа во улога на заемоптимач,

определен износ финансиски средства или предмети и тоа под определени услови, што

државата треба да ги почитува при користењето на средствата од заемот и при враќањето на

средствата и предметите.

Притоа, треба да се прави разлика помеѓу јавните заеми како финансиско-правна

категорија и јавниот долг. Јавниот долг ги опфаќа сите обврски на државата сопрема

физичките и правните лица и тоа: како обврските врз основа на законските, така и врз основа

92

Д-р. Таки Фити, „Вовед во современа та макроекономија“, Скппје, 2002г., стр. 212; 93

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр 219;

74

на договорните одредби, што значи дека јавниот долг во себе ги инкорпорира јавните заеми и

другите обврски на државата како што се: надоместокот на штети, надоместоците врз основа

на експропријација на земјиште и сл. 94

Државниот дефицит може да се финансира со внатрешни или надворешни заеми.

Притоа, надворешното финансирање може да се појави во најмалку четири категории:

грантови, концесионерски заеми, комерцијално позајмување и акумулирање на долг.

Доколку земјите немаат пристап до надворешни извори, тогаш дефицитите ќе постојат само

доколку може да се финансираат од домашни извори. Домашното финансирање може да има

различни форми. Основната дистинкција е помеѓу позајмување од небанкарската публика и

позајмување од банкарскиот сектор. Домашното односно, внатрешно финансирање може да

се јави како: слободна продажба на обврзници, продажба на обврзници на затворени пазари,

акумулирање на домашен долг, позајмување од банкарскиот сектор. 95

Современата држава, најчесто, се задолжува на слободниот пазар на капитал,

пуштајќи во продажба хартии од вредност во форма на обврзници кои доброволно, според

интересот ги купуваат граѓаните и претпријатијата, пласирајќи ги своите слободни

финансиски средства и очекувајќи, на определен рок, камата која обично е повисока од

редовната банкарска камата, и што е поважно, таа е сигурна. Државата презема обврска да го

врати заемот, односно да ги откупи обврзниците во предвидениот рок и со предвидената

камата, на сметка на средствата од буџетот. 96

6.3.1.Позитивни и негативни страни на јавните заеми:

Позитивните страни на јавните заеми се:

1. Со средствата добиени преку јавните заеми се овозможува финансирање и

изградба на големи стопански или објекти од областа на инфраструктурата.

Тоа е така благодарение на високиот износ на финансиски средства што се

добиваат преку јавните заеми, бидејќи, доколку овие средства би се добивале

преку оданочување, тие би претставувале големо фианансиско оптоварување

на даночнирте обврзници;

94

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.143-144; 95

Стеван Габер, „Улогата на јавниот долг во јавните финансии“, Универзитет „Гпце Делшев“, Штип, стр. 49-50; 96

Акад. Никпла Узунпв, Д-р. Ангел Гепргиев, М-р. Пеце Неданпвски, „Применета економија“ , Универзитет „Свети Кирил и Метпдиј“ – Скппје, Екпнпмски Факултет, стр 219;

75

2. Се стимулира штедењето на населението (ова кога станува збор за домашни

заеми), бидејќи средствата коишто се даваат на заем на државата носат

определени камати, а особено се стимулира штедењето тогаш кога заемите се

распишуваат под услов државата да ги врати сретствата со многу висока

камата;

3. Преку јавните заеми заемопримачот е обврзан средствата да ги користи

рационално за да може истите да ги врати и на тој начин да го заштити својот

деловен углед;

Негативни страни на јавние заеми:

1. Јавните заеми во себе содржат елементи и на јавни приходи и на јавни

расходи. Во моментот на запишување, јавниот заем за државата

претставува приход, а во моментот кога државата ги враќа средствата на

заемодавачите, заемот претставува јавен расход;

2. Јавниот заем содржи во себе елемент на враќање, што не е случај со

другите приходи. Средствата што се добиваат ов јавниот заем треба да

се вратат;

3. При распишувањето на јавниот заем државата гарантира дека на заемот

ќе даде определен процент во вид на камата која не е општа

карактеристична за сите заеми;

4. Јавниот заем се запишува на доброволна основа;

5. Јавниот заем, всушност, претставвуа антиципирање на приходите што

државата ќе ги оствари во наредниот период;97

97

Прпф. Д-р. Бранкп Трајкпски, „Финансиски систем“, Екпнпмски факултет Прилеп, 1996г., стр.145-146;

76

7.ИЗВОРИ ЗА ФИНАНСИРАЊЕ НА БУЏЕТСКИОТ ДЕФИЦИТ

7.1.Надворешното финансирање за покривање на државниот

дефицит:

Надворешното финансирање за покривање на буџетскиот дефицит, може да се појави

во најмалку четири категории: грантови, концесионерски заеми, комерцијално позајмување и

акумулирање на долг.

Сега ќе дадеме мал опис на карактеристиките на овие видови позајмувањња на

државата.

7.1.1.Грантови:

Од самото значење на зборот грант кој претставува вид на финансиска помош,

стипендија,98

можеме грантовите да ги дефинираме како одреден вид финансиска помош, коа

во овој случај се доделува од страна на странски субјекти или држави, како помош на држава

која има потреба од тоа. Грантовите можат да се јават во три вида.

1. Прво, тие можат да бидат во форма на готовина. Земјата-донатор (САД,

Холандија, Германија, Шведска, итн.) може да ѝ обезбеди на дефицитната земја

одреден износ во странска валута за финансирање на дефицитот. Секако дека

износот во домашна валута ќе биде детерминиран од девизниот курс. Доколку

Владата има надворешна потрошувачка (увоз од страна на јавниот сектор или

сервисирање на обврски по основа на надворешен долг), тогаш грантот може да

биде искористен директно за тие цели;

2. Второ, грантовите можат да имаат форма како помош во стока. На пример,

државата може да добие ориз, брашно или некоја друга стока од земјата-

донатор. Таквата стока државата може понатаму да ја продаде на домашниот

пазар за прибирање на капитални средства за финансирање на дефицитот или

пак да ја искористи директно како „исплата―.

3. Третата форма на грант е помош преку проекти, каде земјата-донатор се

обврзува да ги покрие сите трошоци поврзани со конструкцијата на даден

98

Интернет, http://www.fakulteti.mk/leksikonpopup?w=%D0%93%D0%A0%D0%90%D0%9D%D0%A2%D0%9E%D0%92%D0%98, 06:24, 21.02.2017г;

77

проект (зграда, пат, итн.). Во тој случај подеднакво се зголемуваат

дополнителното трошење и еден дел од потребните финансии. 99

Постојат и други видови грантови, како што се грантовите кои државата ги добива за

поддршка на програма од некоја област од општествениот живот. Така, во 2015 година, ЕУ

во Македонија, преку програмата за образование, тренинг, млади и спорт - „Еразмус

+―добила над 4.200.000 евра во грантови за млади и образовани. Иако преку овие грантови

директно не се покрива буџетскиот дефицит, сепак, тие имаат големо влијание, понатака во

можностите за развој пред се на младото население на кое, всушност се очекува да остане и

водењето на нашата држава. Оваа програма става фокус на поправање на шансите за работа

на младите во борбата со невработеноста и поддршка на луѓето со помалку можности, а во

рамките на програмата има акции за студентите, учениците, наставниците и професорите,

волонтерите и младинските работници итн. 100

7.1.2.Концесионерски заеми.

Овие заеми се карактеризираат со:

а) пониска каматна стапка од пазарната;

б) импресивен грејспериод; и

в) долг рок на доспевање.

Тие може да се одобруваат од држави или меѓународни институции [како IBRD, IDB

(Inter-American Development Bank), ADB (Asian Development Bank), итн.]. Често пати, тие се

поврзани со проекти и според тоа резултира со побарување за домашна потрошувачка. 101

7.1.3.Комерцијални заеми

Комерцијалните заеми може да се добијат од странски комерцијални банки или

странски добавувачи. Тие што се одобруваат од комерцијалните банки имаат рок на

достасаност од неколку месеци до над 10 години. Овие заеми може да бидат многу големи,

таков е случајот со Мексико, Бразил, Аргентина и други земји во минатите години. Доколку

комерцијалните банки се високо ликвидни, ако тие оптимално ги проценуваат идните

99

Стеван Габер, „Улогата на јавниот долг во јавните финансии“, Универзитет „Гпце Делшев“, Штип, стр. 47-48; 100

Интернет: http://b2.mk/news/vo-2015-eu-vo-makedonija-dodelila-nad-4200000-evra-vo-grantovi-za-mladi-i-obrazovanie?newsid=gRo3, 06:56, 21.02.2017г.; 101

Стеван Габер, „Улогата на јавниот долг во јавните финансии“, Универзитет „Гпце Делшев“, Штип, стр. 49;

78

економски перспективи на земјата- позајмувач, тогаш овој извор на финансирање може да

постане многу голем за кратко време. Меѓутоа, болните искуства од минатото покажале дека

во моменти кога потребата за тие заеми е најголема, тогаш може да се случи тие да бидат

скратени. Во тој случај, контролата што земјите ја имаат над овој извор на средства станува

ограничена. Еден вид влијание врз тој извор на финансирање може да биде преку форсирање

на флексибилни политики насочени кон убедување на банките дека земјата ќе биде способна

да ги сервисира заемите. На пример, спогодба со Меѓународниот монетарен фонд (IMF) за

некоја програма е веројатно да има одредено влијание врз подготвеноста на комерцијалните

банки да го зголемат финансирањето, кои тие го прават достапно.

Нето надворешниот долг кон крајот на првиот квартал од 2013 година порасна до 65

% од БДП, споредно со 62 % претходната година. Порастот беше предизвикан главно од

владиното надворешно финансирање, кое го зголеми јавниот надворешен долг до 27.3 % од

БДП, споредено со 24.4 % претходната година. Приватниот надворешен долг, вклучувајќи ги

и заемите помеѓу компаниите, се зголеми за 0.9 процентни поени до 38.4 %. Меѓународната

резервна позиција незначително ослабе. Кон крајот на август, странските резерви

достигнуваа до 2.1 милијарди евра или околу 26 % од БДП, споредено со 30 % претходната

година. Резервите покриваа околу 4 месеци од планираниот увоз на стоки и услуги, што е

незначително помалку од претходната година. Севкупно, во овој момент постои ограничен

ризик за макроекономската стабилност од надворешна страна. Билансот на тековната сметка

постепено се подобрува со активноста на зголемување на извозот, при што моментално,

значително се базира на финансирање од странски кредити, со несигурни изгледи за развојот

на приватните трансфери. 102

7.1.4.Надворешна акумулација на долг.

Кога се достасани обврските за каматни плаќања на странските зајмувачи и тие не се

извршени навреме, акумулираната камата го зголемува дефицитот - дел од дефицитот кој

автоматски се финансира со неплаќање на камата. Со други зборови, ако е достасано

плаќањето на странските добавувачи на стоки и услуги и тоа не е реализирано, еден дел од

фискалниот дефицитот повторно автоматски се финансира со неплаќање. Овие форми на

финансирање претставуваат „зајмување― кое често пати не е доброволно. Овие акумулации

кон странските зајмувачи може да станат големи и да играат значајна улога во објаснувањето

како државата може да финансира толку голем дефицит во одредена година. Големината на

странските грантови или концесионерските заеми, кои ѝ се достапни на една земја, се

102

Еврппска кпмисија, Рабптен дпкумент на службите на кпмисијата, Извещтај за напредпкпт на Република Македпнија 2013г., Брисел 16.10.2013г., СВД (2013) 413 кпнешна верзија, стр. 20;

79

варијабла на која тешко може да се влијае. Економските политики или политичкото

однесување може да имаат ефект на одлуките на донаторите, времето, па дури и на

големината на грантот. Доколку грантовите и концесионерските заеми се големи, а притоа

нема тесни грла на страната на понудата што го ограничуваат увозот (на пример, ограничени

пристаништа, магацини и сл.), тогаш големите дефицити може да се финансираат со овој

извор.103

7.1.5.Еврообврзница

Еврообврзница (англиски: Eurobond) е должничка хартија од вредност која што

гласи на валута различна од валутата на земјата каде што е издадена. На

пример, обврзница деноминирана во американски долари, продадена во Лондон, претставува

еврообврзница, додека пак обврзница на компанијата „Порше― продадена во САД во

американски долари претставува обврзница која што е издадена во странство.104

Еврообврзниците во голем број се издаваат од субјекти кои оперираат во високо

развиените земји, како што се: Велика Британија, САД и Холандија, и околу 10% се издадени

од меѓународни институции како што се Европската инвестициона банка и Меѓународната

банка за подршка и развој.105

Еврообврзниците ги имаат следниве карактеристики:

пазарот на еврообврзници не е регулиран од ниту една национална власт;

обврзниците не се регистрирани т.е. гласат на доносител;

тие се издаваат истовремено во повеќе земји;

носат купони (обично годишни) со постојана каматна стапка;

обично не се осигурени итн;106

Македонија до денес има издадено вкупно четири еврообврзници. Првата

еврообврзница се емитуваше во 2005, на износ од 150 милиони евра. Тогаш каматата

изнесуваше 4,6 отсто. Втората еврообврзница беше издадена во јуни 2009 година, на сума од

175 милиони евра. Тогаш каматата изнесуваше 9,8 отсто годишно. Оваа еврообрзница беше

отплатена во 2013 година. Третата еврообврзница изнесуваше 500 милиони евра и беше

103

Стеван Габер, „Улогата на јавниот долг во јавните финансии“, Универзитет „Гпце Делшев“, Штип, стр. 48; 104

Frederic S. Mishkin, Stanley G. Eakins, Financial Markets and Institutions (seventh edition), Prentice Hall, 2012,

стр. 20-21; 105

Arie Melnik, Doron Nissim, Issue costs in the Eurobond market: The effects of market integration, Journal of

Banking & Finance 30, 2006, стр. 157–177; 106

Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BE%D0%B1%D0%B2%D1%80%D0%B7%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0, 13:43, 21.02.2017г.;

80

издадена во јули 2014 година. Каматната стапка за враќање на позајмените средства

изнесуваше 3,97 проценти на годишно ниво со рок на отплата од 7 години, а последната е

седумгодишната обврзница со каматна стапка од 5,625%.Издадена во 2016 година.107

7.1.6.Официјално позајмување.

Официјалното позајмување се однесува на резултат на своите недоволно развиени

финансиски пазари; заемите од Меѓународниот монетарен фонд, Светска банка и Владите на

другите земји. Кредитите можат да бидат на концесиона основа, што значи, по каматни

стапки кои се под пазарно ниво, или на комерцијална основа по пазарни каматни стапки.108

Меѓународниот монетарен фонд – ММФ е меѓународна финансиска институција која

e креирана да промовира меѓународна соработка, да одржува девизна стабилност, да го

унапредува економскиот растеж и високото ниво на вработеност и да обезбедува привремена

финансиска поддршка на земјите членки со цел да го олесни прилагодуавањето на платниот

биланс. ММФ делува заедно со Меѓународната банка за обнова и развој, со цел

воспоставување на стабилен систем на меѓународни односи.

Како државата може да добие средства од ММФ?

ММФ нуди финансиска помош на земјите членки за да им помогне да ги коригираат

проблемите во платниот биланс и да го ублажат влијанието од реформите кои се

спроведуваат. ММФ не позајмува за специфични намени или проекти, како што го прават тоа

развојните банки.

Техниката на позајмување на средства се состои во тоа што ММФ на земјата позајмувач и

става на располагање девизни средства (депонирани во централна банка во некоја широко

прифатена странска валута или во СПВ) кои се обезбедени од другите земји членки на

фондот (освен за ПРГФ аранжманот), односно, позајмувачот користи сопствена валута да

"купи" девизни средства од ММФ кои се, од друга страна, добиени од впишаната квота.

После истекот на точно определен временски период, ММФ наметнува обврска позајмените

средства да се вратат преку "откуп" на сопствената валута од ММФ користејќи валути на

другите членови на фондот или СПВ. Овој механизам на "купување-откуп" објаснува зошто,

од сметководствена гледна точка, вкупните средства на фондот не се менуваат како резултат

на финансиската помош што ја дава фондот, туку се менува само составот на неговите

средства.

107

Игор Давков, „ВВ со негативна тенденција...“, Економија и бизнис, година 18, број 220, октомври 2016,

стр. 30-33; 108

1P. Krugman, “ International Finances” , 1993 стр..600- 633;

81

Република Македонија е членка на Меѓународниот монетарен фонд од 14 декември

1992 година.109

7.2.Домашно финансирање

Доколку земјите немаат пристап до надворешни извори, тогаш дефицитите ќе

постојат само доколку може да се финансираат од домашни извори. Домашното

финансирање може да има различни форми. Основната дистинкција е помеѓу позајмување од

небанкарската публика и позајмување од банкарскиот сектор.

7.2.1.Позајмување од небанкарската публика:

Државни хартии од вредност

Државните хартии од вредност (ДХВ) се безризични хартии од вредност кои во име

на Владата на Република Македонија ги издава Министерството за финансии.

ДХВ се продаваат преку аукции кои се организирани преку Агентот на

Министерството за Финансии, а тоа е Народната Банка на Република Македонија. На

аукциите директно можат да учествуваат само овластените директни учесници (сите банки

во РМ), а останатите заинтересирани резиденти и нерезиденти можат да учествуваат

индиректно, односно, преку банките.

Номиналната вредност на една ДХВ е 10.000,00 денари. Државните записи се

издаваат и исплатуваат по номинална вредност, а се уплатуваат по дисконтирана вредност.

Државните обврзници се издаваат и исплатуваат по номинална вредност, а се продаваат по

цена постигната на аукцијата и до нивното достасување се плаќа полугодишна или годишна

купонска камата.

Првата аукција на ДХВ е реализирана во јануари 2004 година со емисија на 3 месечни

државни записи. Поради промотивната кампања и големиот интерес на инвеститорите за овој

безризичен инструмент во истата година се изврши промоција и на 6 месечни државни

записи. Како резултат на овој тренд во 2005 година беa промовирани и 12 месечните

државни записи и првата емисија на 2 годишни државни обврзници.

По овој краток, но експанзивен развој, Министерството за финансии веќе воспостави

пракса да има редовни аукции на ДХВ. Распоредот на планирани аукции на државни хартии

109

Интернет: http://146.255.84.91/node/309 Министерствп за Финансии на Република Македпнија, 13:38, 21.02.2017г.;

82

од вредност попрецизно е дефиниран во календарот за издавање на државни хартии од

вредност. Календарот се објавува на web страната на Министерство за финансии, на

почетокот на периодот за кој се однесува.

Од почетокот на издавање на континуираните државните хартии од вредност,

портфолиото го сочинуваа државните записи од 1 месец, 3 месеци, 6 месеци и 12 месеци и

државните обврзници со рок на достасување од 2 години, 3 години, 5 години, 10 години и 15

години.110

Државниот запис претставува краткорочна хартија од вредност што ја издава

централната власт, односно Министерството за финансии. Обично, државните записи се

издаваат според однапред одреден распоред. На пример, во САД и во Британија, државните

записи се издаваат еднаш неделно. Од друга страна, во Германија не постои точен распоред

за нивно издавање.111

Државните записи се сметаат за безризични хартии од вредност, зашто не носат

речиси никаков кредитен ризик. Исто така, во развиените земји, државните записи се

одликуваат со многу ликвиден пазар, т.е. во секое време може брзо да се продадат без голема

загуба во цената и со мали трансакциски трошоци. Оттука, тие носат пониска заработка

(принос) во споредба со другите кусорочни хартии од вредност. 112

Почнувајќи од 20-ти јануари 2004 година, Министерството за финансии, во име на

Република Македонија, започна со издавање на краткорочни државни хартии од вредност,

односно државни записи. Агент на државата во врска со емисијата на државните записи е

Народната банка на Република Македонија. Државните записи и државните обврзници се

издаваат и исплаќаат во денари, во електронска форма, по номинална вредност, а се уплаќаат

по дисконтирана вредност.

Државни записи можат да запишат сите правни и физички лица, резиденти и

нерезиденти, преку домашните банки. Номиналната вредност на државните записи и

државните обврзници е 10 илјади денари. Важна забелешка за нерезидентите:

нерезидентните правни и физички лица кои сакаат да учествуваат на аукцијата, мора

претходно да се регистрираат во Централниот депозитар на хартии од вредност.

110

Интернет, http://www.finance.gov.mk/mk/node/19 - Министерствп за финансии на Република Македпнија, 06:14, 21.02.2017г.; 111

Михаил Петковски, Финансиски пазари и институции (второ издание), Универзитет Св. Кирил и Методиј,

Економски факултет, Скопје, 2009, стр. 196-197; 112

Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BD_%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81 , 14:22, 21.02.2017г.;

83

На аукциите на државни записи може да учествуваат само банките, додека

населението и правните лица може да купуваат државни записи само посредно, преку

банките.113

Постапката за запишување на државни записи и државни обврзници:

а) Пред денот на аукцијата

Министерството за финансии објавува календар на аукциите. Банките во своите

простории го истакнуваат календарот и проспектот (понудата) за аукциите на државните

записи и државните обврзници, кои МФ ги објавува во 4 работни дена пред денот на

аукцијата. Лицата кои сакаат да учествуваат на аукцијата, пополнуваат барање за

запишување на државните записи и државните обврзници веднаш по истакнувањето на

проспектот во просториите на Банката, а најдоцна до крајот на работното време на Банката

во денот пред денот на аукцијата. Во барањето, покрај основните податоци, лицето ги

наведува и износите и цените со кои сака да аукцира и пополнува П33 образец. Притоа,

клиентот може да аукцира и со неколку износи по различни цени. Одговорниот за банкарски

операции врши пресметка на дисконтираните износи согласно податоците наведени во

барањето. Потоа клиентот го уплаќа збирниот дисконтиран износ (доколку аукцира со

повеќе износи) и го потпишува образецот П33.

б) На денот на аукцијата

Аукцијата на државните записи и државните обврзници се одржува согласно

објавениот календар, во периодот помеѓу 11:00 и 12:00 часот. Резултатите од одржаната

аукција НБРМ ги објавува во периодот помеѓу 13:00 и 13:30 часот, по што банките веднаш ги

известуваат своите клиенти за исходот.

На денот по аукцијата Централниот депозитар на хартии од вредност ги регистира

сите запишани државни записи и државни обврзници . Еден ден по денот на одржување на

аукцијата Централниот депозитар ги известува имателите на ПЗ3 за стекнување на

сопственоста.

На денот на доспевање, банките ги одобруваат сметките на клиентите со номиналниот

износ на запишаните записи, намалена за провизијата.114

113

Интернет: https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D0%B5%D0%BD_%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81 , 14:31, 21.02.2017г.; 114

https://www.procreditbank.com.mk/drzavni-zapisi-i-obvrznici.nspx, 14:28, 21.02.2017;

84

Слободна продажба на обврзници.

"Обврзница" е долгорочна должничка хартија од вредност, со која издавачот се

обврзува дека на сопственикот на обврзницата еднократно или во рати, ќе му го исплати на

определениот ден, износот на номиналната вредност на обврзницата и каматата.

Обврзницата може да биде обезбедена или необезбедена, да има фиксна или варијабилна

камата, да биде без камата, може на сопственикот да му дава право на камата и/или исплата

на однапред определени рати, може да се откупи од страна на која било страна, под одредени

услови и/или може на сопственикот да му даде право да ја претвори обврзницата во друг вид

на хартија од вредност на издавачот.115

Најголемо значење финансирањето со обврзници имаше во периодот по 1914 година,

и тоа посебно во годините помеѓу двете светски војни (1918-1939). Земјите во развој ги

продаваа своите обврзници во странство за финансирање на нивниот дефицит. Исто така и

земјите во транзиција на почетокот од нивната транзиција значајно се потпираа на оваа

форма на финансирање на остварениот дефицит, преку емисија на обврзници. И во

современи услови ова е доста користен метод за финансирање на дефицитот, при што

емисијата на државни обврзници е популарна мерка од аспект на државата која на тој начин

брзо доаѓа до потребните финансиски средства, но и од аспект на граѓаните кои ги вложуваат

своите средства речиси без ризик.116

Во земја како САД, позајмувањето од јавноста значи продажба на обврзници на

индивидуи или институции кои имаат опција да ги купат или да не ги купат. Ако државата

одлучи да го финансира нејзиниот дефицит на овој начин, тогаш ќе мора да ги направи овие

обврзници доволно атрактивни за да ги поттикне купувачите да ги набават. Тоа подразбира

намалување на цените на обврзниците (каматните стапки мора да растат), кое за возврат

привлекува странски капитал и води кон апрецијација на девизниот курс. Оваа опција во

земјите во развој и во некои индустриски земји е сериозно лимитирана. Една од причините е

ограничувањето на големината на пазарот на капитал што самиот по себе поставува лимит на

помал дел од големината на дефицитот, кој може да се финансира на овој начин независно од

115

Закон за хартии од вредност, Сл.весник бр. 95/2005, 25/2007, 07/2008, шл. 2, ст.23; 116

P. Krugman, “ International Finances” , 1993 стр..600- 633;

85

висината на каматните стапки. Другата причина е што многу држави се против позитивните

и конкурентните движења на реалните каматни стапки.117

Продажба на обврзници на затворени пазари.

Додека обемот на финансирање на фискалниот дефицит преку доброволното

пласирање на обврзници на пазарот е ограничено, постои уште една алтернатива која е од

далеку поголемо значење. Тоа е продажбата на обврзници на „затворени― купувачи. Во голем

број од земјите во развој многу институции и индивидуи (пример, вработени во јавниот

сектор) се принудени да инвестираат во јавни обврзници. Институции за социјално

осигурување, пензиски фондови, јавни и приватни претпријатија и сл., законски се

принудени да купуваат државни обврзници. Во некои случаи пласирањето на обврзниците

може да биде прилично неортодоксно (неправедно, неправилно). На пример, во една

африканска земја во 1982 год. државата ненадејно објавила дека банкнотите со одредена

деноминација не се повеќе законско средство за плаќање. Единствено нешто што било

можно да се направи со тие банкноти е да се конвертираат во државни обврзници. Во

одредени случаи субјектите биле во можност да купат државни обврзници по дисконтни

цени и потоа во иднина да ги употребат за плаќање на даноци, а во други, државните

исплаќања, како на пример: за рефундирање на даноци или за купување на имот, се вршат

преку обврзници. Поради исплатата на ниски каматни стапки, тие трансакции добиваат

третман на оданочување. Овој затворен пазар за државни обврзници има голем удел во

домашниот небанкарски извор за финансирање.118

Акумулирање на домашен долг.

Позајмувањето од јавноста не е ограничено на продажбата на обврзници. Друг важен

извор за финансирање е акумулирањето на долг vis-à-vis домашните добавувачи на стоки и

услуги. Теоретски, неплатените долгови се еквивалентни на бескаматни заеми. Тие може да

се акумулираат vis-à-vis домашните добавувачи на стоки и услуги, оние кои спроведуваат

капитални проекти, при задоцнети исплати на наемнини на вработени во јавниот сектор,

данокоплаќачите во форма на одлагања на исплатите на даночни рабати или рефундирања

итн. Сите овие извори имаат јасни, ако не и нефлексибилни лимити. Продажбата на

обврзници на институции е ограничена со приходите на тие институции. Во одредени

моменти е можно да се акумулира долг и тој да биде релевантен, но повторно има лимит.

117

Стеван Габер, „Улогата на јавниот долг во јавните финансии“, Универзитет „Гпце Делшев“, Штип, стр. 48-49; 118

Ibbidem, стр. 49;

86

Кога неплатените долгови се високи, добавувачите одбиваат да продолжат да ја снабдуваат

државата со стоки или услуги или пак ги покачуваат цените по кои тие ќе продолжат да ги

нудат тие стоки и услуги, што последователно доведува до раст на нивото на дефицитот.

Продажбата на обврзници на субјекти може да биде под влијание на политиката на каматни

стапки, но големината на домашниот пазар на капитал би ја ограничил таквата варијанта

независно од нивото на каматните стапки. Повисоката очекувана стапка на инфлација е

веројатно да предизвика намалување на ентузијазмот на индивидуите да купат обврзници

или да дозволат да се акумулираат неплатените долгови.119

7.2.2.Позајмување од банкарскиот сектор.

Сите досега споменати извори на финансирање, во реални услови, имаат

ограничувања. Доколку на располагање биле само тие извори на финансирање, тогаш лесно

може да се увиди дека фискалниот дефицит на една земја нема да може да надмине некој

даден сооднос со националниот доход за време на една фискална година. Дали ќе постои

ограничување кога постои алтернатива да се позајми од банкарскиот сектор? Позајмувањето

на основа на инфлаторно финансирање, дури и во случај кога Трезорот има пристап до

машината за печатење пари, неопходно укажува на лимит во однос на тоа колкав фискален

дефицит е можен за одредена земја.120

119

Стеван Габер, „Улогата на јавниот долг во јавните финансии“, Универзитет „Гпце Делшев“, Штип, стр. 49-50; 120

Tanzi, V., “Inflation, Real Tax Revenue and the Case for Inflatory Fianance: Theory with an Application to Argentina”, International Monetary Fund Staff Papers, no.25, September 1978, стр. 417- 451;

87

8.ПРОЕКЦИИ ЗА БУЏЕТСКИОТ ДЕФИЦИТ ВО РЕПУБЛИКА

МАКЕДОНИЈА 2016-2018 ГОДИНА

Според Министерството за финансии на Република Македонија, во периодот 2016 -

2018 година предвидено е етапно намалување на буџетскиот дефицит и тоа: 2016 година-

3,2% од БДП; 2017 година- 2,9% од БДП и 2018 година- 2,6% од БДП. Финансирањето на

планираниот дефицит ќе се обезбедува од странски извори (поволни кредити од

меѓународни финансиски институции, кредитни линии наменети за финансирање

одделни проекти, еврообврзници и друг вид странско задолжување) и домашни извори

(емисии на државни хартии од вредност). Странското задолжување како извор на

финансирање ќе се користи и од страна на буџетските корисници за реализација на

конкретни проекти. Во однос на задолжувањето на домашниот пазар, Министерството за

финансии и во наредниот период ќе продолжи со издавање на државните хартии од

вредност. Целта е со редовна застапеност на државните хартии од вредност да се

овозможи поефикасно финансирање на буџетските потреби на краток и на долг рок,

намалување на трошоците за финансирање, како и поттикнување на натамошниот развој

на финансиските пазари во Република Македонија. Во претстојниот период,

Министерството за финансии ќе продолжи со проширување на рочната структура на

портфолиото на државните хартии од вредност преку издавање долгорочни хартии од

вредност, односно преку издавање две-, три-, пет-, десет- и петнаесетгодишни државни

обврзници. Особен интерес за вложување во долгорочните хартии од вредност издадени

од Република Македонија се очекува од пензиските друштва, како и од комерцијалните

банки и осигурителните компании. 121

Табела бр. 6 (во мил. денари)

Дефицит и извори на финансирање 2016 2017 2018

Буџетски биланс -18.984 -17.827 -16.993

Финансирање дефицит 18.984 17.827 16.993

Приливи 40.546 39.557 43.675

Странски извори 22.861 18.100 17.578

121

Влада на Република Македпнија, „Фискална стратегија на Република Македонија 2016-2018“, Скппје, пктпмври, 2015г., стр. 23-24;

88

Домашни извори 18.894 21.422 25.249

Депозити -1.209 35 848

Одливи 21.562 21.730 26.682

Отплата по странско задолжување 12.381 9.155 10.340

Отплата по домашно задолжување 9.181 12.575 16.342

Користење претпристапна помош на ЕУ

Република Македонија како земја-кандидат за членство во ЕУ има можност да користи

финансиска поддршка од Европската унија преку петте компоненти од Инструментот за

претпристапна помош – ИПА. Согласно Повеќегодишната индикативна финансиска рамка

која ја алоцира помошта на ЕУ по земји и компоненти, Република Македонија за периодот

2007 - 2013 година преку петте компоненти од ИПА може да користи средства во износ од

619,290 милиони евра или во денарска противвредност околу 38,1 милијарди денари. Од

вкупно пет компоненти на ИПА компоненти, за четири од нив помошта се спроведува

децентрализирано, почнувајќи од 2009 година (освен за ИПА Компонентата за

прекугранична соработка што сè уште се спроведува централизирано). Средствата за

национално кофинансирање за проектите кои се спроведуваат децентрализирано, се

планирани во буџетот на Министерството за финансии, раздел 09002 – Функции на држава,

како и во буџетот на Агенцијата за финансиска поддршка и рурален развој, раздел 14004.122

122

Влада на Република Македпнија, „Фискална стратегија на Република Македонија 2016-2018“, Скппје, пктпмври, 2015г., стр. 28;

89

9.АНАЛИЗА НА ЗАКОН

9.1.Парцијална анализа на Законот за хартии од вредост и Законот за

народна банка

Како што спомнавме и погоре, едни од основните домашни извори за покривање на

буџетскиот дефицит се државните записи и државните обврзници. Тие, како хартии од

вредност, се регулирани со истоимениот Закон за хартии од вредност кој е донесен на

07.11.2005 година и од денот на донесување до денес, има повеќе измени и дополнувања. Во

него, на почетокот, се дадени дефиниции за поимите користени во тој закон, а во

понатамошниот текст од законот се дадени и подетални објаснувања за тоа кој може да

издаде хартии од вредност, како можат да се купат, рокот на нивно доспевање нивната

вредност и сл.

Па така, во чл. 2 од Законот за хартии од вредност се дадени дефиниции покрај

другите поими, и за поимите државен запис и обврзница при што;

―Државен запис― е краткорочна должничка хартија од вредност издадена од

Република Македонија;123

―Обврзница― е долгорочна должничка хартија од вредност, со која издавачот се

обврзува дека на сопственикот на обврзницата еднократно или во рати, ќе му го

исплати на определениот ден, износот на номиналната вредност на обврзницата и

каматата. Обврзницата може да биде обезбедена или необезбедена, да има фиксна

или варијабилна камата, да биде без камата, може на сопственикот да му дава

право на камата и/или исплата на однапред определени рати, може да се откупи од

страна на која било страна под одредени услови и/или може на сопственикот да му

даде право да ја претвори обврзницата во друг вид на хартија од вредност на

издавачот;124

Во законот исто така е наведено дека, за разлика од другите видови хратии од

вредност во Република Македонија кои, по правило, се регистрираат во државниот депозитар

за хартии од вредност, благајничките записи се регистрираат во Народната банка на

Република Македонија.125

123

Закпн за хартии пд вреднпст, Сл.весник на РМ бр. 95/05 пд 07.11.2005, шл.2, ст.11; 124

Закпн за хартии пд вреднпст, Сл.весник на РМ бр. 95/05 пд 07.11.2005, шл.2, ст.23; 125

Закпн за хартии пд вреднпст, Сл.весник на РМ бр. 95/05 пд 07.11.2005, шл.49, ст.1 и 6;

90

Во однос на државните записи и обврзници, многу голема и значајна улога има и

Народната Бакна на Република Македонија. Согласно со нејзините основни цели:

постигнување и одржување на ценовната стабилност, да придонесува кон одржување на

стабилен, конкурентен и пазарно ориентиран финансиски систем, Народната Банка на РМ ги

врши работите со емисијата на државни записи и обврзници, како и други монетарни работи

кои се во нејзин домен на овластување. Народната банка ја поддржува општата економска

политика без да го загрози остварувањето на основната цел и во согласност со принципот на

отворена пазарна економија со слободна конкуренција.126

Во Законот за хартиите од вредност, исто така е наведено дека секундарно тргување

со хартии од вредност се врши преку берза на хартии од вредност овластена од страна на

Комисијата. Но од оваа одредба има исклучок, па така, купувањето и продавањето на

краткорочни хартии од вредност и на државни обврзници (освен обврзниците издадени за

исплатување на депонираните девизни влогови на граѓаните и обврзниците за

денационализација) и реализација на репо-договори може да се врши и на пазари преку

шалтер организирани од страна на Народната банка на Република Македонија во соработка

со Министерството за финансии.127

За постигнување на целите и извршување на задачите со овој закон, Народната банка

може да ги спроведе следниве операции:

1. да работи на финансиските пазари со издавање на хартии од вредност за

монетарни цели, купување и продавање на дефинитивна основа (промтно и

термински) или со репо договори и со давање или земање во заем побарувања и

пазарни инструменти, како и благородни метали; и

2. да врши кредитни работи со банки кои работат во Република Македонија, преку

давање на кредит врз основа на соодветно обезбедување.

Советот на Народната банка ги пропишува општите услови и правила за

спроведување на овие операциите и кредитните работи.128

Заради остварување на целите на монетарната политика, Народната банка може да

утврди обврска на банките, филијалите на странски банки и штедилници да држат

126

Закпн за Нарпдна банка на РМ, Сл.весник бр. 158/10 пд 09.12.2010, шл. 6; 127

Закпн за хартии пд вреднпст, Сл.весник на РМ бр. 95/05 пд 07.11.2005, шл.72, ст.1 и 3; 128

Закпн за Нарпдна банка на РМ, Сл.весник бр. 158/10 пд 09.12.2010, шл. 19;

91

задолжителна резерва на сметки кај Народната банка. Задолжителната резерва е иста по

категории на обврски на ниво на банки, штедилници и филијали на странски банки,

поединечно. Народната банка може да плаќа надомест на задолжителна резерва.

Советот на Народната банка ги пропишува условите, основата и процентот за

пресметување на задолжителната резерва, како и начинот и роковите за издвојување и

одржување на задолжителната резерва.

Во случај на неисполнување на овие обврски, Народната банка може да наплатува

казнена камата и да презема други мерки предвидени со закон.129

Заради остварување на основните монетарни цели, Народната банка врши трансакции

со странски средства и управува со девизните резерви во согласност со најдобрите

меѓународни практики.130

Народната банка може во име на Владата на Република Македонија да прима странски

заеми, да ги управува и администрира, како и да ги порамнува побарувањата и финансиските

обврски на Република Македонија кон странство, под услови договорени со Владата на

Република Македонија да врши работи на фискален агент за Владата на Република

Македонија, да прима депозити од Владата на Република Македонија и други органи на

државната управа.

Како депозитар Народната банка прима и исплаќа пари од сметките и дава други

финансиски услуги поврзани со оваа активност. Народната банка на депозитите може да

плаќа камата по стапки кои не можат да бидат повисоки од пазарните каматни стапки.

Советот на НБРМ и секој негов член е одоворен пред собранието, а гувернерот на

Народната банка периодично може да се обрати пред Собранието на Република Македонија

или неговите комисии, во врска со прашања од монетарната политика и финансискиот

систем и состојбата на економијата.

Народната банка врши банкарски работи за потребите на Владата на Република

Македонија. На барање на Владата на Република Македонија, Народната банка може да

врши работи на финансиски советник на Владата на Република Македонија.131

129

130

Закпн за Нарпдна банка на РМ, Сл.весник бр. 158/10 пд 09.12.2010, шл. 24, ст.1; 131

Закпн за Нарпдна банка на РМ, Сл.весник бр. 158/10 пд 09.12.2010, шл. 41;

92

10.ИСТРАЖУВАЊЕ НА ТЕМА СОВРЕМЕНИ АСПЕКТИ НА БИЗНИС

ПРАВОТО ВО РЕГУЛИРАЊЕ НА ДЕФИЦИТОТ НА ФИНАНСИРАЊЕ

НА БУЏЕТОТ

10.1.Анкета:

„Благодарејќи― на актуелноста на оваа тема во секојдневниот живот и нејзиното

општо познавање, во мојава магистерска теза се одлучив да ја изберам анкетата како

квантитативен метод на истражување.

Анкетата ја спроведов на територијата на Кичево по електронски пат – e-mail анкета

(со помош на случајно избрани мејлови од граѓани од Кичево).

Анкетата беше директна, а анкетниот прашалник се состоеше од отворени - без

утврдени модалитети и затворени прашања со утврдени модалитети за одговор, како и

полуотворени/полузатворени прашања. Анкедата беше спроведена без посебно прикривање

на целите на истражувањето,

Примерокот за испитување беше репрезентативен и случаен, без никаков список на

популацијата која што се истражува, секој партиципиент во популацијата имаше еднаква

можност случајно да биде одбран за анкетирање. Беа анкетирани вкупно 50 испитаници на

возраст од 18 до 60 години.

На почетокот на анкетата имав дадено објаснување, како начелни дефиниции на

поимите буџет, буџетски дефицит, буџетски суфицит, во кратки црти за постапката на

донесување на буџетот, како и дефинирање и општи карактеристични црти на домашните и

странски извори на финансирање на дефицитот на буџетот кои беа разработени во овој

магисрески труд.

Анкетниот прашалник се состоеше од два дела. Во првиот беа поставувани прапања за

економската и финансиската состојба во Македонија каде беа поставени прашања за

основите на економијата и економската состојба на Македонија. Целта на оваа група

прашања беше да се одреди познавањето на испитаниците на оваа тема, како и нивните

размислувања и ставови за економската и финансиската состојба во Македонија.

Во вториот дел беа поставувани поконкретни прашања за состојбата со дефицитот во

нашава држава, и беа предложени изворите на финансирање дефицитот со нивни дефиниции

(за да бидат поблиски до испитаниците) каде тие можеа да изберат едно најповолно според

нив.

93

На крајот беше оставен простор за тие да дадат сопствено мислење за причините за

дефицитот, конкретно во Македонија, како и нивно размислување за начините за справување

со него со цел негово намалување или сузбување.

Па така, во почетокот беше поставено прашање за стабилноста на економската и

финансиската состојба на РМ, на кое дури 85% одговориле дека економската и финансиската

состојба во РМ е прилично нестабилна и неизвесна, 8% дека не знаат, а 7% одговориле дека

таа е прилично стабилна и извесна.

На прашањето во однос на нивното очекување од најавуваните проекции на

економската и финансиската состојна во РМ, дури 76% одговориле дека тие се прилично

разочарани од најавуваните економски проекции во однос на спроведените и состојбата со

економијата денес, 12% дека се прилично задоволни, најавуваните економски проекции се

остварени, а 12% немаат конкретен одговор на ова прашање.

Потоа, беше поставено прашања за што што мислат испитаниците, дали буџетот во

Македонија е во суфицит или дефицит. Па така, дури 96% од ипитаниците одговориле точно

дека буџетот на РМ е во дефицит, 3% одговориле дека буџетот е во суфицит, а само 1 дека не

знаат.

На прашањето дали странските инвестиции кои се случуваат во изминиативе години

придонесуваат за позитивен раст и развој на економијата и намалување на дефицитот, дури

80 % одговориле дека позитивно, дека странските инвестиции позитивно влијаат на

придвижувањето на економијата во позитивна смисла, а како причина, сумирано, пред се го

наведуваат вработувањето на голем број дотогаш невработени лица, при што се намалени

давачките на државата кон тие лица, како социјални трансфери и сл, а зголемени сенејзините

приходи како придонеси од плати и сл. 13% сметаат дека странските инвестиции немаат

некој поголем ефект во подобрувањето на економскаата и финасиската состојба во РМ, а

како причина го наведуваат, пред се ослободувањето од даноци и други давачки на

инвеститорите. 7% од испитаниците немаат некој конкретен став во однос на ова прашање.

На крајот од овој дел беше поставено прашање, што мислат тие, колку време (години)

и се потребни на РМ за да ја стабилизира економијата, односно да го сведе буџетскиот

дефицит на минимум, или во најповолен случај да го отстрани. Па така, 76% сметаат дека за

тоа и се потребни 10 тина години, 12% дека и се потребни најмалку 15 години, а останатите

сметаат дека за тоа на РМ и се потребни повеќе од 20 години.

94

Во вториот дел од анкетниот прашалник го започнав со прашањето дали ги следат

задолжувањата на државата од домашни и странски институции заради покривање на

буџетскиот дефицит. 58% од испитаниците на ова прашање одговараат да, секојдневно ги

следам новостите поврзани со оваа тема, 35% да, понекогаш ти следам, а 7% од

испитаниците се изјасниле не, не сум во тек со тие случувања.

На прашањето што мислат тие, кои се причините за опстојувањето на дефицитот, како

и неговиот пораст во неколкуте изминати години, дури 87% од испитаниците кои одговориле

позитивно на минатото прашање, сметаат дека тоа се должи на политичката криза пред се,

9% од испитаниците како причина наведуваат други фактори, како што се преголемата

задолженост на Македонија уште од нејзиното осамосојување, долгиот период на транзиција,

а само 4% од испитаниците одговориле дека не знаат.

На прашањето дали РМ презема се што е во нејзина моќ за справување со дефицитот,

само 30% од испитаниците одговориле дека РМ презема се што е во нејзина моќ за

справување со дефициотт, дури 65% дека мерките што ги презема се недоволни, односно,

дека не презема се што е во нејзина моќ, вниманието повеќе го насочува на труги теми, а

само 5% одговориле дека РМ не знаат.

Во однос на тоа, која, според нив, од домашните извори за финансирање на дефицитот

на буџетот е најповолна, 54% од испитаниците одговориле дека најповолни се државните

обврзници, 30% одговориле државни записи, а останатите не одговориле на ова прашање.

Кога станува збор за истото прашање сега поставено за надворешните извори з

покривање на буџетскиот дефицит, 30% одговориле дека најповолни се грантовите, 28%

одговориле дека тоа е еврообврзницата, 16% се одлучиле за комерцијалните заеми, 16%

сметаа тека најповолни се средствата што ги добива државата преку Меѓународниот

монетарен фонд, а 10% од испитаниците не дале одговор на ова прашање.

На крајот од анкетниот прашалник беше оставен простор за испитаниците да можат да

остават нивно мислење за појавата и постоењето на дефицитот во РМ како и начини и мерки

преку кои тие сметаат дека тој ќе се намали односно сузбие.

Па така, 45% од испитаниците сметаат дека дефицитот се провлекува уште од

осамостојувањето и периодот на транзиција низ кои Републиака Македонија поминуваше,

32% сметаат дека зголемениот дефицит се должи, пред се на политичката криза во

изминативе неколку години, 10% како причина ја наведуваат недоволната ангажираност и

95

сериозност на државата во оваа област, а останатите 13% како причини наведуваат други

појави, како на пример, големата невработеност, исселувањето на граѓаните од земјата и сл.

10.2. Резиме на резултатите од анкетата

Од спроведената анкета можеме јасно да заклучиме дека поимот дефицит и

економската ситуација, воопшто им е позната на прилично голем дел од населението, што

помогна и за успешно спроведување на овој квантитативен метод на истражување.

Од податоците добиени од истражувањето, јасно се гледа дека голем дел од граѓаните

во Македонија сметаат дека економската состојба е нестабилна и неизвесна и дека се

прилично разочарани од спроведувањето на најавуваните економски проекции во однос на

спроведените.

Прилично голем дел од населението (95%) е свесно за големиот буџетски дефицит кој

постои во нашата земја и смета дека потребни се најмалку 10 тина години за економијата во

земјата да се стабилизира.

Добар дел од испитаниците го редовно или понекогаш го следат задолжувањето на

Македонија заради покривање на буџетскиот дефицит, што ми даде добра подлога за да

можам да го продолжам ова истражување. Па така, најголемиот процент од испитаниците

кои се изјасниле дека се во тек со еконската состојба во нашата земја, како причина за

големиот дефицит и неговото продлабочување ја наведуваат политичката криза, а

поголемиот дел од нив сметаат дека и мерките што ги презема државата за решавање на овој

проблем се недоволни.

Во однос на тоа кој извор на средства за финансирање на буџетот е најповолен според

нив, во однос на домашните извори најзастапен е одговорот државен запис како и одговорот

државна оврзница, а во однос на странските, испитаниците како најповолни ги избрале

евообврзниците и грантовите.

Од спроведената анкета јасно можеме да видиме дека населението на Македонија е

свесно за состојбата во која се наоѓа економијата на Македонија и притоа, не е многу

задоволно од преземените мерки за нејзино подобрување.

Според мене, во иднина треба да се стави сериозен акцент на економската криза во

Република Македонија и решавањето на проблемот со дефицитот. ДОколку се провелкува и

одолговлекува состојбата, тогаш само се зголемуваат корените на дефицитот, со што ќе биде

96

многу потешко да се отстранат и економијата да се доведе до точка на стабилност. Во најкус

можен рок треба да се преземат мерки, не само за покривање на дефицитот, туку и за

придвижување на економијата и нејзин развој, бидејќи позајмените средства за покривање на

дефицитот и самите можат да претставуваат нож со две острици, бидејќи доколку не се

враќаат навремено заедно со каматите кои на нив ќе се прилепат, само ќе значат

продлабочување на проблемите со дефицитот.

97

11.ЗАКЛУЧОК

Од сето ова досега изложено во мојот магистерски труд, јасно се потврдува мојатга

хипотеза дека проблемот со дефициот на буџетот постои како еден од јанголемите

економски проблеми во Македонија и доколку се провлекува без да се преземат некои

посериознимерки состојбата може само да се влоши и продлабочи.

Преку овој магистерски труд најпрво се обидов да навлезам во суштината и важноста

на економијата на една земја и воопшто економијата како наука. Произлезе, дека иако

економијата само по себе бара слобада како во однос на пазарот и пазарните принципи така и

во нејзиниот разбој, сепак тука се појавува голема потреба за регулација на економијата од

страна на државата. Таа мора да ја следи економијата во една земја, во кој правец се вижи и

да ги стимулира нејзините позитивни ефекти и да ги отстрани или барем, намали

негативните.

Економијата во една земја,. Никако не смее да биде „пригушена― со законски прописи

и други правила или ограничувања, бидејќи така пазарните законитости нема да можат да

дојдат до израз и крањен резултат, во најчест случај, е водење погрешна економска политика.

Но, од друга страна, таа и не смее да биде воопшто неконтролирана и ограничувана, бидејќи

во општеството постојат и појави кои таа самата по себе не може да ги реши и кога и е

потребна подадена државна рака.

Чест проблем кој се појавува во една економија е дефицитот. Тој постои откако

постои и буџетот на една земја. Дефицитот не мора да е „правило― во однос на неговото

постоење во буџетот, но не можеме да кажеме дека е „исклучок―. Постои во економиите на

скоро сите без разлика дали станува збор за развиени и неразвиени. Секоја држава преземаа

соодветни мерки за да го отстрани или во најдобар случај, да го намали дефицитот барем до

онаа точка до која економијата би можела да го поднесе без посериозни последици.

Дефицитот постои и во нашата земја многу години наназад, но во изминативе неколку

години сме сведоци на негово продлабочување. Во овој магистерски труд се обидов да ги

дознаам причините за неговото продлабочување и опстојување во нашата земја и дојдов до

заклучок дека тоа пред се се должи на политичката криза изминативе години, како и

недоволното негово акцентирање од страна на државата со што би се презеле посериозни

мерки за негово сузбивање или барем намалување. Освен ова постојат и други фактори, како

што се долгиот период на транзиција низ кои нашава земја поминувапе, големата

невработеност, исселувањето на граѓаните од земјата и сл.

98

Исто така заклучивме дека државата презема мерки за негово покривање преку

позајмување средства од домашни или странски извори. Проблемот е што тоа се прави

најчесто еден ден пред да достаса некој долг, па државата ќе позајми средства, и тоа не само

за да го намири тој долг туку и повеќе од тоа, кои ни ги рпетставува за некоја друга намена.

Но и на тој земен долг ќе дојде ден на наплата и што тогаш? Дали и тогаш државата ќе

позајми средства за негово намирување и така ќе одиме до бескрај.

Мора посериозно да се свати проблемот со дефицитот во Република Македонија и да

се преземат мерки не само за негово навидум покривање, туку и за раздвижување на

економијата, за зголемување на вработеноста, со што би се намалиле социјалните

трансфери,а би се зголемиле приходите на државата по однос на надоместоци на плати,

придонеси и сл. Државата треба да се сконцентрира на економската состојба во Македонија и

да и подаде цврста рака.

99

12.ЛИТЕРАТУРА:

Домашна:

1. Проф. Д-р. Бранко Трајкоски, „Финансиски систем“, Економски факултет

Прилеп, 1996г.;

2. Проф. Д-р. Васил Ј. Гривчев, Финансии и финансиско право на СФРЈ“;

3. Проф.д-.р. Владимир Кандикјан, Проф.д-р. Тодор Рушков, „Економика –

прв дел – микроекономија“;

4. Гзиме Старова, Трудово право и работни односи“, Скопје 2003г.;

5. Проф. Д-р. Димитар Бајалџиев, Ас. М-р. Добринка Таскковска, Вовед во

правото-Држава“;

6. Живко Атанасовски, Јавни финансии;

7. Д-р. Жидас Даскаловски, М-р. Ана Николовска, М-р. Марија Ристеска,

„Водич во буџети“, Скопје 2006;

8. Михаил Петковски, Финансиски пазари и институции (второ издание),

Универзитет Св. Кирил и Методиј, Економски факултет, Скопје, 2009г;

9. Неџати Куртиши, „Фискалната политика и нејзиното влијание во

Македонија“, Скопје 2013;

10. Акад. Никола Узунов, Д-р. Ангел Георгиев, М-р. Пеце Недановски,

„Применета економија“ – петто изменето и дополнето издание, ,

Универзитет „Свети Кирил и Методиј― – Скопје, Економски Факултет;

11. Акад. Никола Узунов, Д-р. Ангел Георгиев, М-р. Пеце Недановски,

„Применета економија“ – петто изменето и дополнето издание, ,

Универзитет „Свети Кирил и Методиј― – Скопје, Економски Факултет;

12. Стефан Габер,Улогата на јавниот долг во јавните финансии―, Универзитет

Гоце Делчев, Штип, 2013г.;

13. Д-р. Таки Фити, „Вовед во современа та макроекономија“, Скопје, 2002г.;

14. Д-р. Таки Фити,„ Економија,Основи на економијата“, Второ издание,

Скопје, 2008г.;

15. Д-р. Таки Фити, „Макроекономија“ „Универзитет „Св. Кирил и Методиј―,

Економски факултет- Скопје;

100

Странска:

1. P. Krugman, ― International Finances‖ , 1993;

2. Rolf Hase Herman Snajder, Claus Vajgelt ―Leksikon socijalne tr\icne privede”,

Fondacija Konrad Adenauer, Beograd, 2005;

3. Tanzi, V., ―Inflation, Real Tax Revenue and the Case for Inflatory Fianance:

Theory with an Application to Argentina‖, International Monetary Fund Staff

Papers, no.25, September 1978;

Правни прописи:

1. Закон за Народна банка на РМ, Сл.весник бр. 158/10 од 09.12.2010;

2. Закон за хартии од вредност, Сл.весник на РМ бр. 95/05 од 07.11.2005;

Други документи:

1. Влада на Република Македонија, „Фискална стратегија на Република

Македонија 2016-2018“, Скопје, октомври, 2015г.;

2. Европска комисија, Работен документ на службите на комисијата, Извештај

за напредокот на Република Македонија 2013г., Брисел 16.10.2013г., СВД

(2013) 413 конечна верзија;

Електронски извор (internet):

1. http://administracija.mk

2. http://b2.mk

3. https://beleznica.wordpress.com

4. http://faktor.mk

5. http://www.fakulteti.mk

6. http://www.finance.gov.mk

7. http://javendolg.mk

8. https://www.marxists.org

9. http://www.mkbudget.org

10. https://www.procreditbank.com.mk

11. http://www.stat.gov.mk

12. http://sledigiparite.mk

13. http://www.ujp.gov.mk

14. https://mk.wikipedia.org

101